Volume1TR

ya da basık tepe noktasıyla hesaplamasıdır.
Arşimed sadece rotasyon ekseni ile parabol
ekseninin aynı olduğu parabolitlerle uğraşmıştı.
69
Sābit b. Ḳurra’nın çağdaşı olan Ḥabeş el-
Ḥāsib daha önceleri, ay paralaksının hesaplanmasında
bir tür iterasyonal metot [adım
adım yaklaşma metodu] kullanmıştı. Burada
söz konusu olan, daha sonraları Johannes
Kepler (1571-1630) tarafından gezegenler
hareketi öğretisi bağlamında ileri sürdüğü bir
denklemin benzeridir. 70 Ḥabeş belki de 1°-90°
lik bir logaritma çizelgesinde kosekantları
(ḳuṭr eẓ-ẓill) sunan ilk matematikçi ve astronomdur;
71 bununla birlikte Arap ardılları bu
konuda onu takip etmediler. Anlaşılan o ki
onlar sekantların ve kosekantların, trigonometrik
hesaplamalarda zorunlu olmadığını
fark etmişlerdi. Batı’da ilk olarak Nikolaus
Kopernikus (1473-1543) sekant çizelgesini
yaptı ve bunlar Batı’da da 17. yüzyıldan itibaren,
gereksizliklerinin iyice belirginleşmesinden
sonra trigonometri alanından kayboldular.
72
Cebirin İslam ülkelerinde 3./9. yüzyılın ikinci
yarısında çok hızlı bir gelişim göstermiş olduğu,
tahminen bu yüzyılın son çeyreğinde bu
69 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 38, 266.
70 Bkz. Kennedy, E. S. - Transue, W. R.: A medieval iterative
algorism, The American Mathematical Monthly
(Menasha, Wisc.) 63/1956/80-83; Kennedy, E. S.: An early
method of successive approximation, Centaurus (Kopenhagen)
13/1969/248-250; Juschkewitsch, A. P., a.e., s. 324;
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 276.
71 Schoy, K.: Über den Gnomonschatten und die Schattentafel
der arabischen Astronomie. Ein Beitrag zur arabischen
Trigonometrie nach unedierten arabischen Handschriften,
Hannover 1923, s. 14-15 (Tıpkıbasım: Islamic
Mathematics and Astronomy serisi içerisinde Cilt 25, s.
187 vd., özellikle s. 200-201); Tropfke, J.: Geschichte der
Elementar-Mathematik, Cilt 5, 2. Baskı, s. 29; Juschkewitsch,
A. P.: a.e., s. 309; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 39, 276.
72 Tropfke, J.: a.e. Cilt 5, S.29-30; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5,
s. 39.
GİRİŞ 17
konuya ilişkin Ebū Kāmil Şucāʿ b. Eslem 73 tarafından
yazılan eserle onun öncüllerinin yaklaşık
h. 60-70’li yıllarda ortaya çıkmış eserleri
arasında bir karşılaştırma yapıldığında ortaya
çıkar. Gerçi Ebū Kāmil, tıpkı öncülleri gibi
birinci ve ikinci dereceden denklemler sınırını
aşmıyor, ama onun, aritmetikleştirmede çok
uzun bir yol katettiği ve teorik yanının çok öne
çıktığı görülmektedir. Geometrik kanıtlama
yöntemini kullanımda Ebū Kāmil’in kendini
boyuta bağlılık zincirinden kurtardığını da
görmekteyiz 74: Ebū Kāmil orantılardan bahsetmekte,
ölçekdeş olan ve olmayan unsurlar
arasında hiç bir ayrım yapmamaktadır. Onda,
Yunanlarda göze çarpan, irrasyoneller karşısındaki
ürkeklik kaybolmuştur. el-Ḫārizmī
tarafından tanıtılan üç elemana –sayılar, kökler
ve kareler– yedinci dereceye kadar bilinmeyenler
eklenmiştir 75.
el-Ḫārizmī ile birlikte Ebū Kāmil, eserlerinin
İbrani ve Latince çevirileri yoluyla
Avrupa’da derin etkilerde bulunan İslam
bilginlerindendirler. «Ebū Kāmil’in en uzun
süreli ve güçlü etkisi, onun Latince’ye çevrilen
haliyle “Algebra”sını sıklıkla kullanan
Pisalı Leonardo’nun Liber abaci isimli eseri
aracılığıyla olmuştur.» Pisalı Leonardo problemlerin
bir kısmını Ebū Kāmil’in kitabından
kelimesi kelimesine almıştır 76.
3./9. yüzyılın ikinci yarısında tıp ve farmakoloji
de dikkate değer ölçüde gelişti. Ebū Bekr
er-Rāzī (doğumu yaklaşık 251/865 – ölümü
73 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 277-281.
74 Bkz. Juschkewitsch, A. P.: a.e., s. 223; Sezgin, F.: a.e.,
Cilt 5, s. 39, 278-279.
75 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 40.
76 Weinberg, Josef: Die Algebra des Abū Kāmil Šoǧāʿ
ben Aslam, Münih 1935, s. 16 (Tıpkıbasım: Islamic Mathematics
and Astronomy serisi içerisinde Cilt 23, s. 107
vd., özellikle 122); Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 280.