Volume2TR

22
adet takvimin getirilmesi ve bunların kendi astronomlarının
verdikleri bilgilerden farklı olduğunu
tespit etmesi nedeniyle vermiştir. Yanlışlıkları
düzeltmek için astronomlar ona bir rasathane kurmayı
salık vermişlerdi. Bu işi gerçekleştirme görevi
hekim ve astronom Ebū Saʿīd İbn Ḳaraḳa’ya
verilmişti. Azimut’u dakikalara göre belirlemeye
yarayacak 5 m. çapında, bakırdan büyük bir gözlem
dairesinin yapılmasındaki zorluklar ayrıntılı bir
biçimde betimlenmişti. Anlaşılan, bu alet, yaklaşık
yüz yıl önce İbn Sīnā tarafından yapılmış olan aleti
(3,5 m. çapında), her ne kadar yüksekliği ölçmeye
yarayan pergel kolu olmasa da, örnek almıştı. İbn
Ḳaraḳa, 3,5 m. çapında daha küçük başka bir aleti
de aynı amaca yönelik olarak inşa etmişti (belki de
yükseklik ölçümünde kullanılan pergel koluyla birlikte?).
Bu rasathane için inşa edilmiş veya planlanmış
büyük boyutlu aletlerden birisi de, yaklaşık 2,5
m. (5 zira) çapında bir halkalı (armillar) küresi (zāt
el-ḥalak) idi. Bu rasathane için, Cāmiʿ el-Fīla (Fil
Camisi)’nın terasında aslen planlanmış olan yerden
vazgeçilmiş ve büyük halka hayli büyük zorluklarla
başka bir caminin, Mescid el-Cuyūşī’nin, terasına
yerleştirilmişti. Vezir el-Meʾmūn el-Baṭāʾihī, kendisini
rasathane ile o denli özdeşleştirmişti ki onu,
Halife el-Meʾmūn’un daha önce Bağdat’ta kurdurduğu
er-Raṣad el-Meʾmūnī el-Mümteḥan adlı
rasathanenin halefiymiş gibi, Raṣad el-Meʾmūnī
el-Muṣaḥḥaḥ diye adlandırmıştı. Halifenin veziri
tutuklatması ve rasathanedeki çalışmaları durdurmasının
sebeplerinden biri bu olmalıdır. Kahire
Rasathanesi’nin yapımı ile ilgili iki anekdot vardır.
Astronomi aletleri tarihi bakımından önemlerinden
dolayı bu anekdotlar, E. Wiedemann tarafından
yapılan çevirisinden verilecektir: Vezir el-Efḍal,
büyük azimut halkasının inşası işinin seyrini her
gün kontrol ederdi. Bitirildiği gün, kaynar bakırı
kalıba dökme esnasında kalıbın «bir yerinde biraz
ıslaklığın kaldığı» görüldü. «Bakır bu yere sıcaklığıyla
ulaştığında ıslak yeri sıçratmış ve bu yüzden
halkanın mükemmelliğine zarar vermişti. Halkanın
soğuduktan ve kalıptan çıkarıldıktan sonra, o yerden
başka tamamen pürüzsüz olduğu görülmüştü.
el-Efḍal başarısızlığa hayli öfkelenmişti, ama İbn
A S T R O N O M İ
Ḳaraḳa, bu boyutlardaki bir aletin yapımında, henüz
hiç imal edilmemiş olduğu göz önüne alındığında,
10 denemeden sonra imali gerçekleştirilmiş olsa bile
yine memnun olunması gerektiği yönündeki ifadesiyle
onun hıncını yatıtıştırmaya çalışmıştı.» 20
İkinci anekdot, el-Efḍal’in proje yürütücüsü İbn
Ḳaraḳa’ya söyledikleriyle ilgilidir: «-Eğer sen halkayı
daha küçük yapmış olsaydın, iş daha kolay olurdu.
İbn Ḳaraḳa şu cevabı vermişti: -Eğer ben bu halkayı
bir ucu piramitlerde diğer ucu da Tennūr’da
(Kahire’de bir yer) olacak kadar uzun yapabil-
seydim, bunu yapardım. Aletler ne kadar büyük olursa,
onlarla yürütülecek çalışma da o kadar kesin olur.
Aletler gökyüzüne oranla ne kadarda küçük!..» 21
Aydın Sayılı, rasathaneler hakkındaki bilgileri şaşırtıcı
bir çalışkanlıkla ve büyük kaynak bilgisiyle toplamış
ve hayranlık uyandıran bir tarzda bu zorlu görevin
üstesinden gelmiştir. Onun bir araya getirdiği
materyal ve bazı mülahazalar, kaynaklarımızın o tür
rasathaneler hakkında çoğunlukla kuruluşlarındaki
olağanüstü gösterişli olaylara veya aletlerin alışılmışın
dışındaki boyutlarda imal edilmeleriyle bağıntılı
olan bilgileri verdikleri izlenimini doğurmaktadır.
Buna ek olarak, rasathane için kullanılan “raṣad”
teriminin aynı zamanda «gözlem» anlamına da gelmesi,
bununla ilgili bilgilerin değerlendirilmesinde
belirli bir zorluğa neden olmaktadır. Böylelikle,
sıklıkla kullanılan ʿamele er-raṣad cümlesi, hem
«rasathane inşa etti», hem de «gözlem yaptı» anlamına
gelebilir. Ayrıca bu, Sayılı’nın muhteşem eserine
rağmen, Arap-İslam rasathanelerinin tam olarak
kaydının neredeyse aldatıcı kalmasına neden olmak-
20 el-Maqrīzī, el-Ḫiṭaṭ, adı geçen yer ve tarih, Cilt 1, s. 126;
Wiedemann, E.: Zur islamischen Astronomie, adı geçen
yer ve tarih, s. 124 (Tekrarbasım: E. Wiedemann, Gesammelte
Schriften Cilt 2, s. 908 ve Islamic Mathematics and
Astronomy serisi Cilt 92, Frankfurt 1998, s. 80).
21 el-Maqrīzī, el-Ḫiṭaṭ, adı geçen yer ve tarih, Cilt 1, s. 127;
Wiedemann, E.: Zur islamischen Astronomie, adı geçen
yer ve tarih, s. 126 (Tekrarbasım: E. Wiedemann, Gesammelte
Schriften Cilt 2, s. 910 ve Islamic Mathematics and
Astronomy serisi Cilt 92, Frankfurt 1998, s. 82); Sayılı, A.:
a.e., s. 170.