Volume2TR

34
2.
İstanbul Rasathanesi
(984-88/1576-80):
Merāġa Rasathanesi’nin kuruluşundan yaklaşık
300 yıl sonra, Avrupa’da astronomi biliminin beşyüzyıllık
bir resepsiyon ve özümseme evresinin
ardından yaratıcılık aşamasına eriştiği bir zamanda,
İstanbul’da 983/1575-1576 yılları civarında bir
rasathane kurulmasına karar verilmişti. Bu rasathanenin
inşası çok büyük bir ihtimalle 988/1580
yılından önce tamamlanmıştı. Osmanlı Sultanı III.
Murad’a bir rasathane kurma fikrini, Kahire’den
İstanbul’a göçen bilgin Taḳiyyeddīn Muḥammed
b. Maʿrūf er-Raṣṣād vermişti. Birçok değişik bilim
alanıyla da uğraşmış olan bu astronom, eskimiş
astronomik çizelgelerin verilerini yeni gözlemler
yardımıyla güncellemeyi amaçlamış ve büyük ebatlı
yeni aletlerden daha iyi gözlem sonuçları almayı
umuyordu. Bu yüksek hedefi o, er-Raṣad el-Cedīd
(«yeni astronomik gözlem») olarak tanımlamıştı.
Taḳiyyeddīn bu hedefi, Arap-İslam bilimlerinin
duraklama başlangıcı olarak görülen bir dönemde
muhaliflerinin kıskançlıkları ve cahillikleri sebebiyle
maalesef gerçekleştirememiştir. Bu büyük
deneme, bilmeden ya da bilinçli olarak astroloji
falı bakma girişimi şeklinde çarpıtılarak değerlendirilmiştir.
Bu, sultanın, çalışmalarına daha yeni
başlayan rasathanenin yıkılma emrini vermesine
götürmüştür. Rasathanenin kurucusu Taḳiyyeddīn
yaklaşık beş yıl daha yaşadıktan sonra 993/1585
yılında ölmüştür.
Osmanlı tarihçilerinin ve o dönemin gezginlerinin
verdikleri, birbiriyle tam örtüşmeyen bilgilere göre
şu tahminde bulunulabilir: Taḳiyyeddīn tarafından
kurulan rasathane, bugünkü Taksim Meydanı’na
ya da yakınına konumlandırılmıştır. Günümüzde
kaybolmuş olan aletlerinin özelliğini ve önemini,
Taḳiyyeddīn’in dikte ettirdiği bir Türk tarafından
yazılan betimlemeye 1 göre değerlendirebiliriz; bu
1 Şu adı taşıyor: Ālāt Raṣadiyye li-Zīc eş-Şahinşāhiyye,
Saray Hazine 452 nolu el yazmasına dayanarak Türkçe
ve İngilizce çevisiyle yayınlayan Sevim Tekeli, Araştırma
içerisinde. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Felsefe Araştırmaları
Enstitüsü Dergisi (Ankara) 1/1963/71-122.
A S T R O N O M İ
betimleme sayesinde aletlerin modellerini yapmamız
mümkün olmuştur.
Taḳiyyeddīn, bize sekiz astronomi aleti, bir astronomik
saat ve büyük yarıçaplı daireleri çizmeye
yarayan özel bir pergel tarif ediyor. İlk altı alet
aslında ya Yunan ya da Arap öncelleri tarafından
bilinmekteydi ve daha sonra, özellikle Merāġa
Rasathanesi’nde belirli bir gelişim aşamasından
geçmişlerdi. Taḳiyyeddīn’in tarifinde, bu aletler,
genellikle büyük boyutlarda ve hiçbir ilave özellikleri
olmaksızın yapılmış görünmektedirler. VII.
ve VIII. alet, «Kirişli Alet» (Ālet Zāt el-Evtār) ve
«Yıldızlar Arasındaki Mesafeleri Ölçmeye Yarayan
Alet» (Āle Müşebbehe bi-el-Manāṭik) kendi buluşu
olarak gösteriliyor. En azından VIII. ve ahşap bir
kadranı olan V. alet Tycho Brahe’nin de bilgisine
ulaşmış olabilir.
İstanbul Rasathanesi’nin kuruluşuna, yıkılışına ve
aletlerinin türlerine ilişkin haberlerin Avrupa’daki
astronomlara çok erken ulaşmış bulunması olasılığı
büyüktür. Örneğin, Kayzer’in İstanbul’daki elçisinin
papazı olan Stephan Gerlach’ın, Türckisches
Tagebuch adlı eserinde 13 Kasım 1577 tarihi altında
bu rasathanenin kuruluşuna ilişkin oldukça ayrıntılı
bilgiler verdiğini bilmekteyiz. Ayrıca, Gerlach’ın
daha 29.9.1577 tarihinde bunlar hakkında birkaç
variyantla M. Crusius’a İstanbul’dan yazdığını da
bilmekteyiz. Daha sonra Crusius, Turcograecia
(Basel 1584, s. 501) adlı kitabıyla bu haberin daha
geniş çevrelere yayılmasını sağlamıştır 2.
2 Bkz. Mordtmann, J.H.: Das Observatorium des Taqī
ed-dīn zu Pera, Der Islam içerisinde (Berlin-Leipzig)
13/1923/82-96, özellikle 86 (Tekrarbasım: Islamic Mathematics
and Astronomy serisi Cilt 88, Frankfurt 1998,
s. 281-295, özellikle s. 286).