Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
ʿÖmer el-Ḫayyām’ın bu «mükemmel eseri»nin<br />
«yakın zamana kadar» bilinmemesi ve Fermat<br />
(1637 civarında), Descartes (1637), van<br />
Schooten (1659), E. Halley (1687) vb. matematikçilerin<br />
«benzer konstrüksiyonları yeniden<br />
keşfetme» zorunda kalmalarını 1937<br />
yılında matematik tarihçisi Johannes Tropfke<br />
esefle karşılamaktadır 173.<br />
Aynı zamanda Fars dilinin büyük şairlerinden<br />
birisi olan ve astronomi, fizik gibi çok<br />
farklı bilimsel disiplinlerde, yüksek bir otorite<br />
olarak kabul edilen el-Ḫayyām paraleller<br />
öğretisi için kendine mahsus bir çözüm bulmuştur.<br />
O, İbn el-Heysem’in taraftarı olduğu<br />
“hareketin geometride ispatlama aracı<br />
olarak kullanılması”nı reddetmektedir. Onun<br />
bu çözümü, 18. yüzyılda İtalyan matematikçi<br />
Girolamo Saccheri ile (Katalog III, 127) yeniden<br />
ortaya çıkmıştır.<br />
5./11. yüzyılda fizik alanında, optik ve meteorolojiyi<br />
de içeren yön verici önemli başarılarla<br />
karşılaşmaktayız 174. Eilhard Wiedemann’ın,<br />
öğrencilerinin takdire şayan makaleleri ve<br />
Matthias Schramm’ın Ibn Haythams Weg zur<br />
Physik (1963) başlıklı muhteşem çalışmasına<br />
rağmen, mütevazı da olsa, ulaşılan sonuçları<br />
toplayan tarihsel bir sunumu bekleyen Arap-<br />
İslam bilimlerinden birisi de fiziktir. Schramm<br />
çalışmasında, İbn el-Heysem’in optik alanındaki<br />
başyapıtına (Kitāb el Menāẓır) ve<br />
astro-fizik alanındaki risalelerine dayanarak<br />
şu kanıya varmaktadır: Bu çalışmalarda<br />
Aristoteles fiziği uygulamalı matematik,<br />
geleneksel astronomi ve optik ile birleştirilmiştir.<br />
Bu da İbn el-Heysem’in doğa bilimleri<br />
çalışmaları açısından karakteristik olarak<br />
kabul edilebilir 175. Diğer taraftan o «<br />
Aristoteles’in tabiat metafiziğini –ki bunların<br />
incelenmesiyle bilimsel uğraşılarına başlamış-<br />
173 Tropfke, J.: a.e., Cilt 3, s. 133.<br />
174 Konuya ilişkin bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 7, s. 203-305.<br />
175 Schramm, M.: Ibn Haythams Weg zur Physik, Wies-<br />
baden 1963, s. 7.<br />
GİRİŞ 29<br />
tı– Ptoleme tarafından tasarlanan kinematik<br />
modelin dinamik açıklamasına yol veren<br />
fiziksel bir teoriye dönüştürmeyi» başar-<br />
mıştır 176. İbn el-Heysem bu yoldaki çabalarıyla<br />
«insan düşüncesinin gerçekten şaşırtıcı<br />
başarılı işlerinden birisine götüren ilk<br />
adımı atmıştır: Doğa metafiziğinden ve bunun<br />
matematiksel tarifinden fiziğe, matematiksel<br />
metotla çalışan kesin bir doğa bilimine ulaşması»<br />
177.<br />
İbn el-Heysem’in sürekli genişleyen fizikselastronomik<br />
bilgisi çok sayıda monografik eserlerde<br />
ifadesini buldu 178. İşlediği konulardan<br />
bazıları şunlardır: Dünyanın şekli, Arşimed<br />
aynası (güneş ışınlarıyla yakan ayna), gökkuşağı<br />
ve hâle, ay ışığı, yıldızların ışığı, görme<br />
organının yapısı ve görmenin onunla nasıl<br />
gerçekleştiği, ay ve güneş tutulmalarının şekilleri<br />
ve ay yüzündeki lekeler. Optik hakkındaki<br />
bilgisini ise daha önce anılan oldukça hacimli<br />
eseri Kitāb el-Menāẓır’da yazıya dökmüştür.<br />
Tıpkı Ebū Bekr er-Rāzī (ö. 313/925),<br />
el-Fārābī (ö. 339/950), çağdaşı İbn Sīnā (ö.<br />
428/1037) vb. öncülleri gibi o da Öklid ve<br />
Ptoleme’ye aykırı düşerek Aristoteles’in,<br />
görmenin gözden çıkan ışınlar yoluyla değil,<br />
bilakis nesneden çıkan ışınlar yoluyla gerçekleştiğini<br />
savunan görüşü takip etmiştir.<br />
Sadece görme probleminde değil, aynı zamanda<br />
ele aldığı bütün problemlerde matematik<br />
ve deneysel yöntem onun çalışma temel-<br />
lerindendir. Schramm’ın 179 verdiği hükme<br />
göre, onun optik eseri, yazarın matematiksel<br />
dehasına tanıklık etmektedir. Deney yapmak<br />
için birçok alet ve mekanizma imal etmişti,<br />
bunlardan birisi de camera obscura [karanlık<br />
oda]dır 180.<br />
176 a.e., s. 143.<br />
177 a.e., s. 145.<br />
178 Bkz. a.e., s. 274-284.<br />
179 a.e., s. 14.<br />
180 a.e., s. a.e., s.210.
Change language