Volume2TR

14
tartışmalara daha katılmamışlardı. İlk olarak 14.
yüzyılın ortalarında bu konu onların ilgisini çekmiş
ve tartışma yaklaşık iki yüzyıl devam etmişti.
Arapça kaynakların çevirilerinin yanında derleme
ve uyarlamaların da ortaya çıkmış olması, hemen
hemen tüm Hıristiyan Avrupa’da 14. ve 15. yüzyıl
astronomlarının çalışma yöntemlerinin temel özelliğidir.
Gerçi bu çalışmalar daha sonraki çalışmaları
kolaylaştırmıştır, ama hataları yüzünden ardıllarında
hiç de nadir olmayan yeni hataların ortaya
çıkmasına neden olmuşlardır. Aracılık yapan bu
kitapların en önemli etkisi bana göre şurada yatmaktadır:
Bunlar –kaynakları çoğunlukla dile getirilmemiş
olduğundan– gerçek yazarların ve mucitlerin
unutulmasına götürmüştür. Buna ilaveten, 14.
yüzyıldan itibaren bütün sertliği ile anti-Arabist bir
savaş sürdürülmüştür. el-Baṭṭānī’nin, el-Ferğānī’nin
ve Sābit b. Ḳurra’nın eserleri sıklıkla Almagest olarak
alıntılanmıştır 87.
Bu özel girişin dar çerçevesi, hiç de önemsiz olmayan
bazı konuları anmadan geçmeye zorluyor.
Buna rağmen, hiç değilse Kopernik (1473-1543)’in
Arap-İslam astronomisiyle ilişkisi sorununa dokunmak
gerekli görünüyor. Bu bizi yukarıda söz edilen
Arap bilimlerinin Avrupa’ya bağlanan yoldaki
Bizans aracılığına götürmektedir. Bilimlerin bu
yoldaki ayak izlerine ilk olarak H. Usener rastlamış
ve bulgularını Ad historiam astronomiae symbola
adlı çalışmasında (Bonn 1876) ortaya koymuştur.
Görece uzun sayılabilecek bir aradan sonra, bu
konu tekrar araştırmacıların ilgilerini çekebilmiştir.
David Pingree, (1964’ten bu yana) bir dizi yayınıyla
ve Louvain Üniversitesi’nin Département d’études
grecques, latines et orientales bölümünün çalışmaları
sayesinde, biz bugün Bizanslıların çalışma yöntemleri
ve Arapça kaynaklarla ilişkileri hakkında
gerçekten de çok iyi bilgilendirilmiş durumdayız 88.
Muhtemelen Bizanslılar daha 9. yüzyılda, ama
kesinlikle 10. yüzyılda Arap bilimleriyle temasa
geçmişlerdi. Bu temas, önce İskenderiye, Antakya,
87 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 53-54.
88 Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 225-267; özellikle bkz. Mogenet,
Joseph: L’influence de l’astronomie arabe à Byzance
du IX e au XIV e siècle, Colloques d’histoire des sciences
I (1972) ve II (1973) içerisinde. Université de Louvain,
Recueil de travaux d’histoire et de philologie, série 6,
9/1976/45-55.
A S T R O N O M İ
Halep, Şam, Kudüs ve Palermo gibi daha eski bilim
merkezlerinde olmuştur. 13. yüzyıldan itibaren
Merāġa ve Tebriz gibi merkezler de bunlara eklenmiştir.
Buralardan başlayan bilim yolu Erzurum
ve Trabzon üzerinden İstanbul’a ulaşmış ve daha
da ileriye İtalya’ya, Orta ve Doğu Avrupa’ya uzanmıştır.
Şimdiye kadar elde edilen bilgilere göre, bir
dizi eser değişik zamanlarda Arapça’dan Rumca’ya
(Bizans Yunancası’na) çevrilmiştir. Bu süreçte hiç
de seyrek olmaksızın, Arapça materyallere dayanan
fakat Antik Yunan bilginlerin adlarını yazar
adı olarak taşıyan yeni kitaplar ortaya çıkmıştır.
Astronomi alanında J. Mogenet’in 89 görüşü
oldukça anlamlıdır: «Bizanslılarda eksik olan şey,
Arapların Ptoleme’nin eserini tanıdıkları andan 12.
yüzyıla kadar yaptıkları, ve mütemadiyen gözden
geçirdikleri çizelgelerinde somutlaştırdıkları gözlemleri
anlama işidir».
Şimdi Kopernik’in, eserleri Fars-Bizans yoluyla
kendisine ulaşan Arap-İslam astronomlarından
olası etkilenmesi sorununa geliyoruz. Özellikle 20.
yüzyılın ikinci yarısında, Kopernik’in de Arap-İslam
astronomlarına bağımlılık geleneği içerisinde bulunduğu
konusu bilinç sahasında çıkmıştır. Burada sözkonusu
olan ne yermerkezli sistemin güneşmerkezli
sisteme dönüştürülmesi yönündeki içtepi ve ne de
Kopernik’in Latince çeviriler ve derlemeler halinde
erişilebilir olan Arapça kaynaklarının verileri ve
çizelgelerinden faydalanmış olmasıdır 90. Burada
söz konusu olan, eserleri her ne kadar Latince’ye
çevrilmemiş olsa da, 7./13. ve 8./14. yüzyılın geç
dönem İslam astronomlarının başarılı çalışmalarını
da tanımış olmasıdır. Kopernik’i nihayetinde çok
önemli bir adım atmaya, yani güneşmerkezli sisteme
götüren, Ptoleme tarafından zedelenen, gezegenlerin
tekdüze hareketleri ilkesini yeniden inşa
etme yaklaşımını, bahsi geçen Arap öncellerinden
almış olmasıdır. Bu bilginlerin çözüm girişimlerinin
ve bu yöndeki modellerinin de Kopernik’e ulaşmış
olması gerektiğini belirtmeliyiz.
89 L’influence de l’astronomie arabe à Byzance, s. 55.
90 Bkz. Toomer, J.: The Solar Theory of az-Zarqāl: A
History of Errors, Centaurus içerisinde (Kopenhagen)
14/1969/306-366, özellikle s. 326; Rosen, E.: Copernicus
and Al-Bitruji, Centaurus içerisinde (Kopenhagen)
7/1961/152-156.