Volume1TR

daşı Ebū el-Vefāʾ Muḥammed b. Muḥammed
el-Būzecānī 105 yedinci dereceye kadar, köklerin
bulunmasıyla ilgili bir risale yazmıştı 106.
Bu yüzyılın ortasında Aḥmed b. İbrāhīm el-
Uḳlīdīsī ondalık kesirleri ele aldı. Kendi ifadesine
göre o, küp sayılar ve küpkökler konusunu
bir kitapta ele alan ilk kişidir 107.
Yaptıkları katkılarla 4./10. yüzyılda matematik
disiplininin seviyesini belirleyen dönemin
önemli şahsiyetlerinden birisi de Ebū Sehl
Veycān b. Rustem el-Kūhī’dir 108. Öncülerinin
sonsuz küçükler hesabı konusundaki denemelerini
ileriye taşıyarak el-Kūhī, parabolik kubbenin
hacmini çok basit bir yöntemle ölçtü 109.
Bu dönemde, üçüncü dereceden denklemlere
götüren geometrik problemleri çözme girişimlerinde
hacmi, belirli bir sekmanın hacmiyle,
yüzeyi ise belirli başka bir sekmanın
yüzeyiyle denkleşen bir küre sekmanı probleminin
üstesinden önce Ebū Sehl geldi. «O,
denklemin bilinmeyenlerini eşit kenarlı bir
hiperbol ve bir parabolün kesişme noktaları
ile buldu. Ayrıca o, problemin çözülmesi için
gerekli koşulları çok dakik tartışmak gibi bir
katkıda da bulundu.» 110 Ebū Sehl el-Kūhī,
bize, hiperbol yardımıyla bir açının üç eşit
105 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 321-325.
106 Bkz. a.e., Cilt 5, s. 43.
107 Bkz. a.e., Cilt 5, s. 296.
108 Bkz. a.e., Cilt 5, s. 314-321.
109 Bkz. Suter, H.: Die Abhandlungen Thâbit b. Kurras und
Abû Sahl al-Kûhîs über die Ausmessungen der Paraboloide,
Physikalisch-medizinischen Sozietät’in oturum bültenlerinde
yayınlanmıştır (Erlangen) 48-49/1916-17/186-
227, özellikle 222 (Tıpkıbasım: Islamic Mathematics and
Astronomy serisi içerisinde Cilt 21, s. 68-109, özellikle
104).
110 Bkz. Cantor, M.: Vorlesungen über die Geschichte der
Mathematik, Cilt 1, üçüncü baskı 1907, s. 749; Woepcke,
Fr.: L’algèbre d’Omar Alkhayyâmî, Paris 1951, s. 103-114
(Tıpkıbasım: Islamic Mathematics and Astronomy serisi
içerisinde Cilt 56, s. 1-206, özellikle s. 127-138); Sezgin,
F.: a.e., Cilt 5, s. 315.
GİRİŞ 21
parçaya bölünmesine ilişkin problemin güzel
bir çözümünü de bıraktı 111. Üçüncü derece
eğrilerle yoğun uğraşısı sonucunda el-Kūhī,
konik kesit çizimleri için «özel bir pergel»
(barkār tāmm) buluşuna ulaştı 112. Yine o, sonlu
bir düz çizgi üzerinde sonsuz devam eden bir
hareketin olup olamayacağına ilişkin fizikgeometrik
probleme geometrik bir açıklama
bulmaya çalıştı 113. Onun bu soruyu evetlemesi
ve çözümünde kullandığı yöntem Giovanni
Battista Benedetti’nin 114 (1530-1590) tarzını
hatırlatmaktadır. Açıkça söylemese de Ebū
Sehl, Aristoteles’in sınırlı bir çizgide devamlı
hareketin mümkün olamayacağı görüşünü
çürütmek istemiş olması muhtemeldir 115.
Genellikle astronominin tamamlayıcı dalları
olarak kabul edilmişlerse de, düzlemsel
ve küresel trigonometri alanındaki başarılar,
matematiğin bu dönemdeki büyük başarılarından
sayılabilir. Trigonometrik elementlerin
sistematik olarak ilk ele alınışına Ebū
el-Vefāʾ Muḥammed b. Muḥammed el-
Būzecānī’de (328-388/940-998) 116 rastlamaktayız.
el-Būzecānī trigonometrik fonksiyonları
bir bütün olarak ele almakta ve interpolasyon
yöntemi doğrultusunda logaritma çizelgelerinin
yapımında yeni bir metot ortaya koy-
maktadır. Bu metoda göre o, sinüs, tanjant ve
111 Bkz. Sayılı, Aydın: The trisection of the angle by Abû
Sahl Wayjan ibn Rustam al-Kûhî (fl. 970-988), Belleten
(Ankara) 26/1962/696-697; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 317.
112 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 317; Katalog III, 151.
113 Bkz. Sayılı, Aydın: A short article of Abû Sahl Waijan
ibn Rustam al-Qûhî on the possibility of infinite motion
in finite time, Actes du VIIIe Congrès international
d’histoire des sciences, Floransa– Milan 3-9 Eylül 1956,
Florenz 1958, Cilt 1, s. 248-249; aynı yazar, Belleten (Ankara)
21/1957/489-495.
114 Lasswitz, Kurd: Geschichte der Atomistik vom Mittelalter
bis Newton, Cilt 2, Leipzig 1890 (Tekrarbasım Hildesheim
1963), s. 15-16.
115 Aristoteles’in görüşü için bakınız a.e., s. 19.
116 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 321-325.