Materiały z konferencji konserwatorstwa archeologicznego, 2007

Materiały z konferencji 

konserwatorstwa archeologicznego 

........................................................................................................................................ 

zorganizowanych przez 

Ośrodek Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego 

Jurata (8-20 V 2005 r.) 

Wigry (28-30 IX 2005 r.) 

Krynica (30 XI - 3 XII 2005 r.) 

�� 

�� 

��

356



.................................................................................................................................................................................................................. 

Jurata (8-20 V 2005 r.) 

Wigry (28-30 IX 2005 r.) 


�� 

�� 

�� 

1



.................................................................................................................................................................................................................. 

zorganizowanych przez 

Ośrodek Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego 

Jurata (8-20 V 2005 r.) 

Wigry (28-30 IX 2005 r.) 


WARSZAWA 2007 

3

4 

WYDAWCA 

�� 

�� 

�� 

UL. SZWOLEŻERÓW 9, 00-464 WARSZAWA 

TEL. 0-22 628 48 41, E-MAIL: INFO@KOBIDZ.PL 

www.KOBIDZ.PL 

WYBÓR REFERATÓW 

MAREK GIERLACH 

REDAKCJA 

LAURA BAKALARSKA 

TŁUMACZENIA 

BARTOSZ WIŚNIEWSKI 

KOREKTA 

LAURA BAKALARSKA, JOLANTA KUCHARSKA 

OPRACOWANIE GRAFICZNE 

PIOTR BEREZOWSKI 

DRUK 

PETIT S.C. LUBLIN 

COPYRIGHT © BY KRAJOWY OŚRODEK BADAŃ I DOKUMENTACJI ZABYTKÓW 

ISBN: 978-83-924636-6-5

Spis treści 

.................................................................................................................................................................................................................. 

Jurata (8-20 V 2005 r.) 

Wojciech Borkowski 11 

Metodyka badań stanowisk wydobywczych – zarys problematyki 

Sławomir Kadrow 32 

Metodyka badań osad z wczesnego neolitu 

Aleksander Kośko 45 

Grobowce „megalityczne”: perspektywa kujawskich doświadczeń metodycznych 

w zakresie badań terenowych 

Janusz Piontek 56 

Metodyka antropologicznych badań materiałów kostnych 

z grobów ciałopalnych 

Iwona Pomian 74 

W sprawie ochrony bałtyckich stanowisk archeologicznych 

Paweł Valde-Nowak 84 

Badania archeologiczne stanowisk jaskiniowych 

Paweł Valde-Nowak 92 

Z metodyki badań kurhanów. Doświadczenia z Wyżyny Małopolskiej i Karpat 

5

6 

Wigry (28-30 IX 2005 r.) 

104 Justyna Baron 

Wybrane aspekty metodyki badań i rekonstrukcji zabudowy osad okresu 

halsztackiego na przykładzie stanowiska w Polwicy na Śląsku 

112 Janusz Czebreszuk 

Badania na osadzie obronnej z wczesnej epoki brązu w Bruszczewie, 

gm. Śmigiel, woj. wielkopolskie w aspekcie metodycznym 

123 Karol Dzięgielewski 

Wybrane problemy metodyki badań wykopaliskowych wielokulturowej osady 

w Podłężu, pow. Wieliczka, stan. 17 

145 Jacek Gackowski 

Niektóre problemy archeologicznej eksploracji stanowisk „mokrych” 

(na marginesie doświadczeń terenowych, nabytych podczas badań 

kilku osiedli obronnych i nawodnych I tysiąclecia p.n.e.) 

165 Jacek Górski 

Wybrane aspekty metodyki badań i opracowań dużych osad z epoki brązu 

na obszarze podkrakowskim 

177 Tomasz Gralak 

Osadnictwo wczesnej epoki brązu na stanowiskach na autostradzie A4 

– refleksje metodyczne 

195 Jarosław Kopiasz 

Próba omówienia zagadnień socjotopograficznych w kontekście analiz 

statystycznych wybranej ceramiki „luksusowej” na przykładzie dwóch stanowisk 

z okresu halsztackiego C: Milejowice 19 i Stary Śleszów 17, powiat Wrocław 

211 Przemysław Makarowicz 

Metodyka badań osad „piaskowych” ludności kręgu trzcinieckiego i kręgu 

mogiłowego w zachodniej części Niżu Polskiego 

227 Andrzej Matoga 

Tak zwane stanowiska archeologiczne a polityka konserwatorska 

(na przykładzie kompleksu osadniczego z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza 

w rejonie Pińczowa w woj. świętokrzyskim)


Wojciech Chudziak 242 

Karta Ewidencji Podwodnego Stanowiska Archeologicznego 

Wojciech Chudziak, Ryszard Kaźmierczak, Jacek Niegowski 257 

Niektóre problemy badawcze wczesnośredniowiecznych miejsc kultu 

przy śródlądowych akwenach jeziornych na Pomorzu Środkowym 

Krz ysztof Jaworski 271 

Grodzisko z przełomu IX-X wieku w Gilowie na Przedgórzu Sudeckim. 

Problemy badawcze i metodologiczne 

Leszek Kajzer 293 

Zamki to też zabytki 

Anna Marciniak-Kajzer 299 

Czy późne średniowiecze i nowożytność są nadal epokami 

niedostępnymi dla archeologów? 

Jerz y Piekalski 308 

Metodyczne aspekty badań miast średniowiecznych na przykładzie Śląska 

Tadeusz Poklewski-Koziełł 321 

Badania archeologiczne miasta historycznego. Studium metodyczne 

na podstawie przykładów Dąbrówna, Łęczycy, Przedborza i Kalisza 

Bartłomiej Sz. Szmoniewski 336 

Metodyka eksploracji grobów typu Alt Käbelich 

na stanowisku 16 w Targowisku, woj. małopolskie 

Robert Szwed 342 

Metodyczne aspekty badań osady wczesnośredniowiecznej 

na stanowisku Ślęza 13, pow. Wrocław 

Anna Tyniec-Kępińska 353 

Metodyka badań systemów wodnych przy osadzie wczesnośredniowiecznej 

na stanowisku 20 w Brzeziu, woj. małopolskie 

7

Przedmowa 

.................................................................................................................................................................................................................. 

Jednym z projektów realizowanych przez nieistniejący już 

Ośrodek Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego, było zorganizowanie 

cyklu konferencji konserwatorskich dotyczących 

metodologii prowadzenia badań archeologicznych. Krajowy 

Ośrodek Badań Dokumentacji Zabytków, jako jednostka 

wdrażająca politykę Państwa w zakresie ochrony dziedzictwa 

kulturowego oraz opieki na tym dziedzictwem, będąca merytorycznym 

zapleczem służb konserwatorskich, stawia sobie 

za cel wprowadzanie i upowszechnianie nowych standardów 

metodologicznych w zakresie badań i dokumentacji zabytków, 

w tym zabytków archeologicznych. W świetle tak sformułowanych 

zadań, materiały pokonferencyjne, stanowiące pokłosie 

spotkań konserwatorskich w Juracie, Wigrach i Krynicy zorganizowanych 

przez OODA w 2005 r. stają się bardzo istotne, 

a konieczność ich publikacji jest bezsporna. 

Na tom składają się artykuły wybrane przez ówczesnego 

dyrektora OODA Marka Gierlacha. Materiały zawarte w publikacji 

zostały przygotowane przez specjalistów, szczegółowo 

omawiających zagadnienia dotyczące metodyki prowadzenia 

badań archeologicznych na stanowiskach o zróżnicowanej sytuacji 

badawczej i różnych uwarunkowaniach środowiskowych. 

Czytelnik znajdzie tu analizę zagadnień dotyczących badania 

i dokumentowania dziedzictwa podwodnego, sięgnie do kwestii 

metodycznych aspektów badań miast średniowiecznych, 

a także pozna specyfikę badawczą wielu innych typów stanowisk 

archeologicznych. 

Szerokie spektrum omawianej problematyki sprawia, że publikacja 

ta może pomóc w kształtowaniu doktryny konserwatorskiej 

oraz wdrażaniu standardów metodologicznych związanych z badaniem 

dziedzictwa archeologicznego. 

9

Wojciech Borkowski 

Metodyka badań stanowisk wydobywczych 

– zarys problematyki 

.................................................................................................................................................................................................................. 

Wykrywanie, badanie i interpretacja obiektów wydobywczych podlega wprawdzie tej 

samej ogólnej procedurze badawczej, jaka powinna być stosowana w odniesieniu do 

innych sfer ludzkiej aktywności w przeszłości, ale wymagania szczegółowe narzucane 

przez specyfikę działań górniczych w dużej mierze ją modyfikują. Począwszy od rejestracji, 

poprzez interpretacje śladów napowierzchniowych na stanowiskach wydobywczych 

do badania naziemnych i podziemnych partii kopalń, a także ich zabezpieczania 

w trakcie prac, górnictwo wymaga nieco innego aparatu analitycznego. Nie jest to absolutnie 

wyjątkowe. Każda dziedzina aktywności wymaga mniej lub bardziej specyficznego 

podejścia, co jest zrozumiałe i doceniane przez archeologów już od dawna (Borkowski 

W. i in. 1991). 

Nie będę ukrywał, że moje doświadczenia w tej dziedzinie budowane były w oparciu 

na badaniach stanowisk wydobywczych krzemienia i skał krzemionkowych, ale jest 

to doświadczenie spore, wyniesione z pracy na kilkunastu stanowiskach, począwszy od 

schyłkowego paleolitu na wczesnej epoce żelaza kończąc. Badałem wiele jednostek realizujących 

różne systemy urabiania skały (Borkowski W. 1993). 

Choć nie wolna od swej specyfiki metodyka badania obiektów wydobywczych może 

dostarczyć w mojej opinii cennych inspiracji o charakterze ogólnym i stąd obecność tej 

wypowiedzi na konferencji konserwatorskiej. Mechanizmy powstawania wyrobisk i zjawiska 

towarzyszące ich zasypywaniu są uniwersalne dla wszelkich prac w głębi ziemi 

(jam gospodarczych, grobowych, komunikacyjnych itp.). Także problemy logistyczne 

związane z transportem urobku, wentylacją czy bezpieczeństwem są uniwersalne dla 

drążenia w podłożu czegokolwiek w jakimkolwiek celu. 

Większość z nas kopała kiedyś dziurę w ziemi, czy to dla rozrywki, czy w celach 

pragmatycznych, i ma w tej dziedzinie pewne praktyczne doświadczenie. Pozostali nie- 

górnicy może także skorzystają z uwag przytoczonych poniżej w nieokreślonej przyszłości. 

Ponieważ problematyce tej poświęcono już wiele publikacji, w tym jedną książkową 

o charakterze podręcznikowym (Borkowski W. red. 2000), a ramy wystąpienia 

ograniczają objętość referatu, pozwolę sobie jedynie na zasygnalizowanie najistotniejszych 

elementów procesu badawczego obiektów wydobywczych, odsyłając zainteresowanych 

do bogatej literatury przedmiotu, w tym także krytycznej wobec prezentowanego 

stanowiska Zespołu do Badań Pradziejowego Górnictwa PMA. 

11

12 

Terminologia i metody analizy 

Terminologia stosowana w opracowaniach wyników badań stanowisk wydobywczych 

operuje definicjami stosowanymi zarówno w archeologii, jak i górnictwie. Jest to być 

może czasami drażniące, jak każdy żargon zawodowy, ale chyba zrozumiałe, zważywszy 

na fakt, że opisywane zjawiska i procesy są związane z jednym z najstarszych zajęć 

zawodowych człowieka i wypracowane zostały zarówno adekwatne określenia, jak 

i poznane mechanizmy rządzące tym rodzajem aktywności. Ignorowanie terminologii 

górniczej przez niektórych archeologów, wynikające z braku wiedzy w tej dziedzinie, 

prowadzi nie tylko do licznych nieporozumień i trudności w tłumaczeniu na inne 

języki, ale ogranicza także możliwości właściwej interpretacji obserwowanych zjawisk. 

W swoich pracach staraliśmy się zawsze konsultować kwestie terminologiczne i metody 

opisu obserwowanych elementów systemu wydobycia ze środowiskiem górniczym 

(naszym konsultantem był przez wiele lat prof. Zenon Duda z AGH w Krakowie), 

a źródłem stosowanych definicji „Słownik geologiczno-górniczy angielsko-polski” oraz 

„Ilustrowany Górniczy Słownik Encyklopedyczny” St. Gissmana i in. posiadające tłumaczenia 

terminów na języki obce (Gissman S. 1953; Gissman S., Osuchowski J., Zyzak 

J., 1956). 

Cechą zasadniczą badań nad pradziejowym górnictwem prowadzonych przez Zespół 

PMA było podporządkowanie ich poznaniu zasadniczych elementów systemu wydobycia 

kopaliny realizowanych przez ludzi w ramach danego eksploatowanego złoża. 

Elementy te wynikają z ekstrapolacji współczesnego systemu w przeszłość i takiej jego 

modyfikacji, aby odpowiadał możliwościom technologicznycm i organizacyjnym oraz 

potrzebom człowieka pradziejowego. Wychodzimy bowiem z założenia, że zarówno 

uwarunkowania geologiczno-inżynierskie złoża, jak i możliwości technologiczno- 

-organizacyjne górników w połączeniu z ich określonymi potrzebami w dużej mierze 

determinowały sposób rozwiązywania najistotniejszych problemów wydobywczych 

w każdym czasie i miejscu. 

Zasady prowadzenia eksploatacji sformułowane przez Mortimore’a-Migala określają 

podstawowe zależności systemów eksploatacji złoża od warunków geologiczno-inżynierskich 

(Mortimore R.M., 1980, ss. 30-35; Migal W. 1997, ss. 315-316): 

• dążono zawsze do optymalizacji lokalizacji kopalń w stosunku do warunków złoża 

oraz sposobu prowadzenia prac wydobywczych; 

• istnieje bardzo silny związek kształtu, powierzchni i rozmiarów kopalni z lokalnymi 

warunkami geologiczno-inżynierskimi; 

• właściwości skał, w których prowadzona jest eksploatacja, determinują rodzaj stosowanych 

narzędzi i system prowadzenia prac eksploatacyjnych. 

Schemat funkcjonowania systemu wydobycia kopaliny 

Przedstawiony na ilustracji (ryc. 1) schemat systemu wydobycia był już wielokrotnie 

omawiany i opisywany w różnych publikacjach, a przytaczam go ponownie jedynie 

w celu uporządkowania dalszego wywodu i odniesienia postulatów metodycznych do 

elementów jego funkcjonowania, które powinny być przedmiotem badań i interpretacji 

przez archeologów (Borkowski W. 2000a, ss. 119-123).

Ryc. 1. Schemat funkcjonowania 

systemu wydobycia kopaliny. 

Fig. 1. Mineral outcrop 

management system. 

Lokalizacja obiektów wydobywczych 

Obiekty wydobywcze i towarzyszące im pracownie przetwórcze manifestują się na powierzchni 

stanowisk w charakterystyczny sposób (ryc. 2). W szczególnych przypadkach 

jest to charakterystyczna rzeźba nakopalniana. W innych specyficzny ostrokrawędziowy 

gruz skały macierzystej w połączeniu z okruchami 

kopaliny wskazują miejsce prawdopodobnej 

eksploatacji. Dodatkową wskazówką może być specyficzna 

szata roślinna towarzysząca glebie o antropogenie 

zakłóconym pierwotnym układzie warstw. 

Ostatecznym wskaźnikiem jest zawsze analiza zabytkowego 

materiału ujawnionego na powierzchni 

poparta wynikami badań geofizycznych (Herbich 

T. 2000, Misiewicz K., 2000). Obecność w jednym 

miejscu gruzu, form pracownianych z wczesnych 

stadiów produkcji oraz całych lub fragmentów narzędzi 

górniczych wskazuje niezwykle prawdopodobny 

punkt eksploatacji kopaliny (dotyczy to 

w szczególności surowców przetwarzanych technikami 

krzemieniarskimi) (ryc. 3) (Budziszewski J. 

2000, ss. 20-29). 

Dokładne lokalizowanie granic pola eksploatacyjnego 

oraz pojedynczych obiektów eksploatacyjnych 

możliwe jest nie tylko na podstawie badań 

sondażowych, ale także mikromofometrycznych, 

precyzyjnych, planigraficznych badań powierzchniowych 

oraz badań geofizycznych (ryc. 4). 

Ryc. 2. Fotografia lotnicza pola 

eksploatacyjnego w Krzemionkach 

Opatowskich. Zasięg pola widoczny 

na podstawie roślinności. 

Fig. 2. Aerial photograph. The vegetation 

marks the range of the exploitation field 

in Krzemionki Opatowskie. 

13

14 

Ryc. 3. a. Charakterystyczne ukształtowanie powierzchni 

pola eksploatacyjnego; b. pole eksploatacyjne widoczne 

na fotografii lotniczej; c. występowanie na powierzchni 

charakterystycznego gruzu skały płonej i odpadów 

produkcyjnych; d. specyficzna szata roślinna pokrywająca 

pozostałości kopalniane. 

Fig. 3. a. characteristic surface configuration of the 

exploitation field; b. aerial photograph of the exploitation 

field; c. characteristic rock rubble and waste material 

occurring on the surface, d. peculiar coat of vegetation 

covering mining remains. 

Analiza pola eksploatacyjnego 

Elementem wnoszącym bardzo wiele zarówno 

do rekonstrukcji sposobu zagospodarowania 

złoża, jak i elementu organizacji pracy 

czy stosunków własnościowych lub podziału 

złoża jest analiza powierzchni pola eksploatacyjnego. 

Prowadzona powinna być na dwóch 

poziomach (ryc. 5) (Budziszewski J. 2000, 

ss. 29-44; Borkowski W., Michniak R. 1992, 

ss. 11-36; Borkowski W. 1993, ss. 39-53). 

Pierwszy poziom tyczy się rozplanowania 

jednostek w obrębie pola eksploatacyjnego. 

Jest to element możliwy do wykonania jedynie 

w oparciu na śladach na powierzchni. Pomocna 

w tym zakresie jest oczywiście obecność 

rzeźby nakopalnianej, ale jak pokazuje 

doświadczenie, możliwe są także interpretacje 

na podstawie mikromorfometrii, badań 

powierzchniowych i danych geofizycznych. 

Na tym etapie niezbędne jest wykonanie analiz 

geologicznych, glebowych i ewentualnie tektonicznych w których wyniku określimy 

warunki geologiczno-inżynierskie złoża (ryc. 6). Te ostatnie skonfrontować należy 

z wynikami analizy powierzchni pola. W efekcie badań powinniśmy otrzymać hipotezy 

dotyczące prawdopodobnego układu typów jednostek lub ewentualnie stref, gdzie 

prowadzona była eksploatacja różnymi technikami. W trakcie dalszych badań wykopaliskowych 

i geofizycznych hipotezy te weryfikować należy w miejscach reprezentatywnych 

lub badać ewenementy w celu weryfikacji negatywnej. 

Drugi wspomniany poziom analizy pola dotyczy badań poszczególnych wybranych 

elementów zagospodarowania złoża. Badania miromorfometryczne na stanowiskach 

z zachowaną nawet szczątkową rzeźbą mogą doprowadzić do ujawnienia związków pomiędzy 

poszczególnymi punktami eksploatacji lub punktami eksploatacji a obozowiskami 

czy pracowniami przetwórczymi. Weryfikacja prowadzona może być tylko na drodze 

plastycznych, starannych badań wykopaliskowych. Ich efekty zależne są od stopnia

Ryc. 4. Lokalizacja obiektów wydobywczych. a. dokładne badania powierzchniowe w rejonie 

wychodni kopaliny; b. badania geofizyczne pozwalają na lokalizację zasięgu prowadzonej 

eksploatacji; c. niektóre metody identyfikują w szczególnych warunkach pojedyncze jednostki 

wydobywcze; d. występowanie materiału zabytkowego na powierzchni stanowiska nie zawsze 

pozwala na określenie zasięgu eksploatacji, wskazuje raczej strefy pracowni przetwórczych. 

Fig. 4. Localization of the mining objects. a. thorough surface survey in the area of the mineral 

outcrop. b. geophysical examination allows determining the range of exploitation. 

c. some of the methods identify single mining units in specific conditions. d. surface scatters of 

the mineral do not always determine the exact range of exploitation. They rather point at zones 

of flint-processing workshops. 

destrukcji powierzchni i staranności eksploracji (ryc. 7). Bez potwierdzenia powiązań 

organizacyjnych istniejących w obrębie pola lub jego części musimy traktować każdy 

obiekt eksploatacyjny jako odrębną kopalnię w rozumieniu definicji górniczej (ryc. 8). 

Systematyka obiektów wydobywczych 

W tym miejscu dla zilustrowania dalszego wywodu przedstawimy wydzielone w trakcie 

badań w Krzemionkach Opatowskich zasadnicze typy eksploatacji. Są to oczywiście 

typy idealne, modyfikowane w zależności od lokalnych warunków geologiczno-inżynierskich 

złoża, ale analiza porównawcza prowadzona na podstawie wyników badań na 

innych polach eksploatacyjnych prowadzi do wniosku, że pozwalają one dobrze przybliżać 

rzeczywiste zróżnicowanie sposobów eksploatacji (Migal W. 1987, ss. 38-42; Borkowski 

W. i in. 1989, ss. 164-207; Borkowski W. i in. 1991, ss. 225-231). 

15

16 

Ryc. 5. Możliwości analizy powierzchni pola eksploatacyjnego. a. rzeźba powierzchni typowa 

dla poszczególnych systemów eksploatacji; b. fragmenty pola w Krzemionkach Opatowskich 

z mapą wieloboków przybliżających zasięgi prowadzonych prac podziemnych (pól 

kopalnianych); c. pole eksploatacyjne w Rybnikach-Krzemiance z trzema różnymi systemami 

prowadzenia eksploatacji. 

Fig. 5. Options in surface analysis of the exploitation field. a. sculpture of the earth’s surface 

typical of each exploitation system. b. fragments of the field in Krzemionki Opatowskie 

showing polygonal shapes roughly outlining the areas of underground mining. c. exploitation 

field in Rybniki-Krzemianka and its three different systems of mining. 

Ryc. 6. a. Powiązanie sposobów prowadzenia prac wydobywczych z warunkami geologiczno-inżynierskimi 

złoża; b-e. Zestawy narzędzi charakterystyczne dla prac w poszczególnych warunkach. 

Fig. 6. a. Connection between ways of carrying out the mining and geological – engineering conditions of 

the ledge. b-e. Sets of tools typical of working in specific conditions. 

Eksploatacja odkrywkowa – kopalnie jamowe, kopalnie niszowe 

W warstwach najpłytszych, gdzie krzemienie występowały bezpośrednio pod powierzchnią 

terenu, w otoczeniu gliny i gruzu zwietrzelinowego praca polegała na wykopywaniu 

jam o średnicy kilku metrów i głębokości wystarczającej na dotarcie do złoża. 

Spoistość górotworu pozwalała na pracę jedynie w obrębie jamy (ryc. 9). Każda próba 

wykopania niszy w poszukiwaniu krzemienia mogła zakończyć się obwałem. Zatem 

praktycznie cała masa wydobytego krzemienia pochodziła z powierzchni dna jamy.

Ryc. 7. Precyzyjne badania 

powierzchniowe połączone 

z planigrafią materiału oraz analizy 

mikromorfometryczne pozwalają 

określić strefy eksploatacji pola 

o zniszczonej rzeźbie powierzchni. 

Fig. 7. Thorough surface survey 

added to dispersion of the material 

and micromorphometric analyses 

allow to determine those zones 

of the exploitation field were the 

surface earth’s sculpture has been 

disturbed. 

Ryc. 8. a. badania hałd kopalnianych mogą dostarczyć informacji nie tylko o sposobach gospodarowania 

gruzem, ale także o związkach organizacyjnych pomiędzy poszczególnymi jednostkami; b. zgrupowania 

jednostek oraz specyficzne ukształtowanie hałd sugerują istnienie wydzielonych stref pola eksplotacyjnego 

(pól górniczych); c. ścieżki na powierzchni hałd wyznaczają ciągi komunikacyjne funkcjonujące w ostatnim 

etapie eksploatacji kopalni. 

Fig. 8. a. study of mining waste–heaps can yield information not only on ways in rubble management but 

also on organized connections between the units. b. groupings of units and specific shape of heaps suggest 

the existence of separate zones within the exploitation field. c. paths across the heaps determine traffic 

arteries functioning during the last period of exploitation of the mine. 

Wielkość tej ostatniej decydowała zatem bezpośrednio o ilości pozyskanego surowca. 

Pracowało w takich jednostkach zapewne nie więcej niż trzech górników. Używali oni 

prawdopodobnie narzędzi drewnianych oraz z całą pewnością rogowych i krzemiennych. 

Odkrywane w zasypanych kopalniach jamowych narzędzia rogowe noszą jedynie 

ślady użytkowania, nie były zatem celowo przygotowywane. W przeciwieństwie do 

nich narzędzia krzemienne kształtowano wstępnie w formę czworościennych picków 

z ostrym kolcem, który służył do rozluźniania gruzu wapiennego. 

Posuwając się za zapadającym złożem, górnicy osiągali poziom skały wapiennej. 

Była ona jeszcze silnie spękana, ale powodowała zmianę zarówno jakości surowca, jak 

17

18 

Ryc. 9. Kopalnie jamowe – system eksploatacji 

odkrywkowej. 

Fig. 9. Cave mines – quarry system of 

exploitation. 

Ryc. 10. Kopalnie niszowe – system 

eksploatacji odkrywkowej. 

Fig. 10. Niche mines – quarry system of 

exploitation. 

i warunków jego eksploatacji. Skała wapienna 

silnie spękana składa się z bloków skalnych 

różnej wielkości oddzielonych szczelinami wypełnionymi 

gliną (ryc. 10). Praca w takich kopalniach 

polegała na rozluźnianiu górotworu 

i wydobywaniu bloków skalnych. W pracy 

stosowano kliny kamienne i picki krzemienne 

oraz przygotowywane uprzednio dźwignie 

i dłuta rogowe. Na poziomie skały silnie spękanej 

otworzyły się przed górnikami możliwości 

powiększenia powierzchni eksploatacyjnej 

przez drążenie nisz wydobywczych. Po dotarciu 

szybem do pokładu krzemienionośnego 

posuwano się na boki, wykuwając krótkie 

korytarze nad pokładem konkrecji. Wysokość 

tych nisz sięgała zaledwie 1 m, a długość zależna 

była od czasu, w jakim spękana skała 

przesychała. Gdy wystawiona na działanie 

wiatru glina w szczelinach skalnych wyschła, 

następowały obwały grożące wypadkami. Nisze 

wydobywcze sięgały od 1 m w kopalniach 

płytszych do ok. 2,5-3 m w kopalniach drążonych 

głębiej. 

Eksploatacja podziemna – 

kopalnie filarowe, kopalnie komorowe 

Kiedy złoże krzemieni wchodzi w obręb skały 

lekko spękanej, kopalnie napotykały pokład 

krzemieni w otoczeniu skały wapiennej 

o znacznej spoistości. Szczeliny pionowe nie 

są w niej tak szerokie i nie wypełnia ich glina 

jak w warstwie poprzedniej, znacznie trudniej 

było prowadzić prace eksploatacyjne (ryc. 11). 

Za to mniejsze niż poprzednio było niebezpieczeństwo 

obwałów związane z przesychaniem 

stropu. Spoistość skały pozwalała na drążenie 

chodników eksploatacyjnych nawet do 8 m od centrum szybu. Były one jednak tak niskie 

jak tylko na to pozwalała możliwość prowadzenia pracy, a to w trosce zarówno 

o bezpieczeństwo, jak i ekonomikę wydobycia. 

W pobliżu szybu pozostawiano filary skalne. Skałę płoną układano w opuszczonych 

odcinkach chodników tak, aby podpierać strop, chroniąc go przed lokalnymi obwałami. 

Kopalnie takie funkcjonowały zapewne kilka sezonów (dwa lub trzy). Pracowało w nich 

czterech lub pięciu górników, posługujących się zestawem kamiennych i rogowych narzędzi. 

Narzędzia kamienne w formie siekier czworościennych o klinowatych ostrzach

Ryc. 11. Kopalnie filarowe – system eksploatacji 

podziemnej. 

Fig. 11. Pillar mines – underground system of 

exploitation. 

Ryc. 12. Kopalnie komorowe – system eksploatacji 

podziemnej. 

Fig.12. Chamber mines – underground system of 

exploitation. 

wbijane były po kilka w szczeliny skalne. Natomiast narzędzia rogowe reprezentowane 

są w tych kopalniach przez cały wachlarz form: różnego rodzaju młotki i pobijaki rogowe, 

kliny i dźwignie, dłuta i kilofy. 

Wszystkie narzędzia noszą ślady wcześniejszej obróbki nadającej im pożądany 

kształt. Ponieważ ilość światła docierającego do przodków była niewystarczająca, górnicy 

oświetlali sobie miejsca pracy, paląc łuczywo. 

Szczytowym osiągnięciem neolitycznej myśli górniczej były kopalnie docierające do 

skały litej, nieuwidaczniającej śladów spękania tektonicznego i wietrzelinowego. Jedynym 

ułatwieniem w drążeniu wyrobisk było poziome uwarstwowanie skał osadowych 

(ryc. 12). Po osiągnięciu skały monolitycznej nie istniało już niebezpieczeństwo obwałów 

stropu. Kierunki drążenia dyktowała ekonomika pracy, a nie ułatwienia związane 

z budową górotworu. Do pracy używano starannie wykonanych kilofów kamiennych 

o jednym końcu zaostrzonym, a drugim przystosowanym do pobijania. Jako kliny 

wykorzystywano kawałki konkrecji krzemiennych uformowane kilkoma uderzeniami. 

Przodki oświetlano za pomocą łuczywa. 

Skomplikowaniu uległa bardzo organizacja pracy. Nakłady poniesione na dotarcie 

do złoża na znacznej głębokości wymuszały troskę o maksymalne wykorzystanie udostępnionego 

złoża. Najbardziej efektywne było zatem wybranie krzemienia nie tylko 

z powierzchni chodników, jak w przypadku kopalń filarowych, lecz także z całej partii 

wokół szybu. Dodatkową troską górników była taka gospodarka odpadową skałą wapienną, 

aby jak najmniej gruzu trzeba było wydobywać na powierzchnię. 

Całość komory wydobywczej przyjmowała formę listków koniczyny ze środkiem 

wybranym w całości i trzema dodatkowymi wachlarzami. Przy tym całość wyrobisk 

z wyjątkiem chodników i ostatnich przodków była wypełniona szczelnie gruzem. Powierzchnia 

takich komór wydobywczych dochodziła do 400 m 2 a odległość do najdalej 

wysuniętych przodków sięgała 20 m. 

W trakcie pracy napotykano na wiele utrudnień, z których najpoważniejszym był 

problem wentylacji. Rozwiązano go poprzez wynalezienie sposobu wymuszania obiegu 

powietrza za pomocą rozgrzanego powietrza. W tym celu w pewnych miejscach 

19

20 

w chodnikach rozpalano niewielkie ogniska, ogrzewające powietrze w takim stopniu, 

aby na zasadzie różnicy temperatur uzyskać ruch mas powietrza w kierunku szybu i dalej 

poza obręb kopalni. W opisanym typie kopalń pracowało w zależności od fazy pracy 

od 3 do 6 górników. Całość przedsięwzięcia trwała 7 lub 8 sezonów. 

Oczywiście istnieją modyfikacje przedstawionych typów wydobycia oraz zupełnie 

inne systemy, np., kamieniołom czy sztolnia, ale nie są one tak rozpowszechnione 

w pradziejach i z konieczności musiałem dokonać wyboru ograniczającego prezentację 

do najlepiej znanych mi z własnego doświadczenia. 

Kopalnie jamowe – dynamika procesów zasypywania 

Kopalnie jamowe były przedsięwzięciami jednoetapowymi, gdzie proces inwestycyjny 

połączony był nierozerwalnie z etapem eksploatacji kopaliny. Nie występowała zasadniczo 

faza przemieszczania skały płonej w obrębie kopalni, a jedynie akcydentalne 

wypełnianie gruzem pojedynczych nisz eksploatacyjnych po ich wyeksploatowaniu. Po 

zakończeniu pracy kopalnię porzucano, a dalsze losy obiektu wyznaczały procesy zasypywania 

oraz zawalania się nisz i studniska szybowego (ryc. 13). 

Badanie tych procesów wymaga precyzyjnej eksploracji plastycznej w obrębie jednostek. 

Niewłaściwe jest prowadzenie eksploracji warstwami arbitralnymi w obrębie 

z góry narzuconych ram wykopów. Prowadzi to do ograniczenia obserwacji, a w efekcie 

do braku możliwości właściwej interpretacji dynamiki procesów wydobycia i zasypywania 

jednostki (Budziszewski J. 2002, ss. 47-56). 

Pragnę szczególnie zwrócić uwagę na partie przydenne studniska i nisz wydobywczych, 

a w kolejnych typach także partie podszybia. Pozostają one otwarte przez dłuższy 

czas, stając się pułapkami na małe ssaki, owady, pajęczaki itp. Te z kolei posłużyć mogą 

do rekonstrukcji flory i fauny otaczającej kopalnie w trakcie ich pracy. Stąd konieczność 

starannego eksplorowania tych partii i flotowania utworów z partii spągowych. 

Ryc. 13. Kopalnie jamowe – przykłady dokumentacji dynamiki 

procesów zasypywania. 

Fig. 13. Cave mines – examples of records depicting the dynamics 

in the process of filling up.

Kopalnie niszowe – dynamika procesów wypełniania i zasypywania 

Kopalnie niszowe były już przedsięwzięciami dwuetapowymi, gdzie proces inwestycyjny 

zakończony wprawdzie eksploatacją złoża z powierzchni szybu kopalnianego oddziela 

się właściwej eksploatacji złoża za pomocą szeregu nisz. W tym drugim etapie 

występuje wyraźna faza przemieszczania materiału płonego w obrębie wyrobisk podziemnych. 

Prowadzone obserwacje warstw wypełniskowych oraz obwałów naturalnych 

umożliwić powinny rekonstrukcję zarówno systemu urabiania skały oraz organizacji 

pracy jak i losy opuszczonej jednostki (zawalenia się nisz, zasypywania studniska ewentualne 

wypełnianie materiałem z sąsiedniej jednostki itp.) (ryc. 14). 

Istnieje bogate oprogramowanie komputerowe pozwalające na wspomaganie dokumentowania 

wyników badań wewnątrz obiektów górniczych. Dodatkowym walorem 

takich programów jest rozbudowana wizualizacja rezultatów, pozwalająca zniwelować 

ogromna trudność w ocenie wyników badań prowadzonych wewnątrz ciasnych 

przestrzeni, która wymyka się standardowej, zewnętrznej obserwacji archeologicznej 

(ryc. 15). 

Kopalnie filarowe i kopalnie komorowe – 

dynamika procesów urabiania skały i wypełniania 

wyrobisk oraz studnisk szybowych. 

Kopalnie filarowe i komorowe są tak złożonymi obiektami, że przedstawienie sposobów 

prowadzenia eksploracji i dokumentacji takich kopalń wymagałoby osobnej 

Ryc. 14. Kopalnie niszowe – przykłady dokumentacji dynamiki 

procesów zasypywania 

Fig. 14. Niche mines – examples of records depicting the dynamics 

in the process of filling up 

21

22 

Ryc. 15. a-d. Programy graficzne 

wspomagają dokumentowanie 

wyrobisk kopalnianych. 

Fig. 15. a-d. Graphic programs 

are auxiliary to the record of 

mining drifts. 

obszernej publikacji. Ograniczę się do wskazania podstawowych problemów uniwersalnych 

na tyle, że opisują właściwie podstawowe zagadnienia istotne w procesie rekonstrukcyjnym. 

Problemy badawcze są tożsame z kwestiami, które starali się rozwiązać górnicy. Dotyczą 

one organizacji pracy w kopalni z podziałem na funkcje poszczególnych górników, 

sposobem urabiana skały w przodkach górniczych, gospodarką gruzem skały 

płonej, transportem poziomym i pionowym, zapewnienie bezpieczeństwa pracy oraz 

stosowania wydajnego systemu wentylacji wyrobisk i chodników komunikacyjnych (ryc. 

16) (Borkowski W. 2000a, s. 122; Migal W. 2000, ss. 69-116). 

Ryc. 16. Kopalnie filarowe i komorowe – a. wyrobiska wypełnione 

w dużej części gruzem skały płonej; b. chodniki komunikacyjne wolne od 

gruzu licowano płytami wapiennymi; c. w przodkach górniczych często 

pozostawiano narzędzia górnicze. 

Fig. 16. Pillar mines and chamber mines – a. drifts filled in considerable part 

with rock rubble; b. galleries that were not filled with rubble were veneered 

with limestone slabs; c. mining tools were quite often left in headings.

c 

e 

Ryc. 18. Sposób 

dokumentowania 

wypełniska chodnika 

komunikacyjnego za 

pomocą licznych profili 

(fotografie ukazują 

poszczególne partie 

po usunięciu gruzu). 

Fig. 18. The way of 

gathering data on gallery 

filler using numerous 

profiles (photographs 

show respective parts after 

the removal of rubble). 

d 

Ryc. 17. Kopalnie filarowe 

i komorowe – (a, b,) 

i (c, d, e) przykłady 

dokumentacji dynamiki 

procesów urabiania skały 

i wypełniania wyrobisk 

górniczych. 

Fig. 17. Pillar mines and 

chamber mines – (a,b) 

and (c, d, e) examples 

of records depicting the 

dynamics in hewing 

the rock and filling the 

mining drifts. 

23

24 

Ryc. 19. a. chodniki transportowe pełniły 

także funkcje wentylacyjne; b. dodatkowe 

lampy palono w chodnikach dla wymuszenia 

cyrkulacji powietrza; c. w przodkach 

górniczych palono ogień w celu oświetlenia ale 

także wentylowania wyrobisk 

Fig. 19. a. transport galleries worked also as a 

ventilation device; b. additional lamps were lit 

in galleries to stimulate air circulation; c. in the 

headings fire was used for both lighting and 

drift ventilating purposes 

Rozwiązanie powyższych kwestii prowadzi 

do poznania systemu prowadzenia eksploatacji 

podziemnej w każdej kopalni, niezależnie 

od jej wieku i rodzaju wydobywanej 

kopaliny. Na zamieszczonych ilustracjach 

pokazuję przykłady dokumentowania prac 

prowadzonych w kopalniach w Krzemionkach 

Opatowskich oraz elementy podziemnego 

systemu wydobycia wydzielone na podstawie 

badań Zespołu PMA (ryc. 17-19). 

Warunki bezpieczeństwa 

w trakcie prowadzenia badań 

Badania stanowisk kopalnianych wiążą się 

ze stosunkowo znacznym niebezpieczeństwem 

osobistym uczestników. Są nie tylko 

skomplikowane od strony organizacyjnej 

i technicznej (ciasne nieoświetlone przestrzenie, 

brak miejsca na prowadzenie eksploracji 

i gospodarowania hałdą, trudności dokumentacyjne), 

ale także grożą wypadkiem 

przy niezastosowaniu się do przepisów i zasad 

zdrowego rozsądku. Prace w kopalniach 

powinny być bezwzględnie prowadzone pod 

opieką wykwalifikowanego górnika, posiadającego 

uprawnienie do pracy pod ziemią. 

Wykopy poniżej 1,5 m muszą być szalowane, 

a ich wymiary, tak jak i usytuowanie hałdy, 

regulowane są przepisami o prawie budowlanym. 

Wyrobiska podziemne oraz szyby 

kopalniane powinny posiadać stosowną 

obudowę, być oświetlane instalacją pod napięciem 

max 24 V oraz przewietrzane grawitacyjnie 

lub w sposób wymuszony. Szczegółowe 

przepisy zawierają przepisy prawa 

budowlanego i górniczego. Z własnego 

doświadczenia proponuję te uwagi potraktować 

poważnie. Kategorycznie zabronione 

jest przebywanie na terenie kopalni bez kasku 

górniczego lub budowlanego oraz prowadzenie 

badań lub dokumentacji bez stosownej 

odzieży ochronnej i obuwia (ryc. 20- 

-21) (Budziszewski J. 2000, s. 56; Migal W. 

2000., ss. 104-108).

Ryc. 20. Zagrożenia w trakcie badań; a. rozwarstwiania się 

stropów i obwały płyt; b. wsypywanie się zasypisk studnisk 

szybowych do wnętrza wyrobisk; c. przerastanie korzeni 

drzew może spowodować katastrofalne nieoczekiwane 

obwały osłabionego stropu wyrobisk. 

Fig. 20. Safety problems during research; 

a. delamination of roofs and slab crumbling; b. shaft fill 

gets inside the drift; c. tree roots overgrowth may cause 

unexpected and fatal crumbling of weakened drift roofs. 

Ryc. 20. a-d. Najbardziej 

narażone na destrukcję 

studniska szybowe 

wymagają solidnej 

obudowy, najlepiej 

odcinającej ściany od 

wpływu atmosfery. 

Fig. 20. a-d. The most 

endangered shafts 

require a good piece 

of lining – one that 

protects the walls against 

the influence of the 

atmosphere, preferably. 

25

26 

Ryc. 22. Pozostawiane 

w podziemiach pozostałości 

substancji organicznych generują 

rozwój mikroorganizmów; a. stara 

obudowa tymczasowa; b, c. rysunki 

wykonane węglem drzewnym 

powinny być pozostawione 

bez zabezpieczania środkami 

organicznymi; d. takie zabiegi jak 

uczy doświadczenie przynoszą więcej 

szkody niż pożytku. 

Fig. 22. Left underground the 

remains of organic matter generate 

microorganism development; a. old 

temporary lining; b, c. drawings in 

charcoal should not be treated with 

organic means of conservation; 

d. our experience teaches us that 

such intervention creates more 

damage than benefit. 

Warunki mikrobiologiczne w wyrobiskach 

Obudowa górnicza może mieć charakter tymczasowy (w tym przypadku idealne jest 

drewno budowlane) oraz stały. Stała obudowa wyrobisk i studnisk szybowych powinna 

poza względami bezpieczeństwa spełniać jeszcze inne warunki. Być obojętna dla środowiska 

pod względem oddziaływania (nie korodować pod wpływem wysokiej wilgotności, 

nie dawać pożywki dla rozwoju mikroorganizmów) (ryc. 22). Nie powinna także 

w mojej opinii naśladować obudowy oryginalnej lub sprawiać wrażenia autentyku. Musi 

być wreszcie możliwa do konserwacji lub wymiany, a także demontażu (ryc. 23) (Borkowski 

W. 1999, ss-23-24). 

Sama obudowa może nie być wystarczającym zabezpieczeniem ścian i stropów. Destrukcja 

zwietrzelinowa górotworu prowadzi bardzo często do rozwarstwień, pęknięć 

i obwałów. Niezbędne jest niemal natychmiastowe (najlepiej równolegle z prowadzonymi 

badaniami) scalanie ścian studnisk i ociosów, a szczególnie stropów wyrobisk. Po licznych 

i nie zawsze trafionych próbach w tej dziedzinie opowiadamy się za stosowaniem 

naturalnych, jak najbardziej zbliżonych do składu chemicznego skały macierzystej, mas 

klejących. W przypadku najczęstszego środowiska kopalń krzemienia – skały wapiennej 

– najlepsze rezultaty dały masy klejące na bazie cementu – ceresit i pochodne (ryc. 24). 

Wilgotne i stabilne środowiska wyrobisk podziemnych sprzyjają rozwojowi mikroorganizmów. 

Wiele z nich oddziałuje niekorzystnie na organizm człowieka. Są powodem 

reakcji alergicznych lub zakażają drogi oddechowe i skórę. Ochroną przed nimi jest 

stosowanie odzieży ochronnej i masek. Dłuższe przebywanie uwarunkowane powinno

Ryc. 23. Obudowa stała wyrobisk powinna być 

neutralna w stosunku do otoczenia; a. wykonanie 

filarów z fragmentów otaczającej skały prowadzi do 

nieporozumień interpretacyjnych. b, c. obudowa 

współczesna może pozostawać widoczna ale musi być 

właściwie zabezpieczona przed wpływami otoczenia 

o dużej wilgotności. 

Fig. 23. Permanent lining of a drift should be 

neutral in relation to the environment; a. making 

pillars of fragments of the surrounding rock, leads to 

misunderstandings in interpretation. 

b, c. contemporary lining may be visible but it has to 

be properly protected against dampness. 

Ryc. 24. Stropy wyrobisk szczególnie na większych 

przestrzeniach w kopalniach komorowych muszą 

być bezwzględnie scalane za pomocą serii iniekcji 

ciśnieniowych przy użyciu mas klejących na bazie 

substancji naturalnych o maksymalnie zbliżonym do 

otoczenia składzie chemicznym. 

Fig. 24. Drift roofs – particularly in larger rooms 

of chamber mines – must be united using series of 

pressure injections mainly of natural ingredients. Their 

chemical composition has to be closely related to the 

environment. 

być wynikami okresowych badań mikrobiologicznych w kierunku skażenia środowiska. 

Czas pracy w takich warunkach regulują przepisy prawa pracy. 

Równolegle do prowadzonych badań archeologicznych właściwe jest przeprowadzenie 

badań mikrobiologicznych, aby ustalić warunki wyjściowe mikroflory i mikrofauny 

wyrobisk. Są one środowiskiem niemal doskonale odizolowanym, zupełnie unikatowym, 

o niepoznanych jeszcze walorach poznawczych. 

27

28 

Ryc. 25. a, b. skażenia mikrobiologiczne wyrobisk wpływają nie tylko na stan zachowania ociosu, 

ale pogarszają także efekty wizualne, stanowiąc istotne zagrożenie dla rysunków na ścianach i filarach; 

c-e. Okresowe badania i monitoring pozwalają zapobiegać rozwojowi niekorzystnej flory i fauny zarówno 

w wyrobiskach, jak i na trasach turystycznych. 

Fig. 25. a, b. microbiological contamination in drifts influences not only the state of preservation of the 

side-wall but also worsen the visual effects. It creates a quite considerable threat to drawings on walls and 

pillars; c-e. recurring examinations and monitoring help to avoid the development of unfavorable fauna 

and flora both in drifts and along tourist routes. 

Skażenie mikrobiologiczne powoduje niekorzystne zmiany wyglądu wyrobisk. Pozostawianie 

w podziemiach elementów organicznych (obudowa, ekspozycja), zastosowanie 

złego oświetlenia ciągów komunikacyjnych lub przestrzeni ekspozycyjnej, wreszcie 

nieodizolowanie wyrobisk od ewentualnych tras turystycznych sprzyja rozwojowi 

glonów, grzybów i pleśni. Zmieniają one pierwotny wygląd wyrobisk, oddziałując niekorzystnie 

na estetykę, jednocześnie stanowiąc źródło zakażenia publiczności (ryc. 25). 

Okresowo należy przeprowadzać badania mikrobiologiczne w kierunku identyfikacji 

flory i fauny występującej w podziemiach, toksykologii i pomiaru stężeń substancji 

szkodliwych oraz wskazania sposobów eliminacji mikroorganizmów szkodliwych. Testy 

takie przeprowadzają wyspecjalizowane ośrodki akademickie lub stacje epidemiologiczne. 

Do permanentnego oświetlania wyrobisk używać należy światła o odpowiedniej 

długości fali. W nocy można stosować profilaktycznie światło ultrafioletowe o właściwościach 

odkażających. 

Podsumowanie 

Przedstawiony zarys problematyki badawczej ma – w mojej opinii – uzmysłowić czytelnikowi 

specyfikę badań obiektów wydobywczych i wskazać główne zagadnienia 

metodyczne. Oznaczone pogrubieniem w tekście określenia są kluczowe dla procesu

adania i rekonstruowania tej formy aktywności człowieka w przeszłości. Są one możliwe 

do odnalezienia w cytowanych publikacjach, gdzie czytelnik znajdzie szczegółowe 

definicje i rozwinięcia sposobów analizy tych elementów lub zjawisk. Nie są one elementami 

żadnej wiedzy tajemnej, a jedyna trudność polega na przyswojeniu pojęć od 

wielu wieków stosowanych z powadzeniem w górnictwie różnych kopalin. 

Bibliografia 

Borkowski W., Krzemionki mining complex. Deposit management system, (w:) Studia nad gospodarką 

surowcami krzemiennymi w pradziejach, t.2, Warszawa 1993 

Borkowski W., Krzemionki Opatowskie palący problem konserwatorski. Ochrona Zabytków, nr 1, 

1999 

Borkowski W., Metody badania systemu zagospodarowania złoża krzemienia w pradziejach, (w:) 

W. Borkowski (red.), Metody badań archeologicznych stanowisk produkcyjnych górnictwo krzemienia, 

Warszawa 2000 

Borkowski W. (red.), Metody badań archeologicznych stanowisk produkcyjnych – górnictwo krzemienia, 

Warszawa 2000 

Borkowski W., Michniak R., Prahistoryczne pole eksploatacyjne (wybierkowe) w Krzemionkach (w:) 

Studia nad gospodarką surowcami krzemiennymi w pradziejach, t.1, Materiały Krzemionkowkie, 

J. Jaskanis, red. Warszawa 1992 

Borkowski W., Migal W., Sałaciński S., Zalewski M., Urgeschichtlicher Fuerrsteinbergbau im 

Gebiet von Krzemionki. Ein Bericht zum Stand der Forchung, Praehistorische Zeitschrift, t. 64, z. 2, 

Berlin 1989 

Borkowski W., Migal W., Sałaciński S., Zalewski M., Possibilities of investigating Neolithic flint 

economies, as exemplified by the banded flint economy, Antiquity, vol. 65, nr 248, 1991 

Budziszewski J., Metodyka badań płytkich kopalń krzemienia, (w:) W. Borkowski (red.), Metody 

badań archeologicznych stanowisk produkcyjnych – górnictwo krzemienia, Warszawa 2000 

Lech J., O badaniach prehistorycznego górnictwa krzemienia i kopalni w Krzemionkach Opatowskich, 

Przegląd Archeologiczny, t. 52, Wrocław 

Gissman S., Ilustrowny Górniczy Słownik Encyklopedyczny, Stalinogród 1953 

Gissman S., Osuchowski J., Zyzak J., Słownik geologiczno-górniczy angielsko-polski, Warszawa 

1956 

Herbich T., Zastosowanie metody elektrooporowej w badaniach kopalń krzemienia, (w:) W. Borkowski 

(red.), Metody badań archeologicznych stanowisk produkcyjnych – górnictwo krzemienia, 

Warszawa 2000 

29

30 

Misiewicz K., Zastosowanie rozpoznania geofizycznego metodami magnetyczną I elektromagnetyczną 

w badaniach stanowisk kopalnianych, (w:) W. Borkowski (red.), Metody badań archeologicznych 

stanowisk produkcyjnych – górnictwo krzemienia, Warszawa 2000 

Migal W., Jak organizowano pracę w neolitycznych kopalniach krzemienia, Problemy, nr 486, 

1987 

Migal W., Reconstruction of the flint extraction system in Krzemionki, (w:) Siliceous rocks and culture, 

A. Ramos-Millán, M. A. Bustillo (red.), Granada 1997 

Migal W., Prowadzenie prac archeologicznych w dużych kopalniach krzemienia z perspektywy 

badań w Krzemionkach Opatowskich, (w:) W. Borkowski (red.), Metody badań archeologicznych 

stanowisk produkcyjnych – górnictwo krzemienia, Warszawa 2000 

Mortimore R.M., The gineering domains and classification of chalk in relation to Neolithic flint mining 

with special reference to Grimes Graves England and Rijckholt-St. Gertruid Holland, Staringia, 

Nr 6: III Symposium over Vuursteen Maastricht, 1980 

Summary 

Although discovery, research, and interpretation of exploitation places are all subject to the same 

general study procedure that ought to be followed when dealing with any other area of human 

activity in the past, certain specific requirements due to the peculiarity of mining activities modify 

that procedure quite considerably. 

Mining requires a little different analytic approach. Right from the beginning the differences 

are in discovery, as well as in interpretation of surface remains at mining sites, and then in 

actual research of the overground and underground parts of mines and their protection during 

excavations. Research works should be directed towards a reconstruction of the mining system 

employed in the past (Il. 1). 

Exploitation places and accompanying processing workshops appear on the site surfaces in a 

characteristic way (Ill. 2). In some cases it is the peculiar mining surface; in other cases, a probable 

mining place is indicated by a characteristic sharp-edged matrix rock rubble mixed with 

scraps of the mined mineral (Ill. 3). 

Additional indicator may be specific vegetation growing in soils of anthropogenically disturbed 

strata. The ultimate signal is a positive analysis of artifacts found on the surface supported 

by the results of geophysical study (Ill. 4). 

Analysis of the exploitation field surface and geologic-engineering conditions of the mineral 

deposit are quite significant when it comes to the reconstruction of the deposit management 

(Ill. 5-8). 

We believe that, although rules regarding methods in an archaeological study are based on 

the research results in Krzemionki Opatowskie, they may be followed quite universally. 

Cave mines were one-stage enterprises where the investment process was inseparably linked 

to the phase of the flint exploitation (Ill. 9-10). Generally, the phase of limestone rock translocation 

was not appearing within the mine. Only accidental rubble filling of the individual mining 

niches was taking place after their exploitation. When the work was over, the mine was abandoned. 

Its further fate was determined by the processes of niche filling and mining pit falling 

(Ill. 13).

The study of those processes requires accurate plastic exploration within units. Exploration 

based on mechanical layer extraction is improper within previously determined frames of excavations. 

It leads to limiting the observation and it results in lack of options for proper interpretation 

of dynamics in the processes of mining and filling of a unit (Budziszewski, J. 2002. pp. 

47-56). 

I particularly want to call one’s attention to the bottom parts of mining pits and niches and 

also to the parts of drifts close to mining shafts. They remain open for quite some time thus becoming 

traps for small mammals, insects, arachnids etc. Such traps, in turn, may help in reconstructing 

flora and fauna around mines while still in use. Hence the necessity of careful exploration 

of those parts and floatation of formations in the floor parts of drifts. 

Niche mines were two-stage enterprises where the process of investment admittedly ends 

in exploitation of the mining shaft surface but is separate from the actual deposit exploitation 

using a series of niches (Ill. 11). That second stage comprises a well-marked phase of limestone 

material translocation within the underground drifts. A study of dump strata and natural crumbling 

observation should make it possible to reconstruct both the system of rock hewing and 

the organization of work. It should also yield data on what happened to the already abandoned 

unit (niche crumbling, pit filling, sometimes filling with material from a neighboring unit etc.) 

(Ill. 14-15). 

Pillar mines and chamber mines are such complex objects that describing the ways of exploration 

and its record would require a separate volume. I will only point out the universal problems 

for they give an idea on the basic issues essential to the process of reconstruction. 

Problems in archaeological study are more or less the same as the issues faced by the miners. 

They concern the organization of work in mines - with each miner performing his own part 

of duties, the way of hewing the rock in headings, rubble management, vertical and horizontal 

transportation, security and safety at work and the employment of an efficient system of ventilation 

within drifts and galleries (Ill. 12, 16). 

Solving the above mentioned problems leads to recognition of the underground exploitation 

system in any mine regardless of its age and the kind of mineral. Illustrations show examples 

of archaeological record of explorations performed in Krzemionki Opatowskie. They also show 

elements of the underground mining system separated upon the research of the PMA Team 

(Ill. 17-19). 

Archaeological research at mining sites considerably affects personal safety of the research 

team members. The study is not only complicated when it comes to technical organization (narrow 

unlit spaces, lack of room for performing exploration and waste-heap management, record 

obstacles) but it may also cause an accident if one does not follow safety regulations and rules of 

common sense (Ill. 20-21,24). 

Damp and stable environment of the underground drifts favor the development of microorganisms. 

Many of them have a bad influence over human organism. They cause allergic reactions 

or infect skin and breathing apparatus. To protect oneself against those microorganisms one 

needs to use masks and insulated garments. Longer stay underground should be determined by 

the results of the microbiological study aimed at biohazard (Ill. 22-23, 25). 

In my opinion, this sketch of the problems faced in archaeological research is to make the 

reader realize the peculiarity in study of mining sites, and to point at the main issues in methods. 

Marked in bold letters are the keywords to the process of study and reconstruction of primeval 

mining. They can be looked up in cited publications where our reader can find detailed definitions 

and more about the ways of analyzing those elements or occurrences. They are not parts of 

any secret knowledge. The only difficulty is in learning the terms that have been used in mining 

of any mineral for ages. 

31

32 

Sławomir Kadrow 

Metodyka badań osad z wczesnego neolitu 

................................................................................................................................................................................................................. 

Zainteresowanie osadnictwem i osadami oraz znajdującymi się na nich konstrukcjami 

budowlanymi od dłuższego już czasu konkuruje ze studiami typologiczno-chronologicznymi 

w archeologii europejskiej (Jankuhn 1983: 12, 20, 21). Nie od dziś wiadomo, 

że badanie osad wymaga znacznych nakładów finansowych. Sukcesy polsko-amerykańskich 

badań (Hensel, Milisauskas 1985) na małopolskich osadach neolitycznych 

i wczesnobrązowych w Bronocicach (Kruk, Milisauskas 1985; Milisauskas Kruk 1984; 

1989), Iwanowicach (Dzieduszycka-Machnik, Machnik 1973; Machnikowie, Kaczanowski 

1987; Kadrow 1991), Niedźwiedziu (Burchard 1973; 1977) i w Olszanicy (Milisauskas 

1969; 1986) w latach 60. i 70. ubiegłego wieku są szczególnie instruktywne 

w tym zakresie. Ich powodzenie, nie licząc zaangażowania i merytorycznie wysokiego 

poziomu polskich archeologów, zależało w znacznej mierze od hojnej ręki sponsora, 

tj. Smithsonian Institution i National Science Foundation z USA. 

W ostatniej dekadzie polska archeologia stanęła ponownie przed ogromną szansą. 

Stwarza ją realizowany od dziesięciu lat program budowy autostrad. W jego ramach 

Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad przeznacza odpowiednio duże sumy 

na szerokopłaszczyznowe wykopaliska archeologiczne na trasach planowanych arterii 

drogowych. Merytoryczny i organizacyjny nadzór nad ich wydatkowaniem sprawuje 

natomiast Ośrodek Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego. Tą szansą jest możliwość 

odpowiednio wcześniejszego rozpoznania całych osad lub ich rozległych fragmentów 

w liniach rozgraniczenia projektowanych autostrad. Jak negatywnie na uzyskiwane 

wyniki może wpływać brak pieniędzy, presja buldożerów i brak możliwości racjonalnego 

zaplanowania powierzchni wykopów, pokazuje historia badań ratowniczych np. 

na budowie kombinatu hutniczego w Krakowie-Nowej Hucie czy też Osiedla Piastów 

w Rzeszowie. Wspomniane ograniczenia hamowały możliwość prowadzenia obserwacji 

archeologicznych. Dlatego też jeszcze w końcu lat sześćdziesiątych twierdzono 

np., że na terenach Małopolski społeczności kultury ceramiki wstęgowej rytej nie budowały 

długich domów, zadowalając się zamieszkiwaniem niewielkich domostw zagłębionych 

w ziemię (Kulczycka-Leciejewiczowa 1970). Paradoksalnie w tym samym 

czasie, dzięki przywoływanym już wyżej i właściwie finansowanym polsko-amerykańskim 

badaniom, odkrywano pierwsze, wczesnoneolityczne domy słupowe w Olszanicy 

(Milisauskas 1969).

Ryc. 1. Zrekonstruowana 

mapa strefy osadniczej 

(czerwona pogrubiona 

linia) we wczesnym 

neolicie w rejonie 

Targowiska i Szarowa 

(częściowo wg Naglik 

2003). 

Fig. 1. Reconstructed 

map of settlement zone 

(red trick line) in Early 

Neolithic in the region of 

Targowisko and Szarów 

(partly according to 

Naglik 2003). 

Podobnie działo się także poza granicami naszego kraju. Dopiero odkrycie „jam 

po słupach” (w początkach XX w. w trakcie badań rzymskich budowli wojskowych 

nad Renem), wskazujących, że również drewniane budowle pozostawiały ślady w ziemi, 

otworzyło nowe możliwości metodyczne w badaniach osad (Jankuhn 1983: 20). Wtedy 

też Notgemeinschaft der deutschen Wissenschaft skonstatowało, że kontynuowanie 

niemieckich badań prahistorycznych jedynie w zakresie studiów typologiczno-chronologicznych 

nie doprowadzi do nowych rezultatów. W sprawozdaniu tej instytucji z 1927 

roku postanowiono wspomóc więc finansowo badania osad (Jankuhn 1983: 20). Jednym 

z efektów tego nowego nastawienia do problematyki osadniczej były nowatorskie badania 

w Kolonii-Lidenthal. Odkryto tam po raz pierwszy ślady długich domów kultury 

ceramiki wstęgowej rytej (Buttler, Haberey 1936). Były one jednak interpretowane nie 

jako domy mieszkalne, lecz jako stodoły („Erntescheunen”; por. Buttler, Haberey 1936, 

ryc. 30; Coudart 1998: 19; Lüning 2000: 157). 

W latach 70. i 80. ubiegłego wieku zdefiniowano strategie wyboru i zasiedlenia określonych 

stref krajobrazowych i podstawy gospodarcze wczesnoneolitycznych grup ludzkich 

(Sielmann 1972; Kruk 1973; 1980a). Sprecyzowano też poglądy na temat form 

i wielkości osad kultury ceramiki wstęgowej rytej (np. Modderman 1970; Bakels 1978; 

Kruk 1980b; Lüning 1982; Milisauskas 1986). W ustalonym kanonie nie mieściła się 

jedynie wielka osada w Bylanach (Soudský 1962; Pavlů, Rulf, Zapotocká 1986). Nieco 

później stworzono szczegółową klasyfikację długich domów (np. Modderman 1970; 

Pavúk 1994; Coudart 1998). 

