Materiały z konferencji konserwatorstwa archeologicznego, 2007

1.2. Ewidencja obiektów „megalitycznych” nie przebiegała równomiernie na całej
powierzchni Kujaw. Wyróżnić można dwa zasadnicze etapy z cezurą na przełomie lat
60. i 70.: starszy, dokumentacji „żalek” głównie na terytorium Kujaw „leśnych” i „borowych”
(ryc. 1A) oraz młodszy, początków ich ewidencji archeologicznej, a zwłaszcza
tzw. quasi-megalitów na obszarze Kujaw „czarnych” – tj. czarnoziemnych (znacznie gorzej
rozpoznawalnych na etapie prospekcji napowierzchniowej), zwłaszcza w ich części
inowrocławskiej (używając regionalizacji etnograficznej, zawierającej pewne wskazówki
konserwatorskie – ryc. 1B).
Obie wymienione części współtworzyły w okresie od V do III tys. p.n.e. zwarty
mezoregion osadniczo-kulturowy, różniąc się zarazem środowiskowo oraz dynamiką
agrarnych procesów osadniczych. Jest rzeczą charakterystyczną, iż kartografowanie
„megalitycznych Kujaw” rozpoczęto od członu ich bielicowych („leśnych”) rubieży, przy
pominięciu czarnoziemnego – założeniowo „wstęgowego” – centrum (tj. czarnoziemnych
fragmentów Wysoczyzny Kujawskiej; „zastoiska kujawskiego” – w ujęciu Waldemara
Chmielewskiego), gdzie ich obecność dokumentowano na podstawie zapisów
krajoznawczo-etnograficznych jeszcze w XIX wieku (ryc. 2). Możliwe były ówcześnie
(tj. do końca lat 60.) trzy interpretacje udokumentowanego stanu:
a) wydzielenie w ekumenie wczesnoagrarnej (konkretnie KPL) dwu stref gospodarczo-społeczno-rytualnych,
„megalitycznej” i „niemegalitycznej”;
b) wskazanie na różnice w kamiennych zasobach surowcowych obu stref Wysoczyzny
Kujawskiej i Pojezierzy Żnińskiego/Chodeckiego), określających odmienność funeralnych
„strategii budowlanych” oraz
c) uwzględnienie różnic w zakresach przekształceń krajobrazowych (stref czarno-
ziemnej i bielicowej), ograniczających współczesne możliwości ewidencji konstrukcji
„kurhanowych”; dotyczy to głównie różnic w technikach i w intensywności upraw
w dobie XIX i XX wieku. Ilustratywne są szczególnie różnice w dewastacji gospodarczej
pomiędzy rosyjską Gubernią Warszawską a pruską Prowincją Poznańską (ryc. 1B:/\/\/\).
2. Program tupadleński oraz aktualne kierunki praktyki
ewidencji terenowej „megalityzmu”
Kluczową rolę w dostrzeganiu specyfiki dokumentacji „megalityzmu” wśród społeczności
czarnoziemnego centrum, a w dalszej konsekwencji, w ewidencji zróżnicowanych
konstrukcji jego nurtu quasi-megalitycznego, odegrały – realizowane w latach 70. – badania
Równiny Inowrocławskiej, tj. terenu o zdecydowanej dominacji (wykluczywszy
dna niektórych dolin) gleb czarnych typu kujawskiego wg Wojciecha Cieśli (1961). Dotyczyło
to przede wszystkim stanu zachowania oraz form konstrukcji interesujących nas
obiektów w obrębie tzw. tupadleńskiego mikroregionu megalitycznego (Kośko 1976;
Kokowski 1980) – klasycznego (wręcz reperowego) terenu dla dokumentacji zakładanej
wcześniej strefy niemegalitycznej; jednego z centrów rozwojowych kultur wstęgowych:
linearnej i postlinearnej (skąd pochodzi m.in. wielka osada „typu brzeskiego”
w Kruszy Zamkowej, stan. 3) – ryc. 1A:x; 2. W sygnalizowanym krajobrazie kulturowym
czarnoziemnej równiny KPL pojawia się około 4000-3800 p.n.e. (penetrując jednak
już wcześniej dno doliny Noteci – np. Inowrocław, stan. 95; Czerniak, Kośko 1993;
Rzepecki 2004).
47