You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
10<br />
«2. Doğal cisim hiçbir değişik hızlı hareket yapmaz,<br />
yani devamlı suretle daireler üzerinde aynı zamanlarda<br />
aynı mesafeleri kateder». «3. Göğün cisminin<br />
(hareketlerde) hiçbir etkisi yoktur». «4. Boşluk<br />
mevcut değildir» 57.<br />
Ptoleme’nin gezegen modeli tartışmasında önemli<br />
bir adımı yine İbn el-Heysem atmıştır. “Ptoleme<br />
Hakkında Şüpheler” adlı eserinde, Ptoleme’nin<br />
gezegen hareketleri açıklamasında ekuant’ı kullanarak<br />
yörüngede eşit zamanlarda hareketler gerektiği<br />
temel prensibini zedelediğini farkeden ilk kişidir;<br />
çünkü bu durumda ek yörüngelerin orta noktasının,<br />
taşıyan yörüngelerdeki hareketi eşit zamanda eşit<br />
olamaz 58. Bir alıntı sayesinde öğrendiğimize göre,<br />
İbn el-Heysem kendisine ait bir gezegenler teorisi<br />
geliştirmiştir. Bu teoride o, gezegenlerin uniform<br />
hareketi için gerekli koşulları ortaya koymuştur. Bu<br />
giriş bölümünün çerçevesi, bu girişimden kaynaklanan<br />
derin etkilere değinmemize müsait değildir.<br />
Yeni gezegenler modelinin 7./13. ve 8./14. yüzyıllarda<br />
bilinen temsilcileri Naṣīreddīn eṭ-Ṭūsī (ö.<br />
672/1274), Kuṭbeddīn eş-Şīrāzī (ö. 710/1311) ve ʿAlī<br />
b. İbrāhīm İbn eş-Şāṭir (ö. yaklaşık 777/1375) gibi<br />
bilginlerdir. Kendi kinematik modelleri aracılığıyla,<br />
gezegen hareketleri sistemini Ptoleme’nin yol açtığı<br />
aksaklıklardan arındırma girişimleri, adı geçen son<br />
bilginde zirve noktasına ulaşmıştır.<br />
İbn eş-Şāṭir, kendi modellerinde eksantrikliği bertaraf<br />
etmiş ve vektörü (her bir gezegenin yörüngesinin<br />
yarı çapını) evrenin orta noktasından hareket<br />
ettirmiş ve bu esnada da eṭ-Ṭūsī’nin, çift ek yörünge<br />
ilkesini kullanmıştır. Onun özellikle Merkür modeli<br />
önemlidir. Ayrıca, Ay hareketleri için öncellerinden<br />
daha iyi bir model oluşturma denemesi, olağanüstü<br />
bir başarıya ulaşmıştır. İbn eş-Şāṭir, Ay’ın düzenli<br />
dairesel hareketinin açıklanmasında, Ptoleme’nin,<br />
Ay ile Dünya arasındaki uzaklığın abarttığı variyas-<br />
yonundaki bariz hatasını düzeltmiştir 59.<br />
57 Kitāb Heyʾet el-ʿĀlem, Über den Aufbau der Welt nach<br />
Ibn al Haiṯam başlığıyla Karl Kohl tarafından çevrilmiştir,<br />
Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen<br />
Sozietät içerisinde (Erlangen) 54-55/1922-23 (1925)/140-<br />
179, özellikle s. 144 (Tekrarbasım: Islamic Mathematics<br />
and Astronomy serisi Cilt 58, Frankfurt 1998, s. 94-133,<br />
özellikle s. 98); Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 33.<br />
58 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 34.<br />
59 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 36.<br />
A S T R O N O M İ<br />
Ptoleme’nin dünya tasavvuruna karşı, 6./12. yüzyılda<br />
Arap-İslam kültür çevresinin batısında, argümanları<br />
kinematik-geometrik karakterden ziyade felsefi<br />
karakterde olan bir karşı çıkış kendisini göstermiştir.<br />
Filozof İbn Bācce (Avempace, ö. 533/1139),<br />
episikllerin varlığını yadsımış ve eksantrik hareketi<br />
bütün gezegen yörüngeleri için yeterli açıklama<br />
olarak kabul etmiştir 60. Ondan yaklaşık yarımyüzyıl<br />
sonra İbn Ṭufeyl (ö. 581/1185) tartışmaya katılmış<br />
ve hem eksantrik hem de episikl öğretilerini reddetmiştir.<br />
O kendine ait bir açıklama bulduğuna inanmış,<br />
ama görüldüğü kadarıyla bu açıklamayı kâğıda<br />
aktarmamıştır 61. Çağdaşı Muḥammed b. Aḥmed<br />
İbn Rüşd (Averroes, ö. 595/1198) de aynı şekilde<br />
eksantrik ve episikl öğretilerini reddetmiştir. Ona<br />
göre gezegenler helezonik bir biçimde hareket<br />
(ḥareke levlebiyye) etmektedir 62.<br />
Arap-İslam kültür çevresinde Batı ekolünün en<br />
genç temsilcisi Nureddīn el-Biṭrūcī (ö. yaklaşık<br />
600/1204) idi. O da eksantrik ve episikl öğretilerini<br />
yadsımış ve gezegen kürelerinin ortak merkezli<br />
olarak yeryüzünün orta noktasında bulunması<br />
gerektiğini ve gezegenlerin, İbn Rüşd’de olduğu<br />
gibi, helezonik biçimde değişik eksenler çevresinde<br />
hareket ettiğini ileri sürmüştür. Ayrıca, gök<br />
cisimlerinin batı-doğu hareketini reddetmiştir; bu<br />
hareket ona göre yalnızca, gezegenlerin doğudan<br />
batıya doğru gök küresinden çok daha yavaş hareket<br />
etmelerinden doğan optik bir yanılsamadır 63.<br />
el-Biṭrūcī (Alpetragius)’nin kitabı İbranice’ye ve<br />
Latince’ye çevrildikten sonra, 7./13. yüzyıldan 15./9.<br />
yüzyıla kadar Avrupa’da «doğabilimsel-astronomik<br />
düşünceyi ilerletici tarzda etkilemiştir» 64.<br />
Burada ana hatlarıyla sunulan astronominin,<br />
60 Gauthier, L.: Une réforme du système astronomique<br />
de Ptolémée, tentée par les philosophes arabes du XIIe siècle, Journal Asiatique içerisinde (Paris), 10e série,<br />
14/1909/483-510, özellikle s. 497-498 (Tekrarbasım: Islamic<br />
Mathematics and Astronomy serisi Cilt 63, Frankfurt<br />
1998, s. 205-232, özellikle s. 219-220); Nallino, C.A.:<br />
Astronomie, Enzyklopædie des Islām, Cilt 1, Leiden ve<br />
Leipzig 1913, s. 520; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 36.<br />
61 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 36.<br />
62 a.e., Cilt 6, s. 36-37.<br />
63 a.e., Cilt 6, s. 37.<br />
64 Petri, W.: Tradition und Fortschritt in der Astronomie<br />
des Mittelalters, Accademia Nazionale dei Lincei içerisinde.<br />
Convegno Internazionale 9-15 Aprile 1969, Roma<br />
1971, s. 633-645, özellikle s. 642.
Change language