Volume2TR

36
3.
Hven Adası’ndaki
Uranienburg Rasathanesi:
Danimarka Kralı II. Friedrich’in himayesinde
Tycho Brahe (1546-1602), Hven (bugün İsveç’te
bulunan Ven) adasında, Orta Avrupa’nın ilk
rasathanesini Kassel’da kurdurmuş olan Hessen
Kontu’nun tavsiyesiyle, rasathane kurma işine başlamıştı.
Tycho Brahe, daha Avrupa’nın değişik
kentlerindeki öğrenimi sırasında, astronomik araçlar
yapımındaki olağanüstü yeteneğiyle ünlenmişti.
Rasathanenin ilk temel taşı 1576 yılının Ağustos
ayında konulmuştur. Tycho Brahe tarafından
1577-1587 yılları arasında imal edilen aletlerin
sayısı 18 civarındadır. Gerçi bu aletlerin çoğu,
mevcut aletlerin çok da önemli değişiklikler taşımayan
ya da küçük iyileştirmeler içeren reprodüksiyonlarıydı.
Bu nedenle sayıları dokuza ya da ona
indirgenebilir. Bu bağlamda Johann Repsold’un 1
ifadesiyle: «Aletlerin yalnızca bir iş imkanı yaratmak
için yapıldıkları izlenimi edinilmektedir, tıpkı
Weistritz’e göre, Tycho’nun yakın dostlarına ithaf
ettiği şiirleri, kağıthaneye iş imkanı sağlamak için
bastırdığı gibi. Çok da ekonomik olmayan bu çalışma
tarzı, Tycho’nun kralın öfkesine uğramasına
neden olmuş, birkaç on yıl sonra Hven’in bütün
ihtişamı sona ermiştir».
Tycho Brahe’nin faaliyetlerini değerlendirirken
onun özellikle dört aleti üzerinde durulur: Her iki
yöne döndürülebilir azimut kadranı, duvar kadranı,
yıldızların aralarındaki mesafeleri ölçmek için
astronomik sekstant ve ekvatoral-halkalı küre. Bu
aletlerin değerlendirilmesinde, Yunan astronomisinde
ne derece bilindiklerinden hareket edilmekte
ve bu esnada da Arap-İslam kültür çevresindeki
muhtemel öncüler göz önünde bulundurulmamaktadır.
1 Zur Geschichte der astronomischen Meßwerkzeuge
von Purbach bis nach Reichenbach 1450-1830, Leipzig
1908, s. 29.
A S T R O N O M İ
Bu yönde şunlar söylenebilir: Her iki yöne döndürülebilir
Azimut Kadranı’nın öncüleri Merāġa ve
İstanbul rasathanelerindeki aletler arasında mevcuttu.
Duvar Kadranı ise, el-Baṭṭānī’den öğrendiğimize
göre, daha 4./10. yüzyılda Arap-İslam kültür
çevresinde bilinmekteydi. Ayrıca, söz konusu
kadran Merāġa ve İstanbul rasathanelerinin büyük
boyutlu aletleri arasında da yer almıştır.
Yıldızların aralarındaki mesafeleri ölçmek için
kullanılan astronomik sekstant ise İstanbul
Rasthanesi’nin Āle Müşebbehe bi-l-Manāṭiḳ
adlı aletiyle büyük bir benzerlik göstermektedir.
Yapımındaki ve işlevindeki benzerlik bir yana,
döndürülebilir sekstantın, ölçüm sonucunun
gerekli bir zaman bozulmadan kalabilmesini sağlamak
için destek görevi gören iki ağaç sopanın
kullanımındaki benzer özellikler dikkat çekicidir.
İstanbul Rasathanesi’nin yalnızca bu aletine ait
bilginin Tycho Brahe’ye çok kısa bir zaman içinde
ulaşmış olma olasılığı hayli büyüktür. Sekstant’ın
astronomik gözlemler için Arap-İslam kültür çevresinde
4./10. yüzyıldan beri kullanıldığını biliyoruz.
Astronom el-Ḫucendī, Faḫreddīn Sekstantı’nı
ekliptik eğimi tam olarak ölçmek için kullanmıştı
(bkz. s. 25). Ġıyāseddīn Cemşīd el-Kāşī (ö.
840/1436)’nin gözlem araçlarını tarif etmek için
yazdığı risalesinde ortaya koyduğu astronomi aletlerinden
birisi de sekstanttır (bkz. s. 71).
Tycho Brahe’nin, armillæ æquatoriæ adlı kitabında
2 bahsettiği büyük ekvatoriyal-halkalı küre, aslında
«tamamiyle çemberler-aletinin kendine özgü
basitleştirilmiş bir tipidir. Geriye, bir deklinasyon
dairesi ile bir de yarım saat dairesi kalmıştır» 3.
2 Tycho Brahe’s Description of his Instruments and Scientific
Work as given in Astronomiae instauratae mechanica
(Wandesburgi 1598). Translated and Edited
by Hans Roeder, Elis Strömgren and Bengt Strömgen,
Kopenhagen 1946, s. 64-67.
3 Repsold, J.A.: Astronomische Meßwerkzeuge, aynı yer
ve tarih, s. 27.