Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
20<br />
bir sinagogtan ibaret olmasıdır 3. Bu rasathane,<br />
halifenin en yakın çevresinden olan Yahudilikten<br />
dönme Sind b. ʿAlī’nin 4 denetiminde kurulmuştur.<br />
Belki de, astronomi çalışmalarının elverişli bir bina<br />
olmadan başarılamayacak hale gelmiş olması ve<br />
halifenin gittikçe kötüleşen sağlık durumu bu önlemin<br />
alınmasını gerekli kılmıştır. Şam yakınlarında<br />
bulunan Ḳāsiyūn tepesindeki rasathane için de<br />
eski dini bir yapının, Deyr el-Murrān manastırının 5<br />
kullanılmış olması burada dikkat edilmesi gereken<br />
bir noktadır. Her iki rasathane de peşpeşe, hemen<br />
hemen eş zamanlı olarak kurulmuştur. Belki de<br />
burada önemli astronomların, eş zamanlı gözlemler<br />
yürütme veya birbirlerinden bağımsız olarak<br />
yüksek kaliteli aletlerle kazanılan karşılaştırmalı<br />
veriler elde edebilme arzusu da rol oynamıştır.<br />
Daha 1877 yılında L. A. Sédillot 6, muhtemelen her<br />
iki mekanda da eş zamanlı olarak yürütülmüş olan<br />
bir gözleme dikkati çekmişti. Bize ulaşan bilgiler,<br />
dönemin hemen hemen bütün büyük astronomlarının<br />
her iki rasathanede de faliyette bulunduklarını<br />
göstermektedir. Bunlardan bazıları Yaḥyā b. Ebī<br />
Manṣūr, el-ʿAbbās b. Saʿīd el-Cevherī, Muḥammed<br />
b. Mūsā el-Ḫārizmī, Ḫālid b. ʿAbdülmelik el-<br />
Merverrūdī ve Sind b. ʿAlī’dir. Adı geçen son astronomun<br />
birçok görevinden birisi de gözlem aletlerinin<br />
iyileştirilmesiydi (ıṣlāḥ ālāt er-raṣad) 7. Adı<br />
geçen astronomların daha genç bir çağdaşı ünlü<br />
astronom Aḥmed b. ʿAbdullāh Ḥabeş 8 bize, Halife<br />
el-Meʾmūn’un astronom Ḫālid b. ʿAbdülmelik el-<br />
Merverrūdī’yi Şam Rasathanesi’ndeki mümkün<br />
olan en iyi aletlerle gök cisimlerini tam bir yıl<br />
3 Bkz. İbn en-Nedīm, Fihrist, s. 275; İbn el-Qıfṭī, Taʾrīḫ<br />
el-Ḥukemāʾ, Leipzig 1903, s. 206-207; Sayılı, A.: a.e., s.<br />
51-52.<br />
4 Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 242-243; Cilt 6, s. 138.<br />
5 Sayılı, A.: a.e., s. 57.<br />
6 Histoire générale des Arabes. Leur empire, leur civilisation,<br />
leurs écoles philosophiques, scientifiques et littéraires,<br />
Cilt 2, Paris 1877 (Tekrarbasım: Paris 1984), s.<br />
186; krş. Sayılı, A.: a.e., s. 56.<br />
7 İbn el-Qıfṭī, Taʾrīḫ el-Ḥukemāʾ, s. 206.<br />
8 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 173-175.<br />
A S T R O N O M İ<br />
boyunca gözlemlemekle görevlendirdiğini birldirmektedir<br />
9.<br />
Halifenin bizzat rasathanenin alet donanımıyla<br />
ne denli yakından ilgilendiğini gösteren en ilginç<br />
örneklerden birini el-Bīrūnī 10 aktarmaktadır: el-<br />
Meʾmūn Ḳāsiyūn’da (Deyr Murrān) yaklaşık 5 m.<br />
(10 arşın) uzunluğunda demir bir güneş saati çubuğu<br />
diktirmiştir. Bu madeni çubuğu gündüz ayarlatmış,<br />
gece yeniden ölçtürmüş ve sıcaklık farkından dolayı<br />
bir «arpa tanesi» (şaʿīre) kadar kısaldığını tespit<br />
etmiştir. Bu güneş saati çubuğunun, yılın tam uzunluğunu<br />
ölçmede kullanılmaya uygun olmadığı sonucu<br />
halifeyi hayal kırıklığına uğratmıştır.<br />
Diğer Gelişmeler<br />
Bir rasathane işlevinin, amacının ve görevlerinin ne<br />
olduğu bilinci böylece Bağdat ve Şam’daki öncüler<br />
sayesinde sonraki astronomlar ve astronomi meraklılarına<br />
sağlanmış oluyordu. Rasathanelerin ilk ardılı<br />
birbuçuk yüzyıl sonra ortaya çıktı. Bu yeni rasathane,<br />
Buveyhi Hükümdarı Şerefüddevle Ebū el-Fevāris<br />
Şīrdīl (dönemi: 372-379/983-989) tarafından 378/988<br />
yılında yine Bağdat’ta kuruldu.<br />
Kurucusunun arzusu doğrultusunda, bu amaca yönelik<br />
inşa edilmiş olan muntazam yapıda, gökyüzünün<br />
ve gezegenlerin astronomik gözlemleri, el-Meʾmūn<br />
döneminde başlamış olduğu gibi, çok ileri bir seviyede<br />
yürütülmüştür. Şerefüddevle, tanınmış astronom<br />
ve matematikçi Ebū Sehl Veycān b. Rüstem el-<br />
Kūhī’yi rasathanenin idaresiyle görevlendirmişti 11.<br />
Rasathanenin yapısı hakkında el-Bīrūnī’den 12 şunları<br />
öğrenmekteyiz: Rasathane’nin, orta noktasında<br />
güneş ışığının geçmesi için bir açıklık bulunan yaklaşık<br />
12,5 m.lik (25 zira) bir kubbesi vardı. Bağdat’taki<br />
bu ikinci rasathanenin kurulmasından en fazla altı yıl<br />
9 Ḥabeş, ez-Zīc, Elyazması Yeni Cami 784/2, fol. 70b; Sayılı,<br />
A.: The Introductory Section of Ḥabash’s Astronomical<br />
Tables Known as the «Damascene» Zīj (English translation),<br />
Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi<br />
Dergisi 13,4/1955/139-151, özellikle 142-143, 150; Sayılı,<br />
A.: The Observatory in Islam, adı geçen yer ve tarih, s. 57.<br />
10 el-Qānūn el-Mesʿūdī, Cilt 2, Haydarabad 1374/1955, s.<br />
637; Sayılı, A.: The Observatory in Islam, adı geçen yer ve<br />
tarih, s. 112-117.<br />
11 İbn el-Qıfṭī, Taʾrīḫ el-Ḥukemāʾ, adı geçen yer ve tarih,<br />
351; Sayılı, A.: The Observatory in Islam, adı geçen yer ve<br />
tarih, s. 112-117.<br />
12 Taḥdīd Nihāyāt el-Emākin, Kahire 1962, s. 101; Sayılı,<br />
A.: a.e., s. 116.
Change language