Ten krótki przegląd początków studiów nad osadami i domostwami we wczesnym 

neolicie w Polsce i Europie uświadamia, że zagadnienia te nie są i nie były nigdy ani 

jednoznaczne, ani oczywiste. Wymagały wzajemnego sprzężenia odpowiednich środków 

finansowych, nowej metodyki badań terenowych i rozległej wiedzy, pozwalającej 

na taką lub inną interpretację odkrywanych zabytków i ich zespołów. Dokonujący 

się stale postęp w omawianej dziedzinie wiedzy nie byłby jednak możliwy bez przyjęcia 

pewnej postawy badawczej. Chodzi o to, by w obliczu odkrywanych w czasie prac 

33

34 

Ryc. 2. Zdjęcie lotnicze wczesnoneolitycznej strefy osadniczej w rejonie 

Targowiska i Szarowa. Fot. A. Golański. 

Fig. 2. Aerial picture of Early Neolithic settlement zone in the region of 

Targowisko and Szarów. Photo by A. Golański. 

terenowych reliktów przeszłości „odczytywać” je w taki sposób, w którym nie uronimy 

nic, co już na temat osadnictwa wczesnoneolitycznego wiemy, ale też w razie potrzeby 

krytycznie odrzucimy jakąś część tej wiedzy, o ile nie koresponduje ona ze wspomnianymi 

odkryciami. 

Ratownicze prace wykopaliskowe, prowadzone przez Krakowski Zespół do Badań 

Autostrad, na małopolskim odcinku projektowanej autostrady A4 przynoszą wiele faktów 

potwierdzających tak zarysowaną perspektywę badawczą. 

Znakomite studia osadnicze Janusza Kruka, prowadzone na obszarach lessowych 

Polski Południowo-Wschodniej (Kruk 1973; 1980b), pozwoliły na zbudowanie koherentnego 

modelu geografii osadnictwa m.in. we wczesnym neolicie, w ścisłym związku 

z dominującymi strategiami zdobywania pożywienia w określonych warunkach środowiska 

naturalnego. Ludność kultury ceramiki wstęgowej rytej – w świetle wyników 

przytoczonych wyżej studiów – żyła w trwale zamieszkiwanych, dużych osadach, na 

których występują ślady długich domów oraz w obozowiskach, które były wykorzystywane 

przejściowo (sezonowo?; por. Kruk 1980b, 87-90). Stwierdzane empirycznie 

odstępstwa od tego modelu tłumaczyć można zróżnicowaniem regionalnym oraz postępującą 

w czasie ewolucją systemów zasiedlenia i eksploatacji terenu (Kruk 1980b, 90). 

Wielkość stałych osad nie przekraczała z reguły 2,5 ha (np. Milisauskas 1986, 222; 

Kadrow 1990a, 70). Lokowane były one zwykle na terasach nadzalewowych w dobrze 

rozwiniętych, szerokich dolinach dużych rzek (Kruk 1973, 85). Tylko nieliczne przykłady 

wskazywały na obecność osad omawianej kultury na wysoczyźnie (por. też Kadrow 

1990b, 43-51). W okresie rozwoju starszych grup tzw. cyklu lendzielsko-polgarskiego 

obraz osadnictwa nie różnił się znacznie od sytuacji panującej w kulturze ceramiki 

wstęgowej rytej (Kruk 1980, 91). Istotną nowością miały być pojawiające się 

wtedy długie, (ale tym razem) trapezowate domy (Burchard 1973; Kruk 1980b, 92,

Ryc. 3. Ceramika z fazy żeliezowskiej kultury ceramiki 

wstęgowej rytej ze stan. 16 w Targowisku (wg Czekaj- 

Zastawny et al. 2002). 

Fig. 3. Pottery dating back to Zeliezovce phase of LPC 

discovered at site16 in Targowisko (According to Czekaj- 

Zastawny et al. 2002). 

Ryc. 4. Ślady dwóch długich domów z dwóch różnych faz 

budowlanych kultury ceramiki wstęgowej rytej (po prawej) 

i dom kultury malickiej (po lewej) na stanowisku 14/15 

w Targowisku (fot. A. Golański). 

Fig. 4. Traces of two longhouses dated to two different 

building stages of LPC (to the right) and Malice culture 

house (to the left) at site 14/15 in Targowisko. 

Photo by A. Golański. 

ryc. 12), które ostatnio – w obliczu mnożących się odkryć grobowców paramegalitycznych 

kultury pucharów lejkowatych w Małopolsce – interpretowane są jako konstrukcje 

sepulkralne tego właśnie typu. 

Wykopaliska na trasie autostrady A4 w rejonie Targowiska (stan. 3, 8-16, 34) i Szarowa 

(stan. 2, 9, 12, 13, 20 i 21; por. Czekaj-Zastawny et al. 2002; Czekaj-Zastawny 

et al. 2003; Czerniak et al. 2006; Grabowska, Konieczny 2004; Kadrow 2005; Naglik 

2001; 2003; Włodarczak 2004) poszerzają naszą optykę widzenia w poruszanym 

35

36 

Ryc. 5. Ślady dwóch długich domów kultury ceramiki wstęgowej rytej 

(na pierwszym planie), z których jeden (krótszy) należy do najczęściej 

spotykanego typu na stan. 12/13 w Targowisku. Fot. A. Golański. 

Fig. 5. Traces of two LPC longhouses (foreground); one of them (shorter one) 

represents the most common type discovered at site12/13 in Targowisko. 


zakresie. Pozwalają też na istotne uzupełnienia zarysowanego wyżej modelu osadnictwa 

kultury ceramiki wstęgowej rytej oraz kultury malickiej. W wyniku przeprowadzonych 

w ostatnich latach wykopalisk okazało się, że odizolowane od siebie stanowiska 

– w świetle dawniejszych badań powierzchniowych i sondażowych – tworzą jedną, rozległą 

strefę osadniczą, zasiedlaną głównie w początkach neolitu przez ludność kultury 

ceramiki wstęgowej rytej i w znacznie skromniejszym zakresie przez ludność kultury 

malickiej. Strefa ta (ryc. 1, 2) rozciąga się od zachodniej krawędzi doliny rzeki Raby 

w Targowisku na wschodzie do zabudowań wsi Szarów na zachodzie. Od południa 

jest ograniczona doliną rzeczki Tusznica, a od północy – północną krawędzią płata 

lessów wielicko-bocheńskich na tym odcinku. W sumie obejmuje ona obszar długości 

ok. 3,5 km i szerokości 1 km (= ponad 300 ha). W opisywanej strefie osadniczej (a przynajmniej 

w jej przebadanej wykopaliskowo centralnej partii) występują punktowo ślady 

najstarszego osadnictwa z fazy przednutowej i nutowej oraz na całym interesującym nas 

obszarze – w mniejszym lub większym nasileniu – ślady długich domów z późnej fazy 

kultury ceramiki wstęgowej rytej (ryc. 3). Na wielu odcinkach spotykane są ślady budowli 

tylko z jednej fazy budowlanej; na innych – ślady z dwóch faz (ryc. 4), z rzadka

Ryc. 6. Model typowego domu kultury ceramiki 

wstęgowej rytej (wg Lüning 2000). 

Fig. 6. Model of LPC longhouse (According to 

Lüning 2000). 

Ryc. 7. Model długiego domu kultury ceramiki 

wstęgowej rytej z rekonstrukcją podejmowanych 

w jego sąsiedztwie codziennych działań 

(wg Lüning 1982). 

Fig. 7. Model of LPC longhouse and the 

reconstruction of daily activities (According to 

Lüning 1982). 

z trzech faz budowlanych. Oznaczać to może, że objęcie osadnictwem tak rozległego 

terenu miało miejsce pod koniec trwania tej kultury, w okresie zapewne nie dłuższym 

niż sto lat (tj. ok. 5100-5000 p.n.e.). 

Rozległość i ekstensywny charakter zajmowanego do zamieszkania terenu, stwierdzona 

na opisywanych stanowiskach, różni się zdecydowanie od większości znanych 

przypadków osad kultury ceramiki wstęgowej rytej w całym europejskim zasięgu jej 

występowania. Pod względem wielkości strefa zasiedlenia w Targowisku i Szarowie 

nawiązuje jedynie do tej, stwierdzonej w Bylanach (Soudský 1962; Pavlů et al. 1986). 

Od osady bylańskiej różni się jednak stosunkowo krótkim okresem zasiedlenia. Możliwość 

zabudowy tak wielkiego obszaru w stosunkowo krótkim czasie mogła być możliwa 

przy szerokim zastosowaniu techniki wypaleniskowej, która była szczególnie efektywna 

na przesuszonych, wyżej położonych partiach naturalnego krajobrazu, tak jak to jest 

w przypadku interesującej nas strefy. Technika ta, używana przede wszystkim do pozyskiwania 

nowych terenów pod uprawę w systemie leśno-odłogowym, umożliwiała też 

wtórnie odlesienie terenu pod zabudowę. 

Większość odkrytych w opisywanej strefie osadniczej długich domów reprezentuje 

prosty typ pięciorzędowych konstrukcji słupowych o długości do dwudziestu kilku metrów. 

Tylko pojedyncze domy osiągały długość ponad 40 m (ryc. 5). Są one orientowane 

37

38 

Ryc. 8. Ślady długiego domu 

kultury ceramiki wstęgowej 

rytej (obok foliowego 

namiotu) reprezentujące 

jedną fazę budowlaną na 

stan. 14/15 w Targowisku. 

Fot. A. Golański. 

Fig. 8. Traces of LPC 

longhouse (next to the tent) 

representing building stage 

AT site14/15 in Targowisko. 


wg osi NW-SE. Niekiedy widoczne są w nich podziały na trzy części: (a) północno-zachodnią 

z rowkiem fundamentowym, (b) południowo-wschodnią ze śladami podwójnych, 

wzmocnionych słupów i (c) część środkową (ryc. 6). Z reguły towarzyszą im wydłużone 

jamy budowlane. Czasami w częściowo już wypełnionych jamach tego typu 

odkrywane są paleniska lub proste piece w postaci nagromadzenia silnie przepalonej 

polepy. Powtarzalność występowania różnych rodzajów zabytków (np. ceramiki i krzemieni) 

w sąsiedztwie określonej partii domostwa, łącznie z regularnym występowaniem 

innych, wyżej wymienionych elementów, pozwala zdefiniować jego model (ryc. 7) 

Szczegółowa analiza sposobu zalegania materiału zabytkowego (przede wszystkim 

ceramiki) w wypełniskach jam przydomowych umożliwia dokładne wydatowanie sąsiadujących 

z nimi domów. Ze względu na skomplikowany i powolny charakter procesów 

depozycyjnych, tworzących tego typu wypełniska, z których pobiera się próbki węgla 

drzewnego do określenia wieku absolutnego, datowanie radiowęglowe rzadko przynosi 

oczekiwane rezultaty. Jest ono obiecujące jedynie w przypadku tych kompleksów budowlanych, 

które powstały na niezasiedlanym wcześniej terenie, które reprezentują na 

pewno tylko jedną fazę budowlaną i które w późniejszym okresie nie zostały zakłócone 

przez ślady osadnictwa z późniejszych czasów (ryc. 8). 

Unikatowy charakter ma odkrycie śladów dwóch domów słupowych połączonych 

płotami w Targowisku (ryc. 9). Do tej pory pozostałości płotów znane były jedynie z obszaru 

Aldenhovener Platte w Niemczech (Lüning 2000, 157), gdzie służyły jako ogrodzenia 

niewielkich przestrzeni, zapewne przydomowych ogródków. W opisywanym 

przypadku łączą one w jeden kompleks mieszkalno-gospodarczy dwa domy. Może to 

mieć daleko idące konsekwencje dla analiz społeczności kultury ceramiki wstęgowej rytej. 

Dość powszechnie uważa się bowiem, że długi dom zamieszkiwany był przez jedną 

rodzinę rozszerzoną lub grupę związanych ze sobą rodzin podstawowych, które potencjalnie 

były samodzielne ekonomicznie i socjo-organizacyjnie. Odkrycie w Targowisku 

sugeruje konieczność liczenia się z bardziej skomplikowanymi formami organizacji i kooperacji 

społecznej wśród populacji wczesnoneolitycznych.

Ryc. 9. Zespół dwóch 

długich domów kultury 

ceramiki wstęgowej rytej 

połączonych płotami. 

Rys. A. Golański 

(wg Czerniak et al. 2006). 

Fig. 9. Complex of two 

LPC longhouses connected 

by fences. Drawn by 

A. Golański (According to 

Czerniak et al. 2006). 

. 

Badania ratownicze na małopolskim odcinku autostrady A4 pozwalają na zbudowanie 

zupełnie nowego obrazu organizacji wewnętrznej osad kultury malickiej i ich zabudowy. 

Wbrew przypuszczeniom typową konstrukcję mieszkalną omawianej kultury 

reprezentował dom słupowy, prostokątny w planie (6-7 x 12-15 m), bez wewnętrznych 

rzędów słupów, a nie obiekt trapezowaty z rowkami fundamentowymi. Rodzaj przedsionka 

w tego typu domach (ryc. 10) przypomina znane z południowej części Bałkanów 

i z obszaru egejskiego megarony. 

Domy malickie rozlokowane były pojedynczo lub w grupach złożonych z dwóch 

domów (ryc. 11) w odległości 70-80 m od siebie. Nie tworzyły więc zwartej zabudowy 

typu wiejskiego, tak jak w przypadku większości osad kultury ceramiki wstęgowej 

rytej, lecz raczej rodzaj rozległych stref z luźno ze sobą powiązanymi pojedynczymi 

Ryc. 10. Dom słupowy 

kultury malickiej na 

stan. 2 w Zagórzu. 

Fot. J. Okoński 

(wg Chmielewski et al. 

2006). 

Fig. 10. Malice culture 

post-construction house, 

site 2 in Zagórze. 

Photo by J. Okoński 

(According to 

Chmielewski et al. 

2006). 

39

40 

Ryc. 11. Plan dwóch domów słupowych kultury malickiej 

na stan. 14/15 w Targowisku (wg Czerniak et al. 2006). 

Fig. 11. Plan of two Malice culture post-construction 

houses at site 14/15 in Targowisko (According to 

Czerniak et al. 2006). 

. 

Ryc. 12. Ślad stropu wypełniska wczesnoholoceńskiego 

oczka wodnego na stan. 36 w Brzeziu. Fot. A. Golański. 

Fig. 12. Traces of the filling top of early Holocene pond at 

site 36 in Brzezie. Photo by A. Golański. 

gospodarstwami. Ten typ konstrukcji mieszkalnych i ten typ organizacji wewnętrznej 

osad sugeruje dokonanie się istotnych przemian społeczno-kulturowych w momencie 

przemiany kultury ceramiki wstęgowej rytej w kulturę malicką, która – jak należy sądzić 

– dokonała się w łonie tych samych populacji, zamieszkujących Małopolskę od 

początków neolitu, bez poważniejszego udziału migracji nowych grup ludzkich z południa.

Ratownicze badania autostradowe pod Krakowem przybliżają nam jeszcze jeden problem 

osadniczy. Chodzi tu o kwestie istnienia niewielkich, wczesnoholoceńskich oczek 

wodnych w okresie funkcjonowania osad we wczesnym neolicie. Ich obecność w postaci 

rozległych, nieckowatych obniżeń terenu, wypełnionych później intensywnie ciemnymi, 

w znacznej mierze przesyconymi treściami organicznymi depozytami, stwierdzana 

jest stosunkowo często na wielicko-bocheńskich obszarach lessowych (ryc. 12). Jak 

wykazała analiza, obiekty tego typu w znacznej części zawierały jałowe pod względem 

kulturowym wypełniska. Świadczy to o tym, że w momencie objęcia przez osadnictwo 

wczesnoneolityczne terenu, na którym one występowały, interesujące nas oczka wodne 

były już całkowicie wypełnione materiałem denudacyjnym. Zdarzają się jednak i takie 

przypadki, kiedy analiza wypełnisk oczek wodnych ujawnia obecność w nich materiału 

zabytkowego kultury ceramiki wstęgowej rytej. Pozwala to nam sądzić, że część z nich 

zachowała jeszcze we wczesnym neolicie swój pierwotny charakter i była nadal wypełniona 

wodą. W związku z tym można podejrzewać, że stanowiły one ważny element, 

wokół którego organizowana była przestrzeń wewnętrzna osad. 

Przytoczone wyżej wybrane przykłady korzyści poznawczych, wynikających z odkrywania 

technikami wykopaliskowymi rozległych przestrzeni są wystarczająco przekonywające, 

by dalszy, efektywny rozwój wiedzy o osadach i konstrukcjach budowlanych 

wczesnego neolitu upatrywać przede wszystkim w realizacji ratownictwa archeologicznego 

na wielkich inwestycjach. Oczywiście badań tego typu nie można prowadzić 

w tradycyjny sposób, wypracowany w trakcie wieloletnich doświadczeń zebranych 

na kopanych na niewielką skalę stanowiskach. Badania na szlakach projektowanych 

dróg i autostrad procentują wtedy, gdy we właściwych proporcjach udaje się skojarzyć 

odpowiednio wysokie nakłady finansowe, właściwe nasycenie sprzętem mechanicznym 

(buldożery, motopompy itd.), zastosowanie adekwatnych technik wykopaliskowych 

i pomiarowych, zapewnienie efektywnej współpracy przedstawicieli różnorodnych dyscyplin 

przyrodniczych i last but not least zaangażowanie licznej i wykształconej kadry 

archeologów. 

Bibliografia 

Bakels C. C., Four Linearbandkeramik Settlements and their Environment. A Paleoecological Study 

of Sittard, Stein, Elsloo and Hienheim, Analecta Praehistorica Leidensia, t. 11, 1978 

Burchard B., Z badań neolitycznej budowli trapezowatej w Niedźwiedziu, pow. Miechów (stan. 1), 

Sprawozdania Archeologiczne, t. 25, 1973 

Burchard B., Wyniki badań wykopaliskowych na osadzie kultury pucharów lejkowatych na stan. 1 

w Niedźwiedziu, gm. Słomniki, woj. Kraków w latach 1965-1973, Sprawozdania Archeologiczne, 

t. 29, 1977 

Buttler W., Haberey W., Die bandkeramische Ansiedlung bei Köln-Lidenthal, Berlin-Leipzig, 

1936 

Chmielewski B., Okoński J., Suchorska-Rola M., Sprawozdanie z ratowniczych badań wykopaliskowych 

na stanowisku nr 2 w Zagórzu, gm. Niepołomice w latach 2003-2004, Zeszyty Ośrodka 

41

42 

Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego (d. Zeszyty ORBA), Seria B: Materiały Archeologiczne, 

Raport 2003-2004, Wstępne wyniki konserwatorskich badań archeologicznych w strefie 

budowy autostrad w Polsce za lata 2003-2004, Warszawa, 2006 

Coudart A., Architecture et société néolithique. L’unité et la variance de la maison danubienne, Paris, 1998 

Czekaj-Zastawny A., Jarosz P., Kadrow S., Badania ratownicze na trasie projektowanej autostrady 

A4 w woj. małopolskim (sezon 2000-2001 – neolit i wczesna epoka brązu), Acta Archaeologica 

Carpathica, t. 37, 2002 

Czekaj-Zastawny A., Drobniewicz B., Jarosz P., Kadrow S., Kozłowski J.K., Machowski W., 

Mianowska I., Naglik R., Rodak J., Sprawozdanie z archeologicznych badań ratowniczych przeprowadzonych 

w 2000 roku na stanowiskach na trasie projektowanej autostrady A4 w woj. małopolskim, 

Zeszyty Ośrodka Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego (d. Zeszyty ORBA), seria B: Materiały 

Archeologiczne, Raport 2000, Wstępne wyniki konserwatorskich badań archeologicznych 

w strefie budowy autostrad w Polsce za rok 2000, Warszawa, 2003 

Czerniak L., Golański A., Józwiak B., Kadrow S., Rozen J., Rzepecki S., Sprawozdanie z archeologicznych 

badań wykopaliskowych przeprowadzonych w latach 2003-2004 na stanowiskach 3, 

12-15 i 34 w Targowisku, gm. Kłaj, woj. małopolskie, Zeszyty Ośrodka Ochrony Dziedzictwa 

Archeologicznego (d. Zeszyty ORBA), seria B: Materiały Archeologiczne, Raport 2003-2004, 

Wstępne wyniki konserwatorskich badań archeologicznych w strefie budowy autostrad w Polsce 

za lata 2003-2004, Warszawa, 2006 

Dzieduszycka-Machnik A., Machnik A., Wczesnobrązowy zespół osadniczy na Babiej Górze 

w Iwanowicach, pow. Miechów, w świetle dotychczasowych badań wykopaliskowych, (w:) J. Machnik 

(red.), Z badań nad neolitem i wczesną epoką brązu w Małopolsce, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk, 

1973 

Grabowska B., Konieczny B., Wstępne opracowanie wyników archeologicznych badań wykopaliskowych 

przeprowadzonych w 2001 roku na stanowisku 11 w Targowisku, gm. Kłaj, woj. małopolskie, 

Zeszyty Ośrodka Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego (d. Zeszyty ORBA), seria B: Materiały 

Archeologiczne, Raport 2001-2002, Wstępne wyniki konserwatorskich badań archeologicznych 

w strefie budowy autostrad w Polsce za lata 2001-2002, Warszawa, 2004 

Hensel W., Milisauskas S., Excavations of Neolithic and Early Bronze Age Sites in South-Eastern 

Poland, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź, 1985 

Jankuhn H., Wprowadzenie do archeologii osadnictwa, Warszawa, 1983 

Kadrow S., Osada neolityczna na stan. nr 16 w Rzeszowie na Osiedlu Piastów, Sprawozdania Archeologiczne, 

t. 41, 1990 

Kadrow S., The Rzeszów Settlement Microregion in Neolithic, Acta Archaeologica Carpathica, 

t. 29, 1990 

Kadrow S., Iwanowice, stanowisko Babia Góra, cz. I. Rozwój przestrzenny osady z wczesnego okresu 

epoki brązu, Kraków, 1991

Kadrow S., Pierwsi rolnicy, (w:) A. Krzyżaniak (red.), Via Archaeologica. Archeologiczne badania 

ratownicze w programie budowy autostrad w Polsce, Warszawa, 2005 

Kruk J., Studia osadnicze nad neolitem wyżyn lessowych, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk, 

1973 

Kruk J., The Neolithic Settlement of Southern Poland, Oxford, 1980 

Kruk J., Gospodarka w Polsce Południowo-Wschodniej w V-III tysiącleciu p.n.e., Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk, 

1980 

Kruk J., Milisauskas S., Bronocice. Osiedle obronne ludności kultury lubelsko-wołyńskiej (2800-2700 

lat p.n.e.), Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź, 1985 

Kulczycka-Leciejewiczowa A., Kultura ceramiki wstęgowej rytej w Polsce. Zarys problematyki, 

(w:) Z badań nad kulturą ceramiki wstęgowej rytej, Kraków, 1970 

Lüning J., Research into the Bandkeramik Settlement of the Aldenhovener Platte in the Rhineland, 

Analecta Praehistorica Leidensia, t. 15, 1982 

Lüning J., Steinzeitliche Bauern in Deutschland. Die Landwirtschaft im Neolithikum, Bonn, 2000 

Machnikowie A. i J., Kaczanowski K., Osada i cmentarzysko z wczesnego okresu epoki brązu na 

„Górze Klin” w Iwanowicach, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź, 1987 

Milisauskas S., Domy słupowe kultury ceramiki wstęgowej rytej w Olszanicy, pow. Kraków, Sprawozdania 

Archeologiczne, t. 21, 1969 

Milisauskas S., Early Neolithic Settlement and Society at Olszanica, Ann Arbor, 1986 

Milisauskas S., Kruk J., Settlement organization and the Neolithic in the Bronocice microregion, 

Southeastern Poland, Germania, t. 62 (1), 1984 

Milisauskas S., Kruk J., Economy, migration, settlement organization, and warfare during the late 

Neolithic in Southeastern Poland, Germania, t. 67(1), 1989 

Modderman P.J.R., Linearbandkeramik aus Elsloo und Stein, Analecta Praehistorica Leidensia, 

t. 3, 1970 

Naglik R., Sprawozdanie z badań ratowniczych prowadzonych w związku z budową autostrady A4 

na terenie b. woj. krakowskiego i zachodniej części b. woj. tarnowskiego w latach 1996-1999, Zeszyty 

Ośrodka Ratowniczych Badań Archeologicznych, seria B: Materiały Archeologiczne, Raport 

96-99, Wstępne wyniki konserwatorskich badań archeologicznych w strefie budowy autostrad 

w Polsce za lata 1996-1999, Warszawa, 2001 

Naglik R., Cmentarzysko z młodszego okresu przedrzymskiego na st. 9 w Targowisku, gm. Kłaj, Acta 

Archaeologica Carpathica, t. 38, 2003 

43

44 

Pavlů I., Rulf J., Zapotocká M., Theses of the Neolithic site of Bylany, Památky Archeologické, 

t. 77, 1986 

Pavúk J., Štúrovo. Ein Siedlungsplatz der Kultur mit Linearkeramik und der Želiezovce-Gruppe, 

Nitra, 1994 

Sielmann B., Die frühneolithische Besiedlung Mitteleuropas, (w:) H. Schwabedissen (red.), Die 

Anfänge des Neolithikums vom Orient bis Nordeuropa. Fundamenta A/3. Teil Va: Westliches Europa, 

Köln-Wien, 1972 

Soudský B. 1962 The Neolithic site of Bylany, „Antiquity”, t. 36, 190-200. 

Włodarczak P., Badania wykopaliskowe prowadzone w latach 2001-2003 na stanowisku 16 w Targowisku, 

gm. Kłaj, pow. Wieliczka, woj. małopolskie, Zeszyty Ośrodka Ochrony Dziedzictwa 

Archeologicznego (d. Zeszyty ORBA), seria B: Materiały Archeologiczne, Raport 2001-2002, 

Wstępne wyniki konserwatorskich badań archeologicznych w strefie budowy autostrad w Polsce 

za lata 2001-2002, Warszawa, 2004 

Summary 

Methodology of research on settlements from Early Neolithic Period 

The interest in settlements and related remains of buildings has for a long time competed with 

typological – chronological studies in European archaeology. It is a well-known fact that the exploration 

of settlements requires significant expenses. The achievements of Polish-American research 

on Neolithic and Early Bronze Age settlements in Little Poland carried out in the 60ties 

and 70ties are of a great importance within the discussed sphere. 

In the last decade Polish archaeology confronted a great opportunity – the program of motorways 

construction. Within its frames the General Directorate for National Roads and Motorways 

assigns proper funds for wide-spatial archaeological excavations undertaken on the 

routes of planned motorways while Archaeological Heritage Preservation Centre is responsible 

for substantive and organizational supervision of the lay-out of the funds. The opportunity here 

appears as a chance to investigate the settlements located along the planned motorways. 

The excavations on the route of A-4 motorway in the region of Targowisko and Szarów considerably 

broaden our knowledge on Linear Pottery and Malice cultures settlement. Due to excavations 

carried out in recent years it became evident that some separate sites – as interpreted in 

the earlier surface and sounding research – belong to one vast settlement zone, inhabited mostly 

by Linear Pottery culture and, less so, Malice culture populations in the beginnings of Neolithic 

period (Fig. 1). 

Most of the discovered longhouses had 5 rows of posts, maximum 20 meters long. Only few 

houses were more than 40 meters long. A remarkable discovery took place in Targowisko – two 

post-construction houses connected with the fence have been uncovered (Fig. 9). Additionally, 

a new type of living quarter of Malice culture has been recognized – rectangular (6-7 x 12-15 

m) post-construction house without any inner rows of posts. 

The examples of discoveries described above are conclusive arguments in the process of widening 

our knowledge on Early Neolithic constructions through the realization of rescue excavations 

linked with huge investments.

Aleksander Kośko 

Grobowce „megalityczne”: 

perspektywa kujawskich doświadczeń 

metodycznych w zakresie badań terenowych 

.................................................................................................................................................................................................................. 

W tradycji polskich badań nad „megalitami” (w rozumieniu: ogółu neolitycznych – protobrązowych 

praktyk/konstrukcji funeralnych z zastosowaniem budulca kamiennego, 

szczególnie poza i nad jamą grobową) Kujawy zajmują pozycję szczególną – jako terytorium 

reperowe, obszar o najpełniej zbadanych przejawach danej grupy zachowań obrzędowych 

(umownie „praktyk megalityzmu”). 

Tutaj tworzono także główne strategie metodyczne eksploracji terenowej obiektów 

„megalitycznych” i „quasi-megalitycznych”, aplikowane następnie w zasięgu Niżu (Pomorze 

Środkowe – Łupawa, Pomorze Zachodnie – Krępcewo, Wielkopolska – Zberzyn) 

oraz Starowysoczyzn (Małopolska, a ostatnio także i Dolny Śląsk). 

Historia rozwoju tychże strategii była przedmiotem kilku prac: omówień w trybie 

periodyzacji myśli metodycznej oraz zaleceń normatywnych. Wymienić należy zwłaszcza 

prace Waldemara Chmielewskiego (1952) oraz Dobrochny Jankowskiej (1974 – zapis 

szerszej, środowiskowej dyskusji). Zestaw ów uzupełniają artykuły „metodyczne” dotyczące 

głównie sposobów identyfikacji napowierzchniowej: procedur weryfikacji tezy 

o wysoce ograniczonym (enklawowym) zasięgu grobowców megalitycznych (Kośko 

1976; Kokowski 1980). 

Generalnie, polskie doświadczenia metodyczne wiązać można w cykl trzech procedur: 

Leona Kozłowskiego (por. zastosowania: Świerczynek, Iłowo; Kozłowski 1921), Konrada 

Jażdżewskiego w kooperatywie ze Stanisławem Madajskim (...) (por. Leśniczówka, 

Wietrzychowice, Sarnowo, Gaj; Jażdżewski 1936; Chmielewski 1952 ) oraz Lidii 

Gabałówny (Sarnowo – gdzie miałem zaszczyt terminować w roku 1968; Gabałówna 

1968; 1969a; 1969b). 

Znane mi niżowe ich wersje respektują głównie drugą z wymienionych procedur, 

przy wybiórczej aplikacji założeń trzeciej (którą – moim zdaniem – uznać winniśmy za 

normatywną dla aktualnych wykopaliskowych prac badawczych nad „przejawami megalityzmu”). 

1. Czas i formy „megalityzmu” oraz początki jego ewidencji terenowej 

(badawczo-konserwatorskiej) 

1.1. Kujawskie przejawy „megalitów” odnotowywano dotychczas w kontekście trzech 

taksonów: kultury pucharów lejkowatych (KPL), kultury amfor kulistych (KAK) 

oraz kultur protobrązowych (iwieńskiej i grupy Dobre). Na tle aktualnie rozpoznanej 

45

46 

A 

B 

Ryc. 1. (A) Kartogram cmentarzysk z grobowcami „megalitycznymi” 

we wschodniej części strefy wielkodolinnej Niżu według W. Chmielewskiego 

(1952) z uzupełnieniami autora (X = tupadleński mikroregion megalityczny) 

oraz (B) współczesna regionalizacja etnograficzna Kujaw w ujęciu R. Kukiera 

(1963) z uzupełnieniami autora (/\/\/\ = granica zaborów: Prowincji Poznańskiej 

i Guberni Warszawskiej). 

Fig. 1. (A) Cemeteries with “megalithic” tombs in the eastern part of Polish 

Lowland, according to W. Chmielewski (1952) (X = Tupadły megalithic region) 

and (B) present ethnographic regionalization of Kuyavia, according to 

R. Kukier (1963) (/\/\/\ = borderlines of annexed territories: Poznań Province 

and Warsaw Guberniya). 

chronologii bezwzględnej wskazanych wyżej jednostek kulturowych (i konkretnych 

obiektów „megalitycznych”) ich sekwencję można ująć w formie schematu trzech odcinków 

czasu (etapów „kujawskiego megalityzmu”): 4500-3200? – 3200-2200 – 2400- 

-2000 p.n.e. Dokumentujemy zatem zapis potencjalnej ciągłości komentowanych praktyk 

funeralnych w ramach około 2500 lat: 4500-2000 p.n.e. W okresie tym wyróżnić 

można cztery nurty rozwoju form konstrukcji „megalitycznych”: „a” – bezkomorowych 

- wielkokamiennych (typu kujawskiego, tzw. żalki), „b” – bezkomorowych – quasi-megalitycznych 

(„otoczakowo”-drewniano/ziemnych), „c” - komorowych - wielopochówkowych 

i „d” – komorowych – jednopochówkowych („wanienkowatych”). Wzmiankowane 

wcześniej dyskusje nad procedurami metodycznymi dotyczyły głównie nurtu „a”: 

konstrukcji „megalitycznych typu kujawskiego” („żalek”), których szczególny wymiar 

mitologiczny (tzw. groby olbrzymów – np. w dokumentacji etnograficznej Oskara Kolberga), 

czy konserwatorski (tzw. obiekty wypukłe) sprzyjał koncentracji zainteresowań 

poznawczych.

1.2. Ewidencja obiektów „megalitycznych” nie przebiegała równomiernie na całej 

powierzchni Kujaw. Wyróżnić można dwa zasadnicze etapy z cezurą na przełomie lat 

60. i 70.: starszy, dokumentacji „żalek” głównie na terytorium Kujaw „leśnych” i „borowych” 

(ryc. 1A) oraz młodszy, początków ich ewidencji archeologicznej, a zwłaszcza 

tzw. quasi-megalitów na obszarze Kujaw „czarnych” – tj. czarnoziemnych (znacznie gorzej 

rozpoznawalnych na etapie prospekcji napowierzchniowej), zwłaszcza w ich części 

inowrocławskiej (używając regionalizacji etnograficznej, zawierającej pewne wskazówki 

konserwatorskie – ryc. 1B). 

Obie wymienione części współtworzyły w okresie od V do III tys. p.n.e. zwarty 

mezoregion osadniczo-kulturowy, różniąc się zarazem środowiskowo oraz dynamiką 

agrarnych procesów osadniczych. Jest rzeczą charakterystyczną, iż kartografowanie 

„megalitycznych Kujaw” rozpoczęto od członu ich bielicowych („leśnych”) rubieży, przy 

pominięciu czarnoziemnego – założeniowo „wstęgowego” – centrum (tj. czarnoziemnych 

fragmentów Wysoczyzny Kujawskiej; „zastoiska kujawskiego” – w ujęciu Waldemara 

Chmielewskiego), gdzie ich obecność dokumentowano na podstawie zapisów 

krajoznawczo-etnograficznych jeszcze w XIX wieku (ryc. 2). Możliwe były ówcześnie 

(tj. do końca lat 60.) trzy interpretacje udokumentowanego stanu: 

a) wydzielenie w ekumenie wczesnoagrarnej (konkretnie KPL) dwu stref gospodarczo-społeczno-rytualnych, 

„megalitycznej” i „niemegalitycznej”; 

b) wskazanie na różnice w kamiennych zasobach surowcowych obu stref Wysoczyzny 

Kujawskiej i Pojezierzy Żnińskiego/Chodeckiego), określających odmienność funeralnych 

„strategii budowlanych” oraz 

c) uwzględnienie różnic w zakresach przekształceń krajobrazowych (stref czarno- 

ziemnej i bielicowej), ograniczających współczesne możliwości ewidencji konstrukcji 

„kurhanowych”; dotyczy to głównie różnic w technikach i w intensywności upraw 

w dobie XIX i XX wieku. Ilustratywne są szczególnie różnice w dewastacji gospodarczej 

pomiędzy rosyjską Gubernią Warszawską a pruską Prowincją Poznańską (ryc. 1B:/\/\/\). 

2. Program tupadleński oraz aktualne kierunki praktyki 

ewidencji terenowej „megalityzmu” 

Kluczową rolę w dostrzeganiu specyfiki dokumentacji „megalityzmu” wśród społeczności 

czarnoziemnego centrum, a w dalszej konsekwencji, w ewidencji zróżnicowanych 

konstrukcji jego nurtu quasi-megalitycznego, odegrały – realizowane w latach 70. – badania 

Równiny Inowrocławskiej, tj. terenu o zdecydowanej dominacji (wykluczywszy 

dna niektórych dolin) gleb czarnych typu kujawskiego wg Wojciecha Cieśli (1961). Dotyczyło 

to przede wszystkim stanu zachowania oraz form konstrukcji interesujących nas 

obiektów w obrębie tzw. tupadleńskiego mikroregionu megalitycznego (Kośko 1976; 

Kokowski 1980) – klasycznego (wręcz reperowego) terenu dla dokumentacji zakładanej 

wcześniej strefy niemegalitycznej; jednego z centrów rozwojowych kultur wstęgowych: 

linearnej i postlinearnej (skąd pochodzi m.in. wielka osada „typu brzeskiego” 

w Kruszy Zamkowej, stan. 3) – ryc. 1A:x; 2. W sygnalizowanym krajobrazie kulturowym 

czarnoziemnej równiny KPL pojawia się około 4000-3800 p.n.e. (penetrując jednak 

już wcześniej dno doliny Noteci – np. Inowrocław, stan. 95; Czerniak, Kośko 1993; 

Rzepecki 2004). 

47

48 

A 

B 

Ryc. 2. Tupadleński mikroregion megalityczny: (A) strefy działalności gospodarczej człowieka na tle 

morfologii i hydrografii terenu oraz (B) cmentarzyska megalityczne i budulec megalityczny na tle sieci dróg 

według A. Kokowskiego (1980). Legenda: I – płaskowyż Wysoczyzny Kujawskiej; II – wydłużone stoki 

dolin Smierni i Noteci; III – dno doliny (terasa akumulacyjna) Noteci; a – bloki o jednej ścianie płaskiej, 

długość powyżej 0,5 m, bez obróbki; b – bloki jw., obrabiane; c – bloki o jednej ścianie płaskiej, długość 

poniżej 0,5 m, bez obróbki; d – bloki jw., obrabiane; e – głazy nieregularne, długość powyżej 0,5 m; 

f – głazy nieregularne, długość poniżej 0,5 m; g – grobowiec hipotetyczny; h – grobowiec potwierdzony 

wykopaliskowo (T2, T3 = stanowiska Tupadły 2 i 3). 

Fig. 2. Tupadły megalithic region: (A) spheres of human activities against a background of area’s 

morphology and hydrography and (B) megalithic cemeteries and megalithic material against a background 

of road network, according to A. Kokowski (1980). Caption: I – Kuyavian Upland plateau; II – elongate 

slopes of Smiernia and Noteć valleys; III – Noteć valley’s bottom; a – blocks with one side flat, over 0,5 m 

long, unprocessed; b – processed blocks; c – blocks with one side flat, less than 0,5 m long, unprocessed; 

d –processed blocks; e – boulders of irregular shape, over 0,5 m long; f – boulders of irregular shape, less 

than 0,5 m long; g – hypothetical tomb; h – tomb archaeologically confirmed (T2, T3 = sites Tupadły 

2 and 3). 

Na silnie zdeformowanej agrarnie („wypłaszczonej”) powierzchni Równiny Inowrocławskiej 

(ryc. 2A), zwłaszcza w XIX wieku (Prowincja Poznańska), odnotowano kilka 

typów obiektów, w tym nasyp klasycznej „żalki” (Tupadły, stan. 3). Szczegółowa 

„mikroregionalna” ewidencja „przejawów megalityzmu” objęła ogół bloków kamiennych 

(tj. kamieni o przynajmniej jednej płaskiej „ścianie” – jako efektu intencjonalnego doboru 

lub domniemanej obróbki – ryc. 2B). Pracom tym towarzyszyły wywiady u właścicieli 

pól dotyczące historii pierwotnego zalegania „bloków” (czy też ogólniej szlaków 

ich transportu) oraz ewidencji lokalnych nazw pól względnie konkretnych ich punktów 

(miejsc szczególnych – wyodrębniających się mikromorfologicznie). Dokonano 

także wielokrotnego rozpoznania powierzchniowego pod kątem drobiazgowej ewidencji 

stanowisk KPL, wśród których zdecydowanie dominowały „ślady osadnictwa” (wg 

kategoryzacji AZP). Można przypuszczać, iż znaczna ich część dokumentuje miejsca 

praktyk funeralnych z zastosowaniem konstrukcji megalitycznych i „quasi-megalitycznych”. 

Projekt badań tupadleńskiego mikroregionu megalitycznego trudno uznać za

Ryc. 3. Grobowiec bezkomorowy 

– quasi-megalit: Sławsko Dolne, 

województwo kujawsko-pomorskie, 

stanowisko 34. Wg J. Hildebrand 

(2001). Legenda: 1 – zasięg 

wykopów; 2 – bloki i głazy kamienne 

(otoczaki – głownie); 3 – groby; 

4 – hipotetyczny zasięg nasypu. 

Fig. 3. Tomb without the chamber 

– quasi-megalith: Sławsko Dolne, 

Kuyavia-Pomerania province, site 34. 

According to J. Hildebrand (2001). 

Caption: 1 – range of trenches; 

2 – stone blocks and boulders; 

3 – graves; 4 – hypothetical range of 

the mound. 

zakończony, w jego kontynuacji pojawiła się także kategoria badań ratowniczych, np. 

Sławsko Dolne, stan. 34 (Kośko 2007), ryc. 3. 

Istotnym novum komentowanego programu była ewidencja wspominanych form quasi-megalitycznych, 

niemieszczących się w schemacie, tak form, jak i wymiarów „żalek”: 

krótkich (nasypy: 10-20 m) o trapezowatym lub owalnym kształcie, przy otoczakowej 

i otoczakowo-drewnianianej konstrukcji obstawy nasypu (ew. hipotetycznego nasypu) 

– zob. Tupadły, stan. 2, Krusza Zamkowa, stan. 16 czy Sławsko Dolne, stan. 34 (około 

3500 p.n.e.). Rozpoznano także formy względnie nawiązujące (proporcjami wymiarów, 

konstrukcją nasypu?) do klasycznych „żalek” – Krusza Zamkowa, stan. 13 (Kośko 

1989). We wszystkich tych przypadkach zwraca uwagę bardzo mała liczba źródeł ruchomych 

(ceramiki, krzemieni). 

Rejestr tych konstrukcji funeralnych uległ w ostatnim 15-leciu – m.in. w efekcie 

uczulenia metodycznego już na etapie prac wykopaliskowych – bardzo istotnemu poszerzeniu. 

Próbę ich aktualnej typologizacji (w szerszym ujęciu: grobów bezkomorowych – 

w odniesieniu do form uznanych za wczesne (środkowoneolityczne: sprzed 3700 p.n.e. 

= fazy I-IIIA KPL) – przedstawił ostatnio Seweryn Rzepecki (2004), (ryc. 4). Wśród 

form późnoneolitycznych (fazy IIIB - IIIB-C KPL: 3700-3200 p.n.e.) dostrzegane są 

tendencje: zmniejszania rozmiarów oraz zaniku zastosowań „ramy” kamiennej, co zbliża 

je do grobów płaskich z brukiem, utrudniając wielokrotnie wiarygodną identyfikację 

wykopaliskową (ryc. 5). Dodatkowymi utrudnieniami pozostają bardziej ogólne cechy 

„pucharowej” obrzędowości funeralnej: niejasne relacje zastosowań inhumacji i hipotetycznej 

kremacji oraz nikłość (stopniowy zanik ?) wyposażenia – zwłaszcza w trwałe 

surowcowo przedmioty. 

49

50 

Ryc. 4. Przegląd konstrukcji obstawy 

grobowców bezkomorowych 

(województwo kujawsko-pomorskie): 

1 – kamiennej (Wietrzychowice, 

stan. 1, grobowiec III); 2-3 

– wyłącznie drewnianej - ? (Podgaj, 

stan 7A; Inowrocław, stan. 95); 4 

– drewniano-kamiennej (Łącko, stan. 

6, grobowiec 2). 

Według S. Rzepeckiego (2004). 

Fig. 4. Constructions of tombs 

without chambers (Kuyavia- 

Pomerania province): 1 – stone 

constructions (Wietrzychowice, site 

1, tomb III); 2-3 – only wooden 

constructions - ? (Podgaj, site 7A; 

Inowrocław, site 95); 4 – stonewooden 

construction (Łącko, site 6, 

tomb 2). According to S. Rzepecki 

(2004). 

Można zatem stwierdzić, iż doświadczenia „tupadleńskie” modyfikowały, uzdatniały 

interpretację terenową w ramach wielu kujawskich akcji wykopaliskowych. Warto 

jednakże dodać, iż istotną rolę w tym procesie odgrywały także szersze środowiskowo 

dyskusje nad reinterpretacją wyników starszych badań realizowanych poza obszarem 

Kujaw, np. w Danii (por. przypadek Łącka, stan. 6, obecnie grobowiec 1; uznawany 

wcześniej – na podstawie ocen funkcjonalnych analogii duńskich – za obiekt szałasowy 

z zastosowaniem w przyziemiu kamieni; zob. Domańska 1995-tsl.). Szczególnie 

istotnym osiągnięciem organizacyjno-metodycznym było wprowadzenie obserwacji 

„przejawów megalityzmu” (tj. pozostałości konstrukcji megalitycznych i quasi-megalitycznych) 

do programu badań liniowych. Przyjęto – jako normę – szczegółowy ogląd 

wszelkich zgrupowań otoczaków (wielokrotnie – zbyt pobieżnie – eliminowanych jako 

„fragmenty bruków morenowych”) pod kątem obecności spągowych partii nasypu lub 

też jamy grobowej (z poborem próbek gruntu do analiz na pierwotną zawartość kości) 

oraz bardzo szczegółową identyfikację hipotetycznych „konsystencyjnych” pozostałości 

konstrukcji drewnianych. Program ów pozwala na mniej lub bardziej pewne zarysy 

zasięgów obiektów grobowych KPL – co dokumentują publikowane już wyniki badań 

ratowniczych na trasach gazociągu tranzytowego (Kośko 2000) oraz gazociągu „regionalnego” 

Mogilno-Włocławek (Kośko, Przybył 2004), ryc. 5. 

Głównym obszarem aplikacji omawianych („tupadleńskich”) doświadczeń metodycznych 

pozostaje jednak – w moim odczuciu – program postulowanej korekty obrazu 

„pucharowej” ekumeny (m.in. w formie uzdatnień obrazu, jaki daje AZP), tj. możliwej 

konkretyzacji ocen funkcjonalnych szeregu wysoczyznowych (z „terenów moreny

1 

2 

3 4 

Ryc. 5. Przegląd konstrukcji quasimegalitycznych 

udokumentowanych 

w ramach badań liniowych (1 – 

gazociąg tranzytowy; 2-4 – gazociąg 

„regionalny” Mogilno–Włocławek): 

1 – Radojewice, woj. kujawskopomorskie, 

stan. 29; 2 – Piecki, 

woj. kujawsko-pomorskie, stan.1; 3 

– Chabsko, woj. kujawsko-pomorskie, 

stan. 33; 4 – Huta Padniewska, 

woj. kujawsko-pomorskie, stan. 6. 

Wg A. Kośko (2000) oraz A. Kośko 

i A. Przybył (2004). 

Fig. 5. Constructions of quasimegalithic 

tombs (1 - transit gas 

pipeline; 2-4 – „regional” gas 

pipeline” Mogilno – Włocławek): 

1 - Radojewice, Kuyavia-Pomerania 

province, site 29; 2 - Piecki, 

Kuyavia-Pomerania province, site 1; 

3 – Chabsko, Kuyavia-Pomerania 

province, site 33; 4 – Huta 

Padniewska, Kuyavia-Pomerania 

province, site 6. 

According to A. Kośko (2000) 

and A. Kośko, A. Przybył (2004). 

dennej”; „silnie pofałdowanych” – w ujęciu Waldemara Chmielewskiego) punktów 

osadniczych KPL – głównie z kategorii „śladów osadnictwa”, jako hipotetycznych „megalitów”. 

Wstępny etap takowego programu realizowany jest aktualnie w rejonie Szamotuł 

(głównie okolice Wierzchocina) 1 – jednego z ważkich centrów osadniczych niżowej 

KPL (tzw. północnowielkopolskiego rejonu stylistycznego); gdzie nie odnotowano 

dotychczas „megalitów” (por. Chmielewski 1952). Wysoki stopień odkształceń antropogenicznych 

tutejszego krajobrazu czyni jednak to rozpoznanie wątpliwym. Komentowany 

program obejmuje wybraną powierzchnię próbną: „zaplecza wysoczyznowego” 

osad KPL. W jego konstrukcji uwzględniono analizy danych archiwalnych, lokalnej 

51

52 

prasy oraz literatury krajoznawczej (m.in. pod kątem rozpoznania mikroregionalnej toponimii). 

Dalsze etapy przewidują szczegółowy ogląd wydzielonej powierzchni próbnej, 

w tym także z zastosowaniem zdjęć lotniczych i innych metod nieinwazyjnych. Cykl ów 

kończy weryfikacja sondażowa – z udziałem ekspertów przyrodoznawców. Podkreślić 

należy, iż spodziewane efekty nie muszą dotyczyć wyłącznie konstrukcji „megalitycznych”; 

mając znaczne szerszy badawczo-konserwatorski sens. 2 

Jak badać wykopaliskowo „megality”? 

Wskazywałem już wcześniej na pozycję poznawczą propozycji metodycznych dr Lidii 

Gabałówny, którym przypisywałbym rolę punktu wyjścia dla konstrukcji założeń 

współczesnych programów badań terenowych tych obiektów. Istnieje jednak problem 

szerszej recepcji „sarnowskich” doświadczeń. Wiąże się on, zarówno z nagłą śmiercią 

Lidii Gabałówny, jak i z wynikającym stąd niepełnym przekazem (norm i efektów ich 

zastosowania) (por. tom 18 Prac i Materiałów Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego 

w Łodzi, dedykowany Jej pośmiertnie w 1971 roku) oraz z istniejącą jeszcze za 

Jej życia opozycją metodyczną ze strony „szkoły wietrzychowickiej” K. Jażdżewskiego 

i S. Madajskiego. Badania na obu cmentarzyskach prowadzono równolegle, akcentując 

ostry dyskurs metodyczno-organizacyjny. Propozycje Lidii Gabałówny spotykał zarzut 

mnożenia zbędnych – mało zrozumiałych – procedur (czyniony z pozycji taksonomicznego 

oglądu „megalitów”), nadmiernie spowalniających prace wykopaliskowe. Negowano 

zasadę szerokopłaszczyznowości – tj. znacznego poszerzenia pola obserwacji wykopaliskowych: 

poza „ramę” obudowy kamiennej nasypu czy też złożoność norm obserwacji 

i dokumentacji warstw (mikroplanigrafii źródeł, podziału badanej powierzchni na liczne 

„wycinki” – z założeniem szczegółowego oglądu przyrodoznawczego: „próbkowania”). 

Przede wszystkim jednak w ocenach tych pomijano bioarcheologiczny wymiar 

tego projektu: istotę pytań jakie leżały u jego podłoża; zasadność poznawczą wypracowywanych 

– we współpracy z przyrodoznawcami – procedur obserwacji i dokumentacji. 

W opublikowanych – głównie przez Henryka Wiklaka – wynikach sarnowskich badań 

Lidii Gabałówny jej dorobek został zawężony do „modułu wietrzychowickiego”. 

Grobowce „megalityczne” wyznaczają najstarszy horyzont konstrukcji kurhanowych 

ziem polskich. Są one nadto w strefie Niżu jedyną szansą dokumentacji cyklu procesów 

przyrodniczych i kulturowych – ze szczególnym uwzględnieniem sfery obrzędowo- 

-funeralnej – w długim okresie do 2,5 tys. lat (przypomnijmy 4500-2000 p.n.e.). Dotyczy 

to szczególnie sytuacji, gdy teren konstrukcji megalitycznej (i jego najbliższego 

zaplecza) przejmował funkcje wielokulturowego miejsca pradziejowych (a niekiedy 

i średniowiecznych) praktyk obrzędowych (por. Krusza Zamkowa, stan. 13, czy też 

szersze obserwacje, np. z Wysp Brytyjskich). 

Te szczególne walory poznawcze powinny ważyć na nadaniu im wyjątkowej pozycji 

w strategii decyzji konserwatorskich. Pomijając sytuacje „wymuszone”: rejestracji 

w ramach szerokich badań ratowniczych, trudno akceptować stanowisko, iż „megality” 

może kopać każdy archeolog (tj. z „ustawową” 12-miesięczną praktyką) i zawsze (tj. bez 

gwarancji kompleksowej współpracy z przyrodoznawcami); archeometria obiektów tego 

typu wymaga czasochłonnego, kapitałochłonnego – przede wszystkim jednak specjalistycznego 

– przygotowania.

Przypisy 

1 Uprzejme informacje Pana Łukasza Pośpiesznego. 

2 Program badawczy Wielkopolskiego Konserwatora Zabytków. 

Bibliografia 

Broniewska A., Kośko A., Historia pierwotna społeczeństw Kujaw, Warszawa-Poznań, 1982 

Chmielewski W., Zagadnienie grobowców kujawskich w świetle ostatnich badań, Łódź, 1952 

Cieśla W., Właściwości chemiczne czarnych ziem kujawskich na tle środowiska geograficznego, Prace 

Komisji Nauk Rolniczych i Komisji Nauk Leśnych, t. 8 (4), Poznań, 1961 

Czerniak L., Kośko A., Z badań nad genezą rozwoju i systematyką kultury pucharów lejkowatych, 

Poznań, 1993 

Domańska L., Nowe dane dla problematyki grobowców bezkomorowych w Polsce, Komunikaty Archeologiczne, 

t. 7, 1995 

Gabałówna L. Sprawozdanie z prac wykopaliskowych w Sarnowie, pow. Włocławek, przeprowadzonych 

w r. 1967 na stanowiskach 1 i 1A, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego 

w Łodzi, Seria Archeologiczna, t.15, 1968 

Gabałówna L., Badania nad kulturą pucharów lejkowatych w Sarnowie, pow. Włocławek i w jego 

najbliższej okolicy, Sprawozdania Archeologiczne, t. 20, 1969 

Gabałówna L., Sprawozdanie z badań archeologicznych w Sarnowie, pow. Włocławek, przeprowadzonych 

w r. 1968 na stanowiskach 1 i 1A, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego 

w Łodzi, Seria Archeologiczna, t.16, 1969 

Hildebrand J., Cmentarzysko społeczności kultury pucharów lejkowatych i kultury amfor kulistych 

w Sławsku Dolnym, woj. kujawsko-pomorskie, stanowisko 34, Poznań, 2001 (maszynopis – Instytut 

Prahistorii UAM). 

Jankowska D., O metodzie badania grobowców megalitycznych, Studia Archaeologica Pomeranica, 

Koszalin, 1974 

Jażdżewski K., Kultura pucharów lejkowatych w Polsce Zachodniej i Środkowej, Poznań, 1936 

Kokowski A., Metoda rejestracji grobowców megalitycznych o dużym stopniu zniszczenia (na przykładzie 

Kujaw), Sprawozdania Archeologiczne, t. 32, 1980 

Kośko A. Przyczynek do badań nad kujawską enklawą tzw. grobowców bezkomorowych, Archeologia 

Polski, t. 21, 1976 

53

54 

Kośko A., Formy eksploatacji terenu stanowiska w epokach neolitu i brązu, (w:) A. Cofta-Broniewska 

(red.), Miejsce pradziejowych i średniowiecznych praktyk kultowych w Kruszy Zamkowej, województwo 

bydgoskie, stanowisko 13, Bydgoszcz-Poznań, 1989 

Kośko A., Osadnictwo społeczności kultury pucharów lejkowatych (grupy: wschodnia i radziejowska), 

(w:) A. Kośko (red.), Archeologiczne badania ratownicze wzdłuż trasy Gazociągu Tranzytowego, 

t. 3 (4), Poznań, 2000. 

Kośko A., Grobowce quasimegalityczne w kulturze wczesnoagrarnych spoleczności Wysoczyzny 

Kujawskiej: 4500-2000 przed Chr. Uwagi o aktualnych problemach badawczych (w:) Idea 

megalityczna w obrządku pogrzebowym kultury pucharów lejkowatych, Lublin-Kraków, 2007, 

w druku. 

Kośko A., Przybył A., Kultura pucharów lejkowatych, (w:) J. Bednarczyk, A. Kośko (red.), Od 

długiego domu najstarszych rolników do dworu staropolskiego. Wyniki badań archeologicznych na trasach 

gazociągów Mogilno-Włocławek i Mogilno-Wydartowo, Poznań, 2004 

Kozłowski L., Groby megalityczne na wschód od Odry, Kraków, 1921 

Kukier R. Regionalizacja etnograficzna Kujaw, Bydgoskie Towarzystwo Naukowe, Prace Wydziału 

Nauk Humanistycznych, Seria C (2), Prace Komisji Historii, t. 1, 1963 

Rzepecki S., Społeczności środkowoneolitycznej kultury pucharów lejkowatych na Kujawach, Łódź, 

2004 

Wiklak H., Podsumowanie wyników badań wykopaliskowych w obrębie grobowca 9 w Sarnowie, 

województwo włocławskie, „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego 

w Łodzi”, Seria Archeologiczna, t. 33, 1986 

Summary 

“Megalithic” tombs: Kuyavian methodical experience 

within the range of field research 

In the history of Polish research on “megaliths” (understood as Neolithic – proto-Bronze funeral 

practices/constructions with the usage of stone material within and out of the grave pit) Kuyavia 

region is of a great importance – as a “benchmark territory” it is the area where rites and rituals 

have been thoroughly investigated. 

It is Kuyavia where main methodical strategies of „megalithic” and „quasimegalithic” features 

exploration have been created and later introduced in the Polish Lowland (Middle Pomerania 

– Łupawa, Western Pomerania – Krępcewo, Great Poland – Zberzyn), Little Poland and 

recently Lower Silesia. 

Kuyavian “megaliths” are linked with 3 taxonomic groups: Funnel Beaker culture, Globular 

Amphorae culture and proto-Bronze cultures (Iwno culture and Dobre group). Against a background 

of these cultures’ chronology (and particular “megalithic” features) we can assume that 

they existed within 3 periods of time: 4500-3200? – 3200-2200 – 2400-2000 BC.

The recording of „megalithic” features was conducted unsteadily in Kuyavian region. There 

were 2 general stages of record taking place in the turn of the 60ties and 70ties: older –from 

the territory of “forest” Kuyavia (Fig. 1A) and younger – documenting mostly quasi-megaliths 

– (Fig 1B). 

The key-factor in documenting “megaliths” were the research works, carried out in the 70ties, 

in the region of the Inowrocław Plain – the area on which chernozem dominates. It mostly concerned 

the state of preservation and forms of construction recognized within so called Tupadły 

megalithic region (Kośko 1976; Kokowski 1980). 

“Megalithic” tombs represent the oldest phase of barrow-constructions explored in Poland. 

Besides, they give us a chance to investigate environmental and cultural processes – especially 

those of ritual-funeral sphere – persisting in a long period of 2500 years. In some cases „megalithic” 

area functioned in the following periods as multicultural prehistoric (and sometimes mediaeval) 

ritual site (e.g. Krusza Zamkowa, site 13 or some sites known from British Isles). 

The above issues should be considered notably significant in the strategy of decisions undertaken 

by the Voivodship Inspector of Monuments. We should also realize that not every archaeologist 

is able to carry out excavations on “megalithic” site. The archaeometry of features of that 

type require time, funds and – above all – specialist preparation and experience. 

55

56 

Janusz Piontek 

Instytut Antropologii Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu 

Metodyka antropologicznych badań 

materiałów kostnych z grobów ciałopalnych 

.................................................................................................................................................................................................................. 

1. Specyfika badań kości spalonych 

Problem metodyki badań materiałów kostnych z grobów ciałopalnych był przedmiotem 

licznych obszernych opracowań. Prace te dowiodły, że badania spalonych kości ciągle 

jeszcze dalekie są od dokładności, z jaką bada się kości szkieletu. Trudności wynikają 

stąd, że kości wydobyte z grobu ciałopalnego są nie tylko rozdrobnione i mniej lub 

bardziej niekorzystnie zachowane, ale również: 1) pozbawione z reguły pewnych fragmentów 

najłatwiej ulegających zniszczeniu, a istotnych dla ekspertyzy antropologicznej, 

2) zmienione termicznie, a zmiany te polegają nie tylko na deformacjach, lecz również 

na zmniejszeniu wielkości, 3) zachowane często w bardzo złym stanie (rozdrobnione) 

lub w bardzo małej liczbie. 

Szkielet ludzki poddany działaniu wysokiej temperatury ulega silnemu rozdrobnieniu, 

a wiele jego części – wyraźnym deformacjom. Jeżeli fragmenty pozostałe po spaleniu 

zwłok – jak to występuje w przypadku badań 

różnych cmentarzysk ciałopalnych – były zebrane 

przed setkami lat i zakopane, a następnie – po 

wydobyciu – przesiane i poddane analizie, to jest 

oczywiste, że ilość informacji możliwych do uzyskania 

w badaniach tych materiałów będzie wyraźnie 

ograniczona (ryc. 1). 

Stopień trudności, jaki należy pokonać przy 

wykonywaniu ekspertyzy grobu ciałopalnego, jest 

więc bardzo duży. Wykonujący ekspertyzę antropologiczną 

powinien cechować się: 1) dobrą znajomością 

anatomii kośćca, 2) znajomością metod 

identyfikacji osobników na podstawie kości, 3) 

znajomością zmian zachodzących w kościach pod 

wpływem wysokiej temperatury, 4) znajomością 

zagadnień tafonomicznych. 

Ryc. 1. Czynniki wpływające na układ palonych kości 

w popielnicy (opracowanie własne). 

Fig. 1. Factors influencing the arrangement of burned bones 

inside the urn (personal elaboration). 

Stos pogrzebowy 

Przemieszczanie si� ko�ci w czasie 

nierównomiernego spalania si� stosu 

Obrz�dek pogrzebowy 

Wybieranie ko�ci z pogorzeliska 

i wk�adanie ich do popielicy 

Badanie zawarto�ci popielnicy 

Wydobywanie ko�ci z popielnicy 

Stan zachowania ko�ci w popielnicy 

Dost�pne do bada� palone ko�ci, wydzielone 

w warstwach zalegania w popielnicy

2. Metody wydobywania przepalonych szczątków kostnych 

W piśmiennictwie antropologicznym wiele uwagi poświęcono metodyce badań materiałów 

kostnych, natomiast zagadnienia wiążące się z wydobywaniem i konserwacją 

szczątków kostnych poruszano sporadycznie. Uwagi i wnioski, jakie podnosili antropolodzy 

w dyskusjach na temat badań grobów ciałopalnych, zebrali J. Gładykowska-Rzeczycka 

(1977, 2002) oraz J. Piontek (1999). 

Różnorodność form pochówków ciałopalnych spotykana w kulturach archeologicznych 

np. środkowej Europy, niewątpliwie komplikuje możliwość wypracowania 

jednakowej metodyki badawczej. Przedstawione poniżej uwagi, co do eksploracji 

szczątków kostnych, należy więc traktować jedynie jako ogólne wskazówki wymagające 

uszczegółowienia w tych kwestiach, które stanowią specyfikę danej kultury archeologicznej. 

Groby popielnicowe 

Groby popielnicowe przyjmują różne formy: jednopopielnicowe lub wielopopielnicowe, 

z resztkami stosu lub tzw. czyste czy wreszcie jedno lub wielopoziomowe (ryc. 2). 

Jeśli mamy do czynienia z grobem jednopopielnicowym, a popielnica jest dobrze zachowana, 

to eksplorację fragmentów kostnych z popielnicy najlepiej dokonać po kilku 

dniach od jej wydobycia. Kości znajdujące się w popielnicy ulegają wówczas wyschnięciu 

i twardnieją, co sprawia, że mogą być wydobywane z popielnicy w dobrym stanie zachowania. 

Eksploracja zawartości popielnicy w pracowni antropologicznej pozwala także 

na rejestrację informacji o zwyczajach wkładania kości do popielnic, lokalizację ewentualnych 

zabytków czy przepalonych kości zwierzęcych. 

W przypadku, gdy popielnica jest częściowo uszkodzona, znajdujące się wewnątrz 

niej oraz rozsypane wokół niej kości należałoby zabezpieczyć w ten sposób, aby mogły 

one przeschnąć, a ich oczyszczanie z resztek ziemi i ceramiki następowało wówczas, 

kiedy fragmenty kostne uzyskają odpowiednią twardość (ulegną wyschnięciu). 

W trakcie ekspertyzy antropologicznej szczegółowego opisu wymaga ułożenie kości 

w grobie w celu określenia liczby osobników w nim pochowanych, dlatego fragmenty 

kostne występujące nad, pod lub obok popielnicy, wymagają dokładnej analizy anatomicznej 

i porównawczej. Dlatego powinny być dokładnie lokalizowane i osobno zapakowane. 

W sytuacji, gdy eksplorujemy grób wielopopielnicowy, powinien być określony 

związek między daną popielnicą a skupiskiem kości spoza popielnicy. Szczegółowe zlokalizowanie, 

opisanie i osobne zapakowanie kości występujących w jamach grobowych 

poza popielnicą stwarza możliwość, w trakcie ekspertyzy antropologicznej, otrzymania 

odpowiedzi na pytanie: czy kości spoza popielnicy pochodziły od szkieletu innego osobnika 

w stosunku do kości znajdujących się w popielnicy, czy też są to fragmenty tego 

samego osobnika. 

W przypadku, gdy eksplorujemy grób wielopopielnicowy, w którym popielnice są 

nieuszkodzone, stosujemy postępowanie badawcze podobne jak w badaniu grobu jednopopielnicowego. 

Gdy między nieuszkodzonymi popielnicami występują skupiska tzw. 

luźnych kości, wówczas metrykujemy je i pakujemy oddzielnie, wykonując szkic sytuacyjny 

obrazujący położenie tych skupisk w stosunku do popielnic. Konieczne jest wykonanie 

niwelacji, a więc określenia względnej głębokości zalegania tych skupisk. 

57

58 

1 

Ryc. 2. Dwa typy grobów 

popielnicowych: 1 – kości 

w popielnicy, 2 – kości 

w popielnicy i w jej otoczeniu 

(za: I. Kühl 1994). 

Fig. 2. Two types of urngraves: 

1 – bones inside the 

urn, 2 – bones inside and 

outsider the urn (see: I. Kühl 

1994). 

Bardziej skomplikowana jest eksploracja zniszczonych grobów wielopopielnicowych. 

Szczególnie wówczas, gdy uszkodzona jest więcej niż jedna popielnica, fragmenty kostne 

mogły ulec zmieszaniu. W takiej sytuacji osobno powinny być zebrane fragmenty 

kostne z kolejnych uszkodzonych popielnic i oddzielnie ułamki kostne ze „strefy przemieszanej”. 

Takie rozdzielenie fragmentów jest konieczne, jeśli chcemy ocenić rzeczywistą 

liczbę osobników pochowanych w badanym grobie wielopopielnicowym. 

Warto również podkreślić, że niekiedy przepalone szczątki kostne (szczególnie 

w grobach wielopopielnicowych) występują nie tylko w popielnicy, lecz także w innych 

naczyniach. Wynika stąd potrzeba sprawdzania zawartości naczyń stanowiących wyposażenie 

grobowe, a jeśli występują w nich fragmenty kostne – osobnego ich oznakowania 

i zapakowania. 

W praktyce badawczej często różne przyczyny skłaniają do wyjmowania kości z popielnicy 

w trakcie eksploracji grobu i przesiewania kości. Jest to zabieg niewskazany 

(wykonywany często w celu znalezienia drobnych ułamków ozdób), gdyż prowadzi do 

znacznego rozdrobnienia materiału kostnego. Przesiewanie kości jest możliwe tylko 

wówczas, gdy po przeschnięciu staną się one odpowiednio twarde. O wiele bardziej skuteczny 

jest zabieg polegający na przemywaniu umieszczonych na sicie kości. 

Zróżnicowanie form pochówków nie pozwala przewidzieć wszystkich sytuacji i podać 

odpowiednich reguł postępowania badawczego. Nasuwa się taka uwaga ogólna, 

że kolejne czynności związane z odsłanianiem i wydobywaniem materiałów kostnych 

z popielnic i ich okolic powinny być w ten sposób zaprogramowane, aby materiały kostne 

po eksploracji stwarzały możliwość otrzymania odpowiedzi na interesujące antropologów 

i archeologów pytania. W szczególności materiał kostny powinien być opisany 

i zapakowany w ten sposób, aby można było określić: ilu osobników fragmenty kostne 

zawiera grób, jak były rozmieszczone względem siebie kości tych osobników, w jaki 

sposób rozmieszczone były kości pojedynczego osobnika, jaka była płeć i wiek w chwili 

śmierci osobników i jakie ozdoby wystąpiły w grobie oraz czy, w jakiej liczbie i gdzie 

występowały kości zwierzęce. 

Groby jamowe 

Eksploracja grobów jamowych i wydobywanie z nich kości przepalonych jest zabiegiem 

bardzo trudnym z powodu: a) zazwyczaj znacznego rozproszenia fragmentów kostnych 

w wypełnisku jamy, b) znacznego zniszczenia (przez wilgoć, korzenie, brak osłony) 

fragmentów kostnych, c) przemieszania kości z gliną, spalenizną, ceramiką, co utrudnia 

ich wydzielenie. 

2

1 

Ryc. 3. Dwa typy grobów 

jamowych: 1 – z kośćmi 

rozmieszczonymi w całej jamie 

grobowej, 2 – z kośćmi 

w skupisku (za: I. Kühl 1994). 

Fig. 3. Two types of pit-graves: 

1 – with bones scattered all 

over the grave, 2 – with bones 

located in single concentration 

(see: I. Kühl 1994). 

Najczęściej groby jamowe cechują się różnym rozmieszczeniem, rozmiarami i kształtami, 

a szczątki kostne rozmieszczone są w nich równomiernie lub w odrębnych skupiskach 

(ryc. 3). 

Według J. Gładykowskiej-Rzeczyckiej (1977) groby jamowe można podzielić na 

płytkie i głębokie, przy czym w obrębie każdego typu mogą występować groby o większych 

lub mniejszych wymiarach oraz różnym sposobie rozmieszczenia kości. 

W przypadku badania grobu płytkiego o niewielkich rozmiarach, w którym nieliczne 

fragmenty kostne wypełniają jamę prawie równomiernie, eksploracja ich nie przedstawia 

większych trudności. W załączonej do wyeksplorowanych kości metryce warto 

podać kształt i wielkość jamy oraz sposób rozmieszczenia w niej kości. 

Gdy grób jest płytki, ale o dużych rozmiarach, a kości są w nim rozmieszczone prawie 

równomiernie, stanowiąc jakby jednolitą cienką warstwę, cały obszar grobu należy 

podzielić na części, których liczba będzie zależała od wielkości i kształtu jamy grobowej. 

Kości z poszczególnych części powinny być oddzielnie zapakowane, a na metryczce 

należy podać: z jakiej pochodzą części, jaka była miąższość warstwy kości, uwagi 

o zabytkach, ceramice i in. W grobach płytkich, w których kości tworzą wyodrębnione 

skupiska, eksplorujemy oddzielnie poszczególne (oznaczone uprzednio) skupiska, załączając 

do fragmentów kostnych informacje o wielkości skupisk kości, ich wzajemnym 

usytuowaniu, występujących zabytkach itp. 

Głębokie groby jamowe o małej powierzchni eksplorujemy podobnie jak uszkodzoną 

popielnicę, tzn. kości wyjmujemy warstwami. Grubość warstw zależy od wielkości 

grobu, nie powinna być jednak zbyt mała – przynajmniej 5 cm. 

Groby jamowe zajmujące dużą powierzchnię sprawiają najwięcej kłopotu w czasie 

eksploracji. Jeżeli kości rozmieszczone są prawie równomiernie w jamie grobowej, należy 

je eksplorować warstwami. Natomiast w sytuacji, gdy kości tworzą kilka skupisk, należy 

traktować skupiska jak małe, głębokie groby jamowe. Analiza porównawcza fragmentów 

kostnych wydzielonych w ramach części i warstw czy też poszczególnych skupisk 

(które także należy eksplorować warstwowo) ma na celu ocenę liczby osobników 

pochowanych w jednym grobie jamowym, a także może służyć do opisu sposobu rozmieszczenia 

fragmentów kostnych osobnika (bądź osobników) w grobie (ryc. 4). 

Kurhany 

W przypadku badania kurhanów prawie zawsze mamy do czynienia z występowaniem 

fragmentów kostnych między warstwami kamieni pokrywających kurhan. Fragmenty 

te wymagają osobnej lokalizacji (zaznaczonej również na planie ogólnym) oraz 

2 

59

60 

Ryc. 4. Szkice różnych typów grobów ciałopalnych: 1 – grób popielnicowy i niektóre możliwości 

położenia kości w grobie (A-D); 2 – grób wielopopielnicowy z dodatkowo występującymi 

skupiskami kości poza popielnicą (A-D); 3 – grób wielopopielnicowy z uszkodzonymi 

popielnicami; 4 – grób jamowy płytki z równomiernie rozmieszczonymi kośćmi w ćwiartkach A-F; 

5 – grób jamowy płytki z kośćmi rozmieszczonymi w skupiskach (A-C); 6 – grób jamowy głęboki 

równomiernie wypełniony szczątkami kostnymi w ćwiartkach (A-F) i warstwach (A1-3 – F1-3); 

7 – grób jamowy głęboki z kośćmi rozmieszczonymi w skupiskach różnej głębokości (A-C); 

8 – kurhan – szkic podziału na ćwiartki (A-D) z wydzielonymi świadkami oraz skupiskami kości 

(I-V); 9 – kurhan – szkic komory grobowej z przepalonymi kośćmi z zachowanym ułożeniem ciała 

(za: J. Gładykowska-Rzeczycka 2002: 111). 

Fig. 4. Sketches of different types of cremation grave: 1 – urn-grave and particular arrangements 

of bones within the grave (A-D); 2 – multi-urn-grave with concentrations of bones outside the 

urn (A-D); 3 – multi-urn-grave with broken urns; 4 – shallow pit-grave with evenly located bones 

within quarters A-F; 5 – shallow pit-grave with bones located in concentrations (A-C); 6 – deep 

pit-grave evenly filled with bones within quarters (A-F) and layers (A1-3 – F1-3); 7 – deep pit-grave 

with bones located in concentrations of various depths (I – V); 8 – barrow – scheme of the partition 

into quarters (A-D) with bones concentrations (I – V); 9 – Barrow – scheme of grave chamber with 

burned bones and preserved body position (see: J. Gładykowska-Rzeczycka 2002: 111).

oddzielnego zapakowania. Po wykonaniu przekroju kurhanu należy się liczyć z występowaniem 

bardzo zróżnicowanych sytuacji, w jakich wystąpią fragmenty kostne. 

W centralnej części kurhanu (bądź innej) mogą występować fragmenty kostne w popielnicach, 

w jamach czy skupiskach. Niekiedy spotyka się różnego rodzaju komory obudowane 

drewnem lub podłużne jamy przypominające jamę grobową grobu szkieletowego. 

Postępowanie w trakcie wydobywania materiału kostnego musi uwzględnić istniejącą 

w kurhanie sytuację. Najczęściej wydobywa się fragmenty kostne tak, jak przy odkryciu 

grobu popielnicowego czy jamowego. 

3. Wyniki eksperymentalnych spalań kości 

W opracowaniach archeologicznych i antropologicznych cmentarzysk ciałopalnych wykorzystuje 

się, szczególnie w interpretacjach obrządku pogrzebowego, wyniki eksperymentalnych 

kremacji kości szkieletu ludzkiego. 

Eksperymentalne spalanie różnych fragmentów szkieletu ludzkiego, całych szkieletów 

czy też analizy fragmentów kostnych będących pozostałością po kremacjach zwłok we 

współczesnych krematoriach były wykonywane głównie w celu doskonalenia metodyki 

antropologicznych badań palonych kości (M. Dokladal 1970; A. Malinowski, R. Porawski 

1969; J. Strzałko, J. Piontek 1974; J. Piontek 1975; 1976; J.I. McKinley 1993). 

Najciekawszą dla interpretacji obrządku pogrzebowego częścią prowadzonych badań 

eksperymentalnych było spalanie na stosie kompletnie zachowanego szkieletu ludzkiego, 

ułożonego w porządku anatomicznym (J. Piontek 1996). Stos zbudowano z na 

przemian poprzecznie i podłużnie ułożonych belek drewna, między którymi kładziono 

chrust. Tak skonstruowany stos (ryc. 5) mia 2 m długości, 1 m szerokości i 1,8 m wysokości. 

Obserwując kremację szkieletu na stosie, stwierdziliśmy, że kości w czasie spalania 

przemieszczają się z powodu nierównomiernego przepalania się poszczególnych 

części stosu. Z tego samego powodu stos po pewnym czasie uległ zapadnięciu, a niektóre 

palące się fragmenty kostne wypadły wówczas poza stos. Niektóre kości, narażone 

na silne działanie ognia, już po 15 minutach były silnie wyprażone, gdy inne dopiero 

zwęglone. Różnice w stopniu przepalenia zacierały się w momencie, kiedy większość 

Ryc. 5. Ogólny widok 

stosu, na którym spalano 

kompletnie zachowany 

szkielet ludzki (statysta 

prezentuje ułożenie zwłok 

na stosie). Fot. J. Piontek. 

Fig. 5. General view of the 

stake on which completely 

preserved human skeleton 

has been burned (man on the 

stake presents the position of 

a corpse). 

61

62 

Ryc. 6. Miejsce kremacji 

po dopaleniu się stosu; 

w pozostałym po przepaleniu 

drewna popiele widoczne są 

przepalone fragmenty kostne. 

Fot. J. Piontek. 

Fig. 6. Place of cremation 

with visible burned fragments 

of bones. Photo by J. Piontek. 

spalanego drewna zamieniła się w rozżarzony popiół. Całkowity czas trwania kremacji, 

tj. palenia się kości na stosie do momentu wybierania przepalonych fragmentów z przepalonego 

stosu, po jego ostygnięciu, w przypadku prowadzonego eksperymentu, można 

określić na co najmniej 10 godzin. Powstająca w czasie spalania (w opisywanym przypadku 

drewna sosnowego) temperatura była wystarczająco wysoka do spalenia nie tylko 

tkanek miękkich, ale i do wyprażenia się organicznych elementów w kości i wywołania 

w niej zmian kształtu i wielkości. 

Po wypaleniu się resztek drewna i ostygnięciu stosu (ryc. 6), wybranie fragmentów 

kostnych nie sprawiło żadnych trudności. Z łatwością można było odnaleźć nawet 

drobne fragmenty szkieletu, jakimi są członki palców i zęby. Zebrane fragmenty kostne, 

pod względem kształtu i wielkości, stopnia zachowania, odkształceń termicznych itp., 

nie różniły się w istotny sposób od przepalonych kości znajdowanych w popielnicach. 

Wiele fragmentów kostnych było silnie odkształconych termicznie i rozdrobnionych. 

Na podstawie doświadczalnych prac medyczno-sądowych (P. Holck 1996) można 

przyjąć, że dolna granica temperatur w stosach ciałopalnych wynosić musiała przynajmniej 

700°C. Świadczy o tym także stan zachowania zębów w grobach ciałopalnych. Analiza 

stopnia przepalenia różnych przedmiotowych wytworów kulturowych znajdowanych 

przy palonych szkieletach (w popielnicach lub grobach jamowych) świadczy także 

o tym, że temperatura stosu mogła sięgać 800-900°C (analiza przedmiotów szklanych) 

lub nawet 1200-1500°C (analiza przedmiotów metalowych) – B. Fiala 1968; A. Malinowski, 

R. Porawski 1969; M. Dokládal 1970; P. Holck 1996. 

Czas procesu kremacji, w przypadku różnych prowadzonych eksperymentów, wahał 

się od jednej do kilku godzin, w zależności od ilości używanego drewna (wielkości 

stosu). Biorąc pod uwagę potrzebę zbudowania stosu, czas spalania stosu, stygnięcia 

popiołu i palonych fragmentów kostnych oraz czas ceremonii zbierania palonych fragmentów 

kostnych uważamy, że kremacja zwłok w populacjach pradziejowych trwała co 

najmniej 10 godzin. 

W celu określenia roli tkanek miękkich w procesie kremacji spalono także zwłoki 

małpy (Cercopithecus viridis), sprawdzając, czy miękkie części otaczające kość wpływają

Ryc. 7. Zmiana rozmiarów nasady górnej 

kości udowej. Kość została przecięta na 

dwie części; część nie paloną oznaczono 

literą A, paloną – B. Część palona została 

sklejona z dwóch fragmentów. Fragment 

dolny uległ mniejszemu przepaleniu 

i stąd mniejszej redukcji wielkości. 

Fot. J. Piontek. 

Fig. 7. Change of femoral head size. 

The bone has been cut into 2 parts; not 

burned part is marked with A and burned 

part – B. Burned part has been glued out 

of 2 fragments. Lower fragment has less 

been burned and its size hasn’t changed 

much. Photo by J. Piontek. 

w istotny sposób na przebieg spalania zwłok i morfologię kości (czy spalania kości macerowanych 

i spalania zwłok dają takie same efekty zmian na palonej kości, co do zmiany 

jej wielkości i kształtu) – J. Piontek 1976. Wykonany eksperyment wykazał, że części 

miękkie ulegają spalaniu dość szybko – podlegają wysuszeniu i zwęgleniu, a następnie 

spaleniu, zanim zacznie się palić znajdująca siępod nimi kość – i nie odgrywają żadnej 

istotnej roli w procesie palenia się kości. 

B.K.S. Dijkstra (1938) wykonał eksperymentalne spalanie kości na stosie zbudowanym 

z drewna dębowego. Badając morfologię kości przed spaleniem i po spaleniu, 

wykazał, że kości ulegały spękaniu, fragmenty pokrywy czaszki spłaszczeniu, a trzony 

kości długich były zdeformowane termicznie. 

Fragment/pomiar Osobnik Przed spalaniem Po spalaniu Ró�nica w % 

G�owa 1 19 16 15,8 

k. promieniowej 2 19 17 10,5 

3 17 14,5 17,6 

4 23 20 13 

5 19,5 17 12,8 

6 25 22 12,1 

7 22 19 13,6 

�rednio N=7 20,6 17,9 13,6 

G�owa k. ramiennej 1 47 41 12,8 

2 42 36 14,3 

3 40 34 14,9 

4 44 37 15,9 

�rednio N=4 43,2 37,0 14,4 

G�owa k. udowej 1 42 38 9,5 

Tabela 1. Zmniejszanie się niektórych pomiarów nasad kości długich pod 

wpływem spalania (wyniki badań własnych). 

Table 1. Reduction of sizes of long bones ends caused by burning 

(personal elaboration). 

63

64 

J. Anderson (1957), paląc kości w piecu gazowym w temperaturze 800-1000°C, 

stwierdził zmniejszenie się wymiarów nasad kości po spalaniu. 

J. Piontek (1976) na stosie zbudowanym z około 0,3 m 3 drewna sosnowego spalał 

przekroje nasad kości ramiennej, promieniowej i udowej. Stos zbudowany był z belek 

ułożonych w kształcie pięciokąta, a wnętrze wypełniono drobniejszymi kłodami 

drewnianymi i chrustem. Proces palenia kości trwał 1,5 godziny. Palone fragmenty 

nasad kości długich wykazywały podobny stopień przepalenia do szczątków kostnych 

znajdowanych w popielnicach. Uległy one również częściowo odkształceniom termicznym, 

a wykonane na nich pomiary osteometryczne po paleniu były mniejsze od 9-17% 

w porównaniu z pomiarami wykonanymi przed paleniem (ryc. 7, tabela 1). Spalał także 

kości sklepienia czaszki z zachowanymi odcinkami szwów czaszkowych w różnym stadium 

zarośnięcia. Kości te po paleniu uległy spękaniom i silnym odkształceniom termicznym, 

ale ich rzeźba i stopień wykształcenia na nich struktur morfologicznych (kres, 

guzowatości potylicznej) nie uległ zmianie. Fragmenty z częściowo zobliterowanymi 

szwami uległy spękaniu lub przełamaniu na linii przebiegu szwu. Odnalezienie takiego 

fragmentu kości sklepienia czaszki wśród kości z grobu ciałopalnego bardzo ułatwia 

diagnozę wieku w chwili śmierci osobnika, szwy czaszkowe zaczynają bowiem obliterować 

(zarastać) endokranialnie (od strony wewnętrznej ku stronie zewnętrznej kości). 

Na przełamanym fragmencie kości sklepienia czaszki łatwej można określić stopień zaawansowania 

obliteracji niż na czaszce kompletnej (ryc. 10). 

Często w interpretacjach obrządku pogrzebowego wykorzystuje się masę palonych 

kości bądź liczbę zachowanych fragmentów palonych kości. Z tego powodu warto znać 

dane, mówiące o ogólnej masie palonego szkieletu mężczyzny lub kobiety bądź dane 

odnoszące się do masy palonych poszczególnych kości szkieletu. 

Dane dla różnych cmentarzysk z epoki brązu i żelaza (tabela 2) wskazują na to, że 

średnia masa palonych kości szkieletów męskich pochodzących z grobów ciałopalnych 

wynosi od 500 do 1150 g, żeńskich od 350 do 1070 g, a dziecięcych od 18 do 160 g. 

Oczywiście w przypadku poszczególnych grobów masa palonych kości może wahać się 

od kilku gram do ponad 2 lub 3 kilogramów, wówczas gdy mamy do czynienia z pochówkami 

grupującymi kości wielu osobników. Dobrym przykładem mogą być tutaj 

popielnice twarzowe, w których palone kości zachowują się w bardzo dobrym stanie 

i w dużej ilości. Według A. Malinowskiego (1969) masa kości palonych pochodzących 

z popielnic twarzowych wynosi średnio od 1500 do 2000 g. 

Według danych A. Malinowskiego i R. Porawskiego (1969), którzy palili kompletnie 

zachowane szkielety ludzkie w krematorium gazowym, masa spopielonego szkieletu 

męskiego wynosi 2000 g, żeńskiego 1540 g. J.I. McKinley (1993) podała, że masa spopielonych 

kości męskich we współczesnym krematorium wynosi średnio 2300 g, żeńskich 

1800 g. 

Z przedstawionych danych wynika, że stopień dokładności zbierania palonych fragmentów 

kostnych po kremacji zwłok był dość wysoki. Wysokie różnice w masie kości 

między danymi dla cmentarzysk a danymi dla zwłok kremowanych we współczesnych 

krematoriach gazowych (tabela 2) wynikają głównie ze stopnia kompletności zachowywania 

się grobów ciałopalnych. Chodzi głównie o to, czy popielnice zawierające palone 

kości ludzkie zachowane były do momentu eksploracji w kompletnym stanie oraz o to,

Cmentarzysko Datowanie Liczba 

grobów 

Pudliszki Epoka br�zu 

16 

Danków 

Bruszczewo 

Chorula 

Zbrojewsko 

Ziemi�cice 

Trzebule 

Popielnice 

twarzowe 

Palony szkielet 

Wspó�czesna 

kremacja 

Epoka br�zu 

Epoka br�zu 

Epoka br�zu 

Epoka br�zu 

Okres halsztacki 

Okres halsztacki 

Kultura pomorska 

- 

- 

83 

308 

64 

47 

40 

51 

M�skie �e�skie Dzieci�ce Autor danych 

680 

594 

1149 

615 

588 

772 

1016 

1830 

2000 

2300 

- 

460 

1077 

472 

700 

362 

919 

1277 

1550 

1800 

- 

83 

162 

120 

18 

90 

390 

215 

- 

- 

Malinowski 1969 



Gralla 1965 


Gralla 1965 

Piontek 1972 


Malinowski, Porawski 1969 

Mc Kinley 1993 

Tabela 2. Masa palonych kości ludzkich z grobów pochodzących z różnych cmentarzysk 

oraz wyniki badań eksperymentalnych spalań. Dane według różnych autorów, 

masa kości w gramach. 

Table 2. Wright of burned human bones recovered from graves from various cemeteries 

and results of experimental burning. Data according to different authors; 

weight of bones presented in grams. 

w jak dużym stopniu grób ciałopalny ulegał zniszczeniu przez systemy korzeniowe roślin 

oraz zawilgocenie podłoża. 

Wielkość i stan zachowania fragmentów palonych kości, czyli większe lub mniejsze 

ich rozdrobnienie, nie zależą od stopnia ich przepalenia, lecz od tego, w jaki sposób palone 

kości zostały potraktowane w czasie i po kremacji, i od warunków, w jakich przebywały 

do czasu eksploracji popielnicy lub grobu jamowego. 

Stopień przepalenia kości mówi o tym, czy kości podczas kremacji ulegały tylko 

zwęgleniu, częściowemu wyprażeniu, czy też wszystkie (lub prawie wszystkie) fragmenty 

uległy silnemu wyprażeniu i cechują się charakterystycznym kolorem i zniekształceniami 

termicznymi. W opracowaniach często myli się stopień przepalenia kości 

ze stopniem stanu ich zachowania. 

Stan zachowania palonych kości jest niezwykle ważny dla oceny cech osobnika, takich 

jak płeć, wiek w chwili śmierci, cechy budowy ciała, liczba osobników pochowanych 

w jednym grobie ciałopalnym lub popielnicy, oddzielenia kości ludzkich od kości 

zwierzęcych. W trakcie wykonywania ekspertyzy antropologicznej kości z grobu ciałopalnego 

poszukuje się tzw. fragmentów diagnostycznych, to jest takich, które stanowią 

podstawę oceny (rekonstrukcji) cech osobnika. Kłopot w tego typu ustaleniach polega na 

tym, że w przypadku prawie każdego grobu mamy do czynienia z innym zestawem cech 

diagnostycznych. W przypadku kompletnie zachowanego szkieletu ludzkiego możemy 

wykorzystać w ustalaniu np. płci i wieku w chwili śmierci osobnika wszystkie cechy 

diagnostyczne wskazywane w różnych metodach i mające różną (znaną) rangę istotności 

w ocenie. Ustalanie płci np., dokonywane jest na podstawie porównania liczby cech 

(łącznie z ich rangą) wykształconych w sposób męski do liczby cech wykształconych 

65

66 

w sposób żeński (J. Piontek 1999). Tymczasem w przypadku kości palonych z grobu 

ciałopalnego dysponujemy tylko pewną wyselekcjonowaną liczbą cech diagnostycznych 

i w przypadku różnych grobów różnymi ich zestawami. Taki stan rzeczy obniża pewność 

diagnozowania. 

Szkielet ludzki poddany działaniu wysokiej temperatury ulega silnemu rozdrobnieniu, 

a wiele jego części wyraźnej deformacji. Jeżeli fragmenty kostne pozostałe po spalaniu 

zwłok były zebrane przed setkami lat do urny i zakopane w ziemi lub zebrane 

i razem z fragmentami ceramiki czy kości zwierzęcych zakopane w jamie grobowej, 

a następnie wydobyte przez archeologa i poddane analizie antropologicznej, to jest 

oczywiste, że ilość informacji możliwych do uzyskania w badaniach tych materiałów 

będzie wyraźnie ograniczona. 

Możliwość oznaczeń antropologicznych, dokonywanych na podstawie analizy 

szczątków z grobów ciałopalnych, jest silnie związana ze stanem zachowania materiału 

kostnego. Podstawą oceny takich cech, jak: płeć, wiek w chwili śmierci, liczba osobników 

pochowanych w jednostce grobowej itp. są cechy morfologiczne i metryczne szkieletu, 

które obserwuje się jedynie na fragmentach kości, często odkształconych i zmienionych 

termicznie. Jeżeli do badań zachowuje się duża liczba fragmentów, a ich stan 

zachowania pozwala na wykonanie pomiarów osteometrycznych, ocen wykształcenia 

struktur morfologicznych, identyfikacje fragmentów co do strony ciała itp., to wówczas 

bardzo wydatnie wzrasta możliwość ocen wymienionych cech osobnika i maleje liczba 

błędnych oznaczeń. 

4. Ekspertyza antropologiczna materiałów kostnych z grobów ciałopalnych 

Ekspertyza antropologiczna materiałów kostnych z grobów ciałopalnych najczęściej polega 

na: 

1) wydzieleniu z materiałów kości zwierzęcych, 

2) ustaleniu liczby osób, których szczątki kostne złożono do popielnicy, grobu popielnicowego, 

jamy grobowej, 

3) określeniu płci, 

4) określeniu przybliżonego wieku osobnika w chwili śmierci. 

Inne ustalenia, np. ocena niektórych cech metrycznych, analiza przyczyn zgonów 

(określenie charakteru zmian patologicznych), odtworzenie cech obrządku pogrzebowego 

itp., możliwe są jedynie w wyjątkowych przypadkach, gdy badamy kości z grobów 

ciałopalnych. Wyniki ekspertyzy antropologicznej rejestruje się najczęściej na specjalnie 

przygotowanych protokołach (ryc. 8). 

Wydzielanie kości zwierzęcych 

Oddzielenie fragmentów kości ludzkich od kości zwierzęcych nie jest trudne, ponieważ 

uformowanie różnych szczegółów budowy anatomicznej jest właściwe tylko danemu 

gatunkowi. Znając budowę anatomiczną układu kostnego człowieka można (w dużej 

liczbie przypadków) orzekać o przynależności gatunkowej fragmentów (czy badamy kości 

ludzkie, czy zwierzęce). Badając kości zwierzęce niekiedy można nawet podać informację, 

czy mamy do czynienia z fragmentem kości ptaka, ssaka, drapieżnika, kopytnego, 

gryzonia, czy określić wiek zwierzęcia (osobnik dorosły, młodociany itp.). Często

wydzielenie fragmentów kości zwierzęcych jest możliwe na podstawie analizy porównawczej 

struktury substancji gąbczastej lub zbitej kości, które wykazują zróżnicowanie 

międzygatunkowe. Szczegółowe oznaczenia materiałów kostnych pochodzenia zwierzęcego 

wymagają jednak specjalistycznych badań archeozoologicznych. 

Ustalenie liczby osób pochowanych w jednym grobie 

Ustalenie liczby osób pochowanych w jednym grobie wymaga rozpatrzenia dwóch sytuacji. 

Po pierwsze, należy zbadać czy w grobie, w którym odkryto kości w większej 

liczbie popielnic, szczątki jednego osobnika pochowano w kilku popielnicach, czy też 

w każdej popielnicy złożono szczątki jednego osobnika. Po drugie, badając pojedynczą 

popielnicę, musimy orzec, czy badane fragmenty kostne należały tylko do jednego osobnika, 

czy też są pozostałością po większej liczbie osób. Niezależnie od wymienionych 

sytuacji, orzeczenie co do liczby osób pochowanych w popielnicy czy grobie opiera się 

przede wszystkim na analizie fragmentów kośćca. 

Do najczęściej zachowujących się fragmentów mających znaczenie dla określenia 

liczby osób należą: łuk przedni kręgu szczytowego, ząb kręgu obrotowego, część podstawna 

kości potylicznej, okolice guzowatości potylicznej, guzowatość bródkowa żuchwy, 

fragmenty kości krzyżowej i inne. Przydatne w tego typu badaniach mogą być 

także charakterystyczne części kości parzystych, szczególnie te, które mają cechy pomocne 

do określenia strony ciała, z której pochodzą. Są to m.in. fragmenty: części boczne 

kręgu szczytowego, nasady dalsze kości długich, wyrostki sutkowate, okolice otworu 

słuchowego, części skaliste kości skroniowych, kości jarzmowe itp. 

Często osobnicy, których szczątki kostne pochowano w jednej popielnicy, różnią 

się cechami biologicznymi (wielkością ciała, masywnością budowy kośćca, wiekiem 

w chwili śmierci, płcią) i rozdzielenie przepalonych fragmentów kostnych na podstawie 

tych cech jest zabiegiem stosunkowo łatwym. Nawet wówczas, gdy mamy do czynienia 

ze zmieszanymi szczątkami kostnymi osobników zmarłych w podobnym wieku i tej samej 

płci, możliwa jest ocena liczby osób na podstawie analizy zharmonizowania lub nie- 

zharmonizowania budowy morfologicznej badanych szczątków kostnych. 

Określanie płci 

Określanie płci osobnika na podstawie palonych szczątków kostnych jest sprawą niezwykle 

trudną, a ryzyko popełnienia błędu jest wprost proporcjonalne do liczby zachowanych 

w danej popielnicy fragmentów diagnostycznych. Zgodnie z poglądami wielu 

autorów należy przyjąć, że niemożliwe jest określenie płci na podstawie jakiejkolwiek 

pojedynczej cechy metrycznej lub morfologicznej. Wielokrotnie sprawdzono bowiem, że 

męski charakter wykształcenia jakiejś cechy może występować obok cech wyrażonych 

w formie właściwej dla płci żeńskiej, czy też odwrotnie. W przypadku palonego szkieletu 

zachowują się tylko pewne fragmenty kośćca, stąd określenie płci opiera się na cechach 

metrycznych lub morfologicznych obserwowanych oddzielnie i dlatego nie można 

określić kształtu, wielkości bądź charakteru wykształcenia wielu struktur morfologicznych. 

Najczęściej analizuje się budowę morfologiczną takich cech, jak: brzegi oczodołów, 

wyrostki sutkowate, kości jarzmowe, nadoczodołową okolicę kości czołowej, guzowatość 

67

68 

Instytut Antropologii UAM 

w Poznaniu 

Data .............................................. 

L.p. .............................................. 

PROTOKÓ� EKSPERTYZY GROBU CIA�OPALNEGO Nr ................................. 

Cmentarzysko ....................................................... Grób ......................................................... 

Sezon bada�................................................ 

Badania prowadzi� ..................................... kultura ........................................................ 

datowanie ................................................... 

wiek .............................. 

p�e� M Z 

1. Ci��ar ko�ci .................................. 2. Kolor ko�ci ............................................ 

3. Pochówek popielnicowy, jamowy, inny .................................................................................. 

4. Liczba popielnic w grobie, oznaczone .................................................................................... 

5. Archeologiczne wyznaczniki p�ci ............................................................................................ 

I. Cechy diagnostyczne dla okre�lenia p�ci II. Cechy diagnostyczne dla okre�lenia 

1. górny brzeg oczodo�u wieku w chwili �mierci 

2. ko�� jarzmowa 1. spojenie �onowe 

3. wyrostek k�ykciowy �uchwy 2. szwy czaszkowe z ró�nych 

4. guzowato�� waczowa k�ta odcinków zachowane na du�ych 

�uchwy fragmentach 

5. guzowato�� bródki 3. szwy czaszkowe zachowane 

6. guzowato�� potyliczna na ma�ych u�amkach ko�ci 

7. wyrostek sutkowaty sklepienia 

8. �uki brwiowe 4. wielko�� jam szpikowych ko�ci: 

9. Glabella a/ jarzmowej 

10. inne fragmenty �uchwy i szcz�ki b/ udowej 

11. wielko�ci nasad ko�ci d�ugich 5. fragmenty z�bów sta�ych 

12. masywno�� przyczepów 6. uz�bienie mleczne 

mi��niowych 7. zanik wyrostka z�bodo�owego 

13. Ogólna masywno�� ró�nych a/ szcz�ka 

fragmentów szkieletu b/ �uchwa 

8. zmiany zwyrodnieniowe na kr�gach 

lub innych fragmentach kostnych 

Ryc. 8. Protokół grobu ciałopalnego (opracowanie własne). 

Fig. 8. Cremation grave card (personal elaboration).

III. Opis fragmentów kostnych 

1. Wyst�puj� liczne fragmenty kostne z ró�nych okolic szkieletu dobrze zachowane 

2. Wyst�puj� liczne fragmenty kostne z ró�nych okolic znacznie rozdrobnione, 

brak u�amków istotnych dla okre�lenia p�ci i wieku w chwili �mierci 

3. Du�a liczba fragmentów z przewag� u�amków ko�ci d�ugich 

4. Nieliczne u�amki kostne z ró�nych okolic szkieletu 

5. Tylko pojedyncze fragmenty ró�nych ko�ci 

6. Kilka fragmentów kostnych 

IV. Liczba osobników pochowanych w popielnicy 

1. Ró�nice w budowie morfologicznej ko�ci .......................................................................... 

............................................................................................................................................. 

2. Powtarzaj�ce si� fragmenty kostne ..................................................................................... 

............................................................................................................................................. 

V. Pomiary fragmentów ko�ci 

k. udowa czaszka 

�rednica poprzeczna g�owy ................... wyrostek k�ykciowy �uchwy ..................... 

�rednica strza�kowa g�owy ................... wysoko�� ko�ci jarzmowej ..................... 

wysoko�� szyjki ................... szeroko�� wyrostka czo�ok. 

ramienna wego ko�ci jarzmowej ..................... 

�rednica poprzeczna g�owy ................... �uchwa gn-id ..................... 

�rednica strza�kowa g�owy ................... wysoko�ci wyrostka sutko- 

szeroko�� bloczka ................... watego ..................... 

k. promieniowa rzepka 

�rednica g�owy ................... wysoko�� ..................... 

szeroko�� ..................... 

VI. Opis zmian patologicznych .................................................................................................... 

.................................................................................................................................................. 

.................................................................................................................................................. 

VII. Uwagi o domieszkach ko�ci zwierz�cych ............................................................................ 

.................................................................................................................................................. 

.................................................................................................................................................. 

VIII. Wyst�powanie ozdób lub �ladów br�zu, �elaza na ko�ciach............................................... 

.................................................................................................................................................. 

potyliczną, okolicę kąta żuchwy, guzowatość bródkową, wyrostek kłykciowy żuchwy. 

Są to cechy, które po spaleniu nie ulegają odkształceniom, a wyrażone na nich struktu- 

IX. Uwagi, dodatkowy opis fragmentów ..................................................................................... 

ry morfologiczne ................................................................................................................................................. 

zachowują pierwotną formę i pozwalają wnioskować o płci osobnika. 

Oczywiście stopień wykształcenia struktur morfologicznych na tych fragmentach nie 

wskazuje w bezpośredni sposób na płeć osobnika, a ocena stopnia wykształcenia danej 

struktury morfologicznej wymaga stosowania skal porównawczych, opracowanych na 

materiale szkieletowym. Pewność oceny płci jest tym większa, im więcej fragmentów 

diagnostycznych zachowało się wśród kości odkrytych w popielnicy, a wykształcone na 

nich struktury morfologiczne są „typowe” dla fragmentów szkieletu żeńskiego lub męskiego 

(ryc. 9). 

Przy ocenie płci bardzo pomocne są cechy metryczne. Stosując metody dyskryminacyjne, 

można ustalić zakresy zmienności pomiarów różnych fragmentów szkieletu dla 

69

70 

Ryc. 9. Niektóre fragmenty kości 

czaszki zachowujące się 

w grobach ciałopalnych, a mające 

znaczenie diagnostyczne w ocenie 

płci osobnika (1 – górny brzeg 

oczodołu, 2 – kość jarzmowa, 

3 – gładyszka, 4 – guzowatość 

potyliczna, 5 – wyrostek sutkowaty) 

(za: I. Kühl 1994). 

Fig. 9. Some fragments of 

cranial bones, usually preserved 

in cremation grave, which 

have diagnostic importance 

in determining the sex of an 

individual (1 upper orbital ridge, 

2 – zygomatic bone, 3 – glabella, 

4 – protuberantia occipitalis 

externa, 5 – mastoid process 

(see: I. Kühl 1994). 

płci męskiej i żeńskiej. Jednakże należy pamiętać, że wymiary kości spalonych różnią 

się od niespalonych z powodu zmian, jakie zachodzą w tkance kostnej w procesie spalania 

(por. J. Piontek 1996). 

Wobec znacznego obniżenia dokładności określeń płci na podstawie przepalonych 

szczątków kostnych – z uwagi na charakter materiału kostnego – uzasadnione wydaje 

się rezygnowanie z określeń w tych sytuacjach, gdy ma być ono dokonane według małej 

liczby cech. Znajdowane wśród badanych kości nieliczne cechy diagnostyczne mogą 

wykazywać bowiem pośredni stopień wykształcenia struktur morfologicznych. Zachodziła 

więc potrzeba oszacowania prawdopodobieństwa, z jakim zalicza się osobnika do 

określonej płci na podstawie określonego zestawu cech morfologicznych. Badania tego 

rodzaju wykonali między innymi J. Strzałko, J. Piontek i A. Malinowski (1973), wybierając 

6 cech morfologicznych czaszki i oceniając prawdopodobieństwo zaliczenia, na 

podstawie tych cech, osobnika do określonej płci. 

Ocenili oni na czaszkach, których płeć osobników określona była przez różnych badaczy 

na podstawie całego kośćca, wykształcenie takich cech, jak: 

1) stopień wykształcenia łuków nadbrwiowych, 

2) stopień zaokrąglenia górnego brzegu oczodołu, 

3) wykształcenie guzowatości potylicznej, 

4) wielkość wyrostka sutkowatego, 

5) wielkość guzowatości żwaczowej kąta żuchwy, 

6) wielkość guzowatości bródkowej żuchwy. 

Dla każdej cechy wydzielono 4 kategorie wykształcenia (1 odpowiadała najsłabszemu, 

a 4 najsilniejszemu wykształceniu). Prawdopodobieństwo zaliczenia osobnika 

z daną kategorią do którejś z dwu płci obliczone było jako stosunek liczby osobników 

określonej płci z daną kategorią cechy do wszystkich osobników z tą cechą. Jak się okazało, 

można mieć stosunkowo dużą pewność, zaliczając do płci żeńskiej czaszki z pierwszą 

kategorią cechy, a do męskiej z kategorią czwartą. Otrzymano wówczas wskaźniki 

prawdopodobieństwa od 0,7 do 1,0 dla poszczególnych cech (to znaczy 70% do 100%

poprawnych oznaczeń). Natomiast wykształcenie cechy, odpowiadające kategoriom 

2 lub 3, daje nikłe szanse poprawnego zaliczenia do odpowiedniej płci. 

Wymienieni autorzy podjęli również próbę sprawdzenia przydatności metod metrycznych 

dla ustalenia płci na podstawie szczątków spalonego szkieletu. Wybrali najczęściej 

zachowujące się w całości fragmenty kostne i określili prawdopodobieństwo, 

z jakim na podstawie wykonanych pomiarów można określić płeć osobnika. Wyznaczyli 

dla każdej płci po trzy wartości graniczne, powyżej których (u mężczyzn) lub poniżej 

(u kobiet) pomiar może być uznany odpowiednio za właściwy dla szkieletów męskiego 

i żeńskiego. Pierwsza wartość graniczna, wspólna dla obu płci i najmniej dokładnie 

je rozdzielająca, stanowiła średnią arytmetyczną danego pomiaru u mężczyzn i kobiet, 

drugą granicę dla mężczyzn otrzymano, powiększając średnią arytmetyczną o 1,5 jednostki 

odchylenia standardowego, a dla kobiet – pomniejszając średnią męską o 1,5 odchylenia 

standardowego. Trzecią wreszcie granicę, rozdzielającą osobników z największym 

prawdopodobieństwem, otrzymano dla mężczyzn i kobiet podobnie jak drugą, 

z tą różnicą, że odpowiednio średnie były powiększone i pomniejszone o podwojone 

odchylenie standardowe. Przedstawione przez tych autorów dane mogą być przydatne 

w diagnozie płci osobnika, ale należy pamiętać, że fragmenty kostne w procesie spalania 

ulęgają pomniejszeniu. 

Określenie wieku w chwili śmierci 

Określenie wieku osobników w chwili śmierci, których badamy szczątki ciałopalne, 

jest dość trudne. Przepalone szczątki kostne płodów, noworodków, dzieci i osobników 

zmarłych do 20. roku życia pozwalają na dokonanie oceny wieku w chwili śmierci 

tak dokładnie, jak w przypadku materiałów szkieletowych (niespalonych). Określenia 

w przypadku, gdy mamy do czynienia z kośćmi osobników niedorosłych opierają się 

przede wszystkim na stopniu skostnienia poszczególnych elementów kośćca i procesie 

wyrzynania się zębów, podczas gdy u osobników nieco starszych można analizować 

stan linii nasadowych czy szwów czaszkowych. Dobre rezultaty w badaniach szczątków 

ciałopalnych daje analiza stopnia wykształcenia zawiązków zębów oraz korzeni 

zębów stałych. Często w dobrze zachowanych materiałach można wydzielić spojenie 

łonowe, na podstawie którego określenie wieku w chwili śmierci jest o wiele bardziej 

precyzyjniejsze niż na innych fragmentach szkieletu. Dodatkowo powierzchnia spojenia 

łonowego nie ulega istotnym zmianom w czasie kremacji zwłok i zachowana na niej 

struktura morfologiczna w wierny sposób oddaje nasilenie zmian inwolucyjnych. Warto 

również podkreślić, że w przypadku osobników płci żeńskiej, zmarłych po 20. roku 

życia – mogą występować na powierzchni spojenia łonowego zmiany, będące wynikiem 

procesów związanych z przebytymi porodami. Opis tych zmian może być zatem wskazówką 

przy ocenie wieku w chwili śmierci. 

Określenie wieku w chwili śmierci osobników dorosłych, w sytuacji, gdy nie zachowuje 

się spojenie łonowe, jest trudne. Głównym źródłem informacji staje się stan obliteracji 

szwów czaszkowych. Opierając się wyłącznie na stanie obliteracji szwów czaszkowych, 

musimy zdawać sobie sprawę z tego, że częściowo zarośnięte szwy pod wpływem 

wysokiej temperatury (na skutek naprężeń powstających w odkształcającej się kości) 

mogą pękać lub rozsuwać się, co utrudnia właściwą ocenę stadium zarośnięcia szwu 

71

72 

i może znacznie zmniejszyć dokładność określeń. W materiałach ciałopalnych najczęściej 

ułamki kości sklepienia czaszki z fragmentami szwów zachowują się w dużej liczbie 

i wówczas, gdy można określić względnie dokładnie okolicę czaszki, z której pochodzi 

badany fragment, ocena stopnia zarastania szwów okazuje się stosunkowo prosta. 

Dodatkowo można ocenić jednocześnie stopień obliteracji egzokranialnej (zewnętrznej) 

i endokranialnej (wewnętrznej) różnych odcinków szwów, co stwarza możliwość dokładniejszej 

oceny wieku w chwili śmierci. 

Bibliografia 

Anderson A., Experimentelle Untersuchungen über das Verhalten von Knochen beim Verbrennen, 

Kiel, 1957 

Dijkstra B.K.S., Die Skelettreste aus dem Kreisgrabenfiedhof von Sleen, Provinz Drente, Mannus, 

t. 30, 1938 

Dokládal M., Ergebnisse experimenteller Verbrennungen zur Feststellung von Form- und Grössenveränderungen 

von Menschenknochen unter dem Einfluss von hochen Temperaturen, Anthropologie 

(Brno), t. 8, 1970 

Fialla B., Identifikace osob podle chrupu (forensni stomatologie), Praha, 1968 

Gładkowska-Rzeczycka J., Metody wydobywania przepalonych szczątków kostnych z pochówków 

ciałopalnych, Pomerania Antiqua, t. 7, 1977 

A 

B 

Ryc. 10. Fragmenty kości sklepienia 

czaszki z zachowanymi częściowo 

obliterowanymi odcinkami szwów 

czaszkowych (odcinek S). Fragment 

A pochodzi z czaszki osobnika 

zmarłego w wieku 25 lat, fragment 

B od osobnika zmarłego w wieku 50 

lat (za: P. Holck, 1996:65). 

Fig. 10. Fragments of cranial vault 

with preserved partly obliterated 

cranial sutures (section s). 

Fragment A belonged to an 25-yearold 

individual, fragment B – 

50-year-old (see: P. Holck, 1996:65).

Gładykowska-Rzeczycka J., Badania antropologiczne źródłem wiedzy o obrządku pogrzebowym, 

(w:) J. Wrzesiński (red.) Popiół i kość, Funeralia Lednickie – spotkanie 4, Sobótka, Wrocław, 2002 

Gralla G., Próba analizy płci i wieku na podstawie szczątków z łużyckich grobów ciałopalnych, Materiały 

i Prace Antropologiczne, t. 71, 1965 

Holck P., Cremated bones. A medical-anthropological study of an archaeological material on cremation 

burials, Antropologiske skrifter nr. 1b. Anatomical Institute, University of Oslo, 1996 

Malinowski A., Synthèse des recherches polonaises effectuèes jusqu’à présent sur les os des tombes à incinération, 

„Przegląd Antropologiczny”, t. 35, 1969 

Malinowski A., Porawski R., Identifikations Möglichkeiten menschlicher Brandknochen mit besonder 

Berücksichtigung ihres Gewichts, Zacchia, t. 5, 1969 

McKinley J. I., Fragment Size and Weights of Bone from Modern British Cremations and the Implications 

for the Interpretation of Archaeological Cremations, International Journal of Osteoarchaeology, 

t. 3, 1993 

Piontek J., Wyniki badań szczątków kostnych z grobów ciałopalnych z cmentarzyska w Trzebulach 

powiat Krosno, Zielonogórskie zeszyty muzealne, t. 3, 1972 

Piontek J., Polish methods and results of investigations of cremated bones from prehistoric cemeteries, 

Glasnik Antropološkog Društva Jugoslavije, t. 12, 1975 

Piontek J., Proces kremacji i jego wpływ na morfologię kości w świetle wyników badań eksperymentalnych, 

Archeologia Polski, t. 21, 1976 

Piontek J., Biologia populacji pradziejowych. Zarys metodyczny, Poznań, 1999 

Piontek J., Wpływ procesu kremacji na morfologię kości szkieletu ludzkiego. Wyniki badań eksperymentalnych, 

(w:) J. Wrzesiński (red.), Popiół i kość, Funeralia Lednickie – spotkanie 4, Sobótka, 

Wrocław, 2002 

Strzałko J., Piontek J., Wpływ spalania w warunkach zbliżonych do kremacji pradziejowych na morfologię 

kości, Przegląd Antropologiczny, t. 40, 1974 

Strzałko J., Piontek J., Malinowski A., Teoretyczno-metodyczne podstawy badań kości z grobów 

ciałopalnych, Materiały i Prace Antropologiczne, t. 85, 1973 

Summary 

This paper contains a short review of anthropological methods applying in analyses of cremated 

bones fragments from prehistoric cemeteries. 

The author has presented a brief summing up of the up-to-date results of investigations of cremated 

human bones. He has briefly characterized the realization in the field of applied methods 

and presented the resulting of experimental cremations. 

73

74 

Iwona Pomian 

W sprawie ochrony bałtyckich 

stanowisk archeologicznych 

................................................................................................................................................................................................................. 

Od ponad 50 lat prowadzone są w Polsce badania archeologiczne, zajmujące się obiektami 

związanymi z dziedzictwem kulturowym Bałtyku. Zapoczątkowały je odkrycia dokonane 

pod kierownictwem W. Filipowiaka, związane z poszukiwaniem starożytnego 

Wolina. Ich wspaniałe rezultaty zainspirowały P. Smolarka, założyciela Muzeum Morskiego 

w Gdańsku, do podjęcia na początku lat 70. samodzielnych prac badawczych na 

wrakach odkrytych przypadkowo w Zatoce Gdańskiej. Tam też koncentrują się obecnie 

prace, związane z morskimi badaniami archeologicznymi. Do dziś przebadano ponad 

30 wraków jednostek, zbudowanych począwszy od średniowiecza, a skończywszy na 

II wojnie światowej. Ich rezultatem jest wiele publikacji oraz wystaw prezentujących 

wyniki prowadzonych prac. 

Charakterystyka typowych stanowisk archeologicznych 

polskiej strefy Bałtyku 

Do najczęstszych archeologicznych znalezisk polskiej strefy Bałtyku zaliczyć należy 

wraki statków. W tej grupie znajdują się zarówno zabytki szkutnictwa średniowiecznego, 

jak i pochodzące z młodszych okresów. Tematyka niniejszego opracowania, związana 

z ochroną morskich stanowisk archeologicznych, nie pozwala na szersze omówienie 

wyników dotychczasowych prac, koncentrując się jedynie na najbardziej charakterystycznych 

znaleziskach. 

Port średniowieczny w Pucku 

Pozostałości portu średniowiecznego w Pucku położone są u ujścia rzeki Płutnicy, 

około 150 m od obecnej linii brzegowej w zachodniej części Zalewu Puckiego, w wewnętrznej 

części Zatoki Puckiej. Stanowisko rozciąga się na ponad 12 ha dna. Obecnie 

głębokość wody waha się pomiędzy 1,5 a 2,5 m. Brzeg w tym rejonie zbudowany 

jest z utworów aluwialnych oraz bagienno-limnicznych o małej odporności na abrazję. 1 

Bagnista (podmokła) dolina Płutnicy ograniczona jest od północy przez Kępę Pucką 

i od południa przez Kępę Swarzewską. Zalew Pucki oddzielony jest od Zatoki Puckiej 

piaszczystą łachą, zwaną Rybitwią Mielizną. współcześnie można przepłynąć przez 

nią tylko jednym przesmykiem, jednak na podstawie źródeł pisanych należy przypuszczać, 

że w średniowieczu istniało jeszcze inne przejście, bezpośrednio z otwartego morza 

poprzez rzeki Czarna Woda i Płutnica. 2

Stanowisko zostało odkryte przez trójkę płetwonurków amatorów w 1977 r. Wstępne 

badania przeprowadzono w 1978 r. pod kierunkiem W. Stępnia, współpracującego 

z Muzeum Regionalnym w Pucku. Na ich podstawie sporządzono wstępny plan obiektu. 

Prace kontynuowano aż do 1984 r. W ich trakcie odkryto potężny system konstrukcji 

drewnianych i nasypów kamienno-ziemnych oraz faszynowania, rozciągający się na 

obszarze ponad 12 ha. Pomiędzy konstrukcjami zlokalizowano wraki czterech łodzi 

klepkowych oraz czółno dłubane. 3 Od 1994 roku prace kontynuowane są przez Centralne 

Muzeum Morskie w Gdańsku. Na podstawie wyników analiz dendrochronologicznych 

można wstępnie określić, że port funkcjonował od 1. połowy X do połowy 

XIV w. W roku bieżącym wydobyto wrak P-2 datowany na połowę X w. Jest to najciekawszy 

ze zlokalizowanych na tym stanowisku wraków, łączący cechy konstrukcyjne 

średniowiecznego szkutnictwa słowiańskiego i skandynawskiego. 

„Solen” 

Jedną z najwartościowszych kolekcji Centralnego Muzeum Morskiego w Gdańsku 

stanowią zespoły zabytków wydobyte z wraku „Solena”, szwedzkiego galeonu zatopionego 

w bitwie pod Oliwą. Spośród blisko sześciu tysięcy obiektów podniesionych 

z tego wraku do najcenniejszych należą zabytki stanowiące niegdyś wyposażenie artyleryjskie 

okrętu (zwłaszcza jedyny w swoim rodzaju zbiór dwudziestu spiżowych dział 

okrętowych), uzbrojenie załogi, wyposażenie kuchenne i stołowe, wyposażenie apteczne 

i cieśli okrętowego oraz rzeczy osobiste marynarzy. 4 

Bogaty zbiór zabytkowych obiektów odkrytych na wraku i wokół niego stanowi 

w historii polskiej archeologii podwodnej pierwsze tego rodzaju znalezisko, ukazujące 

w sposób kompleksowy uzbrojenie i wyposażenie XVII-wiecznego okrętu z obszaru 

Bałtyku. Jako taki ma charakter unikatowy w skali muzealnictwa polskiego. Ma też 

dużą wartość jako materialne źródło do badań nad historią bałtyckiej żeglugi, a marynarki 

wojennej w szczególności. Jest on równie interesujący w konfrontacji z materiałem 

zabytkowym wydobytym przez Szwedów z wraku szwedzkiego okrętu „Wasa”, który 

zatonął w rok po bitwie pod Oliwą. Ten ostatni, będąc wówczas największym okrętem 

na Bałtyku, miał potężne, ujednolicone uzbrojenie i niezwyczajne wyposażenie. Natomiast 

„Solenowi”, jako okrętowi średniej klasy, obca była wspaniałość ekwipunku, 

a jego uzbrojenie artyleryjskie stanowiły działa różnego pochodzenia i kalibru. Tym samym 

kolekcje odkryte na „Solenie” stanowią cenny materiał historyczny do badań nad 

uzbrojeniem i wyposażeniem najczęściej spotykanych okrętów z tej epoki, a zarazem 

pewnego rodzaju dopełnienie zbiorów wydobytych ze słynnego okrętu „Wasa”. 

W ich trakcie wydobyto ponad trzy tysiące obiektów, a także sporządzono dokładną 

dokumentacje konstrukcji wraka. Do najcenniejszych obiektów wydobytych z „Solena” 

należy kolekcja 20 luf armatnich, prezentowana obecnie w salach wystawowych 

Centralnego Muzeum Morskiego w Gdańsku. Jest to w zbiorach polskich unikatowy 

zespół, zarówno ze względu na wiek, jak i funkcję dział jako dział okrętowych. 5 Wśród 

wydobytych przeważają działa szwedzkie. Poza nimi wydobyto też dwa działa polskie 

i dwa tzw. rosyjskie, najprawdopodobniej zdobyczne. Na podstawie przeprowadzonych 

badań M. Iżewski stwierdził, że wszystkie lufy – prócz trzech – są działami długimi 

typu kolubryny. 6 

75

76 

Na niektórych z dział zachowały się dobrze widoczne herby i napisy. Wśród nich 

można rozpoznać snopek (herb szwedzkiej dynastii Wazów) oraz inicjały CDS (Carolus 

Dux Soeder – malandiae) lub GRS (Gustavus Rex Sueciae). Na dziale polskim widnieje 

kartusz w kształcie wstęgi z herbami Pogoni litewskiej i kolumnami Jagiellonów pod 

wspólną koroną. Na wstędze kartusza widnieje napis Sigismu[ndus] August Rex Polo- 

[niae] Mag[nus] Dux Lith[uaniae] Me Fa[cit] 1560. Poniżej widnieje tabliczka z napisem: 

Hans Seber Gus Mich. 

Lufa jest prawie identyczna z działem odlanym przez Hansa Eberta w 1561 r. dla 

królewskiej artylerii litewskiej i stanowi najcenniejszy okaz kolekcji. 7 

W tym samym czasie co „Solen” odkryty został drugi z niezwykle cennych wraków, 

tzw. Miedziowiec. Był wrakiem statku handlowego, przewożącego ładunek składający 

się przede wszystkim z górniczych i leśnych produktów. Miedź w plastrach różnej wielkości, 

ruda żelaza, wiązki żelaza, tarcica dębowa, wańczos, beczki ze smołą, dziegciem, 

popiołem drzewnym, żywicą oraz woskiem, stanowiły niezwykle interesujący materiał 

do studiów nad piętnastowiecznym handlem. Odnalezione towary zdają się wskazywać, 

że statek załadowano w Gdańsku. Po opuszczeniu portu, prawdopodobnie na skutek 

pożaru, zatonął on na redzie. Podczas katastrofy część ładunku roztopiła się i zalała 

pozostałą, tworząc z upływem czasu ochronną skorupę, skutecznie łagodzącą niszczący 

wpływ środowiska wodnego. 8 

Po wstępnych pracach stwierdzono, że wrak należy jak najszybciej podnieść, gdyż 

grozi mu zniszczenie kotwicami stojących nieopodal statków. We współpracy ze specjalistami 

ze służby ratownictwa Marynarki Wojennej opracowano plan i przystąpiono 

do wydobycia resztek żaglowca. W czasie podnoszenia luźno zalegających brył ładunku 

i odsłaniania kadłuba okazało się, że konstrukcja jednostki jest mocno popękana. Dlatego 

zdecydowano się na osobne wyciąganie poszczególnych części wraku. W październiku 

1975 roku wydobyto burtę wraz z ładunkiem, a dalszą eksplorację przeprowadzono 

już na lądzie. Obecnie zabytki pozyskane z tego stanowiska stanowią jedną z większych 

atrakcji sal Centralnego Muzeum Morskiego w Gdańsku. 

Osobną kategorię zabytków stanowią wraki transportowców niemieckich, zatopione 

podczas ewakuacji pod koniec wojny w 1945 r. Najsłynniejsze z nich to: 

„Wilhelm Gustloff” – 22 mile morskie od przylądka Rozewie – statek pasażerski (25 484 

BRT). Od 1939 r. Zatopiony w 1945 r. z ponad 7000 ludzi na pokładzie (według oficjalnych 

danych: 173 członków załogi, 918 marynarzy z 2. dywizjonu szkolnego, 162 rannych, 

4424 uchodźców i 373 kobiety w wieku 17-25 lat z sił pomocniczych Kriegsmarine; 

ponadto na statku znajdowało się co najmniej kilkuset kolejnych cywilów. Okręty 

eskorty uratowały 876 rozbitków. 

„General von Steuben” – 6 mil morskich od Ustki – statek pasażerski (14 666 BRT) 

zbudowany w 1922 r., pływający przed wojną na liniach żeglugowych Nord German 

Lloyd, a od 1939 r. pełniący rolę okrętu-bazy. Począwszy od 1944 r. używany jako transportowiec 

wojska i statek szpitalny. 9 lutego „General von Steuben” wyruszył z Piławy 

do Świnoujścia w eskorcie torpedowca T 196. Statek miał na pokładzie 2000 rannych, 

230 pielęgniarek, 30 lekarzy i 1000 uchodźców cywilnych. Zatopiony 6 mil od Ustki 

przez rosyjski okręt podwodny. Torpedowiec T 196 zdołał uratować zaledwie 300 żołnierzy, 

reszta pasażerów zginęła.

„Goya” – 24 mile od przylądka Rozewie – statek pasażerski (5230 BRT), pływający przed 

wojną na trasie Hamburg-Ameryka, od 1942 r. w Kriegsmarine jako okręt-cel i zaopatrzeniowiec 

U-bootów. W 1945 r. wykorzystywany jako transportowiec, uczestniczył 

w ewakuacji wojska i ludności cywilnej z Prus Wschodnich do Rzeszy. W ostatnim rejsie 

„Goya” miał na pokładzie żołnierzy z 35. regimentu pancernego i wielu uchodźców 

cywilnych, w sumie ponad 7000 osób. Zatopiony przez rosyjski okręt podwodny L-3 

z 6385 osobami na pokładzie. Okręty eskorty uratowały zaledwie 182 osoby (w tym 176 

żołnierzy i 4 cywilów), reszta pasażerów zginęła. 9 

Wraki te zostały w 2005 r. objęte ochroną jako cmentarzyska morskie, co zostanie 

omówione w dalszej części opracowania. 

Ewidencja Podwodnych Stanowisk Archeologicznych (EPSA) 

Prowadzony od 1978 roku ogólnokrajowy program badawczo-konserwatorski Archeologiczne 

Zdjęcie Polski (AZP) nie uwzględniał polskich obszarów morskich, w tym 

również dwunastomilowego pasa polskich wód terytorialnych, a więc obszaru objętego 

pełną jurysdykcją państwa polskiego. O ile nieuwzględnienie problematyki morskiej 

mogło być zrozumiałe w pierwszych latach wdrażania projektu, o tyle brak jakichkolwiek 

zmian dostosowujących zasady badań do specyfiki morskiej może budzić zdziwienie. 

Należy zaznaczyć, że konieczność tych uzupełnień przedstawiano wielokrotnie, 

zarówno w dyskusjach konferencyjnych, jak i publikacjach. 10 

Widząc znikome zainteresowanie problematyką morską, postanowiono opracować 

w ramach prac własnych Centralnego Muzeum Morskiego program inwentaryzacyjno-badawczy 

w nadziei, że w przyszłości zostanie on uwzględniony w opracowaniach 

krajowych. W trakcie przygotowywania karty Ewidencji Stanowiska Archeologicznego 

starano się nie odbiegać od ogólnie stosowanego schematu, tak by zachować zgodność 

obu systemów (lądowego i morskiego). Jednak środowisko morskie, w którym realizowany 

jest program, szybko wymusiło zarówno zmianę sposobu prowadzenia inwentaryzacji, 

jak i uzupełnienie danych zawartych w karcie. W tworzeniu programu opierano 

się również na doświadczeniach Urzędu Morskiego w Gdyni, Służb Hydrograficznych 

Marynarki Wojennej i Zakładu Oceanografii Operacyjnej Instytutu Morskiego 

w Gdańsku. 

Przystępując do prac inwentaryzacyjnych, postawiono sobie cztery podstawowe zadania 

wzajemnie ze sobą powiązane i równolegle realizowane: 

• Zebranie informacji o przeszkodach dennych i wyznaczenie obszarów największego 

prawdopodobieństwa występowania stanowisk archeologicznych. 

• Stworzenie zintegrowanego systemu pomiarowego, spełniającego podstawowe wymagania 

dotyczące pomiarów hydrograficznych. Dostosowanie metod pomiarowych do 

standardów hydrograficznych tak, by można było doprowadzić do ułatwienia wymiany 

danych o przeszkodach dennych pomiędzy instytucjami zajmującymi się ich poszukiwaniem, 

a tym samym znacznego podniesienia efektywności działań. 

• Utworzenie bazy danych podwodnych obiektów archeologicznych, według schematów 

obowiązujących w programie Archeologicznego Zdjęcia Polski, odpowiednio dostosowane 

do specyficznych warunków morskich. 

• Przystąpienie do prowadzenia prac na wyznaczonych akwenach. 

77

78 

Od 2002 roku w Centralnym Muzeum Morskim funkcjonuje baza danych o podwodnych 

stanowiskach archeologicznych o nazwie: Ewidencja Podwodnych Stanowisk 

Archeologicznych (EPSA). Celem stworzenia tej bazy jest gromadzenie i przetwarzanie 

informacji o istniejących (znanych) i potencjalnych podwodnych stanowiskach archeologicznych. 

Aplikacja do zarządzania bazą danych została stworzona na platformie 

MS Access. Narzędzie to zostało wybrane ze względu na dostępność i łatwość obsługi 

oraz stosunkowo niewielkie koszty stworzenia i późniejszej eksploatacji bazy. 

Dane wprowadzane są do bazy w sposób hierarchiczny: najpierw opisywane jest stanowisko, 

a dopiero potem obiekty znajdujące się na stanowisku (np. wraki). Aplikacja 

umożliwia również rejestrację znalezisk, analiz, nurkowań i pomiarów związanych 

ze stanowiskiem. Możliwe jest również zapisywanie w bazie materiału zdjęciowego 

i rysunkowego związanego z opisywanym stanowiskiem (jako bitmapy w formacie .jpg, 

.gif). Dzięki zastosowaniu słowników standaryzujących wprowadzane dane osiągnięto 

ujednolicenie powtarzalnych danych, co pozwala na prostsze wyszukiwanie danych i ich 

grupowanie. Opracowano słowniki, m.in. funkcje jednostki, napęd, funkcje jednostki, 

zagrożenia dla stanowiska, źródła informacji o obiekcie, informacje nt. konstrukcji statków, 

metodę wyznaczania pozycji i inne. 

Na potrzeby szybszego wybierania danych opracowano system numeracji stanowisk 

podwodnych, powiązany z ich lokalizacją i oparty na siatce składającej się z czworokątów 

sferycznych wyznaczanych przez przebiegające co 0,2 stopnia linie południków 

i przebiegające co 0,1 stopnia linie równoleżników. Punkt początkowy siatki ma współrzędne 

N56° 00’ 00” i E14° 00’ 00”. Każdy czworokąt podstawowy siatki ma nadany 

numer w formacie XNE, gdzie X jest alfabetycznym oznaczeniem „dużego” czworokąta 

sferycznego, wyznaczonego przez przecięcie południków przebiegających co 2 stopnie 

i równoleżników przebiegających co 1 stopień, NE – numerycznym oznaczeniem położenia 

podstawowego czworokąta w ramach „dużego”, np. F34. W ramach podstawowych 

czworokątów numeruje się kolejno występujące na ich obszarze stanowiska podwodne. 

Pełny numer stanowiska podwodnego ma więc format: XNE.Nr (np. F34.2). 

Brak jednoznacznych przepisów oraz procedur postępowania z wrakami spowodował, 

że instytucje zajmujące się badaniami przeszkód dennych jesienią 2003 r. utworzyły 

grupę roboczą ds. krajowego systemu wymiany informacji o wrakach (GR-WRAKI). 

W jej skład wchodzą m.in. Urząd Morski w Gdyni, Biuro Hydrograficzne Marynarki 

Wojennej, Instytut Morski w Gdańsku, Straż Graniczna, Akademia Marynarki Wojennej 

i Centralne Muzeum Morskie w Gdańsku. W efekcie jej prac doszło też do porozumienia 

w sprawie otoczenia opieką wraków „Goya” i „Wilhelm Gustloff”. 11 

Ochrona morskich stanowisk archeologicznych – 

krótka charakterystyka przepisów 

Do lat 80. ochrona bałtyckich stanowisk nie nastręczała poważniejszych problemów. 

Nurkowanie w morzu zastrzeżone było dla bardzo niewielkiej grupy osób. Główne zagrożenie 

stanowiły w tym czasie jedynie prace prowadzone przez przedsiębiorstwa zajmujące 

się oczyszczaniem dna lub inwestycjami hydrotechnicznymi. Dopiero po ułatwieniu 

dostępu do nurkowań morskich, będącym skutkiem zmian politycznych zachodzących 

w Polsce w ostatnich kilkunastu latach, pojawił się problem niszczenia wraków

przez płetwonurków. Należy jednak zaznaczyć, że nie wynikało to wyłącznie z braku 

wyobraźni czy nieuczciwości nurków, ale z wcześniejszego sposobu traktowania tychże 

wraków m.in. przez państwo. Znaleziska podwodne traktowane były wyłącznie jako 

przeszkody denne. Jeżeli przeszkadzały, trzeba było je usunąć lub spieniężyć. Dopiero 

odkrycie „Solena” i „Miedziowca” zmieniło nieco podejście do tego typu obiektów. 

Pomimo to metalowe wraki traktowano dalej jedynie jako źródło „kolorowego” złomu. 

Trudno wymagać od osób, które wychowywały się w tamtych realiach, by nagle zmieniły 

sposób postępowania. Dla większości płetwonurków nurkowanie na wrakach jest 

swego rodzaju spełnieniem dziecięcych marzeń o poszukiwaniu skarbów. Pod wodą nie 

ma sklepów z pamiątkami, a więc trzeba coś zabrać ze sobą, by móc potem pochwalić 

się przed innymi. Jest to tym bardziej przykre, że większość wydobytych przedmiotów 

ląduje po pewnym czasie na śmietniku. 

Drugim istotnym czynnikiem powodującym zagrożenia jest nieco odmienne traktowanie 

mienia znalezionego w morzu przez przepisy prawa morskiego. 

Przepisy o ratowaniu i wydobywaniu mienia mają zwyczajowo klauzulę o zasięgu 

stosowania. Zmniejsza to możliwości objęcia ochroną wszystkich obiektów znajdujących 

się pod wodą. Kraje ograniczone są w swym działaniu do obszaru, który znajduje 

się pod ich pełną kontrolą w myśl prawa międzynarodowego, czyli zgodnie z brzmieniem 

konwencji z 1958 r. o morzu terytorialnym, do 12 mil morskich, licząc od linii 

podstawowej. Część wraków zalega w wyłącznej strefie ekonomicznej, w której państwo 

nadbrzeżne ma tylko niektóre prawa. Zachowuje m.in prawa do zasobów żywych 

i naturalnych, a to nie obejmuje problematyki mienia zatopionego w morzu. Obszaru tej 

strefy nie dotyczą też przepisy zawarte w ustawie o ochronie zabytków. 

Podstawowe pojęcia 

Wrak, mienie wydobyte z morza, polskie obszary morskie 

Omawianie stanu prawnego wraków znajdujących się na polskich obszarach morskich 

należy rozpocząć od sprecyzowania, czym one właściwie są. 

Pojęcie „wraki” należy rozpatrywać zarówno pod kątem prawa morskiego, jak i pod 

kątem przepisów dotyczących ochrony zabytków. 

W Dziale IV Kodeksu Morskiego zatytułowanym „Wydobywanie mienia z morza”, 

w art. 252. § 1 czytamy: Właściciel mienia (statku, ładunku lub innego przedmiotu) 

zatopionego w obrębie polskich morskich wód wewnętrznych lub polskiego morza terytorialnego 

powinien w ciągu roku od dnia zatonięcia mienia zgłosić we właściwym 

urzędzie morskim zamiar wydobycia tego mienia i określić termin, do którego zamierza 

zakończyć wydobywanie. 12 

Można więc uznać, że wrak jednostki pływającej jest jednym z elementów mienia, 

jakie może znajdować się w polskich wodach morskich. W myśl powyższego paragrafu 

wszystkie rodzaje obiektów zatopionych (utraconych) w obrębie polskich wód wewnętrznych 

lub polskiego morza terytorialnego są określone pojęciem mienia. Mogą to 

więc być też takie przedmioty, jak pozostałości konstrukcji portowych, umocnień brzegowych 

i miejsc wyładunkowych oraz wszelkie inne relikty konstrukcji hydrotechnicznych 

znajdujące się obecnie pod wodą, pozostałości osadnictwa, elementy wyposażenia 

jednostek pływających, utracone podczas eksploatacji, np. kotwice. 

79

80 

Zgodnie z brzmieniem Ustawy z dnia 21 marca 1991 r. o obszarach morskich Rzeczypospolitej 

Polskiej i administracji morskiej polskie obszary morskie dzielą się na: 

• morskie wody wewnętrzne, 

• morze terytorialne, 

• wyłączną strefę ekonomiczną. 

Morskimi wodami wewnętrznymi są: 

1) część Jeziora Nowowarpieńskiego i część Zalewu Szczecińskiego wraz ze Świną 

i Dziwną oraz Zalewem Kamieńskim, znajdująca się na wschód od granicy państwowej 

między Rzeczpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec, oraz rzeka Odra pomiędzy 

Zalewem Szczecińskim a wodami portu Szczecin; 

2) część Zatoki Gdańskiej zamknięta linią podstawową biegnącą od punktu o współrzędnych 

54 o 37´36” szerokości geograficznej północnej i 18 o 49´18” długości geograficznej 

wschodniej (na Mierzei Helskiej) do punktu o współrzędnych 54 o 22´12” szerokości 

geograficznej północnej i 19 o 21´00” długości geograficznej wschodniej (na Mierzei 

Wiślanej); 

3) część Zalewu Wiślanego, znajdująca się na południowy zachód od granicy państwowej 

między Rzeczpospolitą Polską a Federacją Rosyjską na tym Zalewie; 

4) wody portów określone od strony morza linią łączącą najdalej wysunięte w morze stałe 

urządzenia portowe, stanowiące integralną część systemu portowego. 

Rozdział 2 

Morze terytorialne 

Art. 5. 

1. Morzem terytorialnym Rzeczypospolitej Polskiej jest obszar wód morskich o szerokości 

12 mil morskich (22 224 m), liczonych od linii podstawowej tego morza. 

2. Linię podstawową morza terytorialnego stanowi linia najniższego stanu wody wzdłuż 

wybrzeża lub zewnętrzna granica morskich wód wewnętrznych. 

3. Zewnętrzną granicę morza terytorialnego stanowi linia, której każdy punkt jest oddalony 

o 12 mil morskich od najbliższego punktu linii podstawowej, z zastrzeżeniem 

ust. 4. 

4. Redy, na których odbywa się normalnie załadunek, wyładunek i kotwiczenie statków, 

położone całkowicie lub częściowo poza obszarem wód morskich określonym zgodnie 

z ust. 1 i 3, są włączone do morza terytorialnego. 

4) wody portów określone od strony morza linią łączącą najdalej wysunięte w morze stałe 

urządzenia portowe, stanowiące integralną część systemu portowego. 

Morzem terytorialnym Rzeczypospolitej Polskiej jest obszar wód morskich o szerokości 

12 mil morskich (22 224 m), liczonych od linii podstawowej tego morza. 

Linię podstawową morza terytorialnego stanowi linia najniższego stanu wody wzdłuż 

wybrzeża lub zewnętrzna granica morskich wód wewnętrznych. 

Zewnętrzną granicę morza terytorialnego stanowi linia, której każdy punkt jest oddalony 

o 12 mil morskich od najbliższego punktu linii podstawowej, z zastrzeżeniem 

ust. 4.

Redy, na których odbywa się normalnie załadunek, wyładunek i kotwiczenie statków, 

położone całkowicie lub częściowo poza obszarem wód morskich określonym zgodnie 

z ust. 1 i 3, są włączone do morza terytorialnego. 

Wyłączna strefa ekonomiczna jest położona na zewnątrz morza terytorialnego 

i przylega do tego morza. Obejmuje ona wody, dno morza i znajdujące się pod nim wnętrze 

ziemi. 

Granice wyłącznej strefy ekonomicznej określają umowy międzynarodowe. 

Organem administracyjnym odpowiedzialnym za zarządzanie polskimi wodami 

morskimi są urzędy morskie jako terenowe organy administracji morskiej – utworzone 

na podstawie rozporządzenia Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z dnia 7 października 

1991 roku w sprawie utworzenia urzędów morskich, określenia ich siedziby 

oraz terytorialnego zakresu działania dyrektorów urzędów morskich. 

Zabytki w morzu 

Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 13 grudnia 2004 r. w sprawie określania 

sposobu postępowania z mieniem wydobytym z morza (Dz.U. 04.271.2689) określa 

w jaki sposób należy postąpić z mieniem stanowiącym zabytek. 

§6. Jeżeli w ocenie dyrektora urzędu morskiego mienie może stanowić zabytek, 

przed przystąpieniem do sprzedaży mienia zawiadamia wojewódzkiego konserwatora 

zabytków. 

Niewątpliwym krokiem naprzód w ochronie morskich stanowisk archeologicznych 

jest uwzględnienie ich we wprowadzonej w 2003 r. ustawie o ochronie zabytków (Ustawa 

o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz rozporządzenie Ministra Kultury 

z dnia 09.06.2004 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich, 

robót budowlanych, badań konserwatorskich i architektonicznych, a także innych działań 

przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych i poszukiwań 

ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych (Dz.U. 04.150.1579). 

Art. 36.2 wymaga zgody wojewódzkiego konserwatora zabytków na poszukiwanie 

ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych, w tym zabytków archeologicznych, 

przy użyciu wszelkiego rodzaju urządzeń elektronicznych i technicznych oraz sprzętu 

do nurkowania. (Na polskich obszarach morskich pozwolenie na podejmowanie działań, 

o których mowa w ust. 1 pkt. 5 i 12, wydaje dyrektor urzędu morskiego w uzgodnieniu 

z wojewódzkim konserwatorem zabytków właściwym dla miejsca siedziby urzędu 

morskiego). 

Przypisy 

1 Pomian I., Latałowa M., Łęczyński L., Badura M., 2000, Preliminary results an interdisciplinary 

project of palaeoenvironmental reconstruction at the site of the medieval harbour in Puck 

(N. Poland), (w:) Down the river of the sea, Proceedings of the Eighth International Symposium 

on Boat and Ship Archaeology, Gdańsk 1997, p.27–36. 

- 2004, : Changes to the coastline in the neighbourhood of the Medieval port in Puck in the light of 

the research done so far by the Central Maritime Museum in Gdansk, (w:) Proceedings of Conference 

Rapid Transgressions Into Semi-enclosed Basins, Jastarnia 2003, PIG Special Papers, 

t.11. 

81

82 

2 Kucharski J., 1987, Wielka Wieś (Władysławowo), stanowisko 4 na tle wczesnośredniowiecznego 

osadnictwa Kępy Swarzewskiej, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego 

w Łodzi, Seria Arch. nr 34, s. 159-162. 

3 Stępień W., 1984, Archaeological investigations in Puck harbour, Gdańsk district, Poland, (w:) 

The International Journal of Nautical Archaeology and Underwater Exploration, s. 311-321. 

4 P. Smolarek, Odkrycie zabytkowego wraka w Zatoce Gdańskiej, „KHKM”, R. XVIII, 1970, 

nr 2, s. 339-346. 

5 Iżewski M., Spiżowe lufy armatnie z „Solena” w zbiorach Centralnego Muzeum Morskiego 

w Gdańsku. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej (dalej cyt. jako KHKM),R.XXX, 

Nr 2, Warszawa 1982, s. 215. 

6 Iżewski M., Spiżowe lufy armatnie..., s. 215 –216. 

7 Tamże, s. 217. 

8 Litwin J., 1980, The Copper Wreck. The Wreck of a Medieval ship raised by the Central Maritime 

Museum in Gdańsk, Poland. (w:) The International Journal of Nautical Archaeology and Underwater 

Exploration, Vol. 9, No 3. 

9 Gelewski T.M., „Wilhelm Gustloff“ i „General von Steuben“ statki śmierci czy zbrodnia wojenna 

na morzu. Manchester–Gdańsk 1997. 

Kieser E., Zatoka Gdańska 1945. Dokumentacja dramatu. Wyd. L&L 2003. 

10 Filipowiak W., Ochrona zabytków archeologiczno-morskich, stan i potrzeby, III Konferencja 

Muzealnictwa Morskiego i Rzecznego, Wydawnictwa MNS, Szczecin 1996, s. 5-16. 

10 Zarządzenie porządkowe Nr 1 Dyrektora Urzędu Morskiego w Gdyni z dnia 24 stycznia 

2005 r. w sprawie zakazu nurkowania na wrakach statków-mogiłach wojennych ogłoszone 

w Dz.Urz. Województwa Pomorskiego Nr 12 poz. 255 

11 Kodeks Morski 1995, s. 77 

12 Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz.U. 03.162.1568. 

Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 09.06.2004 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, 

restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich i architektonicznych, 

a także innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych 

i poszukiwań ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych, DZ.U.04.150.1579. 

Bibliografia 

Pomian I., Latałowa M., Łęczyński L., Badura M., Preliminary results an interdisciplinary project 

of palaeoenvironmental reconstruction at the site of the medieval harbour in Puck (N. Poland), (w:) 

Down the river of the sea, Procidings of the Eighth International Symposium on Boat and Ship Archaeology, 

Gdańsk, 2000 

Pomian I., Latałowa M., Łęczyński L., Badura M., Changes to the coastline in the neighbourhood 

of the Medieval port in Puck in the light of the research done so far by the Central Maritime Museum 

in Gdansk, (w:) Proceedings of Conference Rapid Transgressions Into Semi-enclosed Basins, Jastarnia, 

PIG Special Papers, 2003 

Kucharski J., Wielka Wieś (Władysławowo), stanowisko 4 na tle wczesnośredniowiecznego osadnictwa 

Kępy Swarzewskiej, „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego 

w Łodzi, Seria Arch.”, nr 34,1987. 

Stępień W., Archaeological investigations in Puck harbour, Gdańsk district, Poland, (w:) The International 

Journal of Nautical Archaeology and Underwater Exploration, 1984

Smolarek P., Odkrycie zabytkowego wraka w Zatoce Gdańskiej, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 

R. XVIII, nr 2, 1970 

Iżewski M., Spiżowe lufy armatnie z „Solena” w zbiorach Centralnego Muzeum Morskiego w Gdańsku, 

Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, R.XXX, nr 2, 1982 

Litwin J., The Copper Wreck. The Wreck of a Midieval ship raised by the Central Maritime Museum 

in Gdańsk, Poland, (w:) The International Journal of Nautical Archaeology and Underwater Exploration, 

Vol. 9, No 3, 1980 

Gelewski T.M., „Wilhelm Gustloff“ i „General von Steuben“ statki śmierci czy zbrodnia wojenna na 

morzu, Manchester–Gdańsk, 1997 

Kieser E., Zatoka Gdańska 1945. Dokumentacja dramatu, 2003 

Filipowiak W., Ochrona zabytków archeologiczno-morskich, stan i potrzeby, III Konferencja Muzealnictwa 

Morskiego i Rzecznego, Szczecin, 1996 

Summary 

This article presents some regulations and possibilities of the protection of archaeological marine 

sites. The author points out the necessity of creating a special team which would supervise 

archaeological sites located within Polish territorial waters zone. However, the creation of new 

units such as Underwater Research Department, considering the costs of both keeping the specialist 

research ship and providing technical equipment necessary for carrying out underwater 

research, at the present stage seems impossible. We should rather rely on the existing technical 

potential and cooperate with skilled experts. 

83

84 

Paweł Valde-Nowak 

Badania archeologiczne stanowisk jaskiniowych 

.................................................................................................................................................................................................................. 

Wśród różnych kategorii stanowisk archeologicznych jaskinie bez wątpienia zajmują 

miejsce szczególne. Składa się na to wiele powodów. Są to obiekty, które na zwykle 

niewielkiej powierzchni kumulują ogromną ilość danych istotnych dla rekonstrukcji 

środowiska przyrodniczego okresów minionych. Specyfika procesów sedymentacyjnych 

powoduje, że zapis zdarzeń przyrodniczych jest w takich obiektach bardzo precyzyjny, 

a powiązanie ich z epizodami kulturowymi dodatkowo podnosi rangę tych i tak bezcennych 

depozytów. 

Zanim poruszymy zagadnienia metod prowadzenia badań archeologicznych w jaskiniach, 

niezbędne jest omówienie kilku ogólnych zagadnień z pozoru tylko oczywistych. 

Rozpocznijmy od tego, że każda jaskinia jest potencjalnym stanowiskiem archeologicznym 

– staje się nim wtedy, gdy podczas prac wykopaliskowych lub w sposób przypadkowy zostaną 

w niej stwierdzone ślady osadnictwa. Wynika z tego konieczność uczestniczenia archeologa 

w każdej ingerencji w osady jaskiniowe. Tak się też składa, że tylko archeolog jest 

odpowiednio przygotowany do prowadzenia badań wykopaliskowych w takim obiekcie. 

Jak zostało to wyżej powiedziane, obiekty tego rodzaju mają charakter wyjątkowy. 

Szczeliny, korytarze i skalne komory najczęściej występują w skałach bogatych w węglan 

wapnia. Pęknięcie tektoniczne i procesy krasowe to główne czynniki wywołujące 

powstawanie jaskiń. Z uwagi na odległy, zwykle mezozoiczny wiek skał węglanowych 

i znaczną podatność tych skał na erozję wiele jaskiń osiąga imponujące rozmiary 

i zaskakuje stopniem rozwinięcia korytarzy i komór. Swego rodzaju przeciwieństwem 

takich jaskiń mogą być jaskinie Karpat fliszowych, bardzo często o wybitnie szczelinowym 

charakterze i, co dla archeologa nie może pozostać obojętne, bardzo młode 

w sensie geologicznym. Możliwość powstania namuliska jest w takim przypadku niezwykle 

ograniczona. Siłą rzeczy w obiekcie, który istnieje zaledwie kilkaset lub co najwyżej 

kilka tysięcy lat, możliwość odkrycia śladów osadnictwa prehistorycznego jest 

znacznie mniejsza niż ma to miejsce w przypadku jaskiń istniejących od kilkudziesięciu, 

a nawet kilkuset tysięcy lat. A zatem ocena wieku geologicznego skał, w jakich 

wykształcona jest jaskinia, ich odporności na erozję i co za tym idzie rekonstrukcja mechanizmu 

genezy jaskini tworzą grupę faktów, których określenie powinno towarzyszyć 

wstępnej ocenie jaskini jako miejsca potencjalnie interesującego z punktu widzenia archeologii. 

To zainteresowanie od początku istnienia archeologii jako nauki koncentrowało 

się na osadach wypełniających jaskinię.

„Namuliskiem nazywamy wszelkie materiały spoczywające na skalnym dnie jaskini. 

(...) Nazwy polskiej „namulisko” użył pierwszy G. Ossowski. Uważał on, że glina znajdująca 

się w jaskiniach została przyniesiona z powierzchni przez wody, które osadziły ją 

na dnie skalnym...” (Kowalski 1951: 10). Właśnie owo namulisko jest dla archeologów 

najistotniejsze, gdyż jego obecność jest jednym z podstawowych warunków umożliwiających 

przeprowadzenie kompleksowych badań historii zasiedlenia takiego obiektu. 

Ale brak lub nikłe wykształcenie namuliska nie musi automatycznie dyskwalifikować 

jaskini jako stanowiska archeologicznego. To, że obecnie namuliska nie ma, nie 

znaczy, że nigdy wcześniej go tu nie było. Mogło zostać wyprzątnięte na skutek okresowego 

przepływu wody lub mogło zostać przysypane głazami tak, że nie wiemy dziś 

nic o jego istnieniu. 

Możemy tu wskazać polski przykład jaskini o wymownej nazwie Zawalona, położonej 

w Wąwozie Mnikowskim koło Krakowa. Jej namulisko zostało zasypane obrywem 

stropu w latach 70. XIX wieku, gdy mnisi z zakonu kamedułów postanowili urządzić 

w jaskini kaplicę, do czego ostatecznie nie doszło (Kowalski 1951: 104-105). Przeprowadzone 

jednak ponad sto lat później prace wykopaliskowe, pomimo trudności technicznych, 

pozwoliły rozpoznać treść archeologiczną zachowanego pod gruzami namuliska 

(Alexandrowicz et al. 1992). Wyniki tej akcji zachęcają do podejmowania badań 

wykopaliskowych także w tak niesprzyjających okolicznościach. 

Niezależnie od tego, czy w jaskini istnieje bądź nie istnieje namulisko, konieczne 

jest przeprowadzenie szczegółowych oględzin ścian i stropu jaskini, by sprawdzić, czy 

nie zachowały się tam ślady dawnego osadnictwa w postaci rytów lub nawet malowideł. 

To, że z polskich jaskiń takich śladów nie znamy, nie powinno służyć za argument 

wykluczający taką możliwość. Wciąż przybywa odkryć w prowincji franko-kantabryjskiej, 

świadczących o rozwiniętej sferze magicznej wśród ugrupowań paleolitu górnego. 

Można tu wspomnieć kolejne wspaniałe odkrycia tego rodzaju z jaskini Chauvet 

i przypomnieć, że do wielu jaskiń z zachowanymi malowidłami wchodziło wielu ludzi, 

którzy ich nie dostrzegali. Dopiero przypadek i sprzyjające warunki, np. miękkie, rozproszone 

żółte światło pochodni, pozwalały dostrzec malowidła. Także poświęcenie 

uwagi szacie naciekowej, choćby nawet prezentowała się tak skromnie, jak ma to dziś 

miejsce w jaskiniach Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, można szczególnie polecać. 

Interesujące mogą być ślady okopceń stropu lub szczątki zwierzęce, a nawet zabytki archeologiczne 

zalane mlekiem wapiennym, jak miało to miejsce np. w słynnej słowackiej 

jaskini Domica (ryc. 3). W tym kontekście istotne jest zwrócenie uwagi na istniejącą od 

pewnego czasu możliwość datowania izotopowego nacieków. 

To, co zostało powiedziane, narzuca prowadzenie analizy geologicznej poprzedzającej 

ewentualne prace wykopaliskowe. Pozwoli ona ustalić, jaka była geneza obiektu 

i w związku z tym, jakiego rodzaju sedymenty możemy napotkać w czasie eksploracji. 

Można przy tej okazji wysunąć sugestie odnośnie do miąższości osadów. W klasycznym 

ujęciu materiał tworzący namulisko ma być efektem przede wszystkim wietrzenia ścian 

i stropu (ryc. 1). Przy założeniu działania w konkretnym przypadku tylko takich procesów 

i uwzględnieniu cech obiektu, takich jak próg skalny, stosunek do ewentualnie 

istniejącego tzw. tarasu przedjaskiniowego, nachylenia ścian, wielkości komory możemy 

próbować oszacować miąższość osadów i rekonstruować fazy destrukcji ścian i stropu, 

85

86 

Ryc. 1. Modelowe przedstawienie 

rozwoju schroniska jaskiniowego 

(wg Laville et al. 1980 za Farrand 

2001). 

Fig. 1. Evolution of hypothetical 

rockshelter (after Laville et al. 

1980; Farrand 2001). 

a nawet odpowiadające im tarasowo wymodelowane „uskoki” spągu (ryc. 2). Znane są 

jednak przypadki, gdy na skutek innych procesów, ilość i charakter osadu będzie trudna 

do oszacowania. Te procesy wiążą się z drugim z wariantów pochodzenia sedymentów 

budujących namulisko, a mianowicie z przypadkiem ich allochtonicznego pochodzenia. 

Lista czynników, wywołujących taki efekt, wcale nie jest krótka. Wśród nich szczególnie 

ważna jest depozycja eoliczna, istotne są także stosunkowo często obserwowane procesy 

fluwialne i mrozowe. Dobrym przykładem takiej sytuacji jest jaskinia w Obłazowej 

(Nowa Biała, powiat Nowy Targ, stan. 2). Jej, jak się wydawało przed podjęciem wykopalisk, 

niewielka komora została w znacznym stopniu zasypana materiałem allochtonicznym: 

w części spągowej rzecznym, w stropowej gliniasto-gruzowym stożkiem. Materiał 

rzeczny odpowiada facjom powodziowym pobliskiej Białki i jest reprezentowany 

przez osad zawiesinowy i piaszczysty, jak również przez grube żwiry tatrzańskie. Siła 

nurtu rzeki musiała być w niektórych fazach bardzo duża. Jest sprawą wciąż otwartą, 

czy jaskinia nie była w tych czasach grotą przepływową. Przyszłe badania tego stanowiska 

mogą przybliżyć odpowiedź na to pytanie. Wyżej zalegające serie gliniasto-gruzowe 

są już typowym osadem jaskini suchej i w jakimś stopniu świadczą o intensywnych 

procesach wietrzenia ścian i stropu. Jak jednak zostało to wyżej powiedziane, u schyłku 

plejstocenu i w holocenie sedymenty zostały nadbudowane materiałem wsypującym 

się do jaskini przez znajdujący się wyżej, dziś całkowicie zaczopowany, drugi otwór. 

W tym przypadku mamy do czynienia z odnogą piargu samego wzgórza Obłazowej, 

pokrywającym od strony południowo-zachodniej podnóże skały do wysokości znacznie 

przekraczającej poziom, na którym znajduje się jaskinia. Cały ten krótki opis procesów 

sedymentacyjnych tłumaczy, dlaczego w tak małej grocie, jaką jest Obłazowa – długość 

komory przed podjęciem wykopalisk: 9 m, szerokość 5 m, znajdowało się tak dużo sedymentów, 

że możliwy był do wykonania 5-metrowy profil, a po jego wykonaniu wciąż 

jeszcze nie ukazało się skalne dno. Trzeba tu wyraźnie zaakcentować, że przed podjęciem 

prac wykopaliskowych pierwotny otwór wejściowy, mający kształt regularnej arkady, 

również był kompletnie zasypany i nikt nie zdawał sobie sprawy z jego istnienia. 

Wejście, od lat uznawane za oryginalny otwór wejściowy, okazało się otworem sztucznie 

wykutym przez robotników miejscowego kamieniołomu już blisko sto lat temu. Wtedy

Ryc. 2. Rekonstrukcja profilu Abri Pataud. 

Numerowane linie pokazują pozycję spągu, 

ścian i stropu w poszczególnych fazach 

zasiedlenia jaskini między 34 000 

a 22 000 lat B. P. (wg Farrand 2001). Linia 0 

wyznacza pierwotną konfigurację skalnej niszy; 

numery 2 do 11 ukazują zrekonstruowany 

kształt profilu w poszczególnych fazach 

zasiedlenie – 11 w fazie najstarszej, 2 w fazie 

najmłodszej. 

Fig. 2. Reconstructed profiles through Abri 

Pataud. The numbered lines show the position 

of the floor, back-wall, and ceiling of the 

shelter at times of different occupations from 

34,000 to 22,000 years B.P. (after Farrand 

2001). Line 0 is the original configuration of 

the initial bedrock niche; numbers 2 trough 

11 are the reconstructed profiles at the times 

of given occupations, with 11 being the oldest 

and 2 the youngest. 

właśnie i tak już ciasny otwór wejściowy został ostatecznie kompletnie zasypany (por. 

Valde-Nowak et al. 2003). 

Osobną kategorię stanowią jaskinie, które mają zachowany taras przedjaskiniowy. 

W powszechnej opinii jest to najbardziej obiecujący obszar dla archeologicznej eksploracji. 

Choć trudno traktować to jako zasadę, także polskie badania jaskiniowe dostarczają 

dowodów na jej poparcie. Duże znaczenie dla osadnictwa obszarów położonych 

bezpośrednio przed wejściem do jaskini wykazały na przykład niedawne badania jaskini 

Biśnik (Cyrek 2002). Podsumowując tę część artykułu, możemy wyróżnić w jaskini trzy 

podstawowe strefy badań archeologicznych, a mówiąc inaczej, trzy podstawowe części 

każdego stanowiska archeologicznego w jaskini. Jest to taras przedjaskiniowy, namulisko 

oraz ściany i strop wraz z szatą naciekową. 

Trudno w tak krótkim przeglądzie poruszyć wszystkie najistotniejsze elementy, 

ważne dla poprawnego zbadania stanowiska jaskiniowego. Większość z nich mieści się 

w ścisłym kanonie postępowania podczas standardowych archeologicznych badań wykopaliskowych. 

Bardzo istotne jest więc przed badaniami wykonanie planu warstwicowego, 

zarówno wewnątrz jaskini, jak i na tarasie przedjaskiniowym. Przy wyznaczaniu 

punktu „zero” należy brać pod uwagę różne kryteria. Powinien on być odpowiednio 

oznakowany, łatwo dostępny i widoczny ze wszystkich miejsc objętych pracami. Osie 

siatki metrowej należy tak zorientować, by mogły one stanowić równocześnie główne 

cięcia profilowe wykopu, a wśród nich to najważniejsze, przebiegające przez komorę 

i taras przedjaskiniowy. Należy dążyć, by linia ta była prostopadła do płaszczyzny otworu 

wejściowego. Sieć profili pomocniczych wyznaczamy arbitralnie, przyjmując (niektóre) 

linie krawędzi metrowych sektorów. W szczególnych przypadkach zagęszczamy 

liczbę profili lub zmieniamy kierunek przebiegu profilu, odchodząc od prostokątnego 

układu siatki metrowej. Eksploracja osadów jaskiniowych podlega, jak widać, powszechnie 

akceptowanym zasadom badania stanowiska wielowarstwowego. Do jaskiniowych 

stanowisk archeologicznych odnosi się również cała argumentacja zarówno na korzyść 

87

88 

Ryc. 3. Jaskinia Domica, 

Słowacja. Naczynie 

neolitycznej kultury 

bukowogórskiej wśród 

nacieków jaskiniowych. 

Fot. M. Sojak. 

Fig. 3. Domica Cave, 

Slovakia. Neolithic vessel 

of the Bükk-culture in 

dripstone system of the 

cave. Photo by M. Sojak. 

eksploracji stratygraficznej, czyli w zgodzie z przebiegiem warstw, jak i przeciwko stosowaniu 

metody arbitralnej, a więc eksploracji poziomymi warstwami (por. Urbańczyk 

1987; Ławecka 2000: 98-99). Niezależnie od tej dyskusji specyfika nawarstwień jaskiniowych 

polega m.in. na często spotykanym znacznym rozbudowaniu sterylnych archeologicznie 

warstw przyrodniczych. Umiejętność ich właściwego wyodrębnienia, nie 

mówiąc o interpretacji, jest zadaniem wymagającym współpracy z geologiem. Wybór 

metody postępowania przed przystąpieniem do eksploracji jest uwarunkowany wieloma 

czynnikami, np. wielkością wykopu i jego umiejscowieniem, strukturą nawarstwień, zarówno 

w sensie geologicznym, jak i kulturowym, ukształtowaniem i nachyleniem stropu 

namuliska (podłogi komory jaskiniowej przed podjęciem badań), liczbą i umiejscowieniem 

cięć profilowych i innymi. Trzeba przy tym brać pod uwagę możliwość znacznego 

urozmaicenia układu nawarstwień, występowanie niewielkich pakietów osadu i nagłe 

zmiany konfiguracji poszczególnych warstw, czy też nagłe zaniknięcie warstwy. Wreszcie, 

co nie dotyczy tylko jaskiń, uchwycenie spągu warstwy bywa w warunkach horyzontalnych 

niekiedy bardzo trudne. Często bywa, że wyodrębnienie warstwy możliwe 

jest dopiero po obserwacji profilu, co spowodowane jest płynnymi granicami warstw. 

Nowocześnie wykonywane prace wykopaliskowe wszelkich obiektów narzucają prowadzącemu 

konieczność przyjęcia dostosowanego do sytuacji odpowiedniego programu 

pobierania prób. W badaniach jaskiniowych program ten jest zwykle bardzo urozmaicony. 

W wilgotnych i bogatych w węglan wapnia osadach jaskiniowych szczątki 

organiczne, zwłaszcza kości, zachowują się dobrze, podlegając też specyficznej fosylizacji. 

Przy założeniu płukania całości pobieranego osadu, liczba prób faunistycznych 

będzie więc potencjalnie równa zapisom w zeszycie metryk, jednak prócz prób faunistycznych 

gromadzone powinny być próby sedymentologiczne, paleobotaniczne, próby 

do badań chronometrycznych: radiowęglowych i TL i wiele innych, dostosowanych 

do aktualnej sytuacji. Badania analityczne takich prób prowadzą do kompleksowych

ekonstrukcji środowiska przyrodniczego, przy czym ogromne możliwości związane są 

ze specjalnym postępowaniem granulometrycznym (Madeyska-Niklewska 1971). 

Podczas badań jaskiniowych archeolog napotka wiele technicznych utrudnień. 

Wśród nich można wymienić problemy z utrzymaniem ściany profilowej, co może mieć 

miejsce, gdy badany osad jest silnie gruzowy. Innym problemem jest brak dostatecznego 

oświetlenia i specyfika pracy przy sztucznym świetle. Ze względu na charakter podłoża 

trudno rozpiąć i właściwie oznaczyć siatkę metrową w badanym wykopie. Wbicie szpili 

geodezyjnej jest często niemożliwe w konkretnym miejscu. Powszechnie stosowanym 

wyjściem z takiej sytuacji jest rozciąganie osnowy pomiarowej lub całej siatki metrowej 

ponad wykopem i zawieszenie na cały czas wykopalisk pionów w narożnikach metrów. 

Osobnym zagadnieniem jest ochrona jaskiń jako obiektów o wielkiej wadze przyrodniczej 

i jej konsekwencje dla archeologa. Wiele spośród takich obiektów znajduje się 

w parkach narodowych lub rezerwatach. Ochrona konserwatorska jest w takim przypadku 

pełna, co narzuca prowadzącemu prace wykopaliskowe sporo ograniczeń, np. 

w zakresie umiejscowienia i rozmiarów hałdy czy naruszania skały. Ma to poważne 

konsekwencje w sytuacji, gdy wykopaliska mają być kontynuowane w kolejnym sezonie 

i najlepszym wyjściem byłoby całkowite zamknięcie jaskini i pozostawienie wykopu 

w niezasypanym stanie. Uwzględniając wymogi konserwatorskie, zamknięcie otworu 

przy zastosowaniu solidnej konstrukcji drewnianej mogłoby problem rozwiązać. Tymczasem 

nie można zapomnieć, że jaskinia jest stale miejscem siedliskowym dla wielu organizmów 

żywych, takich jak mchy, wątrobowce, pająki czy nietoperze lub sowy. Całkowite 

zamknięcie otworu poważnie zakłóci warunki życia współczesnej fauny. Problem 

jest więc trudny do pokonania, o ile jaskinia nie ma innych otworów, w rodzaju 

szczelin, kominów czy okien. 

Zwrócenia uwagi wymaga sprawa bezwzględnej konieczności szlamowania wszystkich 

badanych osadów. Trzeba tu z przykrością stwierdzić, że do czasu podjęcia wykopalisk 

w Jaskini w Obłazowej w 1985 roku żadne spośród polskich stanowisk jaskiniowych 

nie zostało takiej procedurze poddane. Prześwit sit powinien być dostosowany 

do cech osadu, lecz jako generalną zasadę można przyjąć używanie sit o prześwicie 

mniejszym od 1 mm. Mówimy tu oczywiście o sicie dla najdrobniejszej frakcji, podczas 

gdy podczas jednego szlamowania stosowane są zwykle trzy sita o różnym prześwicie, 

włożone jedno w drugie tak, że najgrubszy materiał gruzowy pozostaje na pierwszym, 

frakcja średnia na drugim, a najdrobniejszy materiał pozostaje właśnie na trzecim z sit 

o prześwicie mniejszym od 1 mm. Z tą częścią postępowania wiąże się wiele problemów 

technicznych, takich jak transport osadu do miejsca szlamowania, dostęp do wody, 

stworzenie warunków do suszenia wyszlamowanego materiału, jego dalsze preparowanie 

nastawione przede wszystkim na analizę faunistyczną i inne. 

Osobnego komentarza wymaga sprawa zapewnienia bezpieczeństwa osób prowadzących 

prace wykopaliskowe w jaskini. Stopień istniejącego zagrożenia może mieć decydujący 

wpływ na zakres prowadzonych prac. Zagrożenia łączą się nie tylko z możliwością 

zawalenia się samego profilu, często zbudowanego z osadów o skrajnie różnych 

właściwościach fizycznych, ale też fragmentu stropu lub ścian jaskini. Konsultacje 

górnicze są, w sytuacji prowadzenia badań jaskini wykształconej w mocno zwietrzałym 

górotworze, jak najbardziej wskazane. Trudno pominąć też milczeniem stabilną 

89

90 

temperaturę wnętrza jaskini, latem drastycznie niższą niż temperatura otoczenia, co naraża 

członków grupy na dolegliwości zdrowotne. 

Przedstawione uwagi pokazują, że badania stanowisk jaskiniowych powinny mieć 

charakter programu wybitnie interdyscyplinarnego. Uczestniczenie w badaniach w terenie 

przedstawicieli takich dyscyplin, jak geologia i paleozoologia jest wymogiem, bez 

którego spełnienia badania jaskiniowe nie mogą być podjęte. W polskiej archeologii postulat 

tego rodzaju przez wiele dziesięcioleci nie był spełniany albo spełniany był częściowo, 

co skutkuje niewielką liczbą zespołów archeologicznych zaopatrzonych w faunistyczny 

kontekst, a serie najbardziej wskaźnikowych szczątków kostnych, a mianowicie 

szczątków drobnych gryzoni, tworzą kategorie wyjątków. 

Bibliografia 

Alexandrowicz S.W., Drobniewicz B., Ginter B., Kozłowski J.K., Madeyska T., Nadachowski 

A., Pawlikowski M., Sobczyk K., Szymander Z., Wolsan M., Excavations in the Zawalona Cave 

at Mników, Folia Quaternaria, t. 63, 1992 

Cyrek K. (red.) Jaskinia Biśnik. Rekonstrukcja zasiedlenia jaskini na tle zmian środowiska przyrodniczego, 

Toruń, 2002 

Farrand W.R., Archaeological Sediments in Rockshelters and Caves, (w:) J.K. Stein, W.R. Farrand 

(red.) Sediments in archaeological context, Salt Lake City, 2001 

Kowalski K., Jaskinie Polski. I – Jaskinie Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej, Warszawa, 1959 

Laville H., Rigaud J.P., Sackett J., Rockshelters of the Perigord, New York, 1980 

Ławecka D., Wstęp do archeologii, Warszawa, 2000 

Madeyska-Niklewska T., Metody stosowane w badaniach górnoplejstoceńskich osadów jaskiń Wyżyny 

Krakowskiej, Światowit, t. 32, 1971 

Urbańczyk P., Stratygrafia archeologiczna w świetle poglądów E.C. Harrisa, Przegląd Archeologiczny, 

t. 34, 1987 

Valde-Nowak P., Nadachowski A., Madeyska T., Obłazowa Cave. Human activity, stratigraphy 

and palaeoenvironment, Kraków, 2003 

Summary 

Archaeological excavations in the caves 

All caves are potential archaeological sites. This supposition led us to the necessity of the participation 

of archaeologists during any excavations in the rock shelters and caves. In the practice, 

only archaeologist is able to conduct the investigations at such sites.

The cave, understood as settlement area, should be seen as system of three main elements: 

the outside zone, situated directly to the entrance and called sometimes “platform”, the cave 

chamber and the wall and ceiling. All these parts can cumulate different traces of human activity 

– every day’s debris, rubbish as well as some cultic or religious paintings symbols, like in 

the Paleolithic sanctuaries known from many franco-cantabrian regions. Independently of the 

normal procedure of documentation of archaeological finds in the trench, archaeologist must 

organize an interdisciplinary team, in the first line with paleontologist and geologist. The last 

mentioned should see the sediments on the place. First of all, however, the washing of the cave 

sediments must be organized, oriented to all excavated samples. Special program of the sampling 

should be improved for the recognition of stratigraphic units, the sample column location 

and decisions on sampling frequency. All such elements should be mutually accepted by all 

members of the team. 

91

92 

Paweł Valde-Nowak 

Z metodyki badań kurhanów. 

Doświadczenia z Wyżyny Małopolskiej i Karpat 

.................................................................................................................................................................................................................. 

Wśród obiektów archeologicznych o funkcji grobowej eksponowane miejsce zajmują pochówki, 

wyróżniające się nasypem ziemnym. Groby kurhanowe pojawiają się w pradziejach 

już w dobie szerzenia się idei megalitycznej, czego w warunkach ziem polskich 

dowodzą monumentalne nekropolie ludności kultury pucharów lejkowatych, określane 

mianem grobowców kujawskich. 

W znacznie zmienionej postaci kurhany spotykamy powszechnie w kręgu kultur 

z ceramiką sznurową oraz we wczesnej i starszej epoce brązu (kultury unietycka 

i trzciniecka). W późniejszych okresach zwyczaj chowania zmarłych w grobach pod 

nasypami ogólnie biorąc zanika, choć są obszary, gdzie tradycja ta trwa niezmiennie 

przez wiele wieków (np. w strefie bałtyjskiej). Groby zarówno pod-, jak i nakurhanowe 

będą stosowane na rozległych obszarach Słowiańszczyzny we wczesnym średniowieczu. 

W warunkach ziem polskich będą to obiekty z okresu plemiennego i wczesno- 

państwowego. 

Metody badań archeologicznych obiektów tego rodzaju w generalnych zarysach są 

powszechnie znane. Zaleca się stosowanie metody ćwiartek, przy czym system dokumentowania 

nawarstwień podlega takim samym wyborom, jak w przypadku innych 

obiektów wielowarstwowych. Stosowanie metody arbitralnej zamiast stratygraficznej 

można uzasadnić znaczną deformacją nasypu kurhanu (Ławecka 2000, 97-100). Skala 

takiej naturalnej deformacji, czyli „rozsunięcia płaszcza kurhanu”, jest trudna do przewidzenia 

przed podjęciem wykopalisk. W tej sytuacji świadomie prowadzona eksploracja 

metodą arbitralną, oczywiście z rozdzielaniem nawarstwień, jest możliwa do zaakceptowania. 

Postęp badań archeologicznych w Polsce Południowej, konkretnie w Małopolsce, 

w tym w Karpatach z jednej, i rozwój archeologii jako nauki z drugiej strony, prowokuje 

dodanie nowych elementów do klasycznego, zarysowanego wyżej kanonu badań 

kurhanów. Prześledzimy je, sięgając do ostatnich eksploracji archeologicznych, dokonanych 

zarówno kilkadziesiąt lat temu, jak i w ostatnich latach na Wyżynie Małopolskiej 

i w Karpatach Zachodnich. Jak zobaczymy, proces dochodzenia do dziś dyskutowanych 

rezultatów jest pouczający.

Zagaje Stradowska – „Mogiła” 

pow. Kazimierza Wielka (Wyżyna Małopolska) 

W latach 50. ubiegłego wieku, w związku z wielkimi badaniami wiślańskiego grodu 

Stradów, podjęto badania silnie rozoranego kurhanu w pobliżu miejscowości Zagaje 

Stradowskie. Głównym celem tych prac było wyjaśnienie istnienia w tym miejscu, 

związanego z grodem pochówku wczesnośredniowiecznego. Rysujący się w terenie 

mocno zniszczony nasyp kurhanowy (ryc. 1) objęto wykopaliskami jedynie w ¼ części 

uchwyconego nasypu (ryc. 2). Rezultatem tych prac było uznanie obiektu za grób kultury 

„czasz lejowatych” (Gromnicki 1961) 

Ryc. 1. Zagaje 

Stradowskie „Mogiła”. 

Silnie rozorany kurhan 

przed podjęciem badań 

archeologicznych 

w 1990 przez ekspedycję 

B. Burchard. 

Fot. W. Morawski. 

Fig.1. Zagaje Stradowskie 

„Mogiła”. Heavily 

destroyed barrow before 

the archaeological 

exploration in 1990 

undertaken by 

B. Burchard. Photo by 

W. Morawski. 

Ryc. 2. Zagaje 


Zbiorczy plan odkrytych 

obiektów z zaznaczeniem 

zakresu wykopalisk 

prowadzonych przez 

J. Gromnickiego 

(wg J. Gromnicki 1961; 

B. Burchard 1998 – 

z uzupełnieniami autora). 

Fig. 2. Zagaje 


Summary plan of 

uncovered features 

with marked range of 

excavations carried out by 

J. Gromnicki (According 

to J. Gromnicki 1961; 

B. Burchard 

– with author’s 

implementations). 

93

94 

Do badań tego stanowiska powrócono ponad 30 lat później, przyjmując inne założenia 

i prowadząc badania według innego programu metodycznego (Burchard 1998). Po 

pierwsze, założono (w myśl sugestii J. Gromnickiego), że obiekt może być małopolską 

mutacją grobowców kujawskich, której istnienie wynikało z coraz liczniejszych przesłanek. 

Po drugie, wiele wskazywało na wtórne wykorzystywanie grobowca w czasach 

rozwoju kręgu kultur z ceramiką sznurową. Wskazywał na to m.in. inwentarz krzemieniarski 

wydobyty w czasie wykopalisk J. Gromnickiego. Odmienność małopolskich 

konstrukcji tego rodzaju polega, jak wiadomo, na zastosowaniu drewna zamiast kamienia 

przy konstrukcji niektórych elementów takiego grobu. Powoduje to utrudnienie 

w badaniach wykopaliskowych, które polegało na niebezpieczeństwie błędnej interpretacji 

kulturowo-chronologicznej. Tego rodzaju okoliczności tłumaczą stosunkowo późne 

odkrycie grobów kultury pucharów lejkowatych w Małopolsce, nawiązujących bezpośrednio 

do grobowców kujawskich. 

Odkrycia dokonane w Zagaju Stradowskim mają jednak, biorąc pod uwagę temat 

tego artykułu, głębsze znaczenie. Udało się tutaj rozpoznać nie tylko dwa grobowce 

kultury pucharów lejkowatych, zapewne pierwotnie przykrytych nasypami ziemnymi, 

lecz także ślady starszej od nich osady grupy modlnickiej kultury lendzielskiej, przede 

wszystkim jednak kurhanowe groby kultury ceramiki sznurowej i, wkopane w nasyp 

i umiejscowione tuż przy jego podstawie, pochówki szkieletowe kultury mierzanowickiej. 

Ponadto uchwycono ślady wczesnośredniowiecznych pochówków ciałopalnych na- 

kurhanowych (Burchard 1998). 1 Patrząc na całość tej sekwencji z punktu widzenia metodyki 

badań kurhanów, dochodzimy do wniosku o znacznie większym, niż dawniej sądzono, 

znaczeniu nasypu kurhanowego, jako integralnej części obiektu, dokumentującej 

wiele, czasem zróżnicowanych pod względem charakteru, śladów. Wniosek ten zyskuje 

dodatkową podbudowę w niedawnych ustaleniach odnośnie do rozrzutu zabytków zarówno 

ceramicznych, jak i krzemieniarskich, w płaszczu karpackich kurhanów kultury 

ceramiki sznurowej. Pierwsze przesłanki takiej sytuacji zostały uchwycone w nasypach 

kurhanów w Biegówce koło Jasła (Gancarski, Machnikowie 1986), co znalazło potwierdzenie 

w wynikach badań kolejnych obiektów tego rodzaju. Zauważono mianowicie 

koncentracje wyrobów krzemieniarskich, które lokowały się tylko w jednej części kopca 

i które tworzą składanki, co sugeruje, iż nad wznoszonym nasypem dokonywano (rytualnej?) 

obróbki kamienia. Najlepszym przykładem takiej sytuacji jest inwentarz wiórowy 

z nasypu kurhanu „sznurowego” z Krajowic na Pogórzu Jasielskim (badania J. Gancarskiego, 

niepublikowane – materiały w Muzeum Okręgowym w Krośnie). Podobne 

tendencje rozkładu obejmują też fragmenty zapewne rytualnie rozbitych naczyń. Warto 

też wspomnieć, iż w nasypach odkrywane były również ślady palenisk. Dodatkowe 

znaczenie skrupulatnego badania nasypu wynika ze wspomnianej reguły umieszczania 

glinianej urny ze spalonymi szczątkami zmarłego na szczycie kurhanu we wczesnym 

średniowieczu lub na podwyższeniu ponad szczytem kopca (Zoll-Adamikowa 1976). 

Warto w tym miejscu przypomnieć także przypadki chowania zmarłych w tym czasie 

tuż ponad pierwotną powierzchnią gruntu, czego śladem są przykryte nasypem rozległe 

warstwy ciałopalenia (np. Łubienko – Tyniec, Valde-Nowak 1990).

Przykład cmentarzyska w Jawczycach, 

pow. Wieliczka (Pogórze Wielickie) 

W latach 1960-1961 doszło do pionierskich wykopalisk na cmentarzysku kurhanowym 

w Jawczycach, gm. Biskupice na Pogórzu Wielickim, tuż przy północnej granicy Karpat 

(Zoll-Adamikowa, Niżnik 1963). Patrząc z perspektywy półwiecza, jakie dzieli nas od 

tej akcji, musimy stwierdzić, że i ona jest bardzo pouczająca. Pod dużym nasypem (średnica 

ok. 22 m, wys. 1,9 m) na poziomie pierwotnym gruntu uchwycone zostały dwie 

jamy grobowe, pozostające w relacji stratygraficznej. Jedna z nich, wraz z otaczającymi 

ją śladami słupów, jest typowa dla pochówków kultury ceramiki sznurowej. Druga, 

która przecina wyżej omówioną jamę, jest od niej stratygraficznie młodsza i wiąże się 

z kulturą mierzanowicką, o czym świadczy inwentarz zabytkowy, znaleziony w tym 

grobie (ryc. 3). Wystarczy wspomnieć, że w skład tego inwentarza wchodzą m. in. dwie 

miedziane zausznice. Jednak śladów wkopu w nawarstwieniach kopca nie zauważono, 

jednoznacznie stwierdzając, że „...w płaszczu kopca brak śladów ewentualnego wkopu 

na grób...” (Zoll-Adamikowa, Niżnik 1963, 34). Opublikowany plan kurhanu nr 2 

w Jawczycach nie zawiera śladów rowka, jak dziś wiem, integralnej części grobu kultury 

ceramiki sznurowej w Karpatach i na wielu innych obszarach. Nie tylko to zastanawia, 

Ryc. 3. Jawczyce, pow. Wieliczka. Plan kurhanu kultury ceramiki sznurowej z wkopanym grobem 

kultury mierzanowickiej (wg Zoll-Adamikowa 1965). 1 – rowek wokół jamy grobowej, 2 – jama 

grobu kultury ceramiki sznurowej, 3 – jama grobu kultury ceramiki sznurowej (część głębsza), 

4 – jama grobu kultury mierzanowickiej, 5 – ślady słupów, 6 – kości ludzkie. 

Fig. 3. Jawczyce, Wieliczka province. Plan of Corded Ware culture barrow with embedded 

Mierzanowice culture grave (According to Zoll-Adamikowa 1965). 1 – groove surrounding the 

grave pit, 2 – Corded Ware culture grave pit, 3 – Corded Ware culture grave pit (deeper part), 

4 – Mierzanowice culture grave pit, 5 – traces of piles, 6 – human bones. 

95

96 

Ryc. 4. Witów, pow. 

Kazimierza Wielka. Ciemne 

wypełniska poszczególnych 

elementów strukturalnych 

grobu kultury ceramiki 

sznurowej, widoczne 

w podłożu lessowym 

(wg Rydzewski 1973). 

Fot. K. Tunia. 

Fig. 4. Witów, Kazimierza 

Wielka province. Dark 

fillings of several structural 

elements of Corded Ware 

culture grave against 

a loessal background. 

Photo by K. Tunia. 

gdy patrzymy na ten plan. Brakuje na nim także śladów jamy (bądź jam) przykurhanowej. 

Odwiedzenie miejsca tych wykopalisk prowadzi do wytłumaczenia owych braków. 

Po blisko pół wieku miejsce to ukazuje niezasypany wykop w centralnej części kopca 

i obszerne resztki nasypu, którego prawdopodobnie nie zbadano w całości. 

Przedstawione fakty bynajmniej nie powinny służyć krytyce. W końcu nikt nie 

ośmiela się krytykować np. G. Ossowskiego za to, że w każdej z rozkopanych przez 

siebie jaskiń zawsze wydzielał te same trzy warstwy, choć wiemy, że dzisiejsi badacze 

wyodrębniliby ich znacznie więcej. Taka była cena pionierstwa. Ponadto w Jawczycach, 

oprócz technicznych trudności w dokopaniu nasypu i przyległych partii terenu z jamą 

przykurhanową, wystąpił inny poważny problem, jak się po latach okazało typowy dla 

Karpat, a także dla innych obszarów górskich. Prawdopodobnie właśnie podczas badań 

stanowiska w Jawczycach zetknięto się po raz pierwszy z zupełnie nową sytuacją 

stratygraficzną, a raczej geochemiczną. Chodzi o „srebrne” wypełniska obiektów archeologicznych, 

zwłaszcza neolitycznych. Pół wieku temu nie zdawano sobie sprawy, 

Ryc. 5. Krajowice, 

pow. Jasło. Jasna barwa 

zarysu jamy grobowej 

pod kurhanem kultury 

ceramiki sznurowej 

(wg J. Gancarskiego, 

niepublikowane). 

Fot. J. Gancarski. 

Fig. 5. Krajowice, Jasło 

province. Bright color of 

grave pit outline under 

Corded Ware culture 

barrow (according to 

J. Garncarski, unpublished). 

Photo by J. Garncarski.

Ryc. 6. Krajowice, 

pow. Jasło. Wyznaczający 

pierwotną podstawę 

kurhanu rowek pod 

kurhanem kultury ceramiki 

sznurowej widoczny 

w postaci rozjaśnienia 

pylastego podłoża, 

rozwiniętego na karpackim 

fliszu. Fot. J. Gancarski. 

Fig. 6. Krajowice, Jasło 

province. Groove (brighter 

parts in the ground) 

marking the original barrow 

range located under Corded 

Ware culture barrow. 

Photo by J. Garncarski. 

że na lepiej rozpoznanych archeologicznie terenach, takich jak obszary pokryte lessem, 

barwa wypełnisk obiektów prehistorycznych bądź płatów warstwy kulturowej jest zbliżona 

do czarnej, zaś w Karpatach swego rodzaju odwrotnością tego, co obserwujemy 

na lessowych terenach Wyżyny Małopolskiej czy Lubelskiej. Bogate w węglan wapnia 

podłoże lessowe doskonale zachowuje ciemne, czasem niemal czarne zabarwienie wypełnisk 

(ryc. 4), podczas gdy w Karpatach zachodzi zjawisko oglejenia odpowierzchniowego 

i odbarwienia osadów humusowych w kierunku zabarwień srebrnosiwych i srebrnopomarańczowych 

(ryc. 5-6). Powoduje to ogromne trudności w odróżnieniu obiektów 

prehistorycznych od calca. Ta trudność odbiła się niewątpliwie na przebiegu i efektach 

wykopalisk w Jawczycach. 2 

Koźmice Wielkie – nierozpoznane cmentarzysko 

kultury pucharów lejkowatych na Pogórzu Wielickim? 

Opisaną wyżej kampanię wykopalisk w Jawczycach poprzedziły niewielkie prace rozpoznawcze, 

które objęły przysiółek „Kopce” w miejscowości Koźmice Wielkie w tej samej 

części Pogórza Wielickiego. Objęły one cztery dobrze jeszcze wówczas widoczne 

podłużne kopce oraz ślady trzech dalszych – silnie wtedy już rozmytych. Ekipa prowadząca 

tę weryfikację odnotowała: „Zabytki zorientowane są na osi SW-NE. Wymiary 

największego z nich wynoszą 45 x 10 m, najmniejszego 17 x 3,5; wysokość zaś dobrze 

zachowanych kopców waha się w granicach 1,5-3,0 m”. (Zollówna 1958, 122). W trakcie 

tej weryfikacji wykonano plan najwyraźniej czytelnych kopców, a w środkowej części 

jednego z nich wykonano niewielki wykop sondażowy (ryc. 7). W trakcie tych prac 

nie znaleziono zabytków ruchomych ani też śladów działalności ludzkiej w postaci np. 

domniemanej warstwy kulturowej. Układ opisanych kopców jest charakterystyczny. Po 

pierwsze, są one do siebie mniej więcej równoległe, po drugie ich oś dłuższa, zwłaszcza 

największego z nich, nawiązuje do osi zachód-wschód, po trzecie wreszcie dwa z nich 

mają wyraźnie trapezowaty zarys. Opierając się na najnowszych doświadczeniach badaczy 

pucharowych cmentarzysk południowopolskich, ale też kujawskich i pomorskich 

97

98 

Ryc. 7. Koźmice Wielkie, 

pow. Wieliczka. Plan 

sytuacyjny pięciu 

zachowanych w 1958 r. 

podłużnych kopców 

(wg Zollównej 1956). 

Fig. 7. Koźmice Wielkie, 

Wieliczka province. Plan 

of 5 oblong mounds 

preserved in 1958 

(according to Zollówna 

1956). 

monumentalnych nekropoli kultury pucharów lejkowatych, trzeba zwrócić uwagę na 

zdecydowaną przewagę właśnie tego, wschodniego kierunku zorientowania dłuższej 

osi takich grobowców, tworzenie układów równoległych i oczywiście trapezowaty zarys 

(por. Chmielewski 1952; Jażdżewski 1979; Wierzbicki 1999). Brak jakichkolwiek nawarstwień, 

które mogły pół wieku temu zwrócić uwagę archeologów w wykopie w Koźmicach 

Wielkich, jest łatwy do wytłumaczenia właśnie wspomnianym oglejeniem „wywabiającym” 

intensywnie ciemne zabarwienie osadów humusowych w kwaśnym podłożu 

fliszowym. Także fakt braku zabytków ruchomych w wykopie sondażowym na tym 

stanowisku jest zupełnie zrozumiały. Poza głównym pochówkiem, lokowanym zwykle 

w rejonie jednego z końców (wyższego) nasypu grobowca omawianego typu i ewentualnych 

grobów wtórnych, w nasypie spotyka się, o ile w ogóle do tego dochodzi, bardzo 

mało zabytków ruchomych. 

Konfrontacja trzystronicowego raportu z badań w Koźmicach Wielkich z aktualną 

wiedzą o małopolskich stanowiskach pucharowych typu „megadendron”, „temenos”, 

czy „megaksylon”, 3 prowadzi do przypuszczenia, że na omawianym stanowisku mogły 

zachować się pozostałości typowego zgrupowania trapezowatych budowli grobowych 

ludności kultury pucharów lejkowatych, wciąż z Karpat nieznanych. 4 

Pozostając przy sposobach badania takich właśnie obiektów, które, przypomnijmy, 

na terenie dzisiejszej Małopolski wznoszono z zastosowaniem drewnianej palisady zamiast 

rzędu kamieni, wyznaczającej trapezowaty zarys, trzeba wyraźnie powiedzieć, że 

przy poszukiwaniu takich całkowicie zniwelowanych, nieczytelnych już w terenie kurhanów 

należy stosować długie szurfy zwiadowcze, zawsze zorientowane wzdłuż osi 

wschód-zachód, by poprzecznie przeciąć taki obiekt. Właśnie dzięki tak zorientowanym

Ryc. 8. Słonowice, 

pow. Kazimierza Wielka. 

Przecięty poprzecznym 

wykopem o osi wschód- 

-zachód grobowiec kultury 

pucharów lejkowatych 

(wg K. Tuni 1996). 

Fot. K. Tunia. 

Fig. 8. Słonowice, 

Kazimierza Wielka district. 

Cross-section trench 

located on the E-W axis of 

the Funnel Beaker culture 

barrow. (According to 

K. Tunia 1996). Photo by 

K. Tunia. 

wykopom udało się sukcesywnie po wielu latach badań rozpoznać całe ogromne założenie 

grobowe kultury pucharów lejkowatych w Słonowicach, pow. Kazimierza Wielka 

(Tunia 1996). Przykład Słonowic prowadzi też do innych pouczających wniosków, istotnych 

dla metod badań obiektów kurhanowych. Udało się tutaj uchwycić pozostałości 

wybierzysk, z których budowniczowie grobowca pobierali ziemię do jego wzniesienia 

(ryc. 8). Stanowi to zresztą pośredni dowód na pokrycie całej budowli o palisadowej 

konstrukcji ścian nasypem kurhanowym. Znaczny stopień zerodowania lessowej Wyżyny 

Małopolskiej w wielu przypadkach całkowicie zatarł naziemne pozostałości kurhanów, 

zwłaszcza tak starych, jak grobowce ludności kultury pucharów lejkowatych. Taka 

sytuacja miała też miejsce w Słonowicach, gdzie przed podjęciem wykopalisk nie istniały 

jakiekolwiek ślady grobowców, a stanowisko przez pewien czas było badane jako 

ufortyfikowana osada kultury trzcinieckiej. 5 

Elementy strukturalne grobu kurhanowego i uwagi paleogeograficzne 

Z powyższego wynika postulat równorzędnego, pod względem dokładności dokumentowania 

i eksploracji, badania grobu centralnego i właśnie nasypu kurhanu. Postęp 

badań, jaki nastąpił w ciągu ostatnich kilkunastu lat, pozwolił do listy elementów 

strukturalnych grobu kurhanowego, bynajmniej nie tylko „sznurowego”, dopisać dalsze. 

Tę uzupełnioną, choć zapewne wciąż otwartą listę, można przedstawić w następujący 

sposób: 

– jama grobu centralnego, 

– jamy pochówków wtórnych, 

– rowek wyznaczający pierwotny zasięg płaszcza kurhanu, 

– jama-glinianka, z której pochodził materiał na budowę kopca, 

– ślady słupów otaczających albo jamę grobu centralnego, albo całość kurhanu, 

– nasyp. 

W takim zestawieniu najważniejszych elementów grobu kurhanowego kryje się zalecenie 

wyznaczenia odpowiednio dużego wykopu archeologicznego, który pozwoli 

99

100 

zauważyć wszystkie te elementy. Jest także możliwe, że w pobliżu kurhanu mogły zachować 

się jeszcze inne, dziś nieznane nam jeszcze mniej lub bardziej stałe elementy 

strukturalne założenia grobowego. W odpowiednio szerokim zasięgu od mogiły mogły 

zachować się ślady obrzędów pogrzebowych w postaci pojedynczych zabytków ruchomych, 

palenisk lub nawet ślady specyficznych budowli i warstwy kulturowej. Niestety 

najczęściej wykop archeologiczny obejmuje jedynie nasyp kurhanu z minimalnym „zapasem” 

w jego bezpośrednim sąsiedztwie. 

Prowadząc badania obiektu kurhanowego, bez względu na jego chronologię, musimy 

stale pamiętać o poważnym potencjale paleogeograficznym, jaki mają tego rodzaju 

obiekty. Szczególne znaczenie ma tutaj relikt pierwotnej powierzchni gruntu z zachowaną 

glebą, która ma w takim przypadku charakter gleby kopalnej. Nawet jeżeli budowniczowie 

kurhanu przed jego wzniesieniem oczyścili, wyrównali bądź pozbawili 

humusu przyszłą przestrzeń obrzędowo-grzebalną, wciąż w głębszych warstwach podłoża 

zachowane są ślady poziomu glebowego w postaci warstwy wmywania. Pomimo 

zredukowania profilu glebowego wciąż możliwe jest zidentyfikowanie cech gleby i rekonstrukcja 

środowiska naturalnego, określenie stopnia zwarcia pokrywy roślinnej i jej 

składu w bezpośrednim sąsiedztwie cmentarzyska. Nakłada to na prowadzącego badania 

konieczność pobierania prób materiału mineralnego, a także pamiętania o próbach 

palinologicznych. 

Uwagi końcowe 

Podjęcie wykopalisk obiektu kurhanowego musi oznaczać jego kompletne zniszczenie. 

Kurhany są obiektami, których badanie tylko w części zupełnie nie ma sensu. Dopiero 

kompletne odsłonięcie miejsca, nad którym usypano kurhan, ale też możliwie jak najszerszego 

jego przestrzennego zaplecza pozwala uzyskać w miarę pełne dane do rekonstrukcji 

obrzędu pogrzebowego konkretnej społeczności. Odwołując się do aspektów 

konserwatorstwa, trzeba wyraźnie powiedzieć, że po dokonaniu wykopalisk kurhan powinien 

zostać zrekonstruowany. Jest sprawą do dyskusji, jak postąpić z resztkami mocno 

rozoranego kurhanu. Trudno zresztą w takiej sytuacji oszacować, jak duży pierwotnie 

tworzył go nasyp. Budowanie dużego kopca ziemnego na aktualnie uprawianym polu 

ornym jest z wielu powodów niemożliwe. Jednak postulat odbudowywania rozkopanego 

i przebadanego kurhanu położonego w lesie należy traktować obligatoryjnie. Bądź co 

bądź są to obiekty o tzw. własnej formie krajobrazowej. 

Ważną kwestią w badaniach tego rodzaju obiektów, o czym była mowa wyżej, jest 

stratygrafia obejmująca nasyp. Układ nawarstwień jest zależny od stopnia rozsunięcia 

kopca. Przy znacznym zaawansowaniu tego rodzaju procesów destrukcyjnych warstwa 

znajdująca się pierwotnie najwyżej dziś może już w rejonie szczytu kurhanu nie występować 

i tworzyć warstwę zsuniętą w znacznym stopniu i częściowo tworzyć wypełnisko 

jamy przykurhanowej. Przy analizach przypowierzchniowych warstw kurhanu, 

które, jak zostało to wyżej powiedziane, mogą być redeponowane, szczególnie istotna 

jest uważna obserwacja treści takiej warstwy. Można nawet postulować stosowanie 

szlamowania. Jego celem byłoby wyjaśnienie, czy pierwotnie na powierzchni kurhanu, 

np. kurhanu neolitycznego, we wczesnym średniowieczu nie umieszczono urny 

z prochami zmarłego, lub nie rozsypano jego spalonych szczątków na powierzchni kopca.

Pozostałością po tym akcie byłyby pojedyncze fragmenty naczynia glinianego i fragmenty 

spalonych kości ludzkich. 

Wreszcie jeszcze raz należy zaakcentować częste przypadki lokowania pochówków 

wtórnych w stosunku do grobu, dla którego usypano kurhan. Mogą to być „dostawione” 

groby reprezentujące tę samą kulturę, jaką reprezentuje pochówek główny, ale mogą 

to być groby znacznie później ulokowane, np. wspomniane pochówki wczesnośredniowieczne 

na powierzchni kurhanu neolitycznego. Obserwujemy tu zarówno groby wkopane 

w nasyp, jak i groby umieszczone w podłożu poza jego obrębem. Z tego też powodu 

wyżej sformułowany postulat objęcia wykopem archeologicznym możliwie dużej 

powierzchni wokół podstawy kopca jest bardzo aktualny. 

Przypisy 

1 Ustalenia te są integralną częścią sprawozdania z realizacji grantu KBN, kierowanego przez 

mgr B. Burchard. Jako jeden z wykonawców tego projektu uczestniczyłem w dyskusjach nad 

ostateczną interpretacja układu stratygraficznego na tym stanowisku. Pragnę w tym miejscu 

podziękować Pani mgr Barbarze Burchard za możliwość odwołania się do niepublikowanych 

wyników Jej badań. 

2 Na podstawie ustnych informacji mgr Józefa Niżnika, współautora tych badań, trudno było 

powiązać zabytki ruchome z konkretnymi obiektami i uchwycić ich kształty. By rozpoznać 

calec od obiektów kulturowych stosowano rozpoznanie akustyczne, uderzając w podłoże styliskami 

łopat. Ta relacja, za którą serdecznie dziękuję Panu mgr. J. Niżnikowi, chyba najlepiej 

oddaje stopień trudności w prowadzeniu badań wykopaliskowych w Karpatach. 

3 Według terminologii stosowanej przez dr. Krzysztofa Tunię, za której przedyskutowanie ze 

mną bardzo dr. K. Tuni dziękuję. 

4 W kwietniu 2006 zgrupowanie nasypów w Koźmicach było weryfikowane przez autora. Nasypy 

te zostały zniwelowane początkowo ręcznie, poprzez pobieranie gliny z nasypów na 

potrzeby prywatnej okresowo działającej cegielni, a następnie z użyciem spychacza. Podczas 

badań weryfikacyjnych udało się zlokalizować nikłe resztki niskiego (ok. 40 cm, wzgórka 

na planie zbliżonym do trapezu (dł. kilkanaście metrów) na polu położonym ok. 50 m na 

wschód od domu nr 144 w Koźmicach Wielkich. 

5 Uprzejme ustne informacje dr. K. Tuni. Pragnę wyrazić gorące podziękowanie Panu Doktorowi 

Krzysztofowi za udostępnienie wyników swoich niepublikowanych badań oraz za pomoc 

w przygotowaniu tego artykułu. 

Bibliografia 

Burchard B., Badania grobowców typu megalitycznego w Zagaju Stradowskim w południowej Polsce, 

Sprawozdania Archeologiczne 50, 1998 

Chmielewski W., Zagadnienie grobowców kujawskich w świetle ostatnich badań, Łódź, 1952 

Gancarski J., Machnikowie A.J., Wyniki badań kurhanu A kultury ceramiki sznurowej we wsi Biegówka, 

gmina Jasło, województwo krośnieńskie, Acta Archaeologica Carpathica 25, 1986 

Gromnicki J., Grób kultury czasz lejowatych w Stradowie, pow. Kazimierza Wielka, Sprawozdania 

Archeologiczne 13, 1961 

101

102 

Jażdżewski K., Związki grobowców kujawskich w Polsce z grobami megalitycznymi w Niemczech 

Północnych, w Danii i krajach zachodnioeuropejskich, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego 

i Etnograficznego – Seria Archeologiczna 17, 1970 

Ławecka D., Wstęp do archeologii, Warszawa, 2000 

Rydzewski J., Dwa starosznurowe znaleziska grobowe z Witowa, pow. Kazimierza Wielka, Sprawozdania 

Archeologiczne 25, 1973 

Tunia K., Ogólnopolska konferencja archeologiczna Słonowice’96, Sprawozdania Archeologiczne 

48, 1996 

Tyniec A., Valde-Nowak P., Wyniki badań cmentarzyska kurhanowego w Łubienku, woj. krośnieńskie, 

Acta Archaeologica Carpathica 29, 1990 

Wierzbicki J., Łupawski mikroregion osadniczy ludności kultury pucharów lejkowatych, Poznań, 

1999 

Zoll-Adamikowa H., Uwagi o sposobach badań wczesnośredniowiecznych kurhanów ciałopalnych, 

Archeologia Polski 21, 1976 

Zoll-Adamikowa H., Niżnik J., Z badań kopców-mogił w Jawczycach i Wiatowicach (Podkarpacie 

Polskie) w latach 1060-1961, Acta Archaeologica Carpathica V, 1965 

Zollówna H., Grupa kopców w Koźmicach Wielkich, pow. Kraków, Acta Archaeologica Carpathica, 

I/1, 1958 

Summary 

Some remarks on the methodology of barrow research. Experiences from Little 

Poland Upland and Carpathian region 

The advancement of archaeological excavations in Southern Poland, including Carpathian 

region, as well as the development of archaeology, influences the progression of barrow research. 

Basing on the experience gained through barrow exploration research one should realize that 

both the central grave and barrow mound should alike be explored and documented thoroughtly. 

We can assume that barrow grave is composed of: 

- central grave pit, 

- secondary burial pits, 

- groove marking the original barrow range, 

- clay-pit from which the material used for barrow construction was obtained, 

- traces of posts surrounding either central grave pit or the whole barrow, 

- mound. 

Considering the above list an archaeologist should carry out the exploration on properly 

large area in order to recognize all these elements. Presumedly, some other structural elements

of the grave may have been preserved near the barrow. Unfortunatelly, most often the archaeological 

trench covers only a part of burrow’s mound. 

Some archaeological sites with barrows uncovered in the territory of Little Poland, which 

significantly influenced the successive archaeological explorations, include Zagaje Stradowskie 

in Little Poland Upland Wyżynie Małopolskiej i Jawczyce and Koźmice Wielkie in Carpathian 

region. 

During the exploration of Jawczyce, a totally new stratigraphic, or we should rather say geochemical 

relation, has been most probably for the first time recognized. This regards „silver” fillings 

of features, instead of dark-brown – black, mosty of Neolithic origins. 

The excavation works conducted in Jawczyce had been preceded by syrvey research carried 

out in Koźmice Wielkie located in the zone of Pogórze Wielickie. Four well-recognized mounds 

and traces of 3 other – heavily destroyed – have been investigated. Neither moveable relics nor 

traces of cultural layer have been found. The arrangement of mounds can be assumed distinctive. 

They are paralel and located on longer W-E axis; the shape of two mounds is trapeziform. 

Carrying out the exploration of a barrow, regardles of the chronology, we should be aware 

of its significant palaeographic importance. Since the barrows are features which must be fully 

explored we should also realize that once the excavations have been initiated the barrow will be 

totally destroyed. Only complete exploration of the place on which the mound was created allows 

us reconstruct burial rites of a particular population. However, from the standpoint of the 

preservation of historical monuments, every explored barrow should be reconstructed. 

103

104 

Justyna Baron 

Wybrane aspekty metodyki badań 

i rekonstrukcji zabudowy osad okresu halsztackiego 

na przykładzie stanowiska w Polwicy na Śląsku 

.................................................................................................................................................................................................................. 

Ślady osadnictwa pradziejowego i wczesnośredniowiecznego były odkryte w Polwicy, 

gm. Domaniów, na stanowisku 5 już w latach 30. ubiegłego wieku, podczas budowania 

autostrady. 

Kolejne badania zostały przeprowadzone na tym terenie w ramach akcji AZP, 

w latach 80. Badania archeologiczne związane z budową autostrady A-4 na stanowisku 

rozpoczęto w marcu 1998 i trwały one do kwietnia 2000 roku. Ogółem na powierzchni 

około 2,5 ha odkryto 3492 obiekty datowane od neolitu po wczesne średniowiecze. 

Miąższość warstwy kulturowej na stanowisku wahała się od 0,05 do 0,45 

m (Dobrakowski, Domańska, Lodowski, Noworyta, Romanow 2001: 130 i nn.; 2003, 

250 i nn.). 

Stanowisko sąsiaduje ze stanowiskami Polwica 4 i Skrzypnik 8. Stanowiska te tworzyły 

2 duże osady kultury łużyckiej, z czego na terenie Polwicy 4 i Skrzypnika 8 przeważały 

obiekty datowane ogólnie na epokę brązu, a w Polwicy 5, datowane na okres 

halsztacki C. 

Moim celem była próba stworzenia pewnego modelu badania rozległej osady, dlatego 

też do analizy wybrałam przebadane w znacznym stopniu stanowisko Polwica 5, 

o dość dobrze określonej chronologii i zasiedlone przez względnie krótki okres (Baron 

2005). 

Analiza zasiedlenia stanowiska przebiegała według następującego schematu: 

1. Ustalenie, które z obiektów wielokulturowego stanowiska możemy wiązać z osadnictwem 

końca epoki brązu i wczesną epoką żelaza 

Ogólna liczba obiektów zawierających ceramikę kultury łużyckiej na stanowisku Polwica 

5 wynosiła 897 zespołów, w tym 605 zawierających wyłącznie materiał kultury 

łużyckiej. 

W analizie stanowiska nie ujęto jednak części obiektów pierwotnie określonych jako 

łużyckie. Chociaż w ich wypełniskach odkryto wyłącznie ceramikę kultury łużyckiej, 

ich funkcja wskazuje raczej na związek z istniejącą później na tym terenie osadą produkcyjną 

kultury przeworskiej. Wykluczone z analizy zostały zatem 23 obiekty, do których 

należały prażaki, dymarki, piece i jamy wygrzewcze i inne tego rodzaju obiekty, których 

jednoznacznie określona funkcja zaprzecza ich przynależności do kultury łużyckiej,

a dostanie się do ich wypełniska materiału ceramicznego tej kultury należy uznać za 

efekt procesów podepozycyjnych. 

Zgodnie z zasadami stratygrafii nie uwzględniono także obiektów ewidentnie przecinających 

obiekty kultury przeworskiej. 

Efektem tego etapu analizy było naniesienie na ogólny plan osady obiektów, które 

możemy łączyć z tzw. kulturą łużycką (ryc. 1). 

2. Podział osady na zagrody 

Ryc. 1. Plan osady odkrytej na stanowisku Polwica 5 z zaznaczonymi zasięgami 

zagród osady ludności kultury łużyckiej. Obiekty tej kultury zaznaczone są 

czarnym wypełnieniem. 

Fig.1. Plan of a settlement discovered at Polwica 5 with marked farmsteads of 

the Lusatian culture; pits of that culture are marked in black. 

Skupiska obiektów zagłębionych tworzyły wyraźne i powtarzalne układy, najczęściej 

na planie zbliżonym do owalu, ze śladami budynku wzniesionego w konstrukcji słupowej 

wewnątrz. Na podstawie tych wstępnych obserwacji kartograficznych skonstruowany 

został model zagrody, w którym obiekty gospodarcze otaczały budynek mieszkalny 

(ryc. 2). Koncentrowałam się na badaniu nieprzypadkowych, powtarzalnych relacji 

przestrzennych obiektów, tak aby możliwe było podjęcie próby odtworzenia zasad tworzenia 

zabudowy wspólnych dla wszystkich mieszkańców osady. Łącznie wydzielono 

17 zagród. Nie są one oczywiście identyczne, jednak wykazują wyraźne podobieństwa 

w zakresie organizacji przestrzennej, co przejawiało się w sytuowaniu budynku mieszkalnego 

o konstrukcji słupowej w centrum zagrody i otoczeniu go obiektami gospodarczymi 

o rozmaitym przeznaczeniu (ryc. 3, 4). Można przypuszczać, że niektóre z zagród 

mogły wyglądać tak jak na przedstawionej rycinie (ryc. 5). 

3. Analiza ilościowa ceramiki i kości w obrębie zagród 

Łącznie z wypełnisk obiektów tzw. łużyckich pochodzi ok. 28 000 fragmentów ceramiki. 

Materiał ten wciąż jest opracowywany, jednak wykonano już wstępne analizy związane 

z badaniem dystrybucji i stopnia fragmentacji oraz erozji zabytków w obrębie zagród. 

105

106 

Ryc. 2. Przykłady zagród. 

Legenda: 1 – jama 

zasobowa, 2 – budynek 

zagłębiony, 3 – palenisko, 

4 – jama śmietniskowa, 

5 – jama garbarnicza, 

6 – studnia, 7 – funkcja 

nieokreślona. 

Fig. 2. Examples of 

farmsteads: 1 – storage pit, 

2 – sunken-floored 

building, 3 – hearth, 

4 – waste-pit, 5 – tanning 

pit, 6 – well, 7 – undefined 

function. 

Zwrócono między innymi uwagę na stopień kumulacji materiału zabytkowego 

w obiektach zagłębionych. Analiza ilościowa pozwalała na wskazanie zasięgu najsilniejszej 

kumulacji ceramiki i kości, związanej z funkcjonowaniem w obrębie zagrody 

prawdopodobnej strefy wyrzucania odpadków. Posługiwałam się 6 przedziałami ilościowymi 

dla ceramiki (1-5, 6-20, 21-50, 51-100, 100-200 i ponad 200 fragmentów) 

i 5 dla kości (0, 1-5, 6-20, 21-100, ponad 100 fragmentów) (ryc. 6, 7). 

Obserwacja ilościowego rozkładu ceramiki i kości w obiektach w obrębie zagród pozwoliła 

na wyróżnienie kilku modeli przestrzennych stref deponowania odpadków. Jest 

to, zdaniem E. Neustupnego (1998: 45), przestrzeń intencjonalnie stworzona, co nadaje 

jej cechy źródła archeologicznego. Strefa ta łączyła się z innymi strefami aktywności, 

najczęściej ze strefą zamieszkania. Najprostszy i najbardziej oczywisty był mechanizm 

wyrzucania odpadków po prostu poza domostwo, bez ustalania reguł deponowania odpadów, 

a jedynym czynnikiem delimitacyjnym stref była zgodność ich zasięgu z zasięgiem 

terytorium zamieszkiwanego przez daną społeczność. 

Na osadzie w Polwicy lokalizację omawianych stref w zagrodach można przedstawić 

w postaci 4 schematów, oznaczonych literami A, B, C i D (ryc. 8) 

Schemat A przedstawia sytuację, w której liczba zabytków ruchomych w obiektach 

jest odwrotnie proporcjonalna do odległości obiektów nieruchomych od budynku mieszkalnego. 

Jest to więc koncentryczny model akumulacji zabytków w obiektach. 

Jako schemat B przedstawiona została sytuacja, kiedy liczba fragmentów i ceramiki 

oraz kości zwierzęcych rosła proporcjonalnie do odległości od domostwa. Można 

podejrzewać, że w tym modelu deponowania odpadów starano się nie wyrzucać ich 

w bezpośredniej bliskości budynku mieszkalnego, ale zachowywany był minimalny 

odstęp od niego. 

Zgodnie ze schematem C obiekty zawierające materiał zabytkowy mieszczący się 

w tych samych przedziałach ilościowych tworzył skupiska w obrębie zagrody. 

Ostatni model – D charakteryzuje nieregularność rozkładu obiektów zawierających 

podobną liczbę zabytków. Cechuje on zwłaszcza zagrody, w których wystąpiła niewielka 

liczba obiektów.

Kolejny etap analizy to: 

4. Stopień fragmentacji ceramiki 

Ryc. 3. Rekonstrukcja 

modelu zabudowy 

zagrody. 

Fig. 3. Reconstruction 

of a farmstead. 

Analiza taka spełnia uzupełniającą rolę przy określaniu funkcji obiektów i ustalaniu intensywności 

działań erozyjnych w obrębie obiektów i zagród. Przeprowadzono ją według 

kryteriów wielkościowych zaproponowanych przez A. Buko (1991: 349 i nn.), czyli 

mieszczących się w kwadratach o boku 2 cm, 2-5 cm i powyżej 5 cm. Wielkości te 

zostały określone odpowiednio jako „małe”, „średnie” i „duże”. Zgodnie z sugestiami 

autora wykonałam także próbę dla kilkudziesięciu obiektów, mającą na celu sprawdzenie, 

czy rozkłady te zbliżone są do proponowanych przez niego. Próba miała też na 

celu zbadanie przydatności kategorii wielkościowych ustalonych pierwotnie dla ceramiki 

średniowiecznej. Taki test wykonałam przez wyznaczenie kryteriów wielkościowych 

Ryc. 4. Rozkład ilościowy 

zabytków ruchomych 

w obrębie zagrody: 

A – fragmentów ceramiki, 

B – kości zwierzęcych. 

Fig. 4. Quantitative 

distribution of artefacts 

within a farmstead: 

A – pottery fragments, 

B – animal bones. 

107

108 

z dokładnością do 1 cm. Jego wyniki 

były zbliżone i potwierdziły przydatność 

kategoryzacji według podanych wyżej 

przedziałów wielkościowych. 

Uzyskane rezultaty zostały opracowane 

w formie graficznej, zarówno na poziomie 

pojedynczych obiektów (ryc. 9), 

jak i zagród (ryc.10). Fragmenty ceramiki 

zdeponowane w sposób intencjonalny 

lub przypadkowy na powierzchni osady 

narażone były na długotrwałe procesy 

niszczące wskutek deptania przez zwierzęta 

i ludzi. Dla materiałów znajdujących 

się na powierzchni osady deptanie 

jest tym czynnikiem, który powoduje, że 

materiał zabytkowy jest ostatecznie deponowany 

i wskutek tego nie może mieć 

zniszczeń powodowanych przez warunki 

atmosferyczne. Natężenie działania 

tego czynnika zależy przede wszystkim 

od miejsca, w którym ceramika została zdeponowana, i od rodzaju podłoża. Zakres 

zniszczeń jest większy w miejscach częściej uczęszczanych przez ludzi i zwierzęta, jego 

natężenie jest natomiast mniejsze na obrzeżach zagród (osad także) i w miejscach deponowania 

zanieczyszczeń. 

Graficznie przedstawiony rozkład wielkościowy ceramiki z każdego obiektu, naniesiony 

na plan zagród, zdaje się potwierdzać zależność pomiędzy frakcją ceramiki 

a odległością od budynku mieszkalnego. Plany większości zagród wskazują, że ceramika 

o niskiej frekwencji fragmentów dużych i wyraźnie zaznaczonej obecności małych 

fragmentów zalegała najbliżej budynku mieszkalnego. Wraz ze wzrostem odległości od 

domostwa proporcje wielkości zmieniały się na korzyść dużych fragmentów, z jednoczesnym 

zanikiem frakcji małej (ryc. 10). 

5. Stopień erozji fragmentów ceramiki 

Ryc. 5. Schematy akumulacji materiału zabytkowego 

na poziomie zagród. 

Fig. 5. Accumulation models at the level of 

the farmsteads. 

292 obiekty (z ogólnej liczby 897 jam zawierających ceramikę kultury łużyckiej) zawierały 

zarówno materiał kultury łużyckiej, jak i innych jednostek kulturowych, przede 

wszystkim różnych faz kultury przeworskiej, ale także kultur neolitycznych (KCWK 

i KPL) i wczesnego średniowiecza. Chociaż słusznie przyjmuje się, że to najmłodszy 

materiał ustala datę funkcjonowania całego zespołu, w pojedynczych przypadkach 

było możliwe ustalenie prawdopodobnej przynależności kulturowej zespołu i wskazanie 

na starszą chronologię, niż to wynika z przedstawionego wyżej założenia. Oparto 

się na obserwacji i porównaniu stopnia erozji ceramiki zaliczonej do dwóch różnych 

jednostek kulturowych. Jako erozję określono zespół zjawisk powodujących deformacje 

morfologiczne wyrobów garncarskich wskutek ścierania i wymywania cząsteczek

Ryc. 6. Przykład analizy wielkości fragmentów ceramiki na poziomie zagrody 

i pojedynczego obiektu. 

Fig. 6. Analysis of pottery fragments size at a farmstead and a single pit level. 

surowca. Ślady działania erozji są widoczne zwłaszcza na fragmentach rozbitych naczyń, 

które po wyrzuceniu zalegały przez jakiś czas na powierzchni terenu. Stopień erozji ceramiki 

w warunkach lądowych, a więc takich, z jakimi mamy do czynienia w Polwicy, 

nie jest jednak wyłącznie funkcją czasu, w jakim ułamki naczyń zalegały na powierzchni 

terenu, ale także rodzaju i zakresu działania zjawisk erozyjnych, takich jak działanie 

fizyko-chemiczne wody, obtaczanie i ścieranie, działalność eoliczna czy wietrzenie mrozowe. 

Zakładając, że obserwacja stopnia erozji spełnia funkcję pomocniczą we wnioskowaniu 

o przebiegu procesów stratyfikacji, można uznać, że ceramika o relatywnie mniejszym 

stopniu erozji nie zalegała lub zalegała krócej na powierzchni stanowiska, a więc 

w większym stopniu, jeśli nie bezpośrednio, związana była z okresem funkcjonowania 

danego obiektu. Porównanie stopnia erozji w zbiorach ceramiki zaliczanej do dwóch 

różnych jednostek kulturowych odkrytych w jednym obiekcie pozwala na określenie 

prawdopodobnej przynależności kulturowej samego obiektu. Jest to oczywiście metoda, 

którą można stosować z dużą dozą ostrożności, z zastrzeżeniem, że należy ją traktować 

wyłącznie pomocniczo (por. Buko 1991: 349-359). 

6. Stworzenie modelowego obrazu osady 

Aby obraz rozkładu zagród w obrębie osady był bardziej przejrzysty, wykonano schematyczny 

plan stanowiska, oznaczając kategorię funkcjonalną obiektów symbolem graficznym, 

a chronologię – odpowiednim kolorem. Na plan naniesiono także zarysy budynków 

mieszkalnych oraz zasięg poszczególnych zagród. 

109

110 

Ryc. 7. Model organizacji przestrzennej i faz zasiedlenia osady. Chronologia: EB – epoka brązu, EB/HC 

– epoka brązu/okres halsztacki, HC – okres halsztacki, KŁ – ogólny czas trwania kultury łużyckiej. 

Fig. 7. Model of spatial arrangement and settlement stages. Chronology: EB – Bronze Age, EB/HC – Bronze 

Age/Hallstatt Period, HC – Hallstatt Period, KŁ – Lusatian culture. 

Określenie tzw. chronologii artefaktualnej obiektów w Polwicy, nawiązującej terminologicznie 

do systemu J. Kostrzewskiego, nie jest pomocne w obserwacji struktury 

przestrzennej osady, a raczej wprowadza, moim zdaniem, złudzenie jej wielofazowości. 

Mamy do czynienia z określeniami, takimi jak: IV okres epoki brązu IV-V EB, IV/V 

EB, EB ogólnie, V EB, V EB/okres HC i okres HC, a także ogólne datowanie na czas 

trwania kultury łużyckiej. Osada z pewnością była kilkufazowa, bo niektóre obiekty 

kultury łużyckiej się przecinają, ale wprowadzenie 8 dość sztucznie wydzielonych stadiów 

raczej zaciemnia niż ilustruje obraz jej rozwoju. 

W celu uproszczenia modelu pominięto szczegółowy podział chronologiczny obiektów, 

pozostawiając jedynie podział na epokę brązu, okres przejściowy między epoką 

brązu a wczesną epoką żelaza, okres halsztacki C i, tam gdzie nie było możliwe nawet 

tak ogólne datowanie, na ogólny czas trwania kultury łużyckiej. Celem było nie określenie 

dokładnych ram czasowych funkcjonowania poszczególnych partii osady, ale raczej 

wykazanie ogólnych tendencji rozwojowych przez ukazanie sekwencji faz od najstarszej 

do najmłodszej. 

Analiza modelowa wykazała, że przy takim podziale chronologicznym o wiele wyraźniejsze 

staje się wydzielenie stref osady: starszej, gdzie wystąpiły zagrody datowane 

na epokę brązu (w ich skład wchodziła też większość obiektów datowanych ogólnie na 

czas trwania kultury łużyckiej) przejściowej, którą tworzyły zagrody składające się zarówno 

z obiektów datowanych na epokę brązu, jak i okres halsztacki C i młodszej, gdzie 

prawie wyłącznie wystąpiły obiekty datowane na wczesną epokę żelaza. Zagrody odkryte 

na osadzie tworzyły trzy równoległe rzędy, przy czym każdy z nich odpowiadał innej 

fazie zasiedlenia. Rzędowy układ zabudowy na osadach z epoki brązu i wczesnej epoki 

żelaza jest niezwykle rzadko rejestrowany, co wynika zapewne z niewystarczającego 

stopnia ich przebadania. Nielicznymi przykładami są Dębnica i Konin (Bukowski 1979: 

236).

Stanowisko tak rozległe jak Polwica umożliwia przeprowadzenie licznych analiz na 

wielu poziomach – od pojedynczych obiektów aż po całą osadę. Przedstawione powyżej 

zabiegi należy traktować jako próby i propozycje wieloaspektowej analizy tego niezmiernie 

interesującego stanowiska. 

Bibliografia 

Baron J., Przestrzenna organizacja osad ludności kultury łużyckiej. Przykład stanowiska w Polwicy, 

Archeologiczne Zeszyty Autostradowe, t. 4, 2005 

Buko A., Wykorzystanie zjawiska erozji ceramiki w analizach procesów formowania się stanowisk 

osadniczych, Sprawozdania Archeologiczne, t. 42 

Bukowski Z., Charakterystyka cmentarzysk i osiedli kultury łużyckiej, (w:) J. Dąbrowski, Z. Rajewski 

(red.) Prahistoria Ziem Polskich, t. IV, Od środkowej epoki brązu do środkowego okresu lateńskiego, 

Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk, 1979 

Dobrakowski M., Domańska J., Lodowski J., Noworyta E., Romanow K., Wstępne sprawo- 

zdanie z archeologicznych badań ratowniczych na stanowiskach: Polwica 4 i 5 oraz Skrzypnik 8, gm. 

Domaniów, woj. dolnośląskie przy budowie autostrady A4, (w:) Zeszyty Ośrodka Ratowniczych 

Badań Archeologicznych Seria B: Materiały Archeologiczne. Raport 96-99, Warszawa, 2001 

Dobrakowski M., Domańska J., Lodowski J., Noworyta E., Romanow K., Sprawozdanie 

z badań ratowniczych w latach 1999-2000 na stanowiskach Polwica 5 oraz Skrzypnik 8, gm. Domaniów, 

woj. dolnośląskie, przy budowie autostrady A4, (w:) Zeszyty Ośrodka Ratowniczych Badań 

Archeologicznych Seria B: Materiały Archeologiczne. Raport 2000, Warszawa, 2003 

Neustupný E., Structure and events: The theoretical basis on spatial archaeology, (w:) E. Neustupný 

(ed.), Space in the Prehistoric Bohemia, Praga, 9-44, 1998 

Summary 

Some aspects of methods and reconstruction of building model of 

Hallstatt period settlements on the example of Polwica site (Silesia) 

An extensive settlement was discovered at Polwica during archaeological testing prior to the 

construction of the A4 motorway. In two trenches 3492 archaeological features dated from the 

Neolithic to the Middle Ages were exposed. In my research, I focused on Late Bronze and Early 

Iron Age settlement stages consisting of over 600 pits. 

The settlement analyses were carried out according to the following schema: 

1. Defining which features may be connected with Late Bronze and Early Iron Age stages. 

2. Dividing the village area into farmsteads. 

3. Pottery and animal bones quantitative analyses. 

4. Pottery fragmentation. 

5. Pottery erosion. 

6. Model of the settlement. 

111

112 

Janusz Czebreszuk 

Badania na osadzie obronnej 

z wczesnej epoki brązu w Bruszczewie, gm. Śmigiel, 

woj. wielkopolskie w aspekcie metodycznym 

.................................................................................................................................................................................................................. 

Artykuł powstał w ramach realizacji projektu KBN nr 1H01H02728 

Stanowisko w Bruszczewie (gm. Śmigiel, pow. Kościan, woj. wielkopolskie) oznaczone 

numerem 5 jest znane w literaturze już od lat 60. XX wieku, jako jeden z najbardziej 

spektakularnych obiektów z początku epoki brązu na ziemiach polskich. W dziejach 

jego badań wyróżnić można dwa etapy (Czebreszuk, Müller, Silska 2004). Pierwszy 

wiąże się z wykopaliskami Z. Pieczyńskiego z Muzeum Archeologicznego w Poznaniu, 

które miały miejsce w latach 1964-1968. Badania te, niezakończone niestety pełną monografią, 

dostarczyły informacji o umocnionym charakterze osady oraz o obecności na 

niej działalności metalurgicznej (Silska 2001). Drugi etap badań, który będzie przedmiotem 

tego przyczynku, rozpoczął się w roku 1995 i trwa do dziś. Instytucją prowadzącą 

jest Instytut Prahistorii UAM, a kierownikiem autor niniejszych uwag. Od 1999 

roku badania w Bruszczewie są elementem polsko-niemieckiego interdyscyplinarnego 

projektu badawczego dotyczącego początków stratyfikacji społecznej na przełomie epok 

neolitu i brązu w Europie Środkowej. Ze strony niemieckiej kieruje nim prof. Johannes 

Müller z Uniwersytetu w Kilonii. 

W prezentowanym przyczynku skupię się tylko na jednym aspekcie tego projektu, 

a mianowicie na głównych zasadach organizacji i metodyce badań terenowych. 

1. Ogólne informacje o stanowisku 

1.1. Topografia 

Stanowisko w Bruszczewie znajduje się na pograniczu Wysoczyzny Śmigielsko-Lipnowskiej 

i Równiny Kościańskiej, w dolinie rzeki Samica, która jest lewym dopływem 

Obry (Hildebrandt-Radtke 2004). W mikroskali zajmuje ono sandrowe wzniesienie, 

które tworzy piaszczysty półwysep otoczony z trzech stron (zachodniej, południowej 

i wschodniej) organicznymi uwarstwieniami (torfy i gytie) doliny Samicy (ryc. 1). Tylko 

od północnego zachodu łączy się on wąskim przesmykiem z wysoczyzną. Stanowisko 

zajmowało całą powierzchnię wzgórza, łącznie z dolnymi partiami stoku, która zalegały 

już w strefie torfowej. 

1.2. Kultura 

W tradycji badawczej osada w Bruszczewie wiązana jest z wczesnobrązową kulturą 

unietycką. Dostrzegano na niej ponadto różnorodne wpływy innych kultur, zwłaszcza

Ryc. 1. Szkic geomorfologiczny okolic 

Bruszczewa (wg Hildebrandt-Radtke 

2004, ryc. 17). Legenda: 1 – wysoczyzna 

morenowa płaska, 2 – wysoczyzna 

morenowa falista, 3 – pagórki moreny 

czołowej, 4 – wysoczyzna morenowa 

pagórkowata, 5 – terasa pradoliny, 

6 – równiny sandrowe i wodnolodowcowe, 

7 – terasy kemowe, 8 – terasy zalewowe, 

9 – dna dolin rzecznych, 10 – równiny 

torfowe, 11 – ozy, 12 – zagłębienia 

bezodpływowe, 13 – dolinki erozyjnodenudacyjne, 

14 – wydmy, 15 – długie 

stoki. 

Fig. 1. Geomorphologic outline of 

Bruszczewo region (according to 

Hildebrandt-Radtke 2004, Fig. 17). 

Caption: 1 – flat morainal eminence, 

2 – undulating morainal eminence, 

3 – moraine hills, 4 – morainal hilly 

eminence, 5 – proglacial stream valley’s 

terrace, 6 – outwash and glacial plains, 

7 – glacial terraces, 8 – over-flood terraces, 

9 – bottoms of river-valleys, 10 – peat 

plains, 11 – eskers, 12 – hollows without 

drainage, 13 – erosion-denudative valleys, 

14 – dunes, 15 – long slopes. 

kultury wieterzowskiej. Ostatnie badania wskazują ponadto na północny kierunek oddziaływań 

w postaci tzw. kultury iwieńskiej i trzcinieckiej. 

1.3. Chronologia 

Chronologia osady opiera się aktualnie na blisko 50 datach 14C, z których 43 są związane 

z początkami epoki brązu (Czebreszuk, Müller 2004). Pierwsze umocnienia powstały 

w XX wieku p.n.e. Uzupełniono je następnie w wieku XIX, a przez trzy następne 

wieki sukcesywnie konserwowano (naprawa umocnień drewnianych, pogłębianie 

fosy), gdyż dopiero w XVI wieku nastąpił ostateczny proces zasypania fosy. Istnieje 

Ryc. 2. Bruszczewo, 

gm. Śmigiel, stanowisko 5. 

Strefy stanowiska. Legenda: 

1 – kulminacja, 

2 – strefa stokowa (umocnień 

dookolnych), 3 – strefa 

torfowa. 

Fig. 2. Bruszczewo, Śmigiel 

commune, site 5. Zones of 

the site. Caption: 

1 – eminence, 2 – slopes 

zone (surrounding firmness), 

3 – peat zone. 

113

114 

Ryc. 3. Bruszczewo, gm. Śmigiel, 

stanowisko 5. Wykonywanie 

pomiarów geomagnetycznych 

w sezonie 2003. Fot. J. Müller. 

Fig. 3. Bruszczewo, site 5. 

Geomagnetic surveying carried out 

in the year 2003. Photo by 

J. Müller. 

kilka niezależnych przesłanek na potwierdzenie tezy o permanentnym zasiedleniu tego 

miejsca w trakcie całej pierwszej połowy drugiego tysiąclecia p.n.e. W świetle powyższych 

uwag wczesnobrązowa osada w Bruszczewie nie ma wyłącznie „wczesnobrązowej” 

chronologii, gdyż trwa również w trakcie II okresu epoki brązu (do BD włącznie) 

(Ignaczak 2002: ryc. 62). 

1.4. Strefy stanowiska 

Na stanowisku w Bruszczewie można wyróżnić trzy strefy (ryc. 2), których badanie 

wymaga zastosowania nieco odmiennych metod wykopaliskowych. Są to: kulminacja 

wzniesienia, strefa stokowa (umocnień) i strefa torfowa. Pierwsza z nich jest najsilniej 

narażona na czynniki niszczące substancję kulturową. 

2. Metodyka prospekcji nieinwazyjnych 

Osada obejmuje obszar w kształcie koła o średnicy ok. 120 m, czyli nieco ponad hektar 

powierzchni. Badaniami wykopaliskowymi objęto do sezonu 2005 łącznie powierzchnię 

ponad 38 arów, co w porównaniu z powierzchnią osady jest tylko niewielkim procentem. 

Naszym zamiarem jest eksploracja wykopaliskowa ograniczonych części stanowiska, 

niezbędnych do pełnej rekonstrukcji całego założenia. Aby ten cel osiągnąć, 

konieczne było wsparcie innych, nieinwazyjnych metod prospekcji stanowisk archeologicznych. 

Tylko w pierwszej strefie (kulminacja), zważywszy na czynnik konserwatorski, 

konieczne jest jak najszybsze zbadanie jej w całości. 

2.1. Odwierty 

Pierwszą metodą pozawykopaliskową zastosowaną w Bruszczewie były odwierty, wykonane 

w ramach siatki o oczkach 8 (na wzgórzu) i 5 m (w strefie torfowej). Dzięki 

systemowi odwiertów pozyskaliśmy już w sezonach 1995-1997 pierwsze informacje 

o przebiegu fosy i zasięgu warstwy kulturowej w strefie torfowej. 

2.2. Badania geomagnetyczne 

Przełomowe znaczenie w rekonstrukcji założenia obronnego odegrała metoda geomagnetyczna 

(ryc. 3). Użyto radiometru Fluxgate Grad 601-2 firmy Bartington Instruments

Ryc. 4. Bruszczewo, gm. Śmigiel, stanowisko 5. 

Magnetogram stanowiska. 

(wg Ducke, Müller 2004, ryc. 23). 

Fig. 4. Bruszczewo, site 5. Magnetogram of the 

site. (According to Ducke, Müller 2004, Fig. 23). 


Interpretacja obrazu odcieni szarości 

magnetogramu stanowiska. (wg. Ducke, Müller 

2004, Ryc. 25). 

Fig. 5. Bruszczewo, site 5. Interpretation of the 

grey tones of site’s magnetogram. (According to 

Ducke, Müller 2004, Fig. 25). 

z Wielkiej Brytanii. Odstęp bazowy wynosił 0,5 m. W 2003 roku zbadano cały obszar 

osady (Ducke, Müller 2004), natomiast w sezonie 2004 badania poszerzono jeszcze 

o jej otoczenie ze wszystkich stron (ryc. 4). W efekcie otrzymaliśmy obraz okrągłych, 

dookolnych umocnień, które w największym stopniu zostały zniszczone budową rowu 

nawadniającego we wschodniej części stanowiska. Przebieg fortyfikacji był czytelny 

w środowisku zarówno mineralizowanym, jak i torfowym (ryc. 5). 

2.3. Zdjęcia lotnicze 

Uzupełniające znaczenie względem danych geomagnetycznych posiadały zdjęcia lotnicze 

(ryc. 6), wykonane w różnych latach i porach roku (Nowakowski, Rączkowski 

2004). Ich interpretacja potwierdziła niezależnie od innych metod przebieg fosy oraz 

innych struktur, których funkcja i chronologia wymagają dalszych badań (ryc. 7). 

3. Charakterystyka metodyki badań wykopaliskowych 

Ogólne zasady prowadzenie badań wykopaliskowych uzależnione były od konkretnych 

warunków danej strefy stanowiska. Odmiennie traktowano kulminację, część stosunkowo 

najprostszą metodycznie, odmiennie zaś strefę stokową (umocnień) i torfową, które 

wymagały specyficznych scenariuszy metodycznych. 

3.1. Kulminacja 

Pierwszym etapem wykopalisk było zdjęcie humusu o miąższości 20-30 cm, pod którym 

na tle żółtego piasku pojawiały się obiekty pradziejowe. Zależnie od wielkości 

115

116 

Ryc. 6. Bruszczewo, gm. Śmigiel, stanowisko 5. Zdjęcie lotnicze stanowiska 

z lipca 1997 roku (wg Nowakowski, Rączkowski 2004, ryc. 18). 

Fig. 6. Bruszczewo, site 5. Aerial picture of the site taken in July 1997 

(According to Nowakowski, Rączkowski 2004, Fig. 18). 

i skomplikowania rzutu poziomego były one dzielone na działki (zazwyczaj połówki lub 

ćwiartki) i eksplorowane warstwami mechanicznymi o grubości 10 cm. 

Tegoroczne badania przyniosły w strefie kulminacji (w partii szczytowej wzniesienia) 

jedno ważne odkrycie, a mianowicie pozostałości warstwy kulturowej z epoki brązu 

w postaci intensywnie czarnego poziomu piaszczystego z bardzo dużą ilością znalezisk, zalegającego 

bezpośrednio pod humusem ornym. Jej miąższość jest niewielka i sięga 10 cm. 

Jest to znalezisko wyjątkowe, a z racji swego położenia – najbardziej narażone na niszczące 

działania agrotechniczne. 

3.2. Strefa stokowa 

Obejmuje obszar ze spektakularnymi obiektami wklęsłymi w postaci fosy (północna 

część stanowiska, por. ryc. 8) i rowu (wschodnia część stanowiska). Badania w tych częściach 

prowadzone były warstwami naturalnymi, które z kolei – w zależności od miąższości 

– mogły być ponadto eksplorowane warstwami mechanicznymi, zazwyczaj o 10 

cm grubości. 

3.3. Strefa torfowa 

Największym wyzwaniem metodycznym była strefa torfowa. Generalnie eksplorowano 

ją, podobnie jak stok, metodą warstw naturalnych, wspomaganych przez mechaniczne,


Interpretacja archeologiczna zdjęć lotniczych 

stanowiska (wg Nowakowski, Rączkowski 

2004, ryc. 21). Legenda: 1 – lokalizacja 

wykopów archeologicznych, 2 – wyróżniki 

roślinne świadczące zapewne o obecności 

obiektów archeologicznych, 3 – strefa 

wewnętrzna osady zaznaczająca się jako 

wyróżnik roślinny, 4 – uskok terenowy. 

Fig. 7. Bruszczewo, site 5. Archaeological 

interpretation of aerial pictures of the site 

(according to Nowakowski, Rączkowski 2004, 

Fig. 21). Caption: 1 – location of trenches, 

2 – floral indicators confirming the existence 

of supposed archaeological features, 3 – inner 

zone of the settlement recognized on the basis 

of floral changes, 4 – terrain fault 

niemniej prace wymagały szerszego oprzyrządowania, wynikającego ze stałej konieczności 

usuwania nadmiaru wody. Inną komplikacją metodyczną była kwestia dokumentacji 

znalezisk, w torfie ich bogactwo surowcowe było bowiem ogromne. Konieczne 

było zastosowanie osobnych inwentarzy, obok tradycyjnych, dla materiałów masowych 

i wydzielonych, także rozbudowany system rejestracji próbek, artefaktów i przedmiotów 

drewnianych. Bardziej skomplikowana była też dokumentacja rysunkowa. Pojawiające 

się konstrukcje drewniane i szybka zmiana układów stratygraficznych powodowały 

konieczność kreowania większej liczby podrysów i rysunków detalicznych w większej 

skali. 

4. Metodyka badań w strefie mineralizowanej (wybrane zagadnienia) 

4.1. Zastosowanie wykrywacza do metali 

W przypadku stanowisk ze śladami wczesnej metalurgii, jakim jest Bruszczewo, niezbędnym 

elementem wyposażenia wykopaliskowego jest wykrywacz do metali. Prospekcja 

tym przyrządem była wieloetapowa. Najpierw badano powierzchnię każdego 

wykopu, następnie każdą warstwę mechaniczną. Także humus orny był eksplorowany 

10-centymetrowymi warstwami, aby można było w całości zbadać materiał ziemny. 

Dzięki tak dokładnej penetracji odkryto przedmioty związane z metalurgią, w tym 25 

wytworów brązowych różnej wielkości, także o rozmiarach kilku milimetrów, które 

w inny sposób na pewno zostałyby przeoczone. Innym zaskakującym efektem zastosowania 

wykrywacza do metali jest możliwość wydzielenia stref na stanowisku z metalem 

i bez niego. Tego typu znaleziska zlokalizowane były tylko na kulminacji i w górnych 

partiach stoku. 

4.2. Szlamowanie wypełnisk obiektów 

Autopsja paleobotaników (m.in. dr. Krolla z Uniwersytetu w Kilonii) wykazała, że 

w Bruszczewie nawet w strefie zmineralizowanej makroszczątki botaniczne zachowały 

się w bardzo dobrym stanie, dlatego też całe wypełniska obiektów z epoki brązu były 

117

118 



Północna część stanowiska. 

Profil fosy w trakcie eksploracji. 

Fot. J. Czebreszuk. 

Fig. 8. Bruszczewo, site 5. 

N-part of the site. Cross-section 

of the moat during exploration. 

Photo by J. Czebreszuk. 

szlamowane. Były to dziesiątki taczek z ziemią w każdym sezonie. Jest to czynność 

żmudna i uciążliwa, ale ze wszech miar warta wykonania, w sposób skokowy powiększa 

bowiem naszą wiedzę na temat relacji człowiek-środowisko. 

5. Metodyka badań w strefie torfowej (wybrane zagadnienia) 

5.1. Fotogrametria 

Jedną z metod dokumentacji układów warstw i profili jest fotogrametria, metoda polegająca 

na przekształceniu fotografii skośnych w pionowe (ryc. 9). Na danym układzie 

przeznaczonym do dokumentacji wyznacza się najpierw punkty referencyjne (np. w formie 

plastikowych kwadracików). Następnie fotografuje się dany układ oraz namierza 

punkty referencyjne tachymetrem. Dane te, wraz z fotografią przerabiane są następnie 

komputerowo, a końcowym efektem procedury jest fotografia pionowa (tzn. tak, jakby 

wykonana została dokładnie pod kątem 90 stopni). 

5.2. Rysowanie do komputera 

W części torfowej stosowano również metodę bezpośredniego rysowania z komputerem 

przy zastosowaniu programu AutoCAD. Do tego celu służył specjalny zestaw (ryc. 10), 

składający się z tachymetru laserowego z pryzmatem mierniczym, podłączonego do laptopa. 

Namierzając poszczególne punkty i łącząc je w konkretne krzywe, bezpośrednio 

na wykopie powstawał zdygitalizowany rysunek, który może być dowolnie przekształcany 

komputerowo. 

5.3. Eksploracja z pomostów 

Uwarstwienia torfowe są bardzo miękkie i badanie ich bezpośrednio z powierzchni 

grozi wieloma zniszczeniami układów konsystencyjnych, konstrukcji drewnianych 

i przemieszczeniami poszczególnych zabytków. Dlatego też niezbędne jest stosowanie 

w takich eksploracjach specjalnych pomostów, z których można prowadzić wykopaliska 

(ryc. 11). Konstrukcje używane w Bruszczewie składają się z dwóch elementów

Ryc. 9. Bruszczewo, gm. Śmigiel, stanowisko 5. Przykład fotogrametrii jednego 

z profili. A – zdjęcie skośne, B – zdjęcie pionowe (przekształcone komputerowo). 

Fot. J. Kneisel. 

Fig. 9. Bruszczewo, site 5. Photogrametry of one of the cross-sections. 

A – slanting picture, B – vertical picture (digitally processed). Photo by J. Kneisel. 

metalowych wspartych na deskach, którymi wyłożone są krawędzie wykopów. Na tych 

elementach wspiera się pomost, który można przesuwać w górę i w dół. Wytrzymałość 

takiej konstrukcji jest duża. Może na niej pracować dwóch ludzi. Równocześnie nie jest 

to przedmiot ciężki. Te same dwie osoby mogą go spokojnie przesunąć czy też wyjąć 

z wykopu. 

5.4. Zastosowanie zdjęć z latawca 

W sezonie 2005 zastosowano metodę wykonywania zdjęć z góry za pomocą latawca, 

pod który podwieszony był na specjalnej prowadnicy aparat fotograficzny. Taki układ 

pozwalał na swobodne manewrowanie (w górę i w dół) aparatem w zależności od potrzeb, 

czy chcieliśmy sfotografować jeden wykop, grupę sąsiednich wykopów, czy też 

całe stanowisko. Jest to metoda tania, szybka w użyciu, a jej jedynym ograniczeniem jest 

wietrzna pogoda. 

6. Charakterystyka zadań interdyscyplinarnych 

Równie, a może bardziej istotną od metodyki wykopalisk jest metodyka gromadzenia, 

przetwarzania i wymiany pozyskanych informacji. Pouczającym i, niestety, negatywnym 

przykładem w tym względzie, jest pierwszy etap badań w Bruszczewie (lata 60. 

XX wieku), który w praktyce ograniczył się tylko do wykopalisk (Czebreszuk, Müller, 

Silska 2004), co po 30 latach radykalnie zubożyło pozyskaną wówczas pulę informacji 

(Silska 2001). 

6.1. Ustalenie stałego składu zespołu analitycznego 

W interdyscyplinarnych projektach, jakim jest np. Bruszczewo, rola archeologa polega 

głównie na koordynacji różnych działań. Pierwszym krokiem jest skompletowanie zespołu 

badawczego. W przypadku omawianego projektu liczy on kilkanaście osób. Są 

wśród nich archeolodzy: Janusz Budziszowski (Warszawa), Janusz Czebreszuk (Poznań), 

Benjamin Ducke (Kilonia), Andrzej Krzeszowski (Poznań), Marcin Ignaczak 

(Poznań), Jutta Kneisel (Kilonia), Doris Mischke (Kilonia), Johannes Müller (Kilonia), 

119

120 



Rysunek do komputera 

za pomocą programu 

AutoCAD. Fot. J. Kneisel. 

Fig. 10. Bruszczewo, site 

5. Drawing created in 

AutoCAD program. 

Photo by J. Kneisel. 

Marzena Szmyt (Poznań), Marcin Szydłowski (Poznań). Są także archeolodzy specjalizujący 

się w różnych dziedzinach pokrewnych i przedstawiciele innych dyscyplin: Iwona 

Hildebrandt-Radke (Poznań) – paleogeomorfologia, Daniel Makowiecki (Poznań) 

– archeozoologia, Zdzisław Hensel (Warszawa) i Knut Rassmann (Frankfurt a. M.)- 

paleometalurgia, Tomasz Ważny (Toruń) – dendrochronologia, Walter Dörfler (Kilonia) 

i Jean-Nicolas Haas (Insbruck) – palinologia, Helmut Kroll (Kilonia) i Sabine Karg 

(Kopenhaga) – makroszczątki, Włodzimierz Rączkowski (Poznań) – zdjęcia lotnicze, 

Tomasz Goslar (Poznań) – datowania 14C, Arkadiusz Marciniak (Poznań) – tafonomia 

kości zwierzęcych i Janusz Piontek (Poznań) – antropologia. 

6.2. Bieżąca wymiana informacji 

6.2.1. Indywidualne konsultacje na stanowisku (metodyka pobierania próbek) 

Istotnym elementem obiegu informacji są konsultacje na stanowisku. Dzięki wiedzy 

poszczególnych specjalistów mamy szersze możliwości pozwalające na bardziej racjonalne 

planowanie prac wykopaliskowych (interpretację znalezisk czy przebieg poszczególnych 

warstw). Stałym elementem są konsultacje geomorfologiczne, dendrochronologiczne, 

palinologiczne, paleobotaniczne, antropologiczne i archeozoologiczne. Wizyty 

takie mają ponadto aspekt dydaktyczny. Prof. J.-N. Hass corocznie prezentuje naszym 

studentom improwizowane na stanowisku „warsztaty palinologiczne”, natomiast 

dr H. Kroll przeszkolił grupę studentów w prawidłowym szlamowaniu wypełnisk 

obiektów. 

6.2.2. Seminaria w trakcie wykopalisk 

Swoistym elementem „programu bruszczewskiego” są interdyscyplinarne seminaria, 

które odbywają się w trakcie wykopalisk (Matuszewska 2005). Służą one bieżącej wymianie 

informacji. 

Mankamentem wielu dotychczasowych programów było prowadzenie analiz przez 

różnych specjalistów w izolacji. Były one zbierane na koniec przez kierownika badań



Wiszące mosty do 

eksploracji warstw 

w wykopach torfowych. 

Fot. D. Mischke. 

Fig. 11. Bruszczewo, site 

5. Suspended bridges used 

during exploration of layers 

in peat trenches. 

Photo by D. Mischke. 

i publikowane najczęściej z jego podsumowującym komentarzem. Tymczasem nie jest 

żadnym wielkim odkryciem teza, że wnioski poszczególnych specjalistów wzajemnie 

się warunkują, przynosząc w efekcie pogłębiony obraz badanej rzeczywistości pradziejowej. 

Stanowisko w Bruszczewie jest obiektem skomplikowanym, także pod względem 

metodycznym. Program jego badań, skupiony przede wszystkim na gromadzeniu, przetwarzaniu 

i interpretacji danych merytorycznych, powinien również uwzględniać specyfikę 

metodyczną, to znaczy musi być też projektem metodycznym. Jesteśmy wciąż 

w trakcie badań terenowych, nie ulega więc wątpliwości, że proces metodycznego doskonalenia 

wykopalisk będzie postępował. 

Bibliografia 

Czebreszuk J., Müller J., (red.) Bruszczewo. Ausgrabungen und Forschungen in einer prähistorischen 

Siedlungskammer Groβpolens/Badania mikroregionu z terenu Wielkopolski. Band/Tom I. Forschungsstand 

– Erste Ergebnisse – Das östliche Feuchtbodenareal/Stan badań – Pierwsze wyniki – Wschodnia, 

torfowa część stanowiska, Poznań–Kiel–Rahden (Westf.), 2004 

Czebreszuk J., Müller J., Zur absolutchronologischen Datierung des Siedlungsgeschehens/Chronologia 

bezwzględna osadnictwa pradziejowego (w:) J. Czebreszuk, J. Müller (ed.), Bruszczewo. Ausgrabungen 

und Forschungen in einer prähistorischen Siedlungskammer Groβpolens/Badania mikroregionu 

z terenu Wielkopolski. Band/Tom I. Forschungsstand – Erste Ergebnisse – Das östliche Feuchtbodenareal/Stan 

badań – Pierwsze wyniki – Wschodnia, torfowa część stanowiska, Poznań–Kiel–Rahden 

(Westf.), 2004, s. 293-310 

Czebreszuk J., Müller J., Silska P., Forschungsgeschichte und Grabungsverlauf/Historia badań stanowiska, 

(w:) J. Czebreszuk, J. Müller (ed.), Bruszczewo. Ausgrabungen und Forschungen in einer 

prähistorischen Siedlungskammer Groβpolens/Badania mikroregionu z terenu Wielkopolski. Band/ 

Tom I. Forschungsstand – Erste Ergebnisse – Das östliche Feuchtbodenareal/Stan badań – Pierwsze 

wyniki – Wschodnia, torfowa część stanowiska. Poznań–Kiel–Rahden (Westf.), 2004, s. 13-35 

121

122 

Ducke B., Müller J., Die geomagnetische Prospektion/Prospekcja geomagnetyczna, (w:) J. Czebreszuk, 

J. Müller (red.), Bruszczewo. Ausgrabungen und Forschungen in einer prähistorischen Siedlungskammer 

Groβpolens/Badania mikroregionu z terenu Wielkopolski. Band/Tom I. Forschungsstand 

– Erste Ergebnisse – Das östliche Feuchtbodenareal/Stan badań – Pierwsze wyniki – Wschodnia, 

torfowa część stanowiska. Poznań–Kiel–Rahden (Westf.), 2004, s. 61-68 

Hildebrandt-Radtke I., Die geomorphologische Landschaftsgliededrung/Zarys charakterystyki geomorfologicznej 

otozenia osady, (w:) J. Czebreszuk, J. Müller (red.), Bruszczewo. Ausgrabungen und 

Forschungen in einer prähistorischen Siedlungskammer Groβpolens/Badania mikroregionu z terenu 

Wielkopolski. Band/Tom I. Forschungsstand – Erste Ergebnisse – Das östliche Feuchtbodenareal/Stan 

badań – Pierwsze wyniki – Wschodnia, torfowa część stanowiska, Poznań–Kiel–Rahden (Westf.), 

2004, s. 45-49 

Ignaczak M., Ze studiów nad genezą kultury łużyckiej w strefie Kujaw, Poznań, 2002 

Matuszewska A., Międzynarodowe spotkanie „Bruszczewo. Badania mikroregionu z terenu Wielkopolski”, 

Śmigiel, woj. wielkopolskie, 7-8 sierpnia 2004 r., Folia Praehistorica Posnaniensia, t. 13/14, 

2005, s. 369-372 

Nowakowski J., Rączkowski W., Die Siedlung aus der Perspektive der Luftbilder/Osada w świetle 

analizy zdjęć lotniczych, (w:) J. Czebreszuk, J. Müller (red.), Bruszczewo. Ausgrabungen und 

Forschungen in einer prähistorischen Siedlungskammer Groβpolens/Badania mikroregionu z terenu 

Wielkopolski. Band/Tom I. Forschungsstand – Erste Ergebnisse – Das östliche Feuchtbodenareal/Stan 

badań – Pierwsze wyniki – Wschodnia, torfowa część stanowiska, Poznań-Kiel-Rahden (Westf.), 

2004, s. 53-59 

Silska P., Osadnictwo wczesnobrązowe na stanowisku nr 5 w Bruszczewie, gm . Śmigiel w świetle 

badań z lat 1964-68, maszynopis pracy magisterskiej, Poznań, 2001 

Summary 

Excavations conducted at defensive settlement dating from Early Bronze 

Age in Bruszczewo, Śmigiel commune, Great Poland province 

Site 5 Bruszczewo, Śmigiel commune, Kościan district, Great Poland province, is recognized as 

defensive settlement dated back to the 1st half of the 2nd millennium BC. (Czebreszuk, Müller, 

ed. 2004). Most of wooden construction relics remain in peatbog and are very well preserved. 

The excavations are carried out by Polish-German team led by J. Czebreszuk and J. Müller. 

From the methodical point of view this site can be regarded as difficult. The methodology of excavation 

research has been considerably developed, especially in particular zones of the site, in 

which complicated stratigraphy has been investigated. Photogrametry and AutoCAD drawings 

have been applied. Special suspended bridges have been made in the peatbog zone. Excavation 

works are additionally supported by other non-invasive methods, such as drilling, geomagnetic 

prospection, aerial photography and the use of metal detector.

Karol Dzięgielewski 

Wybrane problemy metodyki 

badań wykopaliskowych wielokulturowej osady 

w Podłężu, pow. Wieliczka, stan. 17 

.................................................................................................................................................................................................................. 

Skala ratowniczych badań wykopaliskowych, wyprzedzających budowę autostrad 

w Polsce, postawiła niedawno ogromne wyzwanie przed polską archeologią. Wydawałoby 

się, że wystarczy bardzo sprawna organizacja na każdym szczeblu – od centrum 

zarządzania po ekipy terenowe, by – stosując dostępne metody – z sukcesem zrealizować 

to przedsięwzięcie. Jak pokazuje praktyka, nie jest to jednak tylko kwestia organizacji: 

niespotykany dotąd zakres badań otworzył bowiem przed badaczami nowe 

problemy, w tym natury metodycznej czy źródłoznawczej. O ile np. nowe modele interpretacji 

zarejestrowanych zjawisk będzie można wypracować wraz z postępem opracowań 

materiałów, o tyle problemy metodyki badań terenowych należy dyskutować 

na bieżąco. Od metodyki zależy bowiem, czy autostradową akcję ratowniczą cechować 

będzie tylko ilościowy przyrost materiału archeologicznego, czy też nabierze ona 

waloru jakościowego. Z tego powodu wydaje się uzasadnione jak najszybsze dzielenie 

się doświadczeniami, nabytymi podczas prac ratowniczych. Zaprezentowane poniżej, 

wybrane problemy metodyczne, a także próby ich rozwiązania, jakie podejmowaliśmy 

podczas badań w Podłężu koło Krakowa, pozwolą być może w pewnym stopniu spełnić 

ten postulat. 

Stanowisko 17 w Podłężu, gm. Niepołomice, pow. Wieliczka, położone jest na trasie 

przyszłej autostrady A4 i badane na zlecenie Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych 

i Autostrad. Prace koordynuje Krakowski Zespół do Badań Autostrad, zaś w terenie 

kierują nimi mgr mgr Roman Szczerba i Karol Dzięgielewski (w części wschodniej 

i północnej) oraz mgr Aleksandra Sabat-Maj i dr Wojciech Machowski (w części zachodniej 

i południowej). Wykopaliska prowadzone tu w latach 1996-2001, miały charakter 

rozpoznawczy (Naglik 2001: 314, 344; Czekaj-Zastawny i in. 2003: 286, 304; 

Informator Archeologiczny 2005: 63), zaś systematyczne badania wyprzedzające budowę 

autostrady trwają od jesieni 2003 r. Stanowisko położone jest w zachodniej części regionu 

Wzniesień Wielicko-Gdowskich, nad niewielką rzeką Podłężanką, prawobrzeżnym 

dopływem górnej Wisły (ryc. 1). Zajmuje obszar ok. 6 ha, obejmując swym zasięgiem 

dwa wzniesienia w obrębie równiny zalewowej ze starorzeczami. Pokrywa geologiczna 

(utwory lessopodobne; gliniasto-piaszczyste) umożliwia typ eksploracji zbliżony 

metodycznie do stosowanego na stanowiskach lessowych zachodniej Małopolski (więcej 

na temat położenia osady, a także informacje ogólne – por. Dzięgielewska i in. 2006; 

Nowak, Dzięgielewski, Szczerba – w druku). 

123

124 

Ryc. 1. Podłęże, stan. 17, pow. Wieliczka. Położenie stanowiska w zachodniej części 

Kotliny Sandomierskiej, określanej jako Wzniesienia Wielicko-Gdowskie. Kolorem 

szarym zaznaczono zasięg aglomeracji Krakowa. Rys. K. Dzięgielewski. 

Fig. 1. Podłęże, site 17. Location of the site in the W-part of Sandomierz Basin, 

Wieliczka-Gdów Upland. The range of Krakow urban area is marked with grey 

color. Drawn by K. Dzięgielewski. 

Tuż po rozpoczęciu badań wyraźnie zarysowało się kilka charakterystycznych dla 

tego stanowiska cech, m.in. położenie części zasiedlonego terenu na obszarze zalewowym; 

obecność różnej miąższości warstw kulturowych na niemal całej powierzchni 

stanowiska; znaczny stopień zniszczenia osady w wyniku zjawisk powodziowych, 

mających miejsce w pradziejach i szczególnie w okresie nowożytnym. Chęć uzyskania 

odpowiedzi na pytania m.in. o charakter badanych nawarstwień (warstwy spływowe 

czy kulturowe?); stopień homogeniczności zespołów, naruszonych w wyniku 

procesów fluwialnych czy też o naturę specyficznych obiektów znajdowanych 

w strefie zalewowej, wymusiła znaczną ostrożność podczas terenowego etapu badań, 

a także konieczność zastosowania technik eksploracji, nietypowych dla badań ratowniczych. 

Oczywiście w równym stopniu badań tych dotyczyły również tradycyjne problemy 

spotykane podczas badań ratunkowych, związane z logistyką, efektywnością, koniecznością 

pracy w niesprzyjających warunkach pogodowych. Tych powszechnie znanych 

aspektów badań nie chciałbym tu jednak poruszać, skupiając się jedynie na wybranych, 

zasygnalizowanych wyżej problemach, odnoszących się w szczególności do 

lateńskiej fazy osadnictwa na tym wielokulturowym stanowisku. 

Metody eksploracji chat półziemiankowych kultury lateńskiej 

Najciekawszą grupę obiektów nieruchomych, związanych z zasiedleniem stanowiska 

w okresie lateńskim, stanowią czworoboczne, prostokątne domostwa zagłębione w ziemię, 

określane „półziemiankami”, choć – jak wiadomo – stopień ich zagłębienia w ziemię 

jest obecnie trudny do oceny. Nawet sama ich funkcja jako obiektów mieszkalnych 

bywa kwestionowana (Meduna 1981: 61). Do sierpnia 2007 r. przebadano 17 chat kultury 

lateńskiej. Położone były na kulminacjach obu wzniesień lub na ich południowych

Ryc. 2. Podłęże, stan. 17, pow. Wieliczka. Zdjęcie lotnicze środkowej partii stanowiska w trakcie 

badań (wrzesień 2004 r.). Zielonymi obwódkami zaznaczono zarysy dwudzielnych jam (wykrotów), 

koncentrujących się w dolinnej partii stanowiska. Ob. 220 – chata kultury lateńskiej; ob. 185 – studnia. 

Fot. K. Dzięgielewski. 

Fig. 2. Aerial picture of the central part of the site during exploration (September 2004). The outlines of 

dual pits (located in the lower part of the site) are marked with green colour Feature 220 – La Tène culture 

hut; feature 185 – well. Photo by K. Dzięgielewski. 

stokach. Zachowane zarysy chat mierzyły od 8,2 do 23,7 m², były w przybliżeniu prostokątne, 

z lekko zaokrąglonymi narożnikami (ryc. 2 – ob. 220; ryc. 3). Na podstawie zabytków: 

szklanych, metalowych i ceramicznych, znalezionych w ich wypełniskach, można 

je datować, podobnie jak całą osadę celtycką, na środkowy okres lateński (LtC1–C2). 

W trakcie badań pierwszych chat stało się jasne, że niewystarczająca jest klasyczna 

metoda eksploracji szpachelką i łopatką, połączona z uprzednią detekcją każdego poziomu 

mechanicznego wykrywaczem metali. Próbne szlamowanie wypełnisk tych obiektów 

wykazało, że nawet podczas bardzo dokładnej eksploracji, w zwartej, gliniastej warstwie, 

umykają uwadze drobne fragmenty szklanych bransolet, paciorków, przedmiotów 

metalowych (najczęściej pozbawionych już rdzenia metalicznego). W tej sytuacji 

zdecydowano się na przepłukiwanie całości wypełnisk półziemianek. Stopniowo coraz 

bardziej poszerzano gamę obiektów, których wypełniska kwalifikowano do szlamowania. 

W niektórych przypadkach punktowo badano w ten sposób także warstwę 

kulturową poza obiektami. W warunkach badań ratowniczych, prowadzonych także 

w miesiącach jesienno-wczesnozimowych, niesprzyjających kontaktowi z wodą, nastręczało 

to niekiedy znacznzch trudności. Ponieważ wszystkie nawarstwienia na stanowisku 

charakteryzują się obecnością znacznej ilości wytrąceń żelazistych, które są nierozpuszczalne 

w wodzie, niemożliwe było bezpośrednie zbieranie z sita interesujących nas 

125

126 

Ryc. 3. Podłęże, 

stan. 17, pow. Wieliczka. 

Ob. 220 – chata kultury 

lateńskiej: a) plan na 

poziomie odkrycia; b) plan 

plastycznie odsłoniętego 

dna chaty z zarysami słupów 

podtrzymujących dach; 

c-d) profile. 

Rys. K. Dzięgielewski. 

Fig. 3. Feature 220 – La 

Tène culture hut: a) plan at 

the level of discovery; 

b) plan of uncovered bottom 

of the hut and the outlines 

of posts supporting the roof; 

c-d) cross-sections. 

Drawn by K. Dzięgielewski. 

znalezisk (poza większymi fragmentami zabytków). Materiał z sit pobierany był wobec 

tego w całości i w warunkach gabinetowych poddawany kolejnemu płukaniu. Następnie 

przy użyciu szkła powiększającego i pęsety wybierano pozostałe ułamki zabytków 

(szklanych, ceramicznych itd.), makroszczątki roślinne (w tym węgle drzewne) i fragmenty 

przepalonych kości. 

Warunki glebowe na stanowisku w Podłężu uniemożliwiają zachowanie się niespalonych 

kości zwierzęcych czy ludzkich, zaś ich spalone fragmenty są na tyle niewielkie, 

że w badanych tradycyjną metodą obiektach nie znajdowano ich w większej liczbie. 

Dopiero dzięki metodzie szlamowania pozyskano spore serie przepalonych materiałów 

kostnych z obiektów kultury lateńskiej. Jednym z impulsów do zastosowania tej metody 

w Podłężu były zestawienia, opublikowane przez D. Makowieckiego, dotyczące materiału 

kostnego z Bożejewic na Kujawach, gdzie część wypełnisk obiektów poddana została 

przesiewaniu. Porównanie udziału ości ryb w materiale osteologicznym z obiektów 

niepłukanych (poniżej 1%) i płukanych (ok. 52%) uzmysławia, jak bardzo zniekształcony 

obraz gospodarki człowieka dają tradycyjne metody eksploracji (Makowiecki 2003: 

72, ryc. 24). Płukanie wypełnisk obiektów może także powiększyć (przynajmniej ilościowo) 

zasób materiałów botanicznych. Ponieważ niezależnie pobierane są liczne próby 

paleobotaniczne, nie wydaje się, by omawiana metoda mogła wpłynąć na jakościowy 

obraz tego zasobu. Ostateczne wnioski na ten temat będą możliwe dopiero po przeanalizowaniu 

przez specjalistów całości zbioru. 

Wszystkie obiekty mieszkalne kultury lateńskiej, poddane szlamowaniu, dostarczyły 

drobnych paciorków z niebieskiego (rzadziej żółtego) szkła lub ułamków bransolet

z niebieskiego czy fioletowego szkła 

(ryc. 4). Można zatem przypuszczać, 

że niewielkie fragmenty zabytków tego 

typu znajdowały się pierwotnie również 

w zasypiskach pozostałych chat, 1 

jednak nie zostały zauważone, mimo 

pieczołowitej eksploracji przy użyciu 

szpachelek. Zbiór szklanych zabytków 

celtyckich z Podłęża, liczący obecnie 

62 artefakty (28 fragmentów bransolet 

i 34 paciorki), jest największą kolekcją 

tego typu z terenu ziem polskich. 

Pewna jej część to artefakty pozyskane 

z chat i innych obiektów, poddanych 

całościowemu szlamowaniu. Również 

w skali środkowoeuropejskiej jest to 

znaczący zbiór celtyckich zabytków 

szklanych. Dla przykładu, spośród 

licznych osad lateńskich we wschodniej 

Austrii (w różnym stopniu przebadanych) 

tylko cztery dostarczyły więk- 

Ryc. 4. Podłęże, stan. 17, pow. Wieliczka. Wybór 

fragmentów ozdób szklanych kultury lateńskiej 

(paciorków i bransolet) z chat półziemiankowych, 

pozyskanych dzięki szlamowaniu wypełnisk 

(ob. 487, 488, 514, 519). Fot. K. Dzięgielewski. 

Fig. 4. Selection of fragments of La Tène culture 

ornaments (beads and bracelets) recovered from 

semi-subterranean houses (features 487, 488, 514, 

519). Photo by K. Dzięgielewski. 

szej ilości zabytków szklanych (ponad 25) (Karwowski 2004: 46). Otwarte na razie 

pozostaje pytanie, na ile liczebność tego rodzaju ozdób w Podłężu odzwierciedla skalę 

i metodykę badań, a na ile rangę osady. Przykładowo, na podobnie datowanej osadzie 

w Nitrze-Šindolce na Słowacji, gdzie wyeksplorowano 32 chaty kultury lateńskiej, znaleziono 

jedynie 8 fragmentów szklanych bransolet i 3 fragmenty poprzecznie nacinanych, 

szklanych pierścieni (Březinová 2004: 143). 

Interesujące uwagi do metodyki badań można poczynić na przykładzie najbardziej 

efektownych znalezisk, jakich dokonano przy użyciu sita, a mianowicie dwóch monet 

celtyckich – złotej i srebrnej. Oba drobne numizmaty znaleziono w wypełniskach 

chat półziemiankowych (ob. 487 i 514). Srebrna moneta zalegała w warstwie użytkowej 

chaty 487. Użyty przed eksploracją tej warstwy wykrywacz metali nie zasygnalizował 

jej obecności. Jak pokazały przeprowadzone później próby, wystarczyło nakrycie tej 

niezwykle drobnej monety (0,69 g) większym fragmentem naczynia ceramicznego, by 

urządzenie nie rejestrowało obecności srebra. Można oczywiście dyskutować na temat 

jakości użytego sprzętu, jednak faktem jest, że to skądinąd bardzo użyteczne – w fachowych 

rękach – narzędzie, prowadzić może do uśpienia czujności prowadzącego badania 

(por. Barford 1999: 138). Choć należy zalecać stosowanie detektorów metali w trakcie 

badań, to trzeba pamiętać o ograniczonych możliwościach tych urządzeń. Wydaje 

się, że tylko szlamowanie wypełnisk niektórych kategorii obiektów może dać całkowitą 

gwarancję nieutracenia istotnych informacji. W przypadku badań stacjonarnych należy 

więc dążyć do przesiewania wypełnisk większości obiektów, w przypadku badań ratowniczych 

– przynajmniej tych, które potencjalnie mogą nieść najcenniejsze informacje 

(chaty, warstwy użytkowe jam zasobowych, dna studni itp.). 

127

128 

Ryc. 5. Podłęże, stan. 17, pow. 

Wieliczka. Ob. 515 – chata kultury 

lateńskiej. Plastycznie odsłonięte dno 

z widocznymi zarysami słupów nośnych 

dachu i rowkami fundamentowymi. 

Fot. R. Szczerba. 

Fig. 5. Feature 515 – La Tène culture 

hut. Uncovered bottom of the hut and 

the outlines of posts supporting the roof. 

Photo by R. Szczerba. 

Generalnie eksploracja chat prowadzona była metodą warstw mechanicznych, w ramach 

których osobno eksplorowano i oddzielnie pobierano materiał zabytkowy oraz 

próbki z warstw naturalnych. Zakładano również cięcia profilowe – najczęściej w układzie 

krzyżowym. Części przydenne chat, zagłębione w podłoże, eksplorowano natomiast 

metodą plastyczną, odsłaniając oryginalny poziom podłogi. Dzięki tej metodzie 

wiadomo, że podłogi chat z reguły nie były idealnie płaskie, posiadały nieckowate wgłębienia 

(ob. 35) lub rodzaje postumentów (ob. 220; ryc. 3b). Niekiedy udawało się również 

uchwycić rowki fundamentowe (ob. 515; ryc. 5). Takie same elementy konstrukcji 

znane są z innych osad celtyckich, badanych podobnymi metodami (np. Nitra-Šindolka 

– Březinová 2000). Tuż pod podłogami chat znajdowano dużą liczbę drobnych 

dołków, wypełnionych materiałem próchnicznym, o średnicy kilku i głębokości kilku 

– kilkunastu centymetrów. Nie tworzyły one nigdy żadnych układów, zatem większość 

z nich uznawano za ślady działalności zwierząt ryjących. Zresztą część z tego typu dołków, 

przecinana profilami, okazywała się niewątpliwymi korytarzami gryzoni. Jednak 

zdaniem G. Březinovej tego typu układy w Nitrze-Šindolce wiązały się z konstrukcją 

podłogi. Wykazywały one tam niekiedy regularny układ i były spiczasto zakończone, 

co uwiarygodnia tezę autorki (Březinová 2000: 70, 73, 81, ryc. 33, 34). Podobne ślady 

zarejestrowano pod podłogami chat celtyckich w Sanoku-Białej Górze, pow. Sanok 

i Zagórzycach, pow. Kazimierza Wielka. 2 Według J. Meduny (1980: 50), dołki takie 

miały stanowić pozostałość nieruchomego umeblowania chat (stołów, ław itp.). Być 

może również w Podłężu część wspomnianych dołków powinna być uznana za ślady 

konstrukcji podłogi czy wyposażenia wnętrza. Większości z nich nie przecinano jednak 

profilami i obecnie nie ma możliwości wskazania, które z nich miały charakter antropogeniczny, 

a które naturalny. Warto jednak zwrócić uwagę na ten problem w przyszłych 

badaniach. 

Problem identyfikacji dwudzielnych jam (śladów wykrotów) 

Pozostając przy problematyce obiektów nieruchomych, należy zwrócić uwagę na bardzo 

znaczną grupę (ok. 220) jam zlokalizowanych w dolinnej partii osady w Podłężu, 

w większości na równinie zalewowej, rzadziej na niższych partiach stoków. Jamy te były

Ryc. 6. Podłęże, stan. 17, 

pow. Wieliczka. Skupisko 

dwudzielnych jam wykrotowych 

(ob. 964, 974, 975). 

Fot. K. Dzięgielewski 

Fig. 6. Concentration of dual pits 

(windthrow structures – 

features 964, 974, 975). 

Photo by K. Dzięgielewski. 

w rzucie owalne lub okrągłe (lub mniej regularne) i zawsze składały się z dwóch wyraźnie 

odcinających się od siebie części – ciemnej, o próchnicznym wypełnisku i jasnej, 

o wypełnisku zbliżonym do calcowego podłoża (ryc. 6, 8a). Ta ostatnia część obwiedziona 

była zwykle nieregularnym, z reguły cienkim pasmem próchnicznej warstwy, 

która w profilu dochodziła zwykle do dna jamy lub zalegała przynajmniej na części 

ścianek obiektu, pod jasną, „pseudocalcową” warstwą (ryc. 7, 8b – warstwa oznaczona 

symbolem IV). 

Rozmiary opisywanych jam wahały się od metra do sześciu metrów średnicy i do 90 cm 

głębokości od poziomu odkrycia. Bez względu na rozmiary ich „konstrukcja” pozostawała 

taka sama. Najczęściej tego typu obiekty występowały w odległości kilku metrów 

od siebie (ryc. 6), rzadziej tworzyły skupiska. W ich wypełniskach (tylko w próchnicznych, 

ciemnych częściach) znajdowano od kilku do ok. 200 fragmentów ceramiki 

(różnej chronologii), rzadziej inne zabytki (np. fragment bransolety szklanej – ob. 261). 

Niektóre z próchnicznych wypełnisk poddano szlamowaniu, dzięki czemu dostarczyły 

drobnych fragmentów ceramiki (w tym grafitowej), węgli drzewnych, pojedynczych 

nasion, spalonych kości itd. Struktura tych znalezisk nie mówi jednak nic o chronologii 

tych obiektów, ponieważ była identyczna ze strukturą materiałów uzyskanych z kontrol- 

nego przesiania warstwy kulturowej w pobliżu obiektów. Owe „ciemne części” jam stanowiły 

bowiem pierwotnie otwarte struktury, które ulegały naturalnemu zasypywaniu 

materiałem z najbliższej okolicy. 

Szczegółowy opis jam wykrotowych z Podłęża, a także dyskusję związaną z ich interpretacją 

przedstawiono w innych miejscach (Dzięgielewski i in. 2006; Dzięgielewski 

2007). W kontekście rozpoczynającej się akcji opracowań materiałów „autostradowych” 

warto tu jedynie powtórzyć najważniejsze ustalenia związane z mechanizmem powstawania 

archeologicznie uchwytnych śladów wykrotów. O ile bowiem w Europie Zachodniej 

interpretacja tego rodzaju struktur nie budzi większych kontrowersji (np. Newell 

1980; Porath 1988; Vogt, Bailly 1986; Meyer 1987; White 1996; Behm, Tutlies 1998; 

Hartman i in. 2006: 186), to w pracach polskich archeologów dość często uznawane są 

129

130 


pow. Wieliczka. Przekrój 

dwudzielnej jamy 

wykrotowej (ob. 900). 

Fot. Ł. Oleszczak. 

Fig. 7. Cross-section of 

a dual pit (feature 900). 

Photo by Ł. Oleszczak. 

niesłusznie za obiekty antropogeniczne (najczęściej ślady szałasów) (por. Lasak 1996; 

Kawałkowa 2004; Jaszewska, Kałagate 2006). 

Proces powstawania jam powykrotowych, rejestrowanych w opisanym kształcie, należałoby 

rekonstruować w następujący sposób (ryc. 11a-c). Drzewa, które mogły pozostawić 

takie ślady w ziemi, musiały mieć dość płytki (tzw. poziomy lub płaski) system 

korzeniowy (ryc. 11a). Nie mógł to zatem być dąb (Quercus) czy sosna (Pinus), które 

mają korzeń palowy, lecz np. grab (Carpinus), wiąz (Ulmus), czy świerk (Picea). Dwa 


pow. Wieliczka. Obiekt 

825 – plan poziomu 

odkrycia i przekrój 

dwudzielnej jamy 

wykrotowej. 

Rys. K. Dzięgielewski 

Fig. 8. Feature 825 level 

of the discovery and 

cross-section of a dual 

pit. Drawn by 

K. Dzięgielewski.

Ryc. 9. Zakrzowiec, stan. 7, 

pow. Wieliczka. Obiekty 

1531 i 1509 – plan poziomu 

odkrycia i przekroje 

dwudzielnych jam 

wykrotowych. Przykład 

wzajemnej stratygrafii 

obiektów tego typu. 

Rys. K. Dzięgielewski 

Fig. 9. Features 1531 

and 1509 – level of the 

discovery and cross-sections 

of dual pits. An example of 

interactive stratigraphy of 

such type of features. 

Drawn by K. Dzięgielewski. 

pierwsze są podstawowymi składnikami lasów podmokłych: grądów (grab) i łęgów 

(wiąz) (Molenda [red.] 1980: 186, 765). Pod wpływem gwałtownego wiatru (lub w wyniku 

działalności człowieka), drzewo waliło się na jedną ze stron (ryc. 11a), w kierunku 

zgodnym z wiatrem, ale zależnym też nieco od stopnia ukorzenienia w danym kierunku. 

System korzeniowy (w postaci tzw. talerza korzeniowego) wciskał w tym momencie 

w głąb ziemi warstwy próchnicy i podłoża, przemieszczając je w kierunku przeciwnym 

do tego, na który drzewo się przewracało (ryc. 11a,b – warstwy II i III). Wypchnięty 

materiał pozostawiał pustą przestrzeń (nieckę), która początkowo dość szybko zasypywała 

się próchnicznym materiałem podniesionym wraz z talerzem korzeniowym (ryc. 

11b – warstwa II). Dalsze stadia wypełniania się części próchnicznej jam miały powolniejszy 

charakter, determinowany przez czynniki takie jak woda i wiatr. Skutkowały 

one powstawaniem w wyższych partiach jam nawarstwień o charakterze deluwiów (ryc. 

11b – warstwa VI). 

Z przeciwnej strony powstawała natomiast dość nieregularna wyrwa, z której ziemia, 

związana z korzeniami, unosiła się do góry wraz z talerzem korzeniowym (ryc. 11b 

131

132 

Ryc. 10. Podłęże, stan. 

17, pow. Wieliczka. 

Obiekty (od prawej): 

Z1518, Z1530, Z1538 

– jeden z nielicznych 

przykładów wzajemnej 

stratygrafii dwudzielnych 

jam wykrotowych. 

Fot. A. Sabat-Maj 

Fig. 10. Features (from 

the right side): Z1518, 

Z1530, Z1538 – One 

of very few examples of 

interactive stratigraphy 

of dual pits. Photo by 

A. Sabat-Maj. 

– warstwa V). Dopóki zwarty blok materiału z podłoża utrzymywał się na podniesionych 

korzeniach, dopóty na dnie wyrwy akumulował się materiał próchniczny, zsuwający 

się z okolicznego humusu (ryc. 8b – warstwa IV). Jeśli większość materiału wiszącego 

na korzeniach odpadała szybko i jednorazowo – w niecce tworzył się niemal niezakłócony 

układ warstw przemieszczonego calca, jeśli zaś poszczególne bryły odpadały 

stopniowo – tworzyły się warstwowane (ryc. 8b – warstwa V) czy nawet „laminowane” 

struktury. Opadający z korzeni calec nie zasypywał jamy równomiernie (ryc. 11b-c), 

prowadząc do powstania przy jej krawędzi tzw. niecki stropowej (ryc. 8b, 9a-c – warstwa 

VII). Pozostałości talerza korzeniowego (z głównym systemem korzeniowym) zachowywały 

się w postaci prostej, pionowej granicy obu części, przybierającej najczęściej 

ciemniejszą barwę niż reszta wypełniska „próchnicznej” jamy (ryc. 7, 11a-b – warstwa 

Ia). Liczne drobne korzenie zachowywały się bądź w postaci nieznacznych horyzontalnych 

przebarwień w obrębie warstwy wypchniętego calca (III) (ryc. 7), bądź jako szarawe 

„postrzępione” pasma na granicy obu części (ryc. 8b, 11c – warstwa. Ib). Opisany 

powyżej proces jest w zasadzie zgodny ze schematem zaprezentowanym przez R. Langohra 

(1993: 41-45, ryc. 2). 

Głębokość rejestrowanych jam (od 20 do 90 cm) nie stoi w sprzeczności z możliwością 

ich interpretacji jako jam wykrotowych. Większość drzew rosnących na glebach 

o strukturze gliniastej lub gliniasto-ilastej (jak w Podłężu), nawet przy 20-30 m wysokości, 

charakteryzuje się systemem korzeniowym sięgającym zaledwie do metra głębokości 

(Zimmermann, Brown 1981: 80). Znaczna część korzeni absorbujących leży natomiast 

w obrębie górnych 15 cm gleby (ibidem) (por. parametry w-wy Ib, interpretowanej 

jako pozostałość mniejszych korzeni). 

Intrygujące jest, że w Podłężu tak mało jest przykładów wzajemnego zazębiania się 

śladów wykrotów powalanych jednocześnie drzew. Biorąc pod uwagę rozmiary i wzajemne 

przerastanie systemów korzeniowych, podczas powalania musiało niejednokrotnie 

dochodzić do przecinania się śladów wykrotów. Tymczasem znakomita większość 

omawianych obiektów, nawet występujących w skupiskach, wyraźnie oddziela się od

Ryc. 11 Schematyczna rekonstrukcja procesu powstawania wykrotów drzew 

o tzw. poziomym systemie korzeniowym, uchwytnych archeologicznie jako 

tzw. dwudzielne jamy. I-VII – warstwy związane z kolejnymi fazami wypełniania jamy 

powykrotowej; A 1 -A 2 -B-C – schematyczne oznaczenie poziomów glebowych. 

Rys. M. Dzięgielewska, K. Dzięgielewski 

Fig. 11. Schematic reconstruction of the process of arising of tree-falls with so-called 

horizontal root system, archaeologically recognized as so-called dual hollowed 

structures. I-VII – layers linked with several phases of filling of the pit; A 1 -A 2 -B-C 

– schematically marked soil horizons. Drawn by M. Dzięgielewska, K. Dzięgielewski. 

innych. Z reguły występują one z częstotliwością 1-3 obiekty na ar i dzielą je odległości 

kilku, -kilkunastu metrów. Nieliczne przykłady stratygrafii z Podłęża (ryc. 10) dotyczą 

zapewne sytuacji znacznie późniejszego wyrastania drzewa na miejscu dawnego 

wykrotu. Nawet logicznie zakładając, że nie wszystkie drzewa w naturalnym siedlisku 

lasu łęgowego czy grądowego padały pod wpływem wiatru, wydaje się mało prawdopodobne, 

by tak rzadko zachodziło wzajemne przecinanie się układów korzeniowych. 

Jedynym wytłumaczeniem obserwowanej sytuacji może być założenie o antropogenicznych 

przekształceniach pierwotnego siedliska leśnego. Las rosnący w obrębie czy raczej 

na peryferiach osad (w różnych okresach) mógł być celowo przerzedzany, lecz nie 

w wyniku powalania, ale wycinki drzew. Znaczne przerzedzenie pierwotnego lasu musiało 

sprzyjać powalaniu drzew podczas silnych wiatrów. Argumentem za tak rozumianym 

rodzajem gospodarki leśnej mogą być charakterystyczne układy obiektów (ryc. 2). 

W Podłężu wykroty wykluczają się ze strefą zajętą przez obiekty mieszkalne (stok i kulminacja 

wzgórza), za to współwystępują z jamami zasobowymi, rowkami, studniami. 

Należy więc uznać, że w strefach gospodarczych osad (i tylko tam) drzewa były celowo 

pozostawiane przez mieszkańców. 

Za interpretacją opisywanych jam jako śladów wykrotów przemawia fakt, że obiekty 

tego typu znane są ze stanowisk o różnym datowaniu i funkcji, z różnych stref środowiskowych. 

Ich związek z obszarem zalewowym (jak w Podłężu) nie jest regułą, choć 

133

134 

właśnie na glebach podmokłych drzewa są bardziej narażone na przewrócenie z korzeniem 

przy silniejszym wietrze (Molenda [red.] 1980: 765). W Lipniku, pow. Przeworsk, 

Aleksandrowicach, pow. Kraków, Mucharzu, pow. Wadowice, czy Korczynie, 

pow. Gorlice, ślady wykrotów rejestrowano w wyniesionych partiach stanowisk. Rozbieżność 

zarówno chronologiczna (od mezolitu po średniowiecze), jak i funkcjonalna 

stanowisk, na których rejestrowano takie struktury, przemawia dobitnie za ich naturalną 

genezą (por. Dzięgielewski 2007). 3 

Planigrafia materiałów zabytkowych w nawarstwieniach archeologicznych 

O tym, że niezwykle korzystne jest posiadanie precyzyjnych danych na temat lokalizacji 

każdego zabytku na stanowisku archeologicznym, nie trzeba nikogo przekonywać. 

W warunkach badań ratowniczych zazwyczaj nikt nie ma nic przeciwko ograniczeniu 

tego wymogu do namierzania tzw. zabytków wydzielonych. Niestety, nawet podczas 

stacjonarnych badań rzadko dostrzegana jest konieczność dokładnej (trójwymiarowej 

lub dwuwymiarowej) lokalizacji artefaktów. Metoda ta powinna być zalecana 

szczególnie na stanowiskach piaszczystych, na których wykrywanie obiektów jest 

silnie uzależnione od tak losowych czynników, jak warunki atmosferyczne (np. przesuszenie). 

Krakowski Zespół do Badań Autostrad, koordynujący ratownicze badania 

autostradowe w Małopolsce, wprowadził wymóg rutynowego wykonywania planigrafii 

wszystkich artefaktów w obrębie eksplorowanych warstw. Również w Podłężu, 

w warunkach gliniastego podłoża (i dość dobrej widoczności obiektów) oraz pokrywających 

sporą połać stanowiska nawarstwień kulturowych, metoda ta przynosiła znaczące 

efekty, polegające na możliwości wcześniejszego wykrywania obiektów, na podstawie 

obserwacji skupisk materiału. W niektórych wypadkach, np. kiedy obiekt wkopany 

był w identyczną jak jego wypełnisko warstwę kulturową, dzięki planigrafii możliwe 

było precyzyjne określenie jego pierwotnych granic (np. ob. 442 – chata półziemiankowa 

z wczesnego okresu rzymskiego, wkopana w lateńską warstwę). Ponadto materiały 

z obiektów można niejednokrotnie powiększyć o pewien zasób, pochodzący w istocie 

z ich niecek stropowych, a pozyskany przed ich odkryciem. 

W praktyce proces wykonywania planigrafii jest bardzo prosty i łatwy do wdrożenia. 

Zasadniczo eksploracja prowadzona jest na stanowisku warstwami mechanicznymi 

o miąższości 10 cm. Pracownicy używają w tym celu sztychówek, mających tę wyższość 

nad łopatami, że wymagają lekkiego nachylenia przy pracy, które sprzyja zauważaniu 

mniejszych artefaktów. Nie od dziś wiadomo, że zachowanie określonych pozycji 

podczas eksploracji sprzyja jej dokładności (por. Barford 1999: 138). Poza tym sztychówka 

umożliwia bardziej precyzyjne ściąganie kolejnych warstewek metodą „plantu”. 

W momencie natrafienia na fragment ceramiki, krzemienia, kamienia, polepy, kości itp., 

pracownik wkłada artefakt do foliowego woreczka, który przymocowuje gwoździem do 

podłoża w miejscu znalezienia (jest to konieczne ze względu na możliwość przypadkowego 

przemieszczania znalezisk przez wiatr lub samych kopiących). Początkowo artefakty 

zostawiane były na niewielkich „górkach” na poziomie znalezienia (wykonywano 

wówczas planigrafię trójwymiarową). Później uznano jednak, że przy eksploracji warstwami 

mechanicznymi 10 cm wysokość bezwzględna nie wnosi zbyt wielu informacji. 

Setki niwelacji spowalniały natomiast znacząco tempo eksploracji. Taką dokładność

Ryc. 12. Podłęże, 

stan. 17, pow. Wieliczka. 

Fragment jednego 

z odciętych kanałów 

powodziowych, 

niszczącego obiekty 

osadowe (z prawej), 

w trakcie badań. 

Fot. R. Szczerba. 

Fig. 12. Fragment of one 

of flood-canal destroying 

settlement features (to the 

right) during exploration. 

Photo by R. Szczerba. 

utrzymano jedynie dla tzw. zabytków wydzielonych. Po wyeksplorowaniu danego poziomu 

każdy woreczek otrzymuje numer, po czym układ ponumerowanych artefaktów 

nanoszony jest na plan w skali 1:20 (najszybszą metodą jest użycie kratownic o oku 

10 cm). Dzięki niewielkiej miąższości eksplorowanej warstwy możliwe jest teraz dokładne 

przypisanie poszczególnych artefaktów do warstw naturalnych. Numer z woreczka 

jest po umyciu przepisywany tuszem na artefakt (obok nr inwentarzowego), zatem 

w każdej chwili można później sprawdzić dokładne położenie danego zabytku na 

arze. Materiałom „z warstwy” przypisywano dotąd niższą rangę poznawczą, niż tym 

z obiektów. Dzięki obserwacji pewnych prawidłowości uzyskanych drogą planigrafii 

możliwa będzie – być może – „rehabilitacja” tej kategorii materiału. 

Planigrafii nie wykonywano w obiektach (poza wyjątkowymi przypadkami), gdyż 

uznano, iż do oceny zwartości materiałów wystarczy w tym przypadku określenie charakteru 

wypełniska (użytkowe, zasypiskowe, spływowe). Dokładne rozdzielanie zabytków 

z poszczególnych jednostek stratygraficznych (naturalnych i mechanicznych – co 10 

cm) pozwala na dokonanie ewentualnej korekty tej oceny nawet na etapie opracowania. 

Wartość pozyskiwanego w ten sposób materiału może zostać doceniona na etapie 

prac gabinetowych, podczas analizy rozprzestrzenienia materiału. W szczególności 

analiza rozprzestrzenienia wyklejających się fragmentów naczyń pozwala formułować 

wnioski nie tylko na temat procesów postdepozycyjnych, ale i wzajemnych stosunków 

stratygraficznych poszczególnych jednostek (oczywiście przy zachowaniu odpowiedniej 

ostrożności – por. Kobyliński, Moszczyński 1992: 125). Do tej pory wykorzystywano tę 

metodę głównie w odniesieniu do obiektów (Kobyliński, Moszczyński 1992; Mianowska 

2001: 63) lub w ocenach zwartości warstw kulturowych (Rzepecki 2003: 253, ryc. 

53). Wydaje się, że może ona niekiedy pomóc odpowiedzieć na pytanie o genezę nawarstwień 

poza obiektami, stwarzając możliwość dodatkowej, niezależnej weryfikacji nie 

zawsze jednoznacznych określeń geomorfologicznych. 

135

136 


pow. Wieliczka. Przekrój 

przez starorzecze jednego 

z dopływów Podłężanki 

(por. ryc. 16d), 

wytypowane do badań 

długości transportu 

wodnego artefaktów. 

Fot. K. Dzięgielewski. 

Fig. 13. Cross-section 

through the watercourse 

of one of Podłężanka 

tributaries (see Fig. 16d), 

assigned for the research on 

the water transportation. 

Photo by K. Dzięgielewski. 

Ocena stopnia zniszczenia stanowiska przez procesy fluwialne 

Obecnie prowadzone są badania nad rozprzestrzenieniem ceramiki (w tym wyklejającej 

się) w obrębie warstw kulturowych. Zakończona została natomiast analiza tego typu 

dla nawarstwień fluwialnych (rzecznych), która zostanie tu zaprezentowana jako przykład 

wykorzystania planigrafii. Fluwialny charakter osadów, o których będzie mowa 

(ryc. 13, 14), znany był od początku badań, jednak wykonywano planigrafię artefaktów 

zdeponowanych w warstwach rzecznych, licząc na rozwiązanie dzięki niej jednej z zasadniczych 

kwestii metodycznych, jakie nasunęły się po ujawnieniu, że dość duża część 

stanowiska zniszczona jest przez nowożytne starorzecza i kopalne dopływy Podłężanki. 

Chodziło mianowicie o wyjaśnienie, czy zdeponowany w starorzeczach materiał 

Ryc. 14. Podłęże, stan. 17, pow. Wieliczka. Przekrój przez starorzecze jednego 

z dopływów Podłężanki (por. ryc. 13; 15d), wytypowane do badań długości 

transportu wodnego artefaktów. Czarnymi obwódkami oznaczono facje starorzecza 

w ramach których rozpatrywano kwestię długości transportu: a) [poza profilem] 

osady kotłów eworsyjnych (por. ryc. 15a); b) osady związane z funkcjonowaniem 

nurtu (bruk korytowy) (por. ryc. 15b); c) piaszczyste osady powodziowe (sekwencja 

tzw. włożeń powodziowych) (por. ryc. 15c); d) deluwia (erozja i wypełnianie 

obniżenia starorzecza) (por. ryc. 15d). Rys. K. Dzięgielewski. 

Fig. 14. Cross-section through the watercourse of one of Podłężanka tributaries 

(see Fig. 13; 15d), assigned for the research on the water transportation. Stages 

of the arising of the filling are marked in black color: a) [out of the cross-section] 

fillings of pot-holes (see Fig. 15a), b) layers linked with stream’s race (see Fig. 15b), 

c) flood sandy sediments (see Fig. 15c), d) deluvia (see Fig. 16d) 

Drawn by K. Dzięgielewski.

w całości należy wiązać z omawianym stanowiskiem, czy też należy się liczyć z długim 

transportem rzecznym, a więc potencjalnie – z materiałem spoza stanowiska (Dzięgielewski, 

Kalicki, Szczerba 2004 – w druku). 

W celu oceny długości transportu wodnego artefaktów posłużono się rejestracją odległości 

między wyklejającymi się fragmentami ceramiki, zebranymi w terenie metodą 

planigraficzną. Wybrano w tym celu odkryty w środkowej partii stanowiska odcinek 

paleokoryta strumienia, dawnego dopływu Podłężanki (ryc. 13, 14, 15). Źródło tego 

cieku odkryto później w zachodniej części stanowiska. Powierzchnia badanego obszaru 

wynosiła ok. 220 m² (długość ok. 22 m; szerokość: w stropowej partii ok. 10 m, w przydennej 

ok. 2 m); pozyskano z niego ok. 3880 artefaktów (głównie fragmentów ceramiki). 

W wyniku bardzo skrupulatnie przeprowadzonego wyklejania materiału połączono 

ze sobą 89 fragmentów ceramiki, a linie połączeń między wykolejonymi fragmentami 

naniesiono następnie na plany rozprzestrzenienia artefaktów. Osobno zinterpretowano 

rozkład materiałów w warstwach odpowiadających różnym fazom zasypywania paleokoryta 

(ryc. 15) (por. Dzięgielewski, Kalicki, Szczerba – w druku, tam szczegółowa 

charakterystyka nawarstwień). Pod uwagę zostały wzięte nie tylko materiały z samego 

starorzecza, ale również z obiektu 42, częściowo zniszczonego przez jedną z nowożytnych 

powodzi. Zabytki z tego obiektu znajdowały się częściowo w pierwotnym kontekście, 

w wypełnisku jamy, częściowo zaś w obrębie paleokoryta, w warstwach powodziowych. 

Ta sytuacja okazała się bardzo cenna dla oceny długości transportu artefaktów, 

gdyż materiały ceramiczne z obiektu łączyły się z ceramiką odkrytą w warstwach powodziowych 

znalezioną nie dalej niż 1,1 m od jego granic. 

Dla stadiów zarówno spokojnej (ryc. 15d), jak i szybkiej (ryc. 15a-c) akumulacji materiału 

w starorzeczu tego niewielkiego dopływu Podłężanki zarejestrowane przypadki 

transportu wodnego nie przekroczyły wartości 10 m (przy długości badanego obszaru 

22 m). Wydaje się, że na tej podstawie można sformułować tezę o zasadniczo dość 

krótkim transporcie artefaktów, nieprzekraczającym z reguły kilkunastu metrów, nawet 

w czasie ekstremalnych zjawisk meteorologicznych. Rozrzut materiału ze zniszczonych 

przez powodzie obiektów również nie był zbyt odległy. Stwierdzenia te odnoszą się 

oczywiście tylko do badanego cieku, a mianowicie dopływu trzeciego rzędu, w ujęciu, 

w którym Wisła jest ciekiem pierwszego rzędu. Uzasadnione wydaje się w tym świetle 

traktowanie zalegających w wypełnisku starorzecza materiałów archeologicznych jako 

znalezisk luźnych, ale z pewnością pochodzących z badanego stanowiska. Nie bez szans 

powodzenia pozostawać mogą także próby łączenia poszczególnych artefaktów z ich 

pierwotnymi kontekstami archeologicznymi (np. obiektami). Uzyskane wyniki mogą 

mieć pewne znaczenie dla studiów nad procesami postdepozycyjnymi i dla oceny wartości 

poznawczej materiałów ze stanowisk zniszczonych przez czynniki naturalne. 

W ostatnich latach, dzięki ogromnej skali szerokopłaszczyznowych badań archeologicznych 

w Polsce, ujawniono wiele stanowisk, na których czytelne są ślady destrukcyjnej 

działalności tych czynników, w tym fluwialnych (por. np. Andrzejewska i in. 2002: 

291-292, ryc. 5; Marosik 2002: 17; Naglik 2005: 44, ryc. 11). 

Na podstawie prezentowanych badań można zaproponować dwa uproszczone schematy 

rekonstrukcji pierwotnej dystrybucji materiałów archeologicznych na stanowiskach 

zniszczonych w wyniku procesów fluwialnych (ryc. 16) (Dzięgielewski, Kalicki, 

137

138 

Ryc. 15. Podłęże, stan. 17, pow. Wieliczka. Odcinek starorzecza jednego z dopływów Podłężanki, wytypowany 

do badań długości transportu materiałów archeologicznych (m.in. ze zniszczonych obiektów). Kropkami 

oznaczono artefakty, zebrane metodą planigraficzną; liniami prostymi – wyklejenia między fragmentami 

ceramiki. Poszczególne facje aluwiów, w ramach których rozpatrywano kwestię długości transpotu: 

a) osady kotłów eworsyjnych, występujących lokalnie w dnie strumienia (głęb. 190-130 cm); b) osady bruku 

korytowego, związanego zfunkcjonowaniem rzeki (głęb. 130-100 cm); c) piaszczyste osady powodziowe 

(głęb. 100-70 cm); d) deluwia związane z erozją stoków i wypełnieniem obniżenia starorzecza (głęb. 40-0 cm). 

Rys. K. Dzięgielewski, R. Szczerba. 

Fig. 15. Section of the watercourse of one of Podłężanka tributaries assigned for the research on water 

transportation. Artifacts, planigraphically documented, are marked with black spots; cemented parts of pottery 

are marked with straight lines. Several phases of the arising of the alluvia: a) sediments of pot holes located on 

the stream’s bottom (190-130 cm); b) sediments of talweg (130-100 cm deep); c) floods deposits 

(100-70 cm deep); d) deluvia (40-0 cm deep) Drawn by K. Dzięgielewski, R. Szczerba.

Ryc. 16. Modele dystrybucji artefaktów w starorzeczach niszczących dwa rodzaje stanowisk 

archeologicznych. 1 – stanowisko niezniszczone, z dużą ilością zwartych zespołów (kontekstów) 

archeologicznych: 1A – przed zniszczeniem przez rzekę, 1B – po zniszczeniu przez rzekę (rozkład 

połączeń ceramicznych odzwierciedla tylko procesy fluwialne); 2 – stanowisko zniszczone 

w wyniku czynników innych niż fluwialne, z niewielką ilością zwartych zespołów archeologicznych: 

2A – przed zniszczeniem przez rzekę, 2B – po zniszczeniu przez rzekę (rozkład połączeń 

ceramicznych losowy, podobnie jak przed zniszczeniem). Rys. K. Dzięgielewski 

Fig. 16. Models of artefacts distribution in paleochannels destroying two kinds of archaeological 

sites: 1 – untouched site, with a large number of archaeological „closed finds” („closed contexts”): 

1A – before destructive activity of a river, 1B – after destructive activity of a river (pattern of lines 

of pottery refittings reflects fluvial processes only); 2 – site destroyed as a result of factors other 

than fluvial, with scarce number of “closed finds”: 2A – before destructive activity of a river, 2B 

– after destructive activity of a river (pattern of lines of pottery refittiings is random, similarly to 

the pattern before destruction). Drawn by K. Dzięgielewski 

Szczerba w druku, ryc. 13). Pierwszy przypadek dotyczy stanowisk, które przed zadziałaniem 

procesów fluwialnych nie były zbyt silnie zniszczone w wyniku innych procesów 

postdepozycyjnych i charakteryzowały się obecnością wielu „zwartych” zespołów 

archeologicznych (ryc. 16: 1A). Po zniszczeniu tego typu struktury archeologicznej 

przez rzekę, układ artefaktów w wypełnisku koryta nie jest chaotyczny, lecz odzwierciedla 

rozwlekanie materiału wzdłuż nurtu (linie wyklejeń zgodne z nurtem rzeki) oraz 

spływanie osadów ze stoków w fazie zapełniania deluwiami (linie wyklejeń poprzeczne 

do nurtu) (ryc. 16: 1B). W przypadku Podłęża mamy do czynienia z takim właśnie 

układem linii połączeń fragmentów ceramiki (por. ryc. 15), można zatem sądzić, że 

139

140 

materiały na tym obszarze stanowiska nie były redeponowane przed wystąpieniem destrukcyjnego 

działania rzeki. Ten stan rzeczy potwierdza także obserwacja niezniszczonych 

partii stanowiska w okolicach badanego starorzecza (por. Dzięgielewski, Kalicki, 

Szczerba w druku, ryc. 3B). 

Druga sytuacja dotyczy stanowisk niszczonych przez inne procesy (np. eoliczne, rolnicze 

itp.) jeszcze przed wystąpieniem czynników fluwialnych. Stanowiska te charakteryzują 

się niewielką ilością zwartych zespołów archeologicznych z materiałem zabytkowym 

(ceramiką) (ryc. 16: 2A). Po zniszczeniu tego typu stanowiska przez rzekę, materiał 

zdeponowany w wypełnisku starorzecza zachowuje chaotyczną dyspersję, zaś linie 

wyklejeń fragmentów ceramiki powinny układać się w przypadkowych kierunkach, nie 

tylko zgodnych z nurtem (ryc. 16: 2B). 

Szeroki zakres badań ratowniczych, prowadzonych w Polsce od kilku lat, pozwolił 

poszerzyć zasób źródeł archeologicznych, a także stworzył dogodne warunki do wypracowania 

nowych form metodyki. Takie aspekty szerokopłaszczyznowych badań ratowniczych, 

jak możliwość penetracji peryferyjnych stref osiedli, badania zniszczonych stanowisk, 

wielkie areały badawcze, wreszcie tempo prowadzonych prac powinny sprzyjać 

refleksji nad modyfikacją stosowanych metod. Modyfikacje takie nie mogą być jednak 

nastawione tylko na zwiększanie tempa badań, choć o takie niestety najłatwiej. 

Przypisy 

1 Przeszlamowano jedynie wypełniska chat z części wschodniej stanowiska. Obiekty z części 

zachodniej, badanej przez W. Machowskiego, poza jednym wyjątkiem, nie zostały przeszlamowane. 

2 Uprzejme informacje Pani mgr Barbary Chudzińskiej i Pana mgr. Michała Grygiela, za które 

serdecznie dziękuję. 

3 Sugestię o interpretacji opisywanych struktur jako śladów wykrotów nasunął autorom badań 

w Podłężu prof. Jan Machnik. Za konsultację przyrodniczych aspektów przedstawionej powyżej 

rekonstrukcji dziękuję Pani dr hab. Marii Lityńskiej-Zając, Panu dr hab. Tomaszowi 

Kalickiemu, Panu prof. Markowi Krąpcowi (Kraków) i Panu prof. Rogerowi Langohrowi 

(Gandawa). 

Bibliografia 

Andrzejewska A., Andrzejewski A., Błaszczyk K., Grabarczyk T., Pietrzak J., Badania archeologiczne 

osad wielokulturowych w Warszawie-Wilanowie, Łódzkie Sprawozdania Archeologiczne, 

t. 8 (2002-2003), 2002 

Barford P.M., Wykrywacz metali jako narzędzie archeologa, (w:) W. Brzeziński, Z. Kobyliński 

(red.) Wykrywacze metali a archeologia, Warszawa, 1999 

Behm S., Tutlies P., Ausschnitte einer hallstattzeitlichen Siedlung bei Beeck, Archäologie im Rheinland 

1997, 1998 

Březinová G., Nitra-Šindolka. Siedlung aus der Latènezeit. Katalog, Catalogi Instituti Archaeologici 

Nitriensis Academiae Scientiarum Slovacae, t. VIII, Bratislava, 2002

Březinová G., Keltské sklo v severnej časti Karpatskej Kotliny. Územie Slovenska, (w:) J. Gancarski 

(red.) Okres lateński i rzymski w Karpatach polskich. Materiały z konferencji, Krosno, 2004 

Czekaj-Zastawny A., Drobniewicz B., Jarosz P., Kadrow S., Kozłowski J.K., Machowski W., 

Mianowska I., Naglik R., Rodak J., Sprawozdanie z archeologicznych badań ratowniczych przeprowadzonych 

w 2000 roku na stanowiskach na trasie projektowanej autostrady A4 w woj. małopolskim, 

(w:) Raport 2000. Wstępne wyniki konserwatorskich badań archeologicznych w strefie budowy 

autostrad w Polsce za rok 2000, Zeszyty Ośrodka Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego, seria 

B: Materiały archeologiczne, Warszawa, 2003 

Dzięgielewska M., Dzięgielewski K., Nowak M., Szczerba R., Osada grupy wyciąsko-złotnickiej 

oraz osada ze środkowego okresu lateńskiego i wczesnego okresu rzymskiego w Podłężu (stan. 17), 

pow. Wieliczka, w świetle badań w latach 2003-2004, (w:) Raport 2003-2004. Wstępne wyniki 

konserwatorskich badań archeologicznych w strefie budowy autostrad w Polsce za lata 2003- 

-2004, Zeszyty Ośrodka Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego, seria B: Materiały archeologiczne, 

Warszawa, 2006 

Dzięgielewski K., Possibilities of identification and dating of tree windthrow structures on archaeological 

sites (based on the examples from Podłęże, site 17), Sprawozdania Archeologiczne 59, 2007. 

Dzięgielewski K., Kalicki T., Szczerba R., Fluvial processes as factors in redistribution of archaeological 

artefacts on the flood plain: a case study of paleochannel of the Podłężanka river, near Cracow 

(southern Poland), Archaeologia Polona, w druku 

Dzięgielewski K., Kalicki T., Szczerba R., Flood impact on the artifact distribution on the flood plain: 

a case study from Podlezanka (southern Poland), (w:) European Association of Archaeologists. X-th 

Annual Meeting Lyon, France, 8th-11th september 2004. Abstracts book, Lyon, 2004 

Dzięgielewski K., Dzięgielewska M., Szczerba R., Dual hollowed structures from celtic settlement 

at Podłęże (southern Poland): natural or anthropogenic phenomenon?, (w:) Marie-Chantal Frere- 

-Sautot (red.), Des trous... Structures en creux pré- et protohistoriques. Actes du colloque de 

Dijon et Baume-les-Messieurs, 24-26. mars 2006, (Préhistoires 12), Montagnac, 2006 

Hartman P., Prostředník J, Šida P., Pokorný P., Zachranný výskum objektu s mesolitickou štípanou 

industrií ve Vesci pod Kozákovem, Okr. Semily, Archeologie ve středních Čechách 10/1, 2006 

Jaszewska A., Kałagate S. Wstępne wyniki badań na autostradzie A18 Olszyna – Golnice (nitka 

północna), (w:) Raport 2003-2004. Tom 2. Wstępne wyniki konserwatorskich badań archeologicznych 

w strefie budowy autostrad w Polsce za lata 2003-2004, (Zeszyty Ośrodka Ochrony 

Dziedzictwa Archeologicznego, seria B: Materiały archeologiczne), Warszawa, 2006 

Kadrow S., Iwanowice. Stanowisko Babia Góra, cz. 1. Rozwój przestrzenny osady z wczesnego okresu 

epoki brązu, Kraków, 1991 

Karwowski M., Latènezeitlicher Glasringschmuck aus Ostösterreich, Mitteilungen der Prähistorischen 

Kommission, Bd. 55, Wien, 2004 

141

142 

Kawałkowa E., Badania wykopaliskowe na stanowiskach kultury janisławickiej w Łęgu Starościńskim-Leśnej 

Górze (st. 1) i w Kozówkach (st. 1), powiat Ostrołęka, (w:) M. Dulinicz (red.), Problemy 

przeszłości Mazowsza i Podlasia (Archeologia Mazowsza i Podlasia. Studia i materiały, t. 3), 


Kobyliński Z., Moszczyński W.A., Conjoinable sherds and stratificational processes: an example 

from Wyszogród, Płock Province, Poland, Archaeologia Polona, t. 30, 1992 

Langohr R. Types of tree windthrow, their impact on the environment and their importance for the 

understanding of archaeological excavation data, Helinium 33/1, 1993 

Lasak I. Obozowiska z epoki brązu w Grotnikach, woj leszczyńskie, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne 

37, 1996 

Makowiecki D., Historia ryb i rybołówstwa w holocenie na Niżu Polskim w świetle badań archeo- 

ichtiologicznych, Poznań, 2003 

Marosik P., Ukształtowanie terenu i warunki geologiczne na stanowisku archeologicznym nr 11 

w Grabku oraz na obszarze przyległym w dnie doliny Krasówki, (w:) R. Grygiel (red.) Badania 

archeologiczne na terenie odkrywki „Szczerców” Kopalni Węgla Brunatnego „Bełchatów” S.A, vol. 2, 

Łódź, 2002 

Meduna J., Die latènezeitlichen Siedlungen in Mähren, Praha, 1980 

Meyer E., Kaiserzeitliche Siedlungsreste in Nimschütz, Kr. Bautzen, Arbeits und Forschungsberichte 

zur sächsischen Bodendenkmalpflege, Bd. 31, 1987 

Mianowska I., Frühmittelalterliche Siedlung von Ulucz, Kr. Brzozów (w:) M. Parczewski (red.) 

Quellen zur slawischen Besiedlung im Karpatengebiet, Bd. 1, Moravia Magna Seria Polona 1, Kraków, 

2001 

Molenda T., (red.) Mała encyklopedia leśna, PWN, Warszawa, 1980 

Naglik R., Sprawozdanie z badań ratowniczych prowadzonych w związku z budową autostrady 

A-4 na terenie b. woj. krakowskiego i zachodniej części b. woj. tarnowskiego w latach 1996-1999, (w:) 

Raport 96-99. Wstępne wyniki konserwatorskich badań archeologicznych w strefie budowy 

autostrad w Polsce za lata 1996-1999, Zeszyty Ośrodka Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego, 

seria B: Materiały archeologiczne, Warszawa, 2001 

Naglik R., Archaeological Motorway, Archeologia Żywa, Special issue 2005, Warszawa, 2005 

Newell R.R., Mesolithic Dwelling Structures: Fact and Fantasy, Veröffentlichungen des Museums 

für Ur- und Frühgeschichte Potsdam, Bd. 14/15, 1980 

Nowak M., Dzięgielewski K., Szczerba R., Antropomorficzna nóżka naczynia glinianego z osady 

grupy wyciąsko-złotnickiej w Podłężu, stan. 17, (w:) J. Chochorowski (red.), Via Archaeologica. 

Źródła z badań wykopaliskowych na trasie autostrady A4 w Małopolsce, Kraków, w druku 

Porath A., Fundchronik für den Ennepe-Ruhr-Kreis 1948-1980, Ausgrabungen und Funde in 

Westfalen-Lippe (Münster), Bd. 4, Mainz, 1986

Rzepecki S., Osadnictwo społeczności kultury pucharów lejkowatych, (w:) L. Czerniak (red.) Badania 

archeologiczne na terenie odkrywki „Szczerców” Kopalni Węgla Brunatnego „Bełchatów” S.A., 

vol. 3, Poznań, 2003 

Vogt U., Bailly F., Die Siedlung der vorrömischen Eisenzeit von Holsten-Mündrup, Stadt Georgsmarienhütte, 

Ldkr. Osnabrück, Nachrichten aus Niedersachsens Urgeschichte, Bd. 55, 1986 

White G.L., Siedlungsspuren der frühen Eisenzeit bei Ilverich, Archäologie im Rheinland 1995, 

1996 

Zimmermann M.H., Brown C.L., Drzewa – struktura i funkcje, Warszawa, 1981 

Summary 

Some problems of excavation methods at the multicultural 

site in Podłęże 17, Wieliczka district 

The excavations, which have been conducted since 2003 in Podłęże, are a part of archaeological 

research, preceding the construction of A4 motorway in Little Poland. The site can be described 

as multicultural. The following article concerns some problems of excavation methods regarding 

mainly the Celtic phase of the site occupation. 

1. Research methods of Celtic dwellings. 

So far there have been discovered 17 hollowed huts of rectangular shape (area: 8,2 to 23,7 square 

meters). Their fillings were entirely rinsed, which allowed to obtain a lot of botanical, archaeozoological 

and archaeological data. No sooner were obtained such large series of burnt bones, 

seeds and tiny fragments of artifacts, such as glass beads and bracelets (essential for features dating), 

than the mentioned method was used. By means of rinsing most of 62 glass artifacts were 

obtained (fig. 4). It is the largest collection of Celtic glass inventory from Poland. 

Furthermore, exploration by natural layers of the huts enabled to acquire data concerning the 

knowledge of construction technology. The data includes some information regarding the inner 

differentiation of hut floors (fig. 3b) as well as construction details such as foundation ditches 

(fig. 5). 

2. Identification of dual hollowed structures (windthrow). Within the lower part of the site, on 

the flood plain, there were discovered about 220 “pits” of characteristic stratigraphy. Two different 

parts of these structures were always easy to distinguish: dark (humus), and yellow (quasinatural) 

soil. The latter was always surrounded by thin layer of humus (fig. 6-11). After precise 

stratigraphic analyses of those objects, supported by the literature (Newell 1980; Vogt, Bailly 

1986), the structures were recognized as remains of tree-falls (windthrow). The accurate course 

of process, in which such phenomenon occurred, presents the scheme (fig. 11). Those traces 

could be remains of only certain tree species, characterized by so-called horizontal root system, 

for example Carpinus or Ulmus. The master still open is whether most of them were fallen by 

natural factors (gales, twisters) or whether by humans (pulling trees). Surely, the trees growing 

on the edge of the settlement or within its economical zone, became sparse as a result of human 

activity. 

143

144 

3. Planigraphy of artifacts. Within cultural layers all of the artifacts were planigraphically 

marked, which enabled to detain poorly visible objects as well as conduct studies relevant to 

genesis of individual layers. Such detail survey on artifacts location was also performed in research 

of one of paleochannels of previous Podłężanka river tributary, which damaged features 

and cultural layers in the central part of the site (fig. 12-15). There were found approximately 

4000 artifacts, mainly pottery fragments. By means of analyzing distances between conjoined 

fragments, the maximum transport distance was estimated. The research was led separately for 

4 phases of the paleochannel filling formation: a) pot holes on the river bottom (fig. 15a); b) talweg 

(fig. 15b); c) flood layers (fig. 15c); d) upper part of the filling being a result of lateral erosion 

(fig. 15d). In no case the transport was further than 10 m (not even in flood layers) (the length of 

studied part of paleochannel: 22 m). The conclusion is that the re-deposited artifacts came from 

close context, and surely from the site (comp. fig. 16).

Jacek Gackowski 

Niektóre problemy archeologicznej eksploracji 

stanowisk „mokrych” (na marginesie doświadczeń 

terenowych, nabytych podczas badań kilku osiedli 

obronnych i nawodnych I tysiąclecia p.n.e.) 

.................................................................................................................................................................................................................. 

Nieco o historii i problematyce archeologii „mokrej” 

Sygnalizowane w tytule niniejszego artykułu utrudnienia prac terenowych przy jednocześnie 

wyjątkowych możliwościach pozyskiwania informacji źródłowych prawie zawsze 

były – i są też obecnie – charakterystyczne podczas eksploracji stanowisk „mokrych”. 

Problemy te już w początkach zainteresowań takimi znaleziskami nie były obce 

pierwszym badaczom szwajcarskich, wschodniopruskich, irlandzkich i szkockich osad 

nawodnych oraz przybrzeżnych (Keller 1866: 245-320; 1876: 2-69; Wood-Martin 

1886; Munro 1890; Heydeck 1909: 194-202). Można nawet powiedzieć, że – mimo 

oczywistych wówczas barier technicznych – druga połowa XIX wieku to „złoty” okres 

w Europie w zakresie rozmachu odkrywania, ewidencjonowania i w miarę możliwości 

archeologicznego rozpoznawania pozostałości drzewnych osad pradziejowych, ukrytych 

w bagnach lub też w wodach jeziornych. Mimo późniejszego postępu technicznego 

archeologii „mokrej” w zakresie sposobów poznawania pozostałości dawnych osiedli 

i dokonania wielu nowych odkryć często współcześni archeolodzy wracają do miejsc badanych 

lub tylko wskazanych przez XIX-wiecznych odkrywców. 

Obecnie dość powszechnie w przestrzeń zainteresowań archeologii „mokrej” włącza 

się stałe pozostałości miejsc zamieszkania i komunikacji oraz inne kategorie znalezisk 

archeologicznych (np. ofiary bagienne, dłubanki), zlokalizowane w strefach telmatycznych 

(bagienno-torfowych) oraz w wodach jeziornych i rzecznych. Niekiedy znaleziska 

archeologiczne z zachowanymi depozytami biogenicznymi nazywane są stanowiskami 

wilgotnymi (Lityńska-Zając, Wasylikowa [red.] 2005: 174). 

Decydując się na podejmowanie wysiłku eksploracji tak zlokalizowanych pozostałości, 

należy rozważyć zastosowanie różnych metod eksploracji terenowej, przy każdorazowym 

respektowaniu ogólnie akceptowanych kanonów „sztuki” wykopaliskowej. Najbardziej 

znanym polskim „poligonem” archeologii „mokrej” stały się odkryte w latach 

30. XX wieku pozostałości osady ludności kultury łużyckiej z Biskupina. Bez wątpienia 

odkrycie biskupińskiego osiedla, a później systematyczne rozkopywanie tego imponującego 

obiektu przyczyniły się już w okresie 2. połowy lat 30. ubiegłego wieku do ówcześnie 

nowoczesnego w skali europejskiej sposobu eksplorowania pozostałości drewnianej 

zabudowy i wydobywania rozmaitych kategorii źródeł z naturalno-kulturowych 

depozytów biogenicznych. Wymienić tu można chociażby efekty owocnej współpracy 

archeologów z przyrodnikami czy też podejmowanie eksploracji nurkowej (Jaroń 1938: 

145

146 

104-132; Rajewski 1959: 44-48). Można nawet było sądzić, że doświadczenia biskupińskie 

przyczynią się do wypracowania systematycznie doskonalonych standardów badawczych, 

z biegiem czasu mogących być stosowane w „polskiej szkole archeologii mokrej”, 

mając także na względzie doświadczenia zagraniczne, przy jednoczesnym respektowaniu 

wymogów konserwatorstwa archeologicznego. Także z możliwościami podjęcia 

zorganizowanej eksploracji podwodnej stref przybrzeżnych akwenów śródlądowych 

dość wcześnie wiązano duże nadzieje poznawcze (Bukowski 1956: 168-174; Rajewski 

1959: 45-47). W latach 60. – na gruncie powołania przy ówczesnym Instytucie Historii 

Kultury Materialnej PAN Komisji do Badań Podwodnych – usiłowano nawet podjąć 

próbę centralnej kontroli poczynań archeologicznych w zakresie lustracji podwodnej. 

Niestety, podjęta inicjatywa nie spotkała się z poważniejszą akceptacją (Kola, Wilke 

1985: 204). Badania „mokre” (zarówno podwodne, jak i bagienne) – jeśli podejmowano 

– to jedynie przy okazji inicjatyw poszczególnych środowisk badawczych, skupionych 

wokół muzeów, jednostek PAN-u czy też klubów nurkowych (por. np. Bukowski 

1982: 13-32; Kola, Wilke 1985: 181-267; Grążawski 1989: 577-588; Ostoja-Zagórski, 

Sawicka 1990: 5-38). Mimo więc rozmaitych, terenowych usiłowań w tym zakresie 

– i niewątpliwych sukcesów badawczych – stanowiska archeologiczne, zlokalizowane 

w strefach bagniskowych i wodnych, rzadko kiedy stawały się przedmiotem szczególnego 

czy bardziej systematycznego zainteresowania badawczego, podbudowanego etapem 

konserwatorskiego rozpoznania i zewidencjonowania (np. AZP-owskiego). Wprawdzie 

już w latach 70. i 80. XX wieku – na gruncie zdobytych doświadczeń terenowych 

– zgłaszano potrzebę podjęcia długofalowych badań „mokrych” i podwodnych, 

a nawet wdrożono na UMK w Toruniu specjalność dydaktyczną w odniesieniu do śródlądowej 

eksploracji podwodnej, to jednak w zakresie konserwatorskiej ewidencji ochrony 

i kontroli tych wyjątkowo trudnych poczynań wykopaliskowych niewiele zmieniło się 

w porównaniu z okresem fascynacji odkryciami biskupińskimi z lat 30. (Bukowski 1978: 

53-139; Kola, Wilke 1977: 147-184; 1980: 89-100). Oczywiste trudności eksploracyjne 

(zarówno już na etapie realizacji badań ewidencyjno-sondażowych, jak i systematycznych), 

ale też narastająca świadomość coraz to bardziej wyrafinowanych technicznie 

i naukowo możliwości poznawczych, przy jednoczesnej konieczności opieki konserwatorskiej 

przyczyniły się do podjęcia publicznej dyskusji tych zagadnień na forum kilku 

spotkań konferencyjnych. W tym miejscu przywołam tylko dwa takie ogólnopolskie 

spotkania z lat 90. ubiegłego stulecia, podczas których zwracano uwagę na wspomniane 

problemy. W 1994 roku w czasie konferencji „Archeologia Podwodna Jezior Niżu 

Polskiego” dyskutowano zagadnienia konserwatorskiej ochrony i dokumentacji stanowisk 

jeziornych i bagniskowych oraz zwracano uwagę na podjęcie wstępnych i systematycznych 

badań archeologicznych na tych obiektach. (Kola [red.] 1995). Podczas 

obrad K. Tobolski – paleobotanik współpracujący z wieloma archeologami „mokrymi” 

w kraju i za granicą – apelował: „...w większości przypadków zbiory archeologiczne nie 

zawierają reprezentatywnych materiałów – osadów towarzyszących znaleziskom (...). 

Dlatego należy apelować do archeologów, zwłaszcza penetrujących osady denne jezior, 

o pietyzm dla osadów biogenicznych. Powinien się on manifestować co najmniej 

w stopniu równym temu, jakim historyk obdarza archiwalia oraz starodruki. Konieczność 

kolekcjonowania prób osadów biogenicznych z miejsc eksploracji archeologicznej

powinna zostać oparta na takich samych zasadach, jakie dotyczą przedmiotów zabytkowych 

(1995: 163)”. Z kolei w 1999 roku podczas biskupińskiego sympozjum „Drewno 

archeologiczne. Badania i Konserwacja” uwagę zwrócono na konieczność skutecznej 

ochrony i poprawnego eksplorowania podstawowego komponentu źródłowego, jakimi 

są drewniane pozostałości lustrowanych osad, przepraw mostowych, kładek itp. (Babiński 

[red.], 1999). Jeden z referentów wówczas zaznaczył: „Początkujący eksplorator 

terenu podmokłego winien zaznajomić się z podstawową literaturą wprowadzającą go 

w generalia postępowania z materiałem organicznym (...), choć należy podkreślić z całą 

mocą, że bez praktyki u boku doświadczonego archeologa młody adept tej nauki narobi 

szkód zarówno technicznych, jak i metodologicznych. Oczywiście najlepiej, jeśli 

archeolog jest w stanie zapewnić sobie obecność na stanowisku konserwatora specjalisty, 

lecz w praktyce rzadko kiedy taką możliwość można zrealizować. Program studiów 

archeologicznych jest przestarzały, aktualizacje są zbyt powolne, więc i wzrasta niebezpieczeństwo 

edukowania pozornego, brzemiennego w przykre skutki podczas prac 

wykopaliskowych (Piotrowski 1999: 41-42).” Dekada lat 90. to już czas, kiedy polscy 

badacze, dotykający problematyki archeologii „mokrej”, także na forum europejskim, 

coraz bardziej aktywnie włączają się do dyskusji o potrzebie profesjonalnego badania 

stanowisk „mokrych” (por. np. Brzeziński 1992: s. 73-80; Niewiarowski, Noryśkiewicz, 

Piotrowski, Zajączkowski 1992: 81-92; Wilke 1996-1997: 12-31). Sprzyjające w tym 

względzie warunki – jeśli chodzi o wymianę doświadczeń w skali globalnej – tworzy 

od 1986 roku Wetland Archaeology Research Project, organizacja skupiająca środowiska, 

którym szczególnie leży na sercu nowoczesne badanie stanowisk „mokrych” i ich 

konserwatorska ochrona (Coles [red.], 1992; por. też wcześniejszą publikację dotyczącą 

drewna archeologicznego: Coles 1990). Warto też dodać, że metodyczne zagadnienia 

bezinwazyjnej lokalizacji znalezisk podwodnych, z perspektywy osiągnięć krajowych 

i zagranicznych, bywają też podejmowane przez Dział Badań Podwodnych Centralnego 

Muzeum Morskiego w Gdańsku (Domżał 1998/1999: 201-208). 

Doświadczenia z „archeologią mokrą” na przykładzie badań 

kilku osad z wczesnej epoki żelaza z terenu Mazur i ziemi chełmińskiej 

Mazurskie osady rusztowe 

W drugiej połowie dekady lat 80., a szczególnie w ciągu lat 90. XX wieku, toruński 

ośrodek archeologii podwodnej oraz osoby wywodzące się z tego środowiska wykonały 

lustrację „powierzchniową” pozostałości niektórych osad nawodnych kultury kurhanów 

zachodniobałtyjskich. Przy zastosowaniu mniej lub bardziej zaawansowanych 

metod eksploracji podwodnej sporządzono plany inwentaryzacyjne kilku tego rodzaju 

stanowisk archeologicznych. W zamierzeniach osób skupionych we wspomnianym 

toruńskim ośrodku badań podwodnych miało to stanowić wstępny etap rozpoznania 

tych obiektów, na podstawie którego można było podjąć decyzję o przystąpieniu do systematycznych 

prac wykopaliskowych na wytypowanych stanowiskach. Bez wątpienia 

stanowiło to jednak przede wszystkim ważny sygnał z punktu widzenia ochrony konserwatorskiej 

tych wyjątkowych obiektów archeologicznych, których degradacja mniej 

lub bardziej intensywnie ciągle postępuje, zważywszy na wiele czynników naturalnych 

147

148 

Ryc. 1. Przykłady inwentaryzacji 

powierzchniowej pozostałości osad 

nawodnych kultury kurhanów 

zachodniobałtyjskich: A: Pieczarki, 

gm. Pozezdrze (badania 1992-1994), 

B: Bogaczewo, gm. Giżycko (badania 

1993) wg Łapo, Ossowski 1995. 

Fig. 1. Examples of surface 

documentation of settlements of 

West-Baltic Barrows culture: 

a) Pieczarki, Pozezdrze commune 

(research in 1992-1994); 

b) Bogaczewo, Giżycko commune 

(research in 1993) (according to 

Łapo, Ossowski 1995). 

B 

A 

i cywilizacyjnych, o których niżej wspomnę nieco szerzej. Szczegółową inwentaryzacją 

wówczas objęto pozostałości osad nawodnych z Pieczarek, gm. Pozezdrze (ryc. 1: 

A), Bogaczewa, gm. Giżycko (ryc. 1: B), Mołtajn, gm. Barciany (ryc. 2: A) oraz Rybicala, 

gm. Ryn (ryc. 2: B). Oprócz sporządzenia dokumentacji ilustrującej zachowane 

na powierzchni den akwenów drewniane konstrukcje dawnych zabudów sporządzono 

także szczegółowe opisy widocznych gołym okiem rozmaitych materiałów zabytkowych, 

skupień bruków kamiennych oraz ogólnego stanu zachowania pozostałości 

w celu wyrobienia sobie poglądu na temat dalszej opieki konserwatorskiej. Należy dodać, 

że w przypadku osady pieczarkowskiej podwodną lustrację powierzchniową połączono 

z prospekcją geofizyczną, z zastosowaniem metody radarowania podpowierzchniowego. 

W ten sposób zidentyfikowano zalegające pod lustrem wody krawędzie platformy 

mieszkalnej, a także przebieg palowiska dawnego mostu, w początkach epoki 

żelaza, łączącego sztuczną wyspę z brzegiem akwenu (Lamparski 1995: 103-114). Było 

to pierwsze takie kompilacyjne postępowanie terenowe o charakterze bezinwazyjnym 

w polskiej archeologii „mokrej”.

Ryc. 2. Przykłady inwentaryzacji powierzchniowej pozostałości osad nawodnych kultury 

kurhanów zachodniobałtyjskich: a – Mołtajny, gm. Barciany (badania 1986-1991) 

wg Wilke 1996/97 z uzupełnieniami autora, b – Rybical, gm. Ryn (badania 1994) 

wg Łapo, Ossowski 2000. 

Fig. 2. Examples of surface documentation of settlements of West-Baltic Barrows culture: 

a – Mołtajny, Barciany commune (research in 1986-1991) (according to Wilke 1996/97); 

b – Rybical, Ryn commune (research in 1994) (according to Łapo, Ossowski 2000). 

Na dwóch obiektach z tej „powierzchniowo” lustrowanej grupy w dalszej kolejności 

przeprowadzono szerokopłaszczyznowe prace wykopaliskowe. Podjęto je na pozostałościach 

osad rusztowych z Mołtajn oraz Pieczarek. Warto przypomnieć, że pierwsza 

z wymienionych znana była już dawno niestrudzonemu badaczowi „palafitów wschodniopruskich” 

J. Heydeckowi, który prowadził tu ratownicze prace wykopaliskowe 

w 1895 roku, ale już znacznie wcześniej, bo w roku 1875 do muzeum królewieckiego 

trafiły rozmaite przedmioty zabytkowe, pochodzące z tego stanowiska (Heydeck 1909: 

196-197). Druga osada nigdy wcześniej nie była badana przez archeologów. Jako że 

149

150 

A 

B 

C 

Ryc. 3. Mołtajny, gm. Barciany. Pozostałości 

odchodów zwierzęcych (A), ziarniaków zbóż (B) 

oraz much domowych i stajennych (C). 

Fot. M. Jóźwikowska. 

Fig. 3. Mołtajny, remains of animal feces (A), 

grain (B) Musca domestica and Stomoxys 

calcitrans (C). Photo by M. Jóźwikowska. 

szczegółowe wyniki badań systematycznych 

opisano w innym miejscu (Gackowski 1998), 

tak więc tu jedynie wypada zwrócić uwagę 

na niektóre efekty poznawcze, uzyskane 

w trakcie zrealizowanych badań. Prace wykopaliskowe 

objęły zarówno strefy biogeniczno- 

-kulturowe, zalegające w telmatycznych, jak 

i limnicznych fragmentach interesujących nas 

stanowisk archeologicznych. W przypadku 

obu obiektów osadniczych odsłaniane pozostałości 

drewnianych zabudów rusztów mieszkalnych, 

dookolnych palisad czy też pozostałości 

przepraw mostowych bywały zdumiewająco 

dobrze zachowane. Pozwalało to na 

podejmowanie prób rekonstrukcji zabudowy 

mieszkalno-gospodarczej oraz obronno-komunikacyjnej. 

Dobry stan zachowania licznych 

belek oraz pali pozwolił też na przeprowadzenie 

oznaczeń dendrologicznych, dendrochronologicznych 

oraz radiowęglowych 

(Krąpiec 2000: 65-79; Goslar 2000: 81-88). 

Z biogenicznych warstw gytii detrytusowej, 

a w partiach telmatycznych z warstw o charakterze 

torfowym wydobyto (oprócz wielu 

naczyń ceramicznych) liczne serie przedmiotów 

zabytkowych, wykonanych z drewna, 

kości, poroża. Ów przyrodniczo-kulturowy 

kontekst zalegania stałych pozostałości 

zabudowy stał się niejako depozytem 

archiwizującym rozmaite makroszczątki 

florystyczne, w tym doskonale zachowane 

pozostałości zbóż (ryc. 3: B), roślin włóknisto-oleistych 

i ich liczne odciski na polepie 

i ceramice naczyniowej (ryc. 4: A, B) oraz 

rozmaite kategorie roślinności dziko rosnącej, zbieranej w okolicznych lasach, a także 

poświadczającej użytkowanie odlesionych przestrzeni wypasowych (Polcyn 2000: 

131-190). Bogate serie szczątków kostnych zwierząt dostarczyły danych o strukturach 

pogłowia, tendencjach hodowlanych, preferencjach łowieckich oraz przypadłoś- 

ciach chorobowych, szczególnie reumatoidalnych, np. stwierdzanych wielokrotnie 

u tutejszego bydła (Gackowski 1998: 390-431; Gręzak 2000a: 191-206; 2000b: 207- 

-236). W jakimś sensie o poziomie higieny ówczesnych mieszkańców i sposobach zamieszkiwania 

zaświadczyły wielokrotnie odkrywane pozostałości much domowych 

i stajennych oraz koprolitów zwierzęcych (ryc. 3: A, C). Obecność ceramiki pośród beztlenowych 

depozytów biogenicznych pozwalała na wielokrotne odkrywanie doskonale

A B 

Ryc. 4. Mołtajny, gm. Barciany. Odciski roślinne: na naczyniu (A) 

oraz polepie ściennej (B). Fot. M. Jóźwikowska 

Fig. 4. Mołtajny, floral prints on the vessels (A) and wall daub (B). 

Photo by M. Jóźwikowska. 

zachowanych organicznych pozostałości 

pokonsumpcyjnych, przywartych do wnętrz 

naczyń (ryc. 5: A-C). Wszystko to razem 

pozwoliło także na podjęcie próby oceny 

zainteresowania ówczesnych osadników 

bliższym i dalszym otoczeniem przyrodniczym 

(Gackowski 1998: 475-491; 2004: 

177-193). Można było stwierdzić, że owo 

zainteresowanie (szczególnie to gospodarcze) 

okolicznym terenem rozpoczynało się 

już przy miejscach zamieszkania, co dobrze 

manifestowało się obecnością szczątków 

ichtiologicznych (Pawlak 2000: 237- 

-244). Zdecydowanie jednak w materiale 

źródłowym przeważały ślady aktywności 

gospodarczej, realizowanej w obrębie partii 

przyległych do mis jeziornych. Dotyczyło 

to potwierdzanych źródłowo przestrzeni 

uprawowo-wypasowych, łowiecko-zbierac- 

kich oraz obszarów leśnych jako miejsc 

pozyskiwania surowca drzewnego w celach 

budowlanych i na opał. Można było 

przyjąć, że ów kres codziennego bywania 

dawnych mieszkańców poza osadą najpewniej 

wyznaczały oddalone partie borów. Na 

znaczne odległości od miejsc zamieszkania 

wyprawiano się chyba jedynie w celu upolowania 

dużych osobników leśnych, szczególnie 

niedźwiedzi. Jego nieliczne szczątki 

kostne o charakterze pokonsumpcyjnym, 

Ryc. 5. Mołtajny, gm. Barciany. Przywarte do 

wnętrz naczyń ceramicznych sprażone pozostałości 

pokonsumpcyjne, zachowane w postaci „gąbczastej” 

(A), „włóknistej” (B) oraz „gruzełkowatej” (C). 

Fot. M. Jóźwikowska. 

Fig. 5. Mołtajny, remains of food adhering to 

ceramic vessels, preserved in „spongy” (A), „fibrous” 

(B) and „tubercular” (C) forms. (C). 

Photo by M. Jóźwikowska. 

A 

B 

C 

151

152 

Ryc. 6. Pieczarki, gm. Pozezdrze. Przykłady 

dokumentowania niektórych depozytów kulturowych 

na przekroju w wykopie podwodnym: A – fotograficzna 

ilustracja lamin spalenizny w kontekście stoku 

piaszczystego; B – polowa ilustracja rysunkowa 

zalegania warstw otoczaków. Fot. i rys. M. Nilsson. 

Fig. 6. Pieczarki, Examples of evidence of particular 

cultural deposits uncovered in underwater trench: 

a) thin burned layer; b) layers of pebbles. 

Photo and drawn by M. Nilsson. 

a także drobne ozdoby z niedźwiedziego kośćca mogą wskazywać na incydentalność 

identyfikacji skrajnie odległych od osad ostoi i w związku z tym prawdopodobną rzadkość 

odławiania tak dużych i drapieżnych osobników. 

Bez wątpienia istotnym problemem eksploracyjnym na tego typu stanowiskach pozostaje 

identyfikacja charakteru i zmienności stratyfikacyjnej odsłanianych depozytów 

(ryc. 6: A, B; ryc. 7). Sygnalizowane trudności charakterystyczne są zarówno dla biogenicznych 

stref telmatycznych, jak i limnicznych. Tak więc przy świadomości, iż metodami 

eksploracji nurkowej i bagienno-torfowej bywa rozkopywany niegdyś jednorodny 

funkcjonalnie i czasowo obiekt osadniczy powinien skłaniać do przestrzegania reżimu 

porównywalności opisu nawarstwień kulturowo-przyrodniczych, odsłanianych, tak 

w dnie jeziora (np. w strefach przepraw mostowych), jak i w częściach płytkowodnych 

oraz już zlądzonych (tj. w obrębie zdegradowanych partii marginalnych osad wraz 

z pozostałościami domostw i pomostów gospodarczych). Dotyczy to zarówno tworzenia 

tradycyjnej stratygrafii archeologicznej, jak i koniecznego jej uwiarygodniania 

(w sytuacji ograniczonej obserwowalności) metodami przyrodniczymi, np. w zakresie 

oceny zmienności hydrologicznej akwenu w trakcie istnienia osiedla czy też oznaczania 

w warstwach biogenicznych komponentów naturalnych i kulturowych (por. np. Polcyn 

M. i I. 1994: 206-211; Polcyn 1996: 41-48; 2000: 101-130). Sygnalizowane wsparcie 

usiłowań archeologa (lub nawet przejęcie inicjatywy przez przyrodnika) w zakresie 

stworzenia poprawnego opisu depozycji nie wynika więc – jak chcą niektórzy archeolodzy 

– jedynie z trudności powiązania faktów przyrodniczych z obecnością luźnych

Ryc. 7. Rybical, gm. Ryn. 

Układ warstw w obrębie 

inwentaryzowanego palowiska 

(wg Łapo, Ossowski 2000). 

Fig. 7. Rybical, layout of 

layers within investigated area 

(according to Łapo, Ossowski 

2000). 

materiałów zabytkowych, np. ceramiki naczyniowej czy też przedmiotów metalowych 

(Kola 1997: 45-53). Wiąże się to raczej ze świadomością konieczności zdefiniowania 

– i wynikającego z tego opisywania – podstawowego komponentu stratyfikacyjnego, 

z jakim ma do czynienia podwodny lub też bagienny archeolog (Polcyn 1991: 159-164; 

Tobolski 1995: 157-164). 

„Łużyckie” osady obronne z terenu ziemi chełmińskiej 

Z nieco innymi doświadczeniami badawczymi w zakresie postępowania terenowego 

mamy do czynienia na gruncie eksploracji „łużyckich” osad obronnych. Są to – jak dotychczas 

– doświadczenia znacznie skromniejsze w porównaniu z wyżej opisanymi, niemniej 

jednak na tyle już istotne – jak sadzę – że warto tu wskazać pewne na ten temat 

spostrzeżenia. Z terenu ziemi chełmińskiej znanych jest kilka stanowisk archeologicznych, 

będących pozostałościami „łużyckich” osiedli obronnych (Chudziakowa 1974: 

67-71). Są to osady lokowane w strefach z natury obronnych w obrębie krawędzi wysoczyzny 

i dużych dolin (np. Gzin, Kamieniec czy Kałdus) oraz w rejonach obniżeń jeziornych. 

Ze względu na problematykę niniejszego artykułu zatrzymam się bliżej przy 

pozostałościach takich osiedli, których ślady są obecnie zdeponowane na nisko położonych 

półwyspach (najczęściej dawnych wyspach jeziornych). Niniejsze uwagi dotyczą 

więc problemów eksploracyjnych osad z Boguszewa, gm. Gruta, oraz Grodna, gm. 

Chełmża. Pierwsze z wymienionych wykopaliskowo było badane w latach 1991-1992, 

drugie zaś jest rozkopywane od 1997 roku (Kucharski 1993: 75-80; Gackowski 2003: 

105-116). W sytuacji obu stanowisk mamy do czynienia z pozostałościami dobrze zachowanych 

osad obronnych, niegdyś wzniesionych na biogenicznych (głównie torfowych, 

pokrytych wilgotnolubną roślinnością trawiastą) wyspach jeziornych. W obu też 

przypadkach – co zresztą nie jest takie rzadkie – na nawarstwieniach pradziejowych 

funkcjonowały osady średniowieczne (por. np. Biskupin). Tak uformowane depozyty 

kulturowe dodatkowo bywały – i bywają – zakłócane współczesną antropopresją rolną 

(uprawową) i systematycznie postępującym lądowieniem przestrzeni okołowyspowych 

i dawnych stref przepraw komunikacyjnych (mostowych i groblowych). Ten złożony 

proces osadniczy i podepozycyjny w sposób dość skuteczny utrudnia dokonanie wstępnej 

153

154 

Ryc. 8. Grodno, gm. Chełmża. 

Planigrafia zawartości fosforu 

w „łużyckiej” warstwie kulturowej 

(wg Bednarek, Markiewicz 2007). 

Fig. 8. Grodno, Chełmża 

commune. Planigraphy of 

phosphorus content in „Lusatian” 

cultural layer (according to 

Bednarek, Markiewicz 2007). 

oceny rozprzestrzenienia i stanu zachowania substancji zabytkowych w rozbiciu na fazy 

pradziejowe oraz młodsze. Ma to jednak, z jednej strony, kardynalne znaczenie dla dokonania 

oceny konserwatorskiej „kondycji” stanowiska, z drugiej zaś może rzutować 

na program badawczy, jeśli takowy przedkłada inspektorowi Wojewódzkiego Urzędu 

Ochrony Zabytków (WUOZ) ds. Archeologii osoba planująca podjęcie prac wykopaliskowych. 

Stąd w miarę pełne zlustrowanie bezinwazyjne lub też z maksymalnie ograniczoną 

ingerencją wziemną powinno poprzedzać właściwe prace wykopaliskowe. 

Podobnie więc, jak to miało miejsce w przypadku mazurskich osad rusztowych, także 

w obrębie interesujących nas stanowisk dążono do rozpoznania struktur depozycyjnych 

metodami bezinwazyjnymi (geofizycznymi) z zastosowaniem ingerencji możliwie 

ograniczonej (sondowania wierceniowe). W ten sposób uzyskano zobrazowania radarowe 

stratyfikacyjnych struktur podpowierzchniowych, uzupełnione obrazem zawartości 

fosforu obecnego w warstwach kulturowych (ryc. 8; ryc. 9: A, B). Tym sposobem 

uzyskano ogólne odwzorowania istotnych przestrzennie i stratyfikacyjnie pozostałości 

zabudowy (dookolne umocnienia, przeprawy mostowe, obecność centralnego plateau 

i stref mieszkalno-gospodarczych) wraz z ich waloryzacją chemiczną (fosforową). Szczególnie 

ciekawe dane uzyskano dla osady boguszewskiej. Uzyskany efekt zobrazowania 

geofizyczno-chemicznego podpowiadał archeologom (i konserwatorom), że w obrębie 

tego stanowiska mamy do czynienia z różnymi wielkościowo i stratyfikacyjnie przestrzeniami 

zajętymi przez pozostałości osad „łużyckich” i średniowiecznych. Mimo że 

osada z Boguszewa była rozkopywana w początkach lat 90., tj. znacznie wcześniej, zanim 

wykonano powyższe czynności, to jednak z punktu widzenia dalszych badań terenowych 

na tym obiekcie uzyskane dane obecnie pozwalają bardziej racjonalnie wybrać 

węzłowe obszary z punktu widzenia jego dalszego rozpoznania wykopaliskowego. 

O ile bowiem wydobywane materiały zabytkowe, takie jak ceramika naczyniowa, nie 

stwarzają archeologowi problemów z jej kulturowo-chronologicznym rozróżnieniem, 

o tyle właściwe przyporządkowanie źródeł florystycznych czy też zoologicznych takie 

proste już niej jest, szczególnie w sytuacji znacznej kompresji, kiedy kontekst ich

A 

Ryc. 9. Boguszewo, gm. Gruta. Występowanie anomalii geofizycznych, 

ilustrujących podpowierzchniowe struktury kulturowe (A) oraz ich fosforowa 

waloryzacja przestrzenna (B). Wg Lamparski 2007; Kreft 2003). 

Fig. 9. Boguszewo, Gruta commune. Geophysical anomalies displaying sub-surface 

cultural structures (A) and their phosphorus spatial valorization (B) 

(according to Lamparski 2007; Kreft 2003). 

zalegania stanowi biogen trudny do wizualnego rozdzielenia (zarówno w układzie horyzontalnym, 

jak i wertykalnym, i to w rozbiciu na kulturowo-chronologiczne fazy zasiedlenia). 

W przypadku osady z Boguszewa okazało się, że najprawdopodobniej ślady 

zabudowy pradziejowej są obecnie rozlokowane w ramach dużo mniejszego owalu, niż 

można by przypuszczać na podstawie dzisiejszego kształtu półwyspu (ryc. 9: A). Obecny 

jego kształt był bowiem formowany przez wiele lat (ale po fazie pradziejowego zasiedlenia 

tego miejsca) wskutek lądowienia dookolnych stref bagniskowych, intensyfikowanego 

systematyczną orką, odśrodkowo rozciągającą pokrywę glebową. W przypadku 

osady z Grodna jeszcze przed badaniami wykopaliskowymi udało się wskazać strefy 

zabudowy mieszkalno-gospodarczej oraz rejony niezabudowane (ryc. 8). W obrębie 

tego stanowiska metodami radarowania podpowierzchniowego wyznaczono przebieg 

spągów mas ziemnych nawiezionych na dawną wyspę w czasach funkcjonowania tu 

folwarku krzyżackiego. Dopiero poniżej owego nadkładu zlokalizowano pozostałości 

osady „łużyckiej”, które stały się przedmiotem szczególnego zainteresowania wykopaliskowego, 

począwszy od 1997 roku. 

Należy zaznaczyć, że w przypadku obu wymienionych tu stanowisk „łużyckich”, 

przeprowadzono powierzchniowe badania podwodne w obrębie płytkowodnych stref 

okołopółwyspowych. Zlokalizowano w ten sposób rumowiska belek, dłubankę (Boguszewo) 

oraz luźne materiały zabytkowe (ceramikę naczyniową, kości i przedmioty 

kamienne). W dnie jeziora grodzieńskiego, przyległego od północnego-wschodu do 

B 

155

156 

osady, przeprowadzono podwodne prace wykopaliskowe. W ten sposób – szczególnie 

w przypadku osady z Grodna – zaistniały przesłanki planigraficzno-źródłowe, wskazujące 

na konieczność rozszerzenia konserwatorskiej ochrony prawnej tego stanowiska na 

dookolne strefy jeziorne, przyległe do dzisiejszego półwyspu. 

Kilka refleksji podsumowujących 

Na podstawie wyżej zasygnalizowanego przeglądu niektórych możliwości, ale i utrudnień 

w zakresie uzyskiwania danych źródłowych ze stanowisk „mokrych” nasuwa się 

kilka refleksji o charakterze ogólnym. 

Bez wątpienia potrzeba przeprowadzania rozpoznania „powierzchniowego” stanowisk 

podwodnych i bagiennych nie powinna być odkładana w bliżej nieokreśloną przyszłość, 

chociażby ze względu na obecnie przyspieszony proces inwestycyjny, wyraźnie 

nasilony w turystycznie atrakcyjnych regionach Polski. Nie bez znaczenia dla sygnalizowanej 

potrzeby badawczej jest tu komercyjne zainteresowanie znaleziskami jeziornymi 

klubów nurkowych, oferujących swoim klientom przygodę z archeologią podwodną. 

W jakim zakresie przestrzennym strefy brzegowe i płytkowodne, kryjące przez setki 

i tysiące lat archeologiczne pozostałości dawnych osiedli i innych form aktywności kulturowej, 

uległy w ostatnich dekadach nieodwracalnej dewastacji, trudno obecnie ocenić, 

ale doświadczenia w tym względzie państw Europy Zachodniej z lat 60. i 70. ubiegłego 

wieku nie napawają zbytnim optymizmem (por. np. Kola, Wilke 1985: 73-74). Zważywszy 

na wymienione zagrożenia można by sądzić, że w takiej sytuacji przynajmniej 

te kategorie stanowisk „mokrych”, które są obecnie położone w partiach bagniskowych, 

niejako z natury „nieatrakcyjne” pozostają bezpieczne, mając także na względzie prawie 

powszechny brak zainteresowania tymi potencjalnymi znaleziskami ze strony archeologów. 

Niestety, jest to bezpieczeństwo pozorne. Znaleziska te są bowiem degradowane 

biotycznie i abiotycznie, m.in. na skutek zmiennego poziomu wilgotności, procesów 

mrozowych i abrazyjnych partii brzegowych (Soldenhoff 1995: 194-196; Ważny 

1999: 49-58). Na wielu akwenach uaktywniających się wskutek wycinki trzcin czy 

w ogóle za przyczyną przemiany stref florystycznych, powodowanej zmiennymi stanami 

wód. Szczególnie ten ostatni proces przyczynia się do niszczenia drewna archeologicznego, 

tkwiącego w płytkowodnych partiach jezior wytopiskowych. Wydaje się więc, 

że w pierwszym etapie konieczna jest systematyczna ewidencja „mokrych” obiektów 

archeologicznych na podstawie realizowanego (i w ten sposób uzupełnionego) programu 

ochrony konserwatorskiej w ramach akcji AZP. Takie propozycje dla środowiska 

konserwatorskiego zgłaszano już w początku lat 90. (Gackowski 1995a: 5-16; 1995b: 

27-42). Warto też podkreślić, że z punktu widzenia specyfiki „powierzchniowej” eksploracji 

nurkowej ważne pozostaje stosowanie kryteriów ekologicznej lokalizacji znalezisk. 

Jest to istotne dla późniejszych analiz kontekstu przyrodniczego jako naturalnego 

środowiska funkcjonowania dawnych form aktywności kulturowej oraz wpływu 

warunków podepozycyjnych na „kondycję” konserwatorską i poznawczą tych znalezisk. 

Ewidencja „powierzchniowa” stanowisk „mokrych” może być w sprzyjających 

warunkach terenowych uzupełniana rozpoznaniem bezinwazyjnym, np. geofizycznym 

i chemicznym. Przykładowe zastosowanie podpowierzchniowych metod radarowych 

zasygnalizowałem wyżej. Mogłoby to łącznie stanowić inicjalny (ewidencyjny) etap

ozpoznania (faza I), także istotnego dla podjęcia późniejszej lustracji sondażowej stanowisk 

szczególnie zagrożonych i poznawczo istotnych z punktu widzenia ich wymowy 

kulturowej (faza II). O ile w zakresie rozpoznania planigraficznego znalezisk ów 

etap lustracji powierzchniowej daje ogólnie pomyślne rezultaty (ryc. 1 i 2), o tyle sygnalizowane 

tu jako kolejne, drugie stadium badawcze jest ważne przede wszystkim 

dla dokonania dość szczegółowej oceny kontekstu stratygraficznego. Sposób realizacji 

tradycyjnej eksploracji sondażowej powinien odpowiadać „zapotrzebowaniu” merytorycznemu 

przy uwzględnieniu technicznych możliwości realizacji tego ciągle wstępnego 

rozpoznania (ryc. 6 i 7). Niekiedy bowiem wykonanie serii niewielkich odkrywek rzeczywiście 

jest możliwe, zarówno w torfie, jak i pod lustrem wody w dnie akwenu, niekiedy 

jednak takich możliwości brak i wówczas należy posiłkować się jedynie sondowaniami 

wierceniowymi i odkrywkowymi, stosowanymi przez przyrodników. W rozmaitych 

wariantach technicznych dają one dobre efekty poznawcze, bez względu na jakość 

geologiczną lustrowanych depozytów (Dean 1988; Archaeology Underwater 1992: 205; 

Kramer, Schlichterle 1995: 10, Tobolski 2000: 305-328). Udokumentowane rozpoznanie 

podwodnych depozytów stratyfikacyjnych metodą wizualnego odwzorowania układu 

odsłanianych warstw znalazło już niejednokrotnie swoje odzwierciedlenie literaturowe 

(por. np. Ruoff 1971: 87, Abb. 2-3, 92, Abb. 11; Łapo, Ossowski 1999: 304, ryc. 4). 

W sytuacji wystąpienia rzeczywiście obiektywnych trudności obserwacyjnych proponuje 

się archeologom zastosowanie metod opisu ekologiczno-kulturowego, np. korzystając 

ze sposobu J. Troels-Smitha (Gackowski 1995: 13-14; Tobolski 2000: 133-168). 

Ów dokuczliwy brak możliwości przeprowadzenia tradycyjnej lustracji układu warstw 

jest dość charakterystyczny przy podejmowaniu prac badawczych pośród depozytów 

limniczno-kulturowych. Decydowanie się wówczas na stosowanie opisu stratygrafii 

metodami przyrodniczymi jest dzisiaj nieodzowne, mimo świadomości stwierdzanego 

dość powszechnie zjawiska przenikania młodszych materiałów źródłowych (np. ułamków 

ceramiki naczyniowej czy innych ciężkich przedmiotów zabytkowych) do środowisk 

starszej (niższej) akumulacji kulturowej (Kola 1997: 45-53). Można powiedzieć 

nawet więcej. Sądzę, że ekologiczny opis warstw kulturowo-limnicznych lub kulturowo-bagniskowych 

powinien być obowiązkowym dla archeologów i jako taki zawsze 

winien być dostarczany władzom konserwatorskim jako jedna ze składowych dokumentacji 

terenowej. Niestety, obecnie jeszcze metody te z trudem są akceptowane przez 

archeologów (por. np. Gumiński, Fiedorczuk 1988: 113-147; Polcyn, Śmigielska 1991: 

95-102). Szukanie usprawiedliwień niemożności sporządzenia dokumentów charakteryzujących 

uwarstwienia w związku z tym, że przy dnie jeziora czy też w bagnie nic nie 

widać, jest – jak sadzę – nieuzasadnionym wybiegiem. 

Niestety, trzeba przyznać, że stan obecny ewidencyjnego rozpoznania i wynikającej 

z tego ochrony konserwatorskiej stanowisk „mokrych” jest na tyle słaby, że możliwości 

kontroli i oceny poprawności realizacji badań podwodnych czy bagniskowych, tak na 

etapie „powierzchniowym”, sondażowym, jak i szerokopłaszczyznowym, są zatrważająco 

nikłe. Praktycznie wygląda to tak, że inspektorzy WUOZ ds. archeologii w znakomitej 

większości przypadków nie są w stanie ocenić jakości prac badawczych, realizowanych 

w obrębie stanowisk „mokrych”. Dotyczy to bodaj wszystkich obiektów jeziornych, 

a także w dużej części torfowo-bagniskowych. Jako że w tym miejscu dotykamy 

157

158 

problematyki szerokopłaszczyznowych prac wykopaliskowych (faza III), wypada – jak 

sądzę – zwrócić uwagę na istotne zagadnienie podejmowania decyzji o technicznym 

i metodycznym sposobie eksploracji stanowisk „mokrych”, tj. z zastosowaniem metody 

nurkowej lub też lądowej, szczególnie w sytuacjach zalegania znalezisk w partiach 

marginalnych akwenów. Wiele pozytywnych przykładów w zakresie namysłu nad 

taką alternatywą, dostarczają nam archeolodzy zachodnioeuropejscy (por. np. Kramer, 

Schlichtherle 1995: 3-16). Najczęściej bowiem przed takim dylematem stają osoby decydujące 

się na badania wykopaliskowe w rejonach płytkowodnych stoków mis jeziornych. 

Często bywa tak, że tylko pewne fragmenty tak położonych stanowisk zalegają 

w partiach telmatycznych (np. przyczółki mostowe), pozostałe zaś tkwią w osadach limnicznych. 

Konieczność wykonywania jakościowo jednolitych opisów dokumentujących 

odsłaniane pozostałości kulturowe przy genetycznie różnym kontekście ich zalegania 

niejako wymusza decyzję o zastosowaniu metod eksploracji podwodnej lub/i lądowej. 

Należy na koniec podkreślić, że mimo oczywistych trudności eksploracyjnych podwodnych 

lub bagiennych stosowanie swoistej taryfy ulgowej dla sposobu postępowania badawczego 

i wynikającego z niego ograniczonego (wybiórczego, tj. najczęściej bez stratygrafii) 

dokumentowania znalezisk oraz kontekstu ich zalegania nie znajduje uzasadnień 

w obecnie obowiązującej Ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 

23 lipca 2003 roku (Dz. U. Nr 162, poz. 1568 z 2003 r.) oraz w stosownym dla podnoszonych 

tu zagadnień Rozporządzeniu Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 roku 

(Dz. U. Nr 150, poz. 1579 z 2004 r.). Trzeba tu jednak oddać sprawiedliwość i podkreślić, 

że przywołane akty prawne (szczególnie drugi z wymienionych) często też bywają 

trudne do egzekwowania przez „podwodnych” i „bagiennych” archeologów, nie ze 

względu na trudności eksploracyjne, ile raczej z powodów dość powierzchownego potraktowania 

przez prawodawcę problematyki badań archeologicznych na stanowiskach 

„mokrych”. Począwszy od etapu AZP, na szerokopłaszczyznowych wykopaliskach skończywszy. 

Zagadnienie to wymaga – jak sądzę – odrębnego namysłu nad standardami 

dokumentacyjnymi, ilustrującymi postępowanie archeologów badających pozostałości 

kulturowe, zdeponowane w wodach śródlądowych i strefach telmatycznych. Przy okazji 

warto dodać, że wymaga także formalnego uregulowania zakres uprawnień zawodowych 

do prowadzenia archeologicznych badań terenowych w wodach śródlądowych. Jest 

to zagadnienie dyskutowane w środowisku archeologów podwodnych od wielu już lat. 

Rozkopywane depozyty limniczno-kulturowe i telmatyczno-kulturowe – oprócz 

sygnalizowanych tu wad eksploracyjnych – mają jedną zaletę ponadprzeciętnej wagi. 

Zawierają bowiem w swojej stratyfikacyjnej istocie swoiste archiwum paleobotaniczne, 

ilustrujące obraz dawnego środowiska przyrodniczego, tak w zakresie obecności szczątków 

roślinnych i faunistycznych (np. zbóż, łusek rybich), jak i obrazujących naturalne 

otoczenie fitosocjologiczne dawnych osad. Wyżej zwracałem na to uwagę. Często to 

tylko od archeologa zależy, jak owo biogeniczne archiwum zostanie odczytane. Wymogiem 

więc badań wykopaliskowych (jeziornych i bagiennych) powinno być flotowanie 

starannie odsłanianych treści biogenicznych, z których wydobywa się archeologiczne 

ekofakty i artefakty. Sposoby przepłukiwania są tu rozmaite i najczęściej zależą 

od kontekstu geologicznego występowania znalezisk archeologicznych. Inne techniki 

należy stosować, mając do czynienia z kontekstem ilasto-mineralnym, inne zaś

w sytuacji rozkopywania depozytów detrytusowych (Ostoja-Zagórski 1993: 59-61, 

fot. 7; Tobolski 2000: 271-273; Renfrew, Bahn 2002: 229-232; Lityńska-Zając, Wasylikowa 

[red.] 2005: 177-179). Wymaga to odpowiedniego namysłu nad zastosowaniem 

najbardziej efektywnej techniki pozyskiwania tej kategorii źródeł. Jest to zagadnienie 

szczególnie złożone w sytuacji podejmowania podwodnej eksploracji z zastosowaniem 

eżektorowania. 

Kończąc, wypada wskazać na jeszcze jeden, ważny problem konserwatorski, którego 

świadomość powinna zawsze być bliska osobom podejmującym badania wykopaliskowe 

na stanowiskach „mokrych”. Jako że charakteryzują się one częstą obecnością bardzo 

dobrze zachowanego drewna (m.in. elementy zabudowy, łodzie, drobne przedmioty 

gospodarstwa domowego), stąd jego wydobywanie z kontekstów biogenicznych musi 

wiązać się z potrzebą profesjonalnego zakonserwowania. Trzeba jednak przyznać, że 

dotychczasowe działania w tym względzie nie napawają zbytnim optymizmem (por. np. 

Piotrowski 1999: 41). Świadomość wyjątkowo wysokich kosztów konserwowania dużych 

przedmiotów z drewna metodami chemicznymi powinna więc skłaniać – zarówno 

archeologów, jak i inspektorów WUOZ ds. archeologii wydających pozwolenie na badania 

terenowe – do krytycznego analizowania planów badawczych w tym ich fragmencie, 

który miałby dotyczyć zamiarów wydobycia, przechowywania i eksponowania (muzealnego) 

znalezisk. Trzeba zaznaczyć, że koszty finansowe takich działań są bowiem 

niebagatelne. Nie dotyczą tylko właściwej profilaktyki i konserwacji z zastosowaniem 

technologii chemicznych, ale także stałego monitoringu magazynowego i ekspozycyjnego 

(Babiński 1999: 59-76). Może więc możliwie ograniczonej ingerencji archeologa 

„mokrego” powinna towarzyszyć świadomość konieczności pozostawiania zabytkowego 

drewna w miejscach jego odkrycia, tj. w naturalnym otoczeniu biogenicznym. Wówczas 

to raczej już do władz konserwatorskich należałaby konieczność dbałości (prawnej 

i organizacyjnej) o „mokre” stanowisko archeologiczne. Pozostawałoby to w zgodzie 

z ogólnie akceptowaną zasadą uszanowania i niejako w ten sposób przekazania tej części 

dziedzictwa kulturowego kolejnym pokoleniom. Pamiętajmy bowiem, że wśród tych 

ostatnich najpewniej nie zabraknie profesjonalnych archeologów „mokrych”. 

Bibliografia 

Babiński L., Pasywna konserwacja mokrego drewna archeologicznego w świetle literatury, (w:) 

L. Babiński (red.), Drewno Archeologiczne. Badania i konserwacja. Sympozjum Biskupin – Wenecja, 

22-24 czerwca 1999, Biskupin, 1999 

Bednarek R., Markiewicz M., Ślady zabudowy osady obronnej kultury łużyckiej w Grodnie, gm. 

Chełmża (stanowisko 6) na podstawie analizy zawartości fosforu, Archeologia Epok Brązu i Żelaza, 

t. 1, Toruń, 2007 (w druku) 

Brzeziński W., Recent developments in wetland archaeology in Poland, (w:) B. Coles (ed.), The Wetland 

Revolution in Prehistory, Exeter, 1992 

Bukowski Z., Archeologia podwodna, Dawna Kultura, Nr 3, 1956 

159

160 

Bukowski Z., Stan i perspektywy archeologicznych badań podwodnych w jeziorach i rzekach Polski, 


Bukowski Z., Osiedle otwarte kultury łużyckiej w Grzybianach, woj. legnickie w świetle dotychczasowych 

badań, Pamiętnik Muzeum Miedzi, t. 1, s. 1982 

Coles J.M., Waterlogged wood. Guidelines on the recording, sampling, conservation, and curation of 

structural wood, London, 1990 

Coles B., (ed.) The Wetland Revolution in Prehistory, Exeter, 1992 

Chudziakowa J., Kultura łużycka na terenie międzyrzecza Wisły, Drwęcy i Osy, Warszawa – Poznań, 

1974 

Dean M., Guidelines on acceptable standards in underwater archaeology, University of St. Andrews, 

1988 

Dean M., Ferrari B., Oxley I., Redknap M., Watson K., (ed.) Underwater. The NAS Guide to 

Principles and Practice, London – Dorchester, 1992 

Domżał R., Tradycyjne i nowoczesne metody poszukiwań w archeologii podwodnej, Z Otchłani 

Wieków Pomorza Gdańskiego, 1998/1999 

Gackowski J., Propozycja wdrożenia „Karty Ewidencji Stanowiska Archeologicznego zalegającego 

w wodzie (jezior, stawów, starorzeczy), (w:) A. Kola (red.), Archeologia Podwodna Jezior Niżu Polskiego, 

Toruń, 1995 

Gackowski J., Systematyczne penetracje podwodne wybranych obszarów próbnych, wstępną fazą 

w poznaniu pozostałości kulturowych, zalegających w jeziorach Niżu Polskiego, (w:) A. Kola (red.), 

Archeologia podwodna jezior Niżu Polskiego, Toruń, 1995 

Gackowski J., Osiedla nawodne z Mołtajn i Pieczarek na tle osadnictwa Pojezierza Mazurskiego 

we wczesnej epoce żelaza, Warszawa 1998 (praca w maszynopisie w IA UW i IA UMK), 1998 

Gackowski J., Uwagi o niektórych materiałach zabytkowych z osiedla obronnego kultury łużyckiej 

w Grodnie koło Chełmży (na podstawie wyników badań z lat 1997-2001), (w:) M. Fudziński, H. Paner 

(red.), XIII Sesja Pomorzoznawcza, vol. 1: Od epoki kamienia do okresu rzymskiego, Gdańsk, 2003 

Gackowski J., Niektóre materiały paleobotaniczne z osiedli nawodnych a charakter gospodarki uprawowo-zbierackiej 

w wybranych rejonach kultury kurhanów zachodniobałtyjskich, (w:) M.J. Hoffmann, 

J. Sobieraj (red.), Pruthenia Antiqua, vol. I: Człowiek a środowisko w epoce brązu i wczesnej 

epoce żelaza u południowo-wschodnich pobrzeży Bałtyku, Olsztyn, 2004 

Goslar T., Absolute radiocarbon dating of the lake dwelling from Bogaczewo (Varmian-Masurian 

Voivodeship), (w:) A. Kola, A. Sosnowska (ed.), Studies in the Lake Dwellings of the West Baltic 

Barrow Culture, Toruń, 2000

Grążawski K., Parthaczyn – przyczynek do badań nawodnych dworów myśliwskich w Prusach krzyżackich, 

Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, Nr 3-4, 1989 

Gręzak A., Faunal bone material from the lake dwelling in Pieczarki, Varmian-Masurian Voivodeship 

(site 1), (w:) A. Kola, A. Sosnowska (ed.), Studies in the Lake Dwellings of the West Baltic Barrow 

Culture, Toruń, 2000 

Gręzak A., Faunal bone material from the lake dwelling in Mołtajny, Varmian-Masurian Voivodeship 

(site 1), (w:) A. Kola, A. Sosnowska (ed.), Studies in the Lake Dwellings of the West Baltic Barrow 


Gumiński W., Fiedorczuk J., Badania w Dudce, woj. suwalskie a niektóre problemy epoki kamienia 

w Polsce Północno-Wschodniej, Archeologia Polski, t. 33, z. 1, 1988 

Heydeck J., Pfahlbauten in Ostpreussen, Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia, 

t. 22, 1909 

Jaroń B., Szczątki roślinne z wczesnego okresu żelaznego w Biskupinie (Wielkopolska), (w:) J. Kostrzewski 

(red.), Gród prasłowiański w Biskupinie, Poznań, 1938 

Keller F., Pfahlbauten. Sechster Bericht, Mitteilungen der Antiquarischen Gesellschaft, Bd. XV, 

H. 2, 1866 

Keller F., Pfahlbauten. Siebenter Bericht, Mitteilungen der Antiquarischen Gesellschaft, 

Bd. XIX, H. 3, 1876 

Kola A., O problemach datowania średniowiecznych stanowisk podwodnych, Archaeologia Historica 

Polona, t. 6, 1997 

Kola A., (red.) Archeologia podwodna jezior Niżu Polskiego, Toruń, 1995 

Kola A., Wilke G., Stan badań śródlądowej archeologii podwodnej w Polsce, Pomerania Antiqua, 

t. 7, 1977 

Kola A., Wilke G., Toruński ośrodek archeologii podwodnej. Potrzeby i perspektywy badawcze, Acta 

Unicersitatis Nicolai Copernici, Archeologia 6, 1980 

Kola A., Wilke G., Archeologia Podwodna. Cz. 1: Badania w akwenach śródlądowych Europy Środkowej 

i Wschodniej, Toruń, 1985 

Kramer W., Schlichtherle H., Unterwasser-Archaeologie in Deutschland, Antike Welt, Jahrgang 

26 (1), 1995 

Krąpiec M., Dendrochronological Analysis of Wood from Selected Lake Dwellings of the West Baltic 

Barrow Culture, (w:) A. Kola, A. Sosnowska (ed.), Studies in the Lake Dwellings of the West Baltic 

Barrow Culture, Toruń, 2000 

161

162 

Kreft M., Wykorzystanie wyników badań paleopedologicznych do interpretacji warunków środowiska 

w okresie gospodarowania ludności kultury łużyckiej na przykładzie stanowiska archeologicznego 

w Boguszewie, Toruń (praca w maszynopisie w Instytucie Geografii UMK), 2003 

Kucharski L., Konstrukcje obronne grodu kultury łużyckiej w Boguszewie, gm. Gruta, woj. toruńskie, 

stanowisko 1, (w:) J. Chudziakowa (red.), Badania archeologiczne ośrodka toruńskiego w latach 

1989-1992, Toruń, 1993 

Lamparski P., Możliwości zastosowania profilowania radarowego w badaniach archeologicznych, 

(w:) Kola A. (red.), Archeologia podwodna jezior Niżu Polskiego, Toruń, 1995 

Lamparski P., Wyniki profilowań radarowych osiedla obronnego ludności kultury łużyckiej w Boguszewie, 

gm. Gruta (stanowisko 1), Archeologia Epok Brązu i Żelaza, t. 1, Toruń, 2007 (w druku) 

Lityńska-Zając M., Wasylikowa K., (red.) Przewodnik do badań archeobotanicznych, Poznań, 

2005 

Łapo J.M., Ossowski W., Prace inwentaryzacyjne na osadzie z wczesnych okresów epoki żelaza 

w Bogaczewie, stan. 2, woj. Suwałki. Metoda i wyniki, (w:) Kola A. (red.) Archeologia podwodna 

jezior Niżu Polskiego, Toruń, 1995 

Łapo J.M., Ossowski W., Podwodne badania archeologiczne na osadzie w Sztynorcie Dużym, stan. 5 

„Kurka”, gm. Węgorzewo, woj. warmińsko-mazurskie, Sprawozdania Archeologiczne, t. 51, 1999 

Łapo J.M., Ossowski W., Wyniki podwodnych prac inwentaryzacyjnych przeprowadzonych na reliktach 

osady nawodnej w Rybicalu, stan. 1 „Jezioro Ryńskie”, gm. Ryn, woj. mazursko-warmińskie, 

Światowit, Nowa Seria, t. II (XLIII), Fascykuł B, 2000 

Munro R., The Lake – Dwellings of Europe, London, 1890 

Niewiarowski W., Noryśkiewicz B., Piotrowski W., Zajączkowski W., Biskupin fortified settlement 

and its environment in the light of new environmental and archaeological studies, (w:) B. Coles 

(ed.), The wetland Revolution in Prehistory, Exeter, 1992 

Ostoja-Zagórski J., Mezoregion Sobiejuchy na Pałukach, Warszawa–Żnin, 1993 

Ostoja-Zagórski J., Sawicka J., Osada halsztacka w Żędowie, gmina Szubin, woj. bydgoskie, na tle 

osadnictwa w mikroregionie Sobiejuchy, Komunikaty Archeologiczne, t. V, 1990 

Pawlak R., Fish Remains from Selected Lake Dwellings of the West Baltic Barrow Culture, (w:) 

A. Kola, A. Sosnowska (ed.), Studies in the Lake Dwellings of the West Baltic Barrow Culture, Toruń, 

s. 2000 

Piotrowski W., Archeologia i drewno mokre. Wprowadzenie do tematu, (w:) L. Babiński (red.), 

Drewno Archeologiczne. Badania i konserwacja. Sympozjum Biskupin – Wenecja, 22-24 czerwca 

1999, Biskupin, 1999

Polcyn I., Application of Cladocera analysis in archaeology, Circea, The Journal of the Association 

for Environmental Archaeology 11 (2), 1996 

Polcyn I., Cladoceran Remains from the Sedimentary Record of Lake Dgał Wielki (Great Masurian 

Lakeland), (w:) A. Kola, A. Sosnowska (ed.), Studies in the Lake Dwellings of the West Baltic Barrow 


Polcyn M., Podwodne warstwy kulturowe – problemy definicji, Studia Lednickie, t. 2, 1991 

Polcyn M., Archaeobotanical Finds from the West Baltic Barrow Culture Lake Dwelling in Pieczarki 

(Great Masurian Lakeland). An Attempt at the Reconstruction of Plant Economy, (w:) A. Kola, 

A. Sosnowska (ed.), Studies in the Lake Dwellings of the West Baltic Barrow Culture, Toruń, 2000 

Polcyn M. i I., Stratygrafia mostu/grobli w Gieczu w oparciu o morfologię warstw, układ konstrukcji 

i wyniki analizy wioślarek (Cladocera), Studia Lednickie, t. 3, 1994 

Polcyn M., Śmigielska A., Morfologia podwodnej warstwy kulturowej w obrębie reliktów wczesnośredniowiecznego 

mostu poznańskiego w jeziorze Lednica, (w:) Wstęp do paleoekologii Lednickiego 

Parku Krajobrazowego, Poznań, 1991 

Rajewski Z., O przydatności poszukiwań podwodnych w badaniach archeologicznych w Polsce, Wiadomości 

Archeologiczne, t. 26, nr 1-2, 1959 

Renfrew C., Bahn P., Archeologia. Teorie. Metody. Praktyka, Warszawa, 2002 

Soldenhoff B., Czynniki wpływające na stan zachowania drewna zanurzonego w wodzie, (w:) 

A. Kola. (red.), Archeologia podwodna jezior Niżu Polskiego, Toruń, 1995 

Tobolski K., Możliwości poznania przeszłości na podstawie badań paleoekologicznych osadów jeziornych, 

(w:) A. Kola (red.), Archeologia podwodna jezior Niżu Polskiego, Toruń, 1995 

Tobolski K., Przewodnik do oznaczania torfów i osadów jeziornych, Warszawa, 2000 

Ważny J., Współczesna klasyfikacja czynników degradacji drewna archeologicznego, (w:) L. Babiński 

(red.), Drewno Archeologiczne. Badania i konserwacja. Sympozjum Biskupin – Wenecja, 22-24 

czerwca 1999, Biskupin, 1999 

Wilke G., Masurische Siedlungen Am Seeufer und aufkünstlichen Inseln mit Rostplattformen, Platform, 

Bd. 5/6, 1996-1997 

Wood-Martin W.G., The lake dwellings of Ireland: or ancient lacustrin habitations of Erin, commonly 

called crannogs, Dublin–London, 1886 

163

164 

Summary 

Some issues of archaeological exploration of so-called “wet” sites 

(on the basis of terrain experience gained during the research on 

several defensive settlements dated to the 1st millennium BC.) 

Despite any impediments met during field exploration of “wet” sites an archaeologist most often 

makes up for it with an excellent state of preservation of discovered relics. These are mainly 

wooden remains of buildings and other monuments made of organic material as well as any environmental 

remains which would allow conducting thorough analysis of habitation and exploitation 

in particular area. This article contains finds recovered from swamp/peat and lakes. Marine 

archaeology and the exploration of latrines and wells have not been taken into consideration. 

The growing interest of “wet” discoveries has developed since 2nd half of the 19th c. In Poland 

in the 30ties of the 20th c. remarkable remains of fortified settlement in Biskupin became the 

basis for swamp/peat sites exploration methods. In the recent years some all-Polish conferences 

on “wet” archaeology and issues of conservation and protection took place. In Europe the organization 

Wetland Archaeology Research Project, supported by Polish archaeologists, plays a 

dominant role within this sphere. 

Presented issues of „wet” sites research focus on the need of implementing 3-staged (I-III) 

national program of recording, sounding recognition and excavations of such sites. This project 

is put into practice on remains of some settlements of West-Baltic Barrow culture and Lusatian 

culture. The outcomes indicate the opportunity of supporting both archaeological record and 

sounding recognition with the use of environmental (descriptions of stratigraphy) and geophysical-chemical 

methods (pedological and radar research). The uniqueness of material uncovered 

(cultural and environmental) on “wet” sites should stimulate creating complete documentation 

and filing of settlement traces recovered from lakes and swamp/peat areas.

Jacek Górski 

Wybrane aspekty metodyki 

badań i opracowań dużych osad z epoki brązu 

na obszarze podkrakowskim 

.................................................................................................................................................................................................................. 

Opracowania materiałów z szerokopłaszczyznowych badań wykopaliskowych, prowadzonych 

ostatnio w związku z dużymi inwestycjami, stwarzają unikatowe możliwości 

analityczne. Oprócz standardowych procedur, podejmowanych przy okazji opracowywania 

stanowisk osadowych, dysponowanie znaczną rozpoznaną powierzchnią, umożliwia 

ukierunkowanie studiów na zagadnienia związane z analizą układów przestrzennych. 

Jednym z aspektów tego typu analiz jest wyróżnianie na stanowiskach realnie 

istniejących jednoczasowych struktur. Celem artykułu jest przedstawienie metod, zastosowanych 

przy opracowaniach uwzględniających taką problematykę. Jako przykłady 

posłużą opracowania osad kultury mierzanowickiej, trzcinieckiej i łużyckiej z lessowego 

obszaru zachodniej Małopolski. 

I 

Poza ogólnie znanymi problemami, związanymi badaniem stanowisk osadowych i opracowaniem 

pozyskanych w wyniku tych badań źródeł, w lessowej strefie podkrakowskiej 

dochodzi jeszcze jeden czynnik. Jest nią skomplikowany charakter stanowisk, wynikający 

z nałożenia się na siebie różnoczasowych etapów osadnictwa, często od początku 

neolitu po okres średniowieczny. Plan stanowiska po badaniach wykopaliskowych 

często przedstawia się jako skomplikowana mozaika rozlicznych obiektów o zróżnicowanej 

chronologii, przecinających się i występujących na dużym obszarze. Jedną 

z cech zachodniomałopolskich stanowisk osadowych są bowiem ich znaczne rozmiary. 

Nierzadko w trakcie prospekcji terenowej, prowadzonej w ramach Archeologicznego 

Zdjęcia Polski, stwierdza się powierzchnię stanowisk przekraczającą 15 hektarów. Jest 

to najwyższa wartość przewidziana na Karcie Ewidencji Stanowiska Archeologicznego. 

W związku z tym nawet zaplanowana sieć sondaży, obejmująca powierzchnię kilkunastu 

arów, pozwala w minimalnym tylko stopniu wniknąć w problematykę tak rozległego 

stanowiska. 

Doświadczenia prahistoryków z krakowskiego ośrodka archeologicznego w badaniach 

tych skomplikowanych stanowisk nie wynikają tylko z długiej tradycji prowadzenia 

wykopalisk na osadach (pierwsze obiekty z epoki brązu były badane w latach 20. 

XX w., ale przede wszystkim z faktu prowadzenia, od początku lat 50. do końca lat 70., 

prac o dużym zakresie przestrzennym. Były to ratownicze badania na terenie Nowej Huty 

(nowohucki Oddział Muzeum Archeologicznego w Krakowie) i planowe rozpoznania 

165

166 

osad, prowadzone przez krakowski Oddział Instytutu Archeologii i Etnologii PAN 

(dawniej IHKM). Obecnie trwające – największe w skali regionu – badania wykopaliskowe 

na trasie planowanej autostrady A4 są trzecią z kolei wielką akcją badań wykopaliskowych 

podjętą przez krakowskich archeologów. Łączy ona cechy obu poprzednio prowadzonych 

przedsięwzięć. Lokalizacja wykopów jest wymuszona przebiegiem inwestycji, 

ale wyprzedzający charakter wykopalisk i ich stałe finansowanie pozwalają prowadzić 

je zgodnie z obecnymi wymogami. Niżej formułowane wnioski wynikają w dużej mierze 

z doświadczeń zdobytych podczas badań i przede wszystkim opracowań materiałów 

z dwóch pierwszych akcji. 

Badania na terenie Nowej Huty podjęto w 1950 roku wraz z budową Kombinatu Metalurgicznego 

i nowej dzielnicy Krakowa (Bazielich 1983). Prace koncentrowały się na 

terasie nadzalewowej Wisły, intensywnie zasiedlonej od początku neolitu. Ze wszech 

miar badania te można określić jako pionierskie, choćby ze względu na brak jakichkolwiek 

dotychczasowych doświadczeń w tym względzie. Do tego bowiem czasu osady badano 

sporadycznie i w niewielkim zakresie. Prowadzenie badań na niespotykaną dotąd 

w Polsce skalę (w latach 50. i 60. przebadano kilkanaście hektarów) przez szczupłą kadrę 

archeologów działających pod presją czasu nie wpłynęło korzystnie na jakość tych 

prac. Patrząc jednak z perspektywy powstających wiele lat później studiów materiałowych, 

można stwierdzić, że mimo popełnionych błędów metodyka prowadzenia prac 

terenowych nie stała się przeszkodą uniemożliwiającą nowoczesne opracowania. 

Odmienny przebieg miały badania wykopaliskowe prowadzone w latach 60. i 70. 

przez IAiE PAN w ramach szerszego projektu badań nad osadnictwem pradziejowym. 

Zakrojone na dużą skalę prace terenowe obejmowały wybrane fragmenty dużych stanowisk, 

z których należy wymienić wielokulturowe osady w Olszanicy (Milisauskas 

1976; 1986), Bronocicach (Kruk, Milisauskas 1981; 1983; 1985) i Iwanowicach (Machnikowie, 

Kaczanowski 1987; Kadrow 1991a; 1991b; Kadrow, Machnikowie 1992). 

Ze względu na naukowy charakter i zaprogramowany przebieg tych badań oraz właściwe 

zaplecze logistyczne były one pozbawione większości podstawowych wad ratowniczych 

wykopalisk nowohuckich. Dobrze są znane wyniki opracowań tych badań rzutujące 

w znacznym stopniu na obecny stan poglądów dotyczących neolitu i początków 

epoki brązu. Towarzyszyła im również refleksja metodyczna nad rolą i zróżnicowaniem 

obiektów zagłębionych w ziemię, procesami depozycyjnymi i strukturami osadniczymi. 

Odmiennie niż w początkach prac w Nowej Hucie traktowano eksplorację 

skomplikowanych układów obiektów. Uzyskano w ten sposób liczne i ważne dane 

stratygraficzne. Pomogło to rozstać się z niektórymi stosowanymi wówczas pojęciami 

(np. „jamy ósemkowate”). Natomiast w przypadku obu akcji w analogiczny sposób, mechanicznymi 

warstwami o miąższości 10 lub 20 cm, eksplorowano obiekty i metrykowano 

materiał. Okazało się to niezbędnym, ale wystarczającym warunkiem właściwego 

opracowania osad z epoki brązu. 

II 

Jedną z cech charakterystycznych osad z epoki brązu na omawianym terenie jest to, że 

mieszkalne obiekty zagłębione w ziemię (ziemianki lub półziemianki) występują rzadko. 

Dotychczas brak było również regularnych zgrupowań dołków posłupowych mogących

pierwotnie odpowiadać funkcjonującym domostwom lub budynkom o charakterze gospodarczym. 

Sądzi się przeto, że budownictwo było naziemne lub płytko zagłębione 

w ziemię. W związku z tym jego relikty nie zachowały się do naszych czasów, zniszczone 

przez późniejsze osadnictwo lub procesy erozyjne. Jedynymi elementami pierwotnej 

infrastruktury osadowej są różnego rodzaju jamy zagłębione w ziemię. Analiza tej „podziemnej 

architektury” stwarza więc jedyne możliwości odtworzenia struktury osad, ich 

pierwotnego wyglądu i wielkości. Warunkiem jest oczywiście rozpoznanie odpowiednio 

dużej przestrzeni i dysponowanie zestawem homogenicznych źródeł przydatnym do 

studiów chronologicznych. 

Jednym z podstawowych warunków określenia czasu użytkowania przedmiotu jest 

jego przejście w odpowiedni kontekst stratyfikacyjny. U źródeł przejścia z kontekstu 

kultury „żywej” do kontekstu stratyfikacyjnego na stanowiskach osadowych leżą najczęściej 

mechanizmy selekcji negatywnej (Eggers 1959: 264, cytat za Buko 1990: 181). 

Jej powodem była zazwyczaj chęć pozbycia się przedmiotów bezwartościowych i zbędnych. 

Wśród zachowanych przedmiotów najczęściej dotyczyło to ceramiki. Wyłączenie 

zabytków z kontekstu kultury żywej mogło też być przypadkowe i zajść z przyczyn nagłych 

i nieprzewidywalnych (Maetzke i in. 1982: 31), np. w wyniku zarwania się ścian 

obiektu, powodującego zasypanie zgromadzonych na dnie wytworów, zwykle naczyń. 

Ogólnie rzecz biorąc, przejście z systemu kultury „żywej” w kontekst stratyfikacyjny 

na osadach odbywa się najczęściej w sposób naturalny, a selekcja materiałów jest losowa. 

Proces stratyfikacyjny na stanowiskach osadowych jest skomplikowany i rozłożony 

w czasie. W pierwszym etapie następuje kumulacja odpadków na użytkowanej przestrzeni 

stanowiska (Kadrow 1991a: 28). Jest to etap pośredni między okresem, w którym 

zabytek przestał być elementem systemu społeczno-kulturowego, ale nie jest 

jeszcze elementem, niezakłóconego w istotny sposób, kontekstu stratygraficznego 

(tzw. środowisko powierzchniowe – Arnoldus-Huyzendveld 1998: 92-94). Proces kumulacji 

trwał równolegle z zamieszkiwaniem osady i w jego trakcie mogły zachodzić 

istotne przemieszczenia związane np. z wynoszeniem odpadków poza strefę mieszkalną 

(por. Kobylińska, Kobyliński 1993: 230). Jak dotychczas nie znaleziono ewidentnych 

pozostałości śmietnisk na osadach z interesującego nas okresu. 

Podstawą wnioskowania o zmianach zachodzących na stanowiskach osadowych była 

wieloaspektowa analiza obiektów wziemnych, ze szczególnym uwzględnieniem zawartych 

w nich zabytków ceramicznych (Kadrow 1991a: 28 i n; 1991b; 1998; Górski 1992: 

63-64; 1994: 92; Kadrow, Górski 2003). Jej celem było wydzielenie obiektów, których 

kształty i wypełniska przesądzają o typie zachodzących w nich, możliwych do rekonstrukcji, 

procesów depozycyjnych. Określenie tych procesów było możliwe dzięki badaniom 

eksperymentalnym (Boelicke et al.1976: 309-312; Boelicke et al.1981: 264-284, 

ryc. 8-11, 13, 15-17) i innym studiom prowadzonym nad tym zagadnieniem (Kruk, Milisauskas 

1981: 68-71; 1983: 262-264; Pavlů, Rulf, Zapotocká 1986: 312-314). Zabiegi 

analityczne, koncepcje i badania eksperymentalne stworzyły formalne warunki budowy 

modeli funkcjonowania, a następnie wypełniania się różnego rodzaju obiektów. 

Wypełniska jam osadowych można podzielić na dwie grupy. Pierwszą tworzą utwory 

o jednolitej barwie i konsystencji, a drugą wypełniska niejednolite – warstwowane 

i plamiste. Z punktu widzenia możliwości wydzielania homogenicznych zestawów 

167

168 

Ryc. 1. Rekonstrukcja jamy 

trapezowatej (fragment makiety 

na wystawie „Pradzieje i wczesne 

średniowiecze Małopolski” 

w Muzeum Archeologicznym 

w Krakowie). Fot. W. Kapela. 

Fig. 1. Reconstruction of 

trapeziform pit (fragment 

of a model at the exhibition 

“Little Poland in Prehistoric 

Times and Early Middle Ages”, 

Archaeological Museum in 

Cracow – photo by W. Kapela). 

źródeł osadowych interesujące są jamy o profilu trapezowatym (niekiedy prostokątnym) 

z warstwowanym wypełniskiem. Podlegały one podobnym procesom wypełniania, które 

rozpoczynały się od momentu zaniku pierwotnych funkcji. Podczas użytkowania, 

aby obiekt mógł pełnić swoją rolę, wymagał zadaszenia (ryc. 1). Likwidacja zabezpieczenia 

wlotu jamy rozpoczynała proces jej destrukcji i oznaczała początek procesu depozycyjnego. 

W pierwszej fazie na dnie osadzały się cząstki ziemi z otoczenia jamy 

(ryc. 2:a). Wąski jeszcze w tej fazie wlot powodował, że najniższa warstwa przybierała 

kształt stożka. Okres jego powstawania był krótki i mógł trwać od kilku miesięcy 

do około roku. Uwarstwienie stożkowatego sedymentu świadczy o wielokrotnej akumulacji 

i różnorodności dostarczanego materiału zasypiskowego, który mógł pochodzić 

z tzw. warstwy kulturowej i z hałd powstałych podczas drążenia obiektu. Równocześnie 

z materiałami naturalnymi do obiektu dostawały się odrzucone wcześniej zabytki. 

Pochodziły one z okresu funkcjonowania obiektu lub ze starszych etapów osadnictwa. 

W dalszej fazie destrukcji następowały klinowate obrywy z górnej części ścian bocznych 

(ryc. 2:b). Był to proces dość gwałtowny i powodował zwykle powstanie jałowej lub 

w niewielkim stopniu nasyconej zabytkami warstwy. Zabezpieczała ona dolną część 

wypełniska jamy przed przenikaniem i deponowaniem w niej młodszego materiału. 

Proces ten w dalszej kolejności powodował również poszerzenie się wlotu i stopniowe 

zasypywanie jamy kosztem ziemi leżącej obok (ryc. 2:c, d). W ten sposób powstawała 

niekiedy rozległa niecka, którą często obserwuje się w górnej części profilu. W związku 

z długotrwałym zasypywaniem się stropowej partii jamy w tych warstwach wypełniska 

mogą występować materiały zdecydowanie młodsze niż okres jej użytkowania. Natomiast 

najbardziej wartościowe materiały, z punktu widzenia możliwości datowania, 

znajdują się w części przydennej. Można je wyodrębnić niezależnie od tego, czy eksploracja 

jest prowadzona tzw. warstwami mechanicznymi o określonej miąższości, czy też 

„plastycznie” z uwzględnianiem uwarstwienia obiektu. Wynika to z określonego charakteru 

warstw zasypiskowych. Powstają one najczęściej w sposób naturalny i mogą nie pozostawać 

w związku chronologicznym ze znalezionym w nich materiałem. Oczywiście 

z tego stwierdzenia nie należy wyciągać wniosku o niecelowości stosowania, poprawnej 

od strony metodycznej, „plastycznej” eksploracji obiektów.

Niezakłócone procesy depozycyjne 

generują więc nie tylko powstanie zestandaryzowanego 

układu nawarstwień, ale 

i sterują w określony sposób gromadzeniem 

się materiałów zabytkowych w wypełniskach 

obiektów. Charakterystyczny 

typ profilu zawartości materiału zabytkowego 

prezentuje się w ten sposób, że zabytki 

koncentrują się w przydennej części 

stożkowatej i w niecce stropowej (ryc. 2: 

e, f). Rozdziela je jałowa warstwa przekładki 

lessowej. Powyższe wnioski mają 

charakter modelowy, w związku z czym 

konkretne przypadki powinny być rozpatrywane 

indywidualnie. W praktyce często 

można bowiem natknąć się na wypełniska 

odbiegające w różnym stopniu od 

zaproponowanego schematu. Wynika to 

z indywidualnej historii kulturowej i naturalnych 

procesów depozycyjnych i podepozycyjnych 

zachodzących w poszczególnych 

obiektach. 

Obiekty mogły być wkopane w teren 

pozbawiony śladów wcześniejszego osadnictwa 

lub na obszarze uprzednio zasiedlonym. 

W pierwszym przypadku procesy 

depozycyjne rozpoczynające się po zakończeniu 

funkcjonowania jamy powodowały 

szybkie i krótkotrwałe tworzenie 

się stożka przydennego, zawierającego 

wyłącznie materiał zabytkowy związany 

z czasem jej użytkowania (ryc. 2:g). Następnie 

powstawanie warstwy związanej 

z klinowatymi obrywami skutecznie izolowało 

stożek i zawarte w nim zabytki 

przed przenikaniem młodszych materiałów. 

W niecce stropowej, ze względu na 

długi czas jej tworzenia, mogły gromadzić 

się, oprócz zabytków współczesnych 

okresowi użytkowania jamy, także zabytki 

młodsze. Analogicznie wygląda sytuacja 

w przypadku obiektów usytuowanych na 

obrzeżach osad, z dala od miejsc intensywnie 

użytkowanych. Procesy zachodzące 

Ryc. 2. Model powstawania zasypiska w jamie 

trapezowatej (a-d) i schematy zalegania ceramiki 

w takim obiekcie (e-h): a – utworzenie stożka 

przydennego, b – powstanie zasypiska w części 

środkowej, c-d – wypełnianie się części górnej 

i powstanie stropowej części nieckowatej, 

e – struktura warstwowa obiektu trapezowatego, 

f – procentowy rozkład ceramiki w obiekcie 

trapezowatym z warstwowanym wypełniskiem, 

g – zaleganie określonej chronologicznie ceramiki 

w wypełnisku jamy trapezowatej na obszarze 

wcześniej niezasiedlonym, h – zaleganie określonej 

chronologicznie ceramiki w wypełnisku jamy 

trapezowatej na obszarze wcześniej zasiedlonym, „+” 

– ceramika z okresu poprzedzającego funkcjonowanie 

obiektu, „0” – ceramika z okresu funkcjonowania 

obiektu, „-„ – ceramika z okresu późniejszego od 

funkcjonowania obiektu (wg Kadrow 1991a; 1991b). 

Fig. 2. Model of the pit’s filler (a-d) and schemes 

of pottery deposits in such feature (e-h): a – arising 

of the bottom cone, b – arising of the filler in 

the central part, c-d – filling of the upper part 

and arising of the top layer, e – structure of the 

trapeziform feature, f – proportional distribution of 

pottery in the trapeziform feature, g – deposits of 

chronologically identified pottery in the trapeziform 

pit in the area previously uninhabited, h - deposits of 

chronologically identified pottery in the trapeziform 

pit in the area previously inhabited, „+” – pottery 

from the earlier period, „0” – pottery from the period 

of feature’s exploitation, „-„ – pottery from the later 

period (According to Kadrow 1991a, 1991b). 

169

170 

na obszarze, na którym mieszkańcy poprzednich faz budowlanych pozostawili materialne 

ślady swej działalności, powodowały, że oprócz materiałów z okresu użytkowania 

jamy, na jej dnie znajdą się również zabytki starsze (ryc. 2:h). 

III 

Celem konstruowania tych modeli było pozyskanie właściwego narzędzia identyfikującego 

obiekty, w których możliwe do zrekonstruowania procesy powstawania wypełnisk 

gwarantowały wyróżnienie względnie homogenicznych zestawów zabytków. Należy 

jednak mieć na uwadze fakt, że nie mają one cech właściwych dla sensu stricte zespołów 

zwartych. Każdy taki zestaw stanowi raczej zbiór nieodległych od siebie chronologicznie 

zabytków zakumulowanych w stosunkowo krótkim czasie. W wyniku dalszego 

postępowania klasyczną dla archeologii metodą współwystępowania i wykluczania się 

cech otrzymujemy informacje o zróżnicowaniu materiałów. Najczęściej ma ono wymiar 

chronologiczny, ale zdarzają się również okresy współwystępowania w jednym czasie 

różnych stylistyk. Zjawisko takie jest znane w klasycznej fazie KT, w której oprócz tradycyjnego 

nurtu „trzcinieckiego” równolegle występuje ceramika o nawiązaniach zakarpackich 

(Górski 2004). Obecnie prowadzone, standardowe studia nad materiałami ceramicznymi 

są bardzo szczegółowe i obejmują nie tylko analizy formalne i stylistyczne, 

ale również mikromorfologiczne i technologiczne. Owocuje to zazwyczaj wykryciem 

nie tylko wielu tendencji generalnych w rozwoju ceramiki, ale i mikrotrendów, które 

mogą być charakterystyczne dla jednej osady lub grupy nieodległych od siebie osad. 

Studia te, ze względu na znaczną ilość danych, muszą być prowadzone z wykorzystaniem 

mniej lub bardziej zaawansowanych metod statystycznych. 

IV 

Ważną rolę w proponowanej rekonstrukcji spełniły analizy funkcji pełnionych przez 

różnego typu obiekty. Umożliwiło to identyfikację niektórych z nich z częściami realnie 

funkcjonujących jednostek osadnictwa i włączenie różnorakich typów obiektów 

w jednolity, zintegrowany system wnioskowania o całości osady jako jednostki nadrzędnej 

w stosunku do kompleksów lub pojedynczych obiektów. 

Dla osad z epoki brązu najmniejszą jednostką funkcjonalną stałego osadnictwa była 

zagroda. Przyjęto, a następnie przetestowano drogą kolejnych doświadczeń i prób, że 

a) zagrody w postaci archeologicznie uchwytnej reprezentowane są przez obiekty trapezowate 

i niekiedy prostokątne z warstwowanymi wypełniskami; b) jeden taki obiekt 

najczęściej przypadał na jedną zagrodę (jedna zagroda wyposażona była w jedną „piwniczkę”). 

Logiczne jest więc, że w tym samym czasie istnieć mogły tylko te zagrody 

(funkcjonowały tylko te piwniczki), które dzieliła określona odległość. W świetle założonego 

i pozytywnie przetestowanego modelu dwa różne takie obiekty sąsiadujące ze 

sobą, chociaż nie wchodziły w układ stratygrafii pionowej, należy uznać za funkcjonujące 

w różnych czasach. Wyjątki od tej reguły są sporadyczne. Układy stratygrafii pionowej 

z reguły zachodziły w przypadku obiektów użytkowanych w odległych czasowo 

horyzontach. 

Zaprezentowany model został wykorzystany do odtworzenia struktur osady kultury 

mierzanowickiej w Iwanowicach (stan. „Góra Klin” – Kadrow 1991a) i trzcinieckiej

Ryc. 3. Nowa Huta-Mogiła, stan. 55. 

Rozplanowanie obiektów w kolejnych 

fazach budowlanych. a-f – fazy 

budowlane I-VI; g – faza budowlana 

VII i VIIa (1 – obiekty kultury 

trzcinieckiej, 2 – obiekty z ceramiką 

kultury trzcinieckiej i łużyckiej); 

h – faza budowlana VIII (obiekty 

kultury łużyckiej z elementami kultury 

trzcinieckiej), (wg Górski 1994). 

Fig. 3. Nowa Huta-Mogiła, site 55. 

Location of features in following 

building phases: a-f – building phases 

I-VI; g – building phase VII and VIIa 

(1 – Trzciniec culture features, 

2 – features with Trzciniec and 

Lusatian cultures pottery), h – building 

phase VIII (Lusatian culture features 

with some Trzciniec culture elements), 

(According to Górski 1994). 

w Nowej Hucie-Mogile (stan. 55 w rejonie Kopca Wandy - Górski 1994). Okazał się 

on charakterystyczny dla większej części rozwoju tych kultur na wymienionych stanowiskach. 

Na osadzie w rejonie Kopca Wandy jamy zawierające zbliżone stylistycznie materiały 

tworzyły regularne struktury o zamkniętym, kolistym lub soczewkowatym kształcie 

(ryc. 3:a-g). Struktury te określono jako fazy budowlane, w których jedna jama reprezentuje 

jedną zagrodę, po której inne ślady, ze względu na naziemny typ zabudowy, nie 

zachowały się. Na omawianym stanowisku wyróżniono siedem takich faz (I-VII), a czas 

trwania każdej z nich należy szacować na 60-80 lat. Elementami tworzącymi poszczególne 

fazy budowlane były duże obiekty oddalone od siebie od 12-15 m (w fazie I i II) 

do 25-30 m (w fazie VII). Oznacza to, że na obszarze o promieniu od 6-8 m do około 

15 m funkcjonowała tylko jedna (sporadycznie dwie) jamy. Kolejne fazy budowlane 

(a więc kolejne osiedla) wykluczały się przestrzennie, zajmując coraz to inne partie 

171

172 

Ryc. 4. Nowa Huta-Mogiła, stan. 

62. Rozplanowanie obiektów kultury 

łużyckiej z materiałami I (1) i II (2) 

fazy stylistycznej (na podstawie 

Bazielich 1995). 

Fig. 4. Nowa Huta-Mogiła, site 62. 

Location of Lusatian culture features 

with material of I (1) and II (2) 

stylistic phase (According to Bazielich 

1995). 

stanowiska. Dopiero po upływie pewnego czasu (około 150-250 lat) następował powrót 

na wcześniej użytkowane miejsce. Analogiczne struktury są znane z osady kultury mierzanowickiej 

w Iwanowicach (Kadrow 1991a). 

Inny model jest charakterystyczny dla schyłkowej fazy kultury trzcinieckiej, w czasie 

trwania której przejmuje ona cechy kultury łużyckiej. Na osadzie w Nowej Hucie-Mogile 

najmłodsze obiekty tworzyły dwa wyraźnie rozdzielające się skupiska, w których 

obiekty ułożone są „gronowo” (ryc. 2:h). Te niezależne zgrupowania obiektów zinterpretowano 

jako dwie odrębne zagrody, wykorzystujące w jednym czasie więcej niż jeden 

obiekt. Podobne skupiska złożone z kilku obiektów stwierdzono na innych osadach 

kultury łużyckiej (ryc. 4) w Nowej Hucie (stan. 5 w Wyciążu – Rydzewski 1995; stan. 

62 w Mogile – Górski 2002; opracowanie materiałów – Bazielich 1992; 1993; 1995). 

Porównanie rozplanowania obiektów na tych trzech stanowiskach prowadzi do wniosku, 

że obiekty były grupowane według zbliżonych reguł. Istnieją więc przesłanki do 

stwierdzenia, że dla kultury łużyckiej w strefie podkrakowskiej charakterystyczny może 

być model, w którym poszczególne zagrody wykorzystywały jednocześnie kilka obiektów. 

Jest interesujące, że również w schyłkowej fazie kultury mierzanowickiej doszło do 

zmiany organizacji przestrzeni funkcjonującej w Iwanowicach osady. Układy obiektów 

w ostatniej fazie budowlanej nawiązują do wyżej przedstawionych (Kadrow 1991a). 

Zapewne można też liczyć się z innymi formami kształtowania przestrzeni osady 

w zależności od liczby mieszkańców, ukształtowania terenu itp. Instruktywny w tym 

względzie jest przykład niżowych osad kultury pucharów lejowatych (Pelisiak 2003). 

V 

Opracowywanie materiałów ze stanowisk osadowych, a zwłaszcza próby odtworzenia 

ich pierwotnych struktur, wymaga zastosowania wielu procedur i założeń. Sprawia 

to, że prezentowane modele są z pewnością obciążone interpretacyjnie i można 

je uznać za rodzaj „konstrukcji intelektualnej”. Należy postawić uzasadnione pytanie

o chronologiczną wiarygodność zaprezentowanych rekonstrukcji. Wszak czas trwania 

jednej fazy budowlanej szacuje się na 60-80 lat a precyzja naszego datowania, związana 

z obiektywnymi możliwościami materiału (w praktyce ceramiki) w tym względzie, 

jest daleko mniejsza. W związku z tym skonstruowane modele powinny być poprawne 

pod względem logicznym, a datowanie materiałów z obiektów tworzących kolejne 

fazy budowlane nie powinno być sprzeczne z ogólnym rytmem rozwojowym ceramiki 

opracowanym dla danego stanowiska lub regionu. Należy też pamiętać, że wyróżniane 

fazy rozwoju stylistycznego są jednostkami periodyzacji esencjonalnej (czyli bytami 

abstrakcyjnymi, konwencją) rozumianej jako chronologiczna interpretacja zmienności 

form. Fazy budowlane odpowiadają natomiast jednostkom periodyzacji realnej. Obu 

tych periodyzacji nie należy mylić, a zmienność materiałów w ramach faz periodyzacji 

konwencjonalnej i realnej nie musi być (i zazwyczaj nie jest) synchroniczna. 

Należy też zdawać sobie sprawę, że nie jest możliwe udowodnienie jednoczasowości 

wszystkich obiektów danej fazy budowlanej na podstawie klasycznych metod stosowanych 

w archeologii. Można natomiast wykazać stylistyczną jednorodność materiałów 

z dwóch obiektów reprezentujących kolejne fazy budowlane. Wynika to jednak ze 

wspomnianej wyżej asynchroniczności obu rodzajów periodyzacji. Warto też podkreślić 

wagę tworzenia lokalnych systemów rozwoju opartych na analizach ceramiki. Najlepiej 

oddają one specyfikę chronologiczną niewielkich obszarów. Natomiast zabytki metalowe 

o krótkim czasie występowania pozwalają dobrze synchronizować zjawiska na większych 

terenach i paralelizować lokalny rozwój z ogólniejszymi systemami periodyzacji. 

W skali lokalnej jednak, w najlepszym przypadku, spłaszczają one datowanie do jednej 

fazy epoki brązu. Przy próbie odtworzenia krótkotrwałych struktur, jakimi są fazy zabudowy, 

to datowanie jest mało precyzyjne. Pomijam tu fakt sporadycznego występowania 

wyznaczników chronologicznych i faktu, że zmienność w czasie wyrobów metalowych 

nie musi być synchroniczna ze zmiennością w czasie wytwórczości ceramicznej. 

VI 

Dotychczasowe wyniki studiów nad osadami, przede wszystkim kultury mierzanowickiej 

i trzcinieckiej wskazują, że podstawową jednostką, w której zaspokajano większość 

podstawowych potrzeb, była zagroda zamieszkiwana przez rodzinę podstawową. Powierzchnia 

zajmowana przez jedną zagrodę zmieniała się w czasie. Szacuje się ją na 

kilka, kilkanaście arów. Zespół współczesnych sobie zagród tworzy fazę budowlaną, 

czyli faktycznie funkcjonującą w jednym czasie osadę. Zajmowała ona przestrzeń o powierzchni 

od 0,5 do 1 ha i składała się najwyżej z kilkunastu zagród. Mówiąc więc 

o dużej osadzie z początków epoki brązu, należy mieć na uwadze powyższe wartości. 

Osady w kolejnych fazach budowlanych nie były lokowane w tych samych miejscach. 

Obserwuje się rotację w obrębie wybranego terenu (wzgórza, cypla, fragmentu terasy). 

Suma dających się rejestrować w trakcie badań śladów aktywności z różnych faz budowlanych 

daje powierzchnię wielofazowej osady. Dla kultury trzcinieckiej szacuje się ją na 

3,5-4,5 ha (Górski 1999: 157). 

173

174 

Bibliografia 

Arnoldus-Huyzendveld A., Przepływ informacji z kontekstu społeczno-kulturowego do archeologicznego, 

Zeszyty Ośrodka Ratowniczych Badań Archeologicznych, Seria A: Metodyka i Zagadnienia 

Prawne, z. 2, 1998 

Bazielich M., Trzydzieści lat badań Oddziału Muzeum Archeologicznego w Nowej Hucie, Materiały 

Archeologiczne Nowej Huty, t. 7, 1983 

Bazielich M., Osada kultury łużyckiej w Nowej Hucie-Mogile na stan. 62. Część I – materiały, 

Materiały Archeologiczne Nowej Huty, t. 15, 1992 

Bazielich M., Osada kultury łużyckiej w Nowej Hucie-Mogile na stan. 62. Część II, Materiały Archeologiczne 

Nowej Huty, t. 16, 1993 

Bazielich M., Osada kultury łużyckiej w Nowej Hucie-Mogile na stan. 62. Część III, Materiały Archeologiczne 

Nowej Huty, t. 18, 1995 

Boelicke U., Kuper R., Löhr H., Lüning J., Schwellnus W., Stehli P., Zimmermann A., Untersuchungen 

zur neolitischen Besiedlung der Aldenhovener Platte, Bonner Jahrbücher, t. 176, 1976 

Boelicke U., Brandt von D., Drew R., Eckert J., Gaffrey J., Kalis A., Lüning J., Schalich J., 

Schwellnus W., Stehli P., Zimmermann A., Untersuchungen zur neolitischen Besiedlung der Aldenhovener 

Platte, Bonner Jahrbücher, t. 181, 1981 

Buko A., Ceramika wczesnopolska. Wprowadzenie do badań, Wrocław–Warszawa–Kraków- 

–Gdańsk–Łódź, 1990 

Eggers H. J., Einfruhrung in die Vorgeschichte, Monachium, 1959 

Górski J., Uwagi o schyłkowych fazach kultury trzcinieckiej i początkach kultury łużyckiej na terenie 

Nowej Huty, Materiały Archeologiczne Nowej Huty, t. 15, 1992 

Górski J., Osada kultury trzcinieckiej i łużyckiej w Nowej Hucie-Mogile, stan. 55. Analiza materiałów. 

Część II, Materiały Archeologiczne Nowej Huty, t. 17, 1994 

Górski J., Wybrane aspekty osadnictwa kultury trzcinieckiej w Jakuszowicach, (w:) K. Wasylikowa 

(red.) Rośliny w dawnej gospodarce człowieka. Warsztaty Archeobotaniczne ’97, Polish Botanical 

Studies, t. 23, 1999 

Górski J., Zmiana organizacji sieci osadniczej na obszarze Nowej Huty w środkowym okresie epoki 

brązu, Materiały Archeologiczne Nowej Huty, t. 23, 2002 

Górski J., Die Grundlagen einer relativen Datierung und Periodisierung der Trzciniec-Kultur im 

Lößgebiet westlichen Kleinpolens, Sprawozdania Archeologiczne, t. 56, 2004 

Kadrow S., Iwanowice, stanowisko Babia Góra, cz. I. Rozwój przestrzenny osady z wczesnego okresu 

epoki brązu, Kraków, 1991

Kadrow S., Iwanowice, Babia Góra site: spatial evolution of an Early Bronze Age Mierzanowice Culture 

settlement (2300-1600 BC), Antiquity, t. 65, 1991 

Kadrow S., „Przesłanka pompejańska” a badania archeologiczne w Polsce – wybrane zagadnienia, 

Zeszyty Ośrodka Ratowniczych Badań Archeologicznych, Seria A: Metodyka i Zagadnienia 

Prawne, z. 2, 1998 

Kadrow S., Górski J., Diachronic micro-regional Studies of Settlement on the Loess Uplands of southeastern 

Poland in the Bronze Age, (w:) H. Thrane (ed.) Diachronic Settlement Studies in the Metal 

Ages, Jutland Archaeological Society Publications t. 45, 2003 

Kadrow S., Machnikowie A i J., Iwanowice, stanowisko Babia Góra, cz. II. Cmentarzysko z wczesnego 

okresu epoki brązu, Kraków, 1992 

Kobyliński Z., Struktura wielkościowa zespołów ceramiki na stanowiskach wielowarstwowych: metodyka 

analizy i możliwości poznawcze, Archeologia Polski, t. 38, 1993 

Kruk J., Milisauskas S., Wyżynne osiedle obronne w Bronocicach, woj. kieleckie, Archeologia Polski, 

t. 26, 1981 

Kruk J., Milisauskas S., Chronologia absolutna osadnictwa neolitycznego z Bronocic, woj. kieleckie, 


Kruk J., Milisauskas S., Bronocice. Osiedle obronne ludności kultury lubelsko-wołyńskiej (2800-2700 

lat p.n.e.), Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź, 1985 

Machnikowie A., J., Kaczanowski K., Osada i cmentarzysko z wczesnego okresu epoki brązu na 

„Górze Klin” w Iwanowicach, Kraków, 1987 

Maetzke G., Pleszczyńska E., Tabaczyński S., Sekwencje stratygraficzne i problemy datowania stanowisk 

wielowarstwowych, Archeologia Polski, t. 27, 1982 

Milisauskas S., Archaeological Investigations on the Linear Culture Village of Olszanica, Wrocław– 

–Warszawa–Kraków–Gdańsk, 1976 

Milisauskas S., Early Neolithic Settlement and Society at Olszanica, Memoirs of the Museum of 

Antropology, University of Michigan, t. 19, Ann Arbor, 1986 

Pavlů I., Rulf J., Zapotocka M., Theses of the neolithic site of Bylany, Památky Archeologické, 

t. 77, 1986 

Pelisiak A., Osadnictwo. Gospodarka. Społeczeństwo. Studia nad kulturą pucharów lejkowatych na 

Niżu Polskim, Rzeszów, 2003 

Rydzewski J., Osadnictwo ludności grupy górnośląsko-małopolskiej kultury łużyckiej w rejonie Nowej 

Huty. Aspekty demograficzne, Śląskie Prace Prahistoryczne, t. 4, 1995 

175

176 

Summary 

Some issues of methodology of research on large 

settlements from the Bronze Age in Cracow region 

One of the most distinctive features of settlements from the Bronze Age located in the loess 

sub-Cracow zone is the fact that, the only elements of the original “infrastructure” are various 

depressed pits. That’s why the only method of research should be the multidirectional analysis of 

features with special allowance for pottery finds (Kadrow 1991a: 28; 1991b; 1998; Górski 1992: 

63-64; 1994: 92; Kadrow, Górski 2003). Experimental research (Boelicke 1976: 309-312; Boelicke 

1981: 264-284, Fig. 8-11, 13, 15-17) and analytical operations (Kruk, Milisauskas 1981: 

68-71; 1983: 262-264; Pavlů, Rulf, Zapotocká 1986: 312-314) allowed creating models of functioning 

and filling of the features. 

The most interesting are trapeziform (bag-shaped are less common) features with stratified 

filler. Undisturbed filling processes generated several layers and influenced the gathering of relics 

within fillers. These processes began while the function of pits, originally canopied, started to 

fade away (Fig. 1). The suppression of roofing automatically started its destruction and initiated 

the process of filling (Fig. 2:a-d). Its specificity makes relics concentrate in the lower conical 

part and top part (Fig. 2: e-f). They are divided out by loess layer. The most valuable material is 

usually recovered from bottom parts. If the features had been dug into the ground without any 

previous settlement traces or sporadically exploited, the bottom of the pit would yield only relics 

dated from the time of pit’s exploitation. (Fig. 2:g). Due to the processes taking place on intensively 

exploited areas, apart from archaeological material from the time of exploitation, some 

older relics were found. (Fig. 2:g). The arising of the middle layer efficiently isolated the cone 

from the penetration of younger material. In the top part, except for relics linked with the period 

of pit’s formation, some younger material could have accumulated. The above conclusions are of 

modeling character hence particular cases should be investigated individually. 

The functions of several various features have been analyzed. It has been assumed and experimentally 

verified that: (a) crofts were represented by trapeziform and rectangular features with 

stratified fillers; (b) predominatingly, one such feature was located in one croft. 

The presented model has been applied to reconstruct the settlements of Mierzanowice in 

Iwanowice (site „Góra Klin” – Kadrow 1991a) and Trzciniec cultures in Nowa Huta-Mogiła 

(region of Kopiec Wandy – Górski 1994). Second settlement (Fig. 3:a-g) yielded pits, containing 

similar material, which formed regular structures of circular or lenticular shape. They have been 

interpreted as traces of building phases, lasting approximately for 60 – 80 years. Similar structures 

were recognized at Mierzanowice culture settlement in Iwanowice (Kadrow 1991a). 

Late phases of Mierzanowice culture (Kadrow 1991a), Trzciniec culture (Górski 1994) and 

presumably Lusatian culture (Rydzewski 1995; Górski 2002) represent different model. Pits of 

similar chronology were located in concentrations comprising of several features. (Fig. 3:g; 4). 

They are recognized as remains of separate crofts in which several features existed at the same 

time.

Tomasz Gralak 

Osadnictwo wczesnej epoki brązu 

na stanowiskach na autostradzie A4 

– refleksje metodyczne 

.................................................................................................................................................................................................................. 

Zespół Badań Ratowniczych działający przy IAE PAN Oddz. Wrocław od 1998 roku 

prowadzi prace wykopaliskowe w trakcie budowy autostrady A4. Z okresu wczesnego 

brązu najliczniej reprezentowana i najlepiej rozpoznana jest kultura unietycka. Stanowiska, 

na których odkrywano zespoły tej jednostki, stanowiły cmentarzyska, takie jak Milejowice 

19, pow. Wrocław (Kopiasz 2004), oraz Piskorzówek 11 i 14, pow. Oława, lub 

cmentarzyska i osady jak w przypadku stanowisk Polwica 5 i Skrzypnik 8, pow. Oława 

(Bartoszcze 2003), Wojkowice 15, pow. Wrocław (Gralak 2007a), Ślęza 13, pow. Wrocław 

(Gralak 2007b), Nowa Wieś Wrocławska 4 (Nowaczyk 2004) i Budziszów Wielki 

20, pow. Jawor (Paruzel 2004). 

Wszystkie te stanowiska odkryto w trakcie szerokopłaszczyznowych badań wykopaliskowych. 

Dają one większe możliwości poznawcze, ale przynoszą także trudności 

techniczne i organizacyjne. Ważną kwestią jest dostępność terenu. Dotyczy to urządzeń 

przemysłowych, pracujących w obrębie stanowisk jak w Budziszowie Wielkim, gdzie 

znajdowała się kruszarnia betonu. Także sama budowa, przy użyciu ciężkich maszyn, 

oraz eksploatacja autostrady stwarza zagrożenie zarówno dla stanowisk archeologicznych, 

jak i bezpieczeństwa pracujących tam ludzi. Odhumusowanie terenu dużych stanowisk 

stwarza kwestię składowania mas ziemi. Dużym problemem jest także odprowadzanie 

wody w sytuacji zerwania drenów i pracy na terenach podmokłych. Wymaga to 

odpowiedniego przygotowania i zaopatrzenia w niezbędny sprzęt. 

Kolejną kwestią są możliwości wyróżnienia, eksploracji i wstępna klasyfikacja obiektów 

archeologicznych. Duże problemy stanowiły późniejsze nawarstwienia niszczące 

obiekty kultury unietyckiej. Zjawisko takie odnotowano głównie w Wojkowicach 15 

i Polwicy 8. Powoduje to nieczytelne zarysy, co zmniejsza możliwości późniejszej interpretacji. 

Przede wszystkim jednak utrudnia właściwe datowanie obiektów. 

Zaletą badań szerokopłaszczyznowych jest natomiast możliwość poznania specyfiki 

danego stanowiska, a przez to lepsze rozpoznanie odtwarzanej kultury materialnej. 

Zagadnienie to obrazują znaleziska kości. W Wojkowicach 15 stwierdzono liczny 

zespół wykonanych z nich narzędzi oraz szczątków konsumpcyjnych. Wystąpiły także 

szkielety zalegające w grobach, chociaż w skupieniu oznaczonym jako cmentarzysko 

III uległy one całkowitemu rozkładowi. Stanowisko w Ślęzie dostarczyło zaledwie 

kilku kości zwierzęcych z osady, a spośród 6 grobów niekompletny szkielet zachował 

się tylko w jednym. Na osadzie i cmentarzysku w Budziszowie Wielkim 20 natomiast 

177

178 

prawie wszystkie kości uległy całkowitemu rozkładowi. Widać więc wyraźnie, że odtwarzany 

obraz kultury materialnej jest różny na poszczególnych stanowiskach. Pozyskany 

z Wojkowic 15 liczny i różnorodny zespół narzędzi kościanych i odpadków konsumpcyjnych 

nie posiada precedensu w kulturze unietyckiej. Powyższe przykłady pokazują 

jednak, że nie wynika to z wyjątkowości tej osady, tylko zależy od warunków glebowych 

i związanych z nimi procesów postdepozycyjnych. Prawdopodobnie główną przyczyną 

jest stopień kwasowości. 

Stanowisko w Budziszowie Wielkim 20 jest przykładem wyjątkowo niekorzystnych 

warunków. Wysoka aktywność chemiczna bielicowych gleb, na których położone 

były cmentarzysko i osada, spowodowała, że domieszka organiki nadająca ciemną barwę 

obiektom archeologicznym podlegała rozkładowi, przez co wypełniska niektórych 

jam niewiele różniły się od otaczającego je calca. Oprócz kości rozkładowi ulegały także 

przedmioty brązowe, a o ich istnieniu świadczyła jedynie zielona patyna. Podobnie 

źle zachowała się ceramika. Naczynia grobowe musiały więc być wydobywane razem 

z otaczającą je bryłą ziemi. Dopiero tak przygotowane, po wysuszeniu, były preparowane 

w trakcie prac gabinetowych. Zniszczenie materiału ceramicznego stwierdzono także 

w Wojkowicach 15. W tym przypadku, jak się wydaje, przyczynami mogą być okresowo 

wysoki poziom wody gruntowej, a także przepalenie. Spowodowało to czytelne 

zmiany ceramiki, określane jako wtórne utlenienie i uwęglenie. 

Wyniki prac badawczych prowadzonych na tak dużych obszarach dają także zupełnie 

nowe możliwości analizy archeologicznej prowadzonej na poziomie gabinetowym. 

Na obecnym etapie opracowania można stwierdzić, że najwięcej nowych informacji odnośnie 

do kultury unietyckiej dotyczy osad. Wcześniej ta kategoria stanowisk znana 

była głównie z odkryć przypadkowych lub też sporadycznie prowadzonych większych 

prac wykopaliskowych (Lasak 1993: 67-87; Butent-Stefaniak 2001: 35-50). W przeciwieństwie 

do cmentarzysk osady mogły się także wydawać mało atrakcyjne. Badania 

prowadzone wzdłuż autostrady A4 pokazały, że stan taki wynikał również z obiektywnych 

trudności badawczych. W sytuacji, gdy jak na stanowiskach Ślęza 13 i Wojkowice 

15, obiekty oddalone są od siebie nawet o 20 m i rozrzucone na pasie o długości ponad 

200 m, taka osada może być zbadana właściwie tylko w trakcie dużych inwestycji. 

Na dwóch opracowanych stanowiskach – Wojkowice 15 i Ślęza 13 duża liczba odsłoniętych 

obiektów pozwoliła na wydzielenie powtarzalnych typów obiektów osadniczych, 

a w niektórych przypadkach także określenie funkcji. Kategoryzację taką potwierdzają 

wyniki prac na pozostałych stanowiskach badanych wzdłuż autostrady A4. 

Niektóre z tych obiektów znane były już wcześniej ze stanowisk kultury unietyckiej, ale 

rozpatrywane poza szerszym kontekstem były interpretowane w różny sposób. 

Pierwszą wyróżnioną kategorię stanowią owalne obiekty wziemne (ryc. 1). Wystąpiły 

one na stanowiskach Wojkowice 15, Ślęza 13, Polwica 5, Nowa Wieś Wrocławska 

4 i Budziszów Wielki 20. Miały zestaw powtarzających się cech, wskazujących na istnienie 

określonego schematu konstrukcyjnego. W rzucie poziomym posiadały regularne, 

lekko wydłużone owalne kształty, maksymalnie do 300 cm długości. W przekroju 

charakteryzowały się pionowymi ściankami i płaskimi lub lekko półkolistymi dnami 

sięgającymi ok. 60 cm głębokości. Prawdopodobnie pełniły one funkcje mieszkalne, 

na co wskazują inwentarze zabytków złożone z licznych fragmentów ceramiki, kości

Ryc. 1. Owalne obiekty 

wziemne. Nowa Wieś 

Wrocławska 4: obiekt 

333, Wojkowice 15: 

obiekt 21-II-99, Ślęza 13: 

obiekt 649, 650. 

Ryc. K. Kopeć-Żygadło, 

L. Nowaczyk, 

A. Wyszyńska, 

M. Michnik. 

Fig. 1. Oval in-ground 

features. Nowa Wieś 

Wrocławska 4: feature 

333, Wojkowice 15: 

feature 21-II-99, Ślęza 13: 

feature 649, 650. 

Drawn by K. Kopeć- 

Żygadło, L. Nowaczyk, 

A. Wyszyńska, 

M. Michnik. 

zwierzęcych oraz narzędzi kościanych i krzemiennych. Analogiczne obiekty wystąpiły 

także na osadzie w Borowie, pow. Wrocław. Określono je jednak jako jamy odpadkowe 

(Butent-Stefaniak 1997: 167, Ryc. 28 a, c). 

Następny typ to owalne obiekty naziemne (ryc. 2). Odnotowano je na tych samych 

stanowiskach, co poprzednią kategorię. O tym, że były to pozostałości budynków, 

świadczą trzy elementy powtarzające się u wszystkich z nich: w rzucie poziomym owalny, 

regularny kształt, a w przekroju pionowe ścianki oraz płaskie lub lekko półkoliste, 

starannie przygotowane dno. Cechy te odpowiadają także opisanym wyżej budowlom 

wziemnym. Wskazuje to, że w przypadku obiektów naziemnych operowano wariantem 

tego samego schematu konstrukcyjnego. Odróżniały się tylko znacznie mniejszymi 

179

180 

Ryc. 2. Owalne obiekty 

naziemne. Wojkowice 15: 

obiekty 531-II-99, 133-II-99, 

Nowa Wieś Wrocławska 4: 

obiekt 257, Ślęza 13: obiekty 

330, 325, Ryc. A. Wyszyńska, 

K. Kopeć-Żygadło, 

L. Nowaczyk, M. Michnik. 

Fig. 2. Oval ground features. 

Wojkowice 15: features 531- 

II-99, 133-II-99, Nowa Wieś 

Wrocławska 4: feature 257, 

Ślęza 13: features 330, 325, 

Drawn by. A. Wyszyńska, K. 

Kopeć-Żygadło, 

L. Nowaczyk, M. Michnik. 

rozmiarami i głębokością – ok. 30 cm. Ze względu na dużą różnorodność rozmiarów 

i pochodzących z nich znalezisk wydaje się, że są to pozostałości budynków wielofunkcyjnych. 

Wśród nich na stanowiskach Wojkowice 15, Ślęza 13 i Nowa Wieś Wrocławska 

4, odnotowano obiekty tego rodzaju wypełnione przepalonymi kamieniami (ryc. 2). 

Nie określono, w jakim celu dokonano tego zabiegu. Bardzo podobny, choć nieco mniejszy, 

obiekt tego rodzaju pochodzi również z osady kultury unietyckiej w Chociwelu, 

pow. Strzelin. Tam jednak interpretowany jest jako jama odpadkowa (Lasak 1996: 338- 

-341, Fig. 3: 1). 

Na stanowiskach Wojkowice 15, Polwica 5 i Ślęza 13 wystąpiły także jamy z wkopanym 

naczyniem, najczęściej zasobowym, prawdopodobnie służące do przechowywania 

pożywienia. Ponadto założenie takie znane jest z osady Janówka, pow. Dzierżoniów 

(Wojciechowski 1966: 32-34, Fig. 3h). Podkreślić należy, że na żadnym stanowisku 

kultury unietyckiej badanym wzdłuż autostrady A4 nie odnotowano jamy zasobowej.

Ryc. 3. Relikty studni. 

Wojkowice 15: obiekt 620-II- 

99, Nowa Wieś Wrocławska 

4: obiekt 257. Rys. P. Targoni, 

E. Wodejko, K. Kopeć- 

Żygadło, L. Nowaczyk. 

Fig. 3. Remains of a well. 

Wojkowice 15: feature 620-II- 

99, Nowa Wieś Wrocławska 

4: feature 257. Drawn by 

P. Targoni, E. Wodejko, 

K. Kopeć-Żygadło, 

L. Nowaczyk. 

Ich funkcję najprawdopodobniej pełniły takie właśnie obiekty. Stanowi to kolejną informację 

uzyskaną w wyniku szerokopłaszczyznowych badań. 

Kategorią obiektów nieznanych wcześniej w kulturze unietyckiej są studnie (ryc. 3). 

Wystąpiły one na stanowiskach Wojkowice 15 i Nowa Wieś Wrocławska 4. W obu 

przypadkach zastosowano podobną konstrukcję – do wcześniej przygotowanej głębokiej 

jamy włożono cembrowinę wykonaną z pnia drzewa. Na obu osadach studnie zlokalizowano 

w obniżeniu terenowym, w pobliżu cieku wodnego. 

Stwierdzono także występowanie pochówków ludzkich w obrębie osad w Wojkowicach 

15 i Ślęzie 13. Charakteryzowały się one dużą różnorodnością. Odnotowano groby, 

w których zmarłych złożono zgodnie z rytuałem stosowanym na cmentarzyskach. 

Poza tym odkryto pochówki cząstkowe oraz zlokalizowane w obrębie budowli wziemnych 

o przeznaczeniu mieszkalnym (ryc. 4). Pochówki przedstawicieli ludności kultury 

unietyckiej do tej pory spotykano sporadycznie w obrębie osad na Śląsku. Wystąpiły 

w Radłowicach 22, pow. Oława (Pazda 1968: 28-29; Lasak 1989: 40) oraz w Chociwelu, 

181

182 

Ryc. 4. Wojkowice 15. 

Obiekt 774-II-99. 

Pochówek cząstkowy na 

dnie budowli wziemnej. 

Fot. T. Gralak. 

Fig. 4. Wojkowice 15. 

Feature 774-II-99. 

Burial located in the 

bottom of an in-ground 

construction. Photo by 

T. Gralak. 

pow. Strzelin (Lasak 1996: 335-342), gdzie zmarłego złożono we wnętrzu domostwa. 

Dopiero jednak badania szerokopłaszczyznowe pokazują, jak szerokie i różnorodne było 

to zjawisko. 

Poza elementami występującymi na wielu stanowiskach stwierdzono także powtarzalność 

form obiektów w obrębie największej przebadanej osady w Wojkowicach 15. 

Zauważono powtarzający się typ budynku słupowego. Dwie konstrukcje słupowe 

miały analogiczny układ tworzących je obiektów. W każdej trzy negatywy układały się 

wzdłuż osi NS. Długości tak utworzonych linii były zbliżone i sięgały około 350 cm. Po 

stronie E tych ciągów znajdowała się większa, a po stronie W mniejsza jama gospodarcza, 

stanowiące pozostałości poziomu użytkowego. Najprawdopodobniej oba założenia 

stanowią relikty budynków z dwuspadowym dachem, o ślemieniu podtrzymywanym 

przez trzy słupy. Ściany boczne prawdopodobnie wykonano z plecionki. Analogiczny 

układ jam gospodarczych wskazuje na podobny sposób zorganizowania przestrzeni 

wnętrza. Zabytki pochodzą jedynie z jam zlokalizowanych po stronie E słupów, co sugeruje 

ten sam sposób korzystania z budynku. 

Wystąpiły także jamy zawierające depozyty kości zwierzęcych, stanowiących resztki 

konsumpcyjne. Prawdopodobnie obejmują całość szczątków kostnych danego zwierzęcia, 

złożonych do specjalnie przygotowanej jamy. Domieszka innych kości była znikoma 

lub nie występowała zupełnie. W reliktach budynków mieszkalnych nie zauważono 

śladów związanych z nimi specjalnych zabiegów. W przeciwieństwie do nich opisywane 

depozyty zawierały starannie dobrany zestaw kości, przy braku innych zabytków. Można 

więc domyślać się, że nie są to zwykłe jamy odpadkowe. Prawdopodobnie stanowią 

one miejsca złożenia szczątków zwierząt konsumowanych obrzędowo. W związku 

z tym, że one także zawierały w sobie element sacrum, należało złożyć je zgodnie 

z obowiązującym rytuałem. Zagadkową kwestią jest obecność pomiędzy nimi pojedynczych 

kości ludzkich. Stanowi to istotny problem interpretacyjny. Zwierzęce szczątki 

konsumpcyjne sugerują rytualny kanibalizm. Przeczy temu jednak znikoma liczba kości 

człowieka.

Ryc. 5. Wojkowice 15. Zespół 

obiektów Z-I-II-99 i ciąg jam 

posłupowych C-I-II-99. 

Rys. E. Wodejko. 

Fig. 5. Wojkowice 15. Complex 

of features Z-I-II-99 and a row 

of postholes C-I-II-99. 

Drawn by E. Wodejko. 

Zauważono także jednolity sposób organizacji przestrzeni wokół budynków mieszkalnych. 

Ogólnie na podstawie zachowanych reliktów można stwierdzić, że zagrody zlokalizowane 

były wokół centralnie położonych budynków wziemnych lub naziemnych, 

zbudowanych w technice plecionkowej. Powtarzające się trzy elementy to plecionkowe 

budynki gospodarcze związane z przechowywaniem pożywienia, jamy z wkopanym naczyniem, 

również wykorzystywane do tego celu, oraz jamy posłupowe, prawdopodobnie 

wyznaczające przebieg płotów lub przybudówek. