You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
değişimler, Dünya’nın onların yörüngelerinin<br />
merkezinde bulunmaması ile açıklanabilir.<br />
Anlaşıldığı kadarıyla, Ebū Naṣr ek yörünge<br />
(episikl, Arapçası tedāvīr el-eflāk) diye varlıkları<br />
Ptolemece farzolunan ek yörüngeleri göz<br />
önünde bulundurmayı zorunlu görmüyordu.<br />
Bu tartışma Ebū ʿAlī İbn el-Heysem’le 143 (ö.<br />
432/1041) birlikte bir dönüm noktasına ulaştı.<br />
« Ptoleme’ye Karşı Şüpheler» adlı kitabında<br />
şu düşünceleri ortaya koymaktadır: Ptoleme<br />
gezegenlerin hareketi modelinde aequans<br />
diye adlandırdığı bir daire tasavvuru ile<br />
gezegenlerin eşit zamanda eşit hareket ediş<br />
prensibini zedelemiştir, çünkü bu durumda<br />
ek daire merkezlerinin deferentteki (taşıyan<br />
büyük daire) hareketi eşit olamaz. İbn el-<br />
Heysem Ptoleme’nin böylesine akıl dışı bir<br />
sistemi, kendi gezegen yörüngeleri sistemini<br />
terk etmek zorunda kalmamak için ortaya<br />
koyduğuna kesinlikle inanmış bulunuyordu 144.<br />
Ona göre Ptoleme böylece, gerçekte var olmayan<br />
değersiz bir gezegenler modeli ortaya<br />
koymuştu. 145 İbn el- Heysem’in Ptoleme eleştirisi<br />
sonraki nesiller üzerinde, Kopernik’e<br />
kadar takip edilebilecek uzun süreli bir etkide<br />
bulundu. Ama diğer yandan İbn el-Heysem<br />
Ptoleme’nin ύποθέσεις isimli eserindeki gezegenlerin<br />
şeffaf camdan gök halkaları içerisinde<br />
hareket ettiklerine dair tasavvurunu<br />
kabullendi ve bu tasavvuru Kitāb fī Heyʾet el-<br />
Ālem adlı eserinde işledi. Kuşkusuz bu, astronominin<br />
gelişim tarihinde açık bir gerilemey-<br />
di. Yaklaşık yüz yıl sonra Muḥammed b.<br />
Aḥmed el-Ḫaraḳī (ö. 533/1139) tarafından<br />
eleştirilen 146 cismanî küreler Newton çağına<br />
kadar yüzyıllarca geçerliliğini korudu 147.<br />
143 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 251 vd.<br />
144 Bkz. a.e., Cilt 6, s. 34.<br />
145 Bkz. a.e., Cilt 6, s. 87.<br />
146 Bkz. a.e., Cilt 6, s. 253<br />
147 Bkz. Kohl, Karl: «Über das Licht des Mondes».<br />
Eine Untersuchung von Ibn al Haitham, Physikalischmedizinischen<br />
Sozietät’in oturum bültenlerinde (Erlangen)<br />
56-57/1924-25 (1926)/305-398, özellikle s. 306.<br />
(Tıpkıbasım: Islamic Mathematics and Astronomy serisi<br />
içerisinde Cilt 58, s. 135-228, özellikle s. 136).<br />
GİRİŞ 25<br />
Ama buna bağlı olarak İbn el-Heysem’in<br />
ortaya koyduğu gezegenler kinematiki<br />
(Katalog II, 9 vd.) ise çok önemlidir. İbn el-<br />
Heysem’in çağdaşı, evrensel bilgin Ebū er-<br />
Reyḥān Muḥammed b. Aḥmed el-Bīrūnī (362-<br />
440/973-1048) yaptığı birçok müstakil çalışmanın<br />
yanısıra astronomi için, kendi zamanına<br />
kadar bu bilim dalının gelişimini sistematik<br />
bir biçimde ele alan ve kapsayan temel bir<br />
eser yaratmayı kendine ödev edindi. Bu eseri,<br />
ithaf edildiği kişiye yani Ġazne Hükümdarı<br />
Mesʿūd b. Maḥmūd b. Sebüktigin’e nispetle<br />
el-Ḳānūn el-Mesʿūdī olarak isimlendirdi.<br />
el-Bīrūnī esas itibariyle Ptoleme sistemini<br />
takip etmiştir. Elbette o, bilimin zamanla bir<br />
ilerleme kaydettiğini ve kendisinin de buna<br />
yeni birşeyler eklemesi gerektiğini biliyordu.<br />
Başarılı işlerine örnek olmak üzere evcin,<br />
yani Dünya ile Güneş arasında yörüngede her<br />
yıl ilerleyen en uzak noktanın, bahar noktasından<br />
uzaklığını hesaplaması anılabilir. O,<br />
bunu, en çok yükselen hız artışı ve en kısa<br />
mesafe noktasındaki azalmasında çizelgeler-<br />
de ortaya çıkan farklara dayanarak hesaplıyordu.<br />
Böylelikle sonsuz küçükler hesabınınçığır<br />
açıcılarından biri oldu 148.<br />
Aynı yüzyılın en önemli başarılarından bir<br />
diğeri matematiksel coğrafyanın bağımsız<br />
bir disiplin haline gelecek şekilde geliştirilmiş<br />
olmasıdır. Bu büyük hizmet yine el-<br />
Bīrūnī’ye nasip olmuştur. Onun bu konuya<br />
özel Taḥdīd Nihāyāt el-Emākin li-Taṣḥīḥ<br />
Mesāfāt el-Mesākin isimli eserinden öğrendiğimiz<br />
kadarıyla, 4./10. yüzyılda İslam dünyasının<br />
doğusunda, adeta hummalı bir şekilde<br />
coğrafi mekân hesaplaması ile uğraşılmıştır.<br />
Yine, el-Bīrūnī’nin de gençlik yıllarında bu tür<br />
148 Bkz. Hartner, Willy – Schramm, Mathias: al-Bīrūnī<br />
and the Theory of the Solar Apogee: an example of the<br />
originality in Arabic Science, Scientific Change. Symposium<br />
on the History of Science içerisinde. University of<br />
Oxford, 9-15 Temmuz 1961, ed. A.C. Crombie, London<br />
1963, s. 206-218; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 263.
Change language