Volume2TR

4
A S T R O N O M İ
Ḳuṣayr ʿAmra Roma Hamamı (Caldarium)’nın kubbesindeki
gök haritasının rekonstrüksiyonu (M. Stein).
açıklamasını yapmak zorunda oldukları bir gök
haritası meydana getirmişlerdi 8.
İslam’ın daha ilk yüzyılında geçmiş kültür temsilcilerinin,
karşılaştıkları yeni kültür çevresinde
bilimsel etkide bulunabilmelerini sağlayacak elverişli
koşullar bulduklarının en önemli kanıtlarından
biri, evrensel bilgin el-Bīrūnī (ö. 440/1048)’nin 9
aktardığı haberdir. O, parşömen üzerine çizilmiş
astronomik çizelgeler içeren eski bir Zīc-astronomi
kitabından söz etmektedir. Bu kitapta, Diokletian
dönemine (Kıpti takvimine) göre oluşturulmuş
veriler yer alıyor. Söz konusu kitaba anonim bir
yazar eklemelerde bulunmuştur; bunlardan bazıları
hicretin 90-100 (710-719) yılları arasında gözlem-
lenen güneş tutulmaları ve horoskoplardır [yıldız
falı]. Yine aynı yazar, Bust şehrinin enlemini 32°
olarak vermiştir. el-Bīrūnī, kitabın kısmen elinde
bulunduğunu zikrederek, varlığı ve otantikliği ile ilgili
olası kuşkuları bertaraf etmeyi gerekli görmüştür.
Yine, el-Bīrūnī’den öğrendiğimize göre, bilimlerle
bizzat uğraşmış olan 10 Emevi prensi Ḫālid b. Yezīd,
henüz 1./7.yüzyıl bitiminden önce, içinde astronomik
ögelerin de eksik olmadığı, Ptoleme’nin adına
bağlanmış astrolojik χαρπός (Kitāb es-Semere)
8 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 11-12.
9 Taḥdīd Nihāyāt el-Emākin, Kahire 1962, s. 267-268;
Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 13-14.
10 Sezgin, F.: a.e., Cilt 4, s. 120-126.
Kubbenin günümüzdeki durumunu gösteren fotoğraf.
kitabı Arapça’ya çevirtmiştir 11. Müslümanların,
evrenin yapısı ve hareketlerine ilişkin Aristoteles-
Ptoleme tasavvurlarıyla erken dönemde karşılaşmaları
bağlamında, Aristoteles’in adı altındaki
uydurma περί κόσμου (Kitāb el-ʿĀlem)’nun, henüz
Hişām b. ʿAbdülmelik (105-125/724-743) döneminde
Arapça’ya çevrilmiş olması da aydınlatıcıdır. Bu
kitabın kosmolojik-coğrafi ve meteorolojik içeriğinden
Müslümanlar şunları öğrenmişlerdir 12:
«Dünya evrenin ortasında bulunmaktadır. Evren
tüm gökyüzüyle birlikte sürekli olarak dönmektedir,
bu yüzden evrenin kendi kendine çevresinde
dönebileceği karşılıklı konumlanmış sabit
iki nokta arasında bir eksen bulunmalıdır. Bu iki
kutbun kuzeyde bulunanı, yeryüzünün alt tarafında
bulunan güneydeki kutbun aksine devamlı görülebilir.
Gökyüzünün ve yıldızların tözü esîr olarak
adlandırılır. Esîr bir unsur olmakla birlikte, bilinen
dört unsurdan ayrıdır ve ebedidir. Sabit yıldızlar
tüm gökyüzüyle birlikte dairesel olarak dönerler;
«ortalarında dönence boyunca çapraz bir kemer
halinde gerilmiş zodyak diye anılan burçlar kuşağını
oluşturan daire on iki hayvan tarafından
11 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 15; Cilt 7, s. 42.
12 a.e., Cilt 6, s. 72; Almanca çeviri için bkz. Strohm, H.:
Aristoteles. Meteorologie. Über die Welt, Berlin 1970, s.
240-241.