Volume2TR

6
Dünya yarıçapının Sind b. ʿAlī
tarafından hesaplanma yöntemi.
el-Bīrūnī de bu yöntemi bir ovada yükselen yalçın
bir dağda uygulamıştı. Bu yöntem, daha sonraları
Francesco Maurolico (1558), Sylvius Belli (1565) ve
Francesco Giuntini (1580) adlarını taşımaktadır 23.
Dünya yarıçapının Halife el-Meʾmūn’un emriyle
yürütülmüş olan diğer ölçümleri de burada dile
getirilmelidir. Halife, çeşitli vesilelerle defalarca,
bir derecelik meridyen yayının uzunluğunun olabildiğince
kesin bir şekilde belirlenmesini vargücüyle
desteklemiştir. Ölçümler birçok astronom
tarafından ya Sincār ovasında ya da Raḳḳa ile
Tedmur (Palmyra) arasında yürütülmüştür. Ölçüm
yapanlar, güneş yüksekliğini ve öğlen çizgisini belirlemek
için bazı aletler, ip ve çubuklardan yararlanmışlardı.
Defalarca yapılan ölçüm sonuçlarının
56⅓ ila 57 mil uzunluğunu vermesinden sonra, bir
derecelik meridyen yayının uzunluğu olarak 56 2/ 3
millik ortalama uzunluğunda karar kılınmıştı. Bu,
günümüzde kabul edilen değere minimal farkla
uymaktadır. Carlo A. Nallino’ya göre bu, uzun ve
yorucu bir çalışma sonucunda ortaya çıkan ve titiz
bilimsel yöntemler uygulanarak gerçekleştirilen ilk
ölçümdür 24.
Halife el-Meʾmūn’un hem Bağdat’ta hem de Şam’ın
kuzeyinde bulunan Ḳāsiyūn tepesinde gözlemevleri
kurdurması, ileriki dönemde hızla gelişecek olan
astronomi bilimi bakımından kuşkusuz çok önemli
23 Bkz. Gunther, S.: Handbuch der mathematischen
Geographie, Stuttgart 1890, s. 217-218.
24 Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 95-96.
A S T R O N O M İ
olmuştur 25. Muhtemelen bunlar devlet tarafından
kurulan ilk gözlemevleri idiler.
Olabildiğince kesin bir şekilde yeni astronomik
veriler elde etmeye ve eski verileri tekrar kontrol
etmeye yönelik bu girişimler, Arap-İslam astronomlarının
3./9. ve 4./10. yüzyıllardaki ana hedefini
teşkil etmektedir. Yunan, Hint ve Sasani-Pers
öncüleriyle karşılaştırıldığında, daha iyi hesaplama
yöntemlerine, ölçüm ve gözlem aletlerine ve
daha iyi bir gözlem tekniğine sahip olmalarından
ötürü, bu hedefe önemli ölçüde yaklaşmışlardır 26.
O dönemin astronomları tarafından ulaşılan çarpıcı
sonuçlardan birini göstermesi bakımından, Sābit b.
Ḳurra’nın ortaya koyduğu şu değerden söz edebiliriz:
Önemli ölçüde düzeltilmiş olan, ekinoksların
[ılım noktaları] geri hareketi (presesyon) 27 için
verilen değer 66 yılda 1°, yani bir yılda 55" dir. Bu
olguyu 28 Ptoleme, Hipparkos’u izleyerek, yüz yılda
bir derece olarak veriyor, bu ise yılda 36" ye karşılık
gelmektedir. Daha sonraki dönem astronomları el-
Baṭṭānī’den itibaren daha dakik düzeltmeler yapmışlardır.
Naṣīreddīn eṭ-Ṭūsī (ö. 672/1274) bunu 70
yılda 1°, yani bir yılda 51" olarak 29 hesaplamıştır,
bu «Yeni Çağ’ın kabul ettiğine çok yakın» 30 bir
değerdir.
3./9. yüzyılın sonuna doğru Arap-İslam astronomları
arasında, güneş evcinin [günberi, günöte]
(evc eş-şems) ekliptik yönünde (yani gökyüzünün
artan boylam derecesi yönünde) hareket ettiğine
ilişkin görüşler ortaya çıkmıştır. Sābit b. Ḳurra 31 (ö.
25 Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 116.
26 a.e., Cilt 6, s. 20.
27 Burada söz konusu olan bahar noktasının her sene biraz
daha öne gelmesidir ve bu öne geliş, kendisinin Spica
[yıldızın]’dan uzaklığına göre ölçülür. Modern astronomi,
ekinoksların geri hareketini (presesyon) yeryüzünün
basıklığının bir sonucu olarak kabul etmektedir. Bkz.
Wolf, R.: Handbuch der Astronomie, ihrer Geschichte
und Literatur, Cilt 1, Zürih 1890 (Tekrarbasım: Hildesheim
1973), s. 440-442.
28 Bu olguya ilişkin bilginin ne kadar eskiye gittiği sorusu
nihai olarak yanıtlanmış gibi görünmemektedir, bkz.
Neugebauer, O.: The alleged Babylonian Discovery of
the Equinoxes, Journal of the American Oriental Society
içerisinde (Ann Arbor) 70/1950/1-8; Huber, P.: Über den
Nullpunkt der Babylonischen Ekliptik, Centaurus içerisinde
(Kopenhagen) 5/1956-58/192-208.
29 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 26.
30 Wolf, R.: Handbuch der Astronomie, a.y., s. 441.
31 Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 264-272; Cilt 6, s. 163-170,
özellikle s. 163.