HABERLER - Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü

PALEOL‹T‹KTEN GÜNÜMÜZE OBS‹D‹YENObsidiyen, yerel bulundu¤u takdirde, tarihöncesiinsan› taraf›ndan alet yap›m›nda kullan›lan s›radan birhammaddedir. Paleolitik Dönem’de obsidiyenin da¤›-l›m› hakk›nda çok az verimiz vard›r. Avrupa’da ÜstPaleolitik Dönem’de, deniz ve tatl› su kabuklular›n›nveya mamut difllerinin de¤ifl/tokuflu yap›l›rken, obsidiyeninhenüz çok önemsenmedi¤ini (veya fazla tan›nmad›¤›n›)görüyoruz. Yak›n Do¤u’da ise, Üst PaleolitikDönem’de, Kuzey Irak-Shanidar’da Van Gölükökenli iki parça, Suriye-Yabrud’da bir kaz›y›c› veAntalya Bölgesi-Öküzini ve Karain’de bulunan birkaçyonga, bu da¤›l›m›n, büyük olas›l›kla tesadüfi oldu-¤unu göstermektedir (Cauvin-Chataigner, 1998). Budurum günümüzden 12.000 y›l önceye kadar sürer. Butarihten bafllayarak, baflta az olarak Neolitik Dönem’de takas› veya ticareti önem kazanan bir hammaddedurumuna gelir. Öncelikle dilgicikler halinde bir ürünolarak kavk›lar, malakit, kornalin veya da¤ kristallerigibi de¤ifl/tokufl veya arma¤an paketi içinde yer almayabafllar. Ayr›ca do¤al bölgesinin d›fl›nda da bir grupinsan taraf›ndan tercih edilen hammadde haline gelir.Örne¤in Hallan Çemi, Çayönü veya Cafer Höyük gibiyerleflmelerin, yataklardan ekonomik s›n›r›n ötesindebulunmas›na karfl›n, alet yap›m›nda büyük bir oranlaobsidiyeni seçerler.Çanak Çömleksiz Neolitik ile beraber, bu hammaddeyekarfl› ilginin yükseldi¤ini görüyoruz. Güney Do¤uAnadolu köyleri obsidiyeni, çakmak tafl›na tercihetmeye bafllarlar. Kaynaklara uzak olan yerleflimlerdeobsidiyen miktar›n›n göreceli olarak artt›¤›n› gözlemleriz.Özellikle ‹ç Anadolu obsidiyen kaynaklar›ndan,standart bir üretim ürünü olan dilgi ve dilgicikler,Levant Bölgesi’nde önemli bir da¤›l›m gösterir. Buda¤›l›m›n belli bir sistem dahilinde oldu¤una gereküretim atölyeleri, gerekse da¤›l›m flemas› iflaret etmektedir.Yaklafl›k M.Ö. 7000’lerde obsidiyen ticaret a¤›nda birde¤iklik gözlenir. Yak›n Do¤u’ya, özellikle de LevantBölgesi’ne obsidiyen ihraç eden ‹ç Anadolu, bu ihracat›büyük ölçüde keser. Art›k Do¤u Anadolu obsidiyeninindaha fazla da¤›l›m gösterdi¤i görülür. Kullan›malanlar› ço¤unlukla silah, alet ve daha ender olarak datak›lard›r.Neolitik sonras›, yerel olarak bulundu¤u bölgelerd›fl›nda obsidiyen kullan›m›n hem azald›¤›, hem dekullan›m alanlar›n›n de¤iflti¤i gözlenir. Çeflitli Sümer/Akad metinlerinde Òurru tafl›n›n (çakmak tafl› için deayn› kelime kullan›lmakta, ancak tan›mla ikisi ayr›labilmektedir)rengi, par›lt›s›, büyü ve t›pta kullan›m›,hazine ve ticaret listelerindeki yerinden bahsedilmekte(Coqueugniot, 1998), özellikle sembolik yönü öneç›kmaktad›r. Örne¤in Lugal.e mitinde kendisinesa¤d›k kalmad›¤› için Òurru, Tanr› Ninurta taraf›ndanlanetlenir (ibid.). Ancak lanetlenmifl de olsa k›ymetlidir.Tak›larda (ço¤unlukla muska olarak), t›pta (“ya¤dasiyah obsidiyeni ezeceksiniz”) ve sembolikte(“Aflk›n gerçek obsidiyenden”) yer al›r (ibid.). Obsidiyenin,Neolitik Dönem’de bafllayan, göz ve bak›fllaolan iliflkisi (özellikle figürinlerdeki obsidiyen gözler)devam eder ve bu iliflki Roma Dönemi’ne kadar sürer.Mezopotamya’da çeflitli yerleflimlerdeki (Ninive,Ouelli, Ur) “obsidiyen çiviler”, kimi araflt›rmac›lartaraf›ndan giysi i¤nesi olarak yorumlan›rken, baz›araflt›rmac›lar taraf›ndan “sürme kalemi” olarak kabuledilmektedir. Obsidiyenin prestijli kullan›m alanlar›ndanbirisi de vazolard›r. Halaf Dönemi’nden bafllayarakbirçok yerleflimde bu vazolar görülür (Arpaciyah,Gavra, Brak, Ur, Acemhöyük). Neolitik Dönem sonras›obsidiyen araflt›rmalar›n›n fazla önemsenmemesinedeniyle, teknik olarak yap›lmas› son derece güçolan bu vazolar hakk›ndaki bilgimiz, oldukça s›n›rl›-d›r. Tell Brak’ta analizi yap›lan bir vazonun, ‹ç Anadolukökenli obsidiyenden yap›ld›¤› ve tamamlanm›flolarak yerleflime getirildi¤i kabul edilirken; Ur KralMezarlar›’ndaki vazonun yerel metal kaplara benzemesinedeniyle, brüt getirilmifl obsidiyen blo¤unun,yerel ifllenmesi olarak yorumlan›r (Coqueugniot,1998). Obsidien vazolar hakk›nda heyecan vericibuluntular ise, Anadolu’dan gelmektedir. Hititler taraf›ndançok önemsenmeyen obsidiyen, Asur KoloniÇa¤›’nda sanat ve ticarette önemli bir yer tutar.Kültepe’de (Karum Ib), bir tap›nakla iliflkili bir odada,iki tondan fazla obsidiyenin stoklanmas› (Özgüç,1996) ve Amuk Ovas›’nda ayn› döneme tarihlenenTell Açana’n›n VII. tabakas›nda bulunan tafl kap veözellikle obsidiyen kap iflleme atölyesi (Woolley,1955) dikkat çekicidir.Obsidiyen M›s›r’›n yo¤un olarak ithal etti¤i hammaddelerdenbiridir. Ancak burada söz konusu olan obsidiyen,birkaç istisna d›fl›nda kuzeyden gelmez. Kaynak,Etiyopya ve Eritre’dir. Burada da obsidiyen çakmaktafl›n›n yan› s›ra silah ve alet yap›m›nda kullan›lm›flt›r,ama ana kullan›m alan› sembolikte ve düflüncededir.Tak› ve glipti¤in yan› s›ra obsidiyen, astroloji sembolizmas›nda(y›ld›zlarla iliflki), t›pta (çakmak tafl›n›nyan› s›ra b›çak olarak) ve ritüellerde yo¤un olarak kullan›l›r.Ritüellerde öne ç›kan kullan›m alan›; mumyalamaiflleminde obsidiyen b›çaklar›n kullan›lmas›ve ufak obsidiyen tafllar›n da yer almas› fleklindedir.Ayr›ca mumyaya efllik eden amuletlerin ço¤u da obsidiyendenyap›lm›flt›r. Bunlar›n yan› s›ra obsidiyen,di¤er bölgelerde tespit edildi¤i gibi, vazo yap›m›nda,ayr›ca figürin ve heykellerde, göz olarak kullan›lm›flt›r.Obsidiyen, Melos Adas› nedeniyle, Yunanistan’ayabanc› de¤ildir ve kullan›m› Mezolitik Dönem’den2 TÜRK ESK‹ÇA⁄ B‹L‹MLER‹ ENST‹TÜSÜ HABERLER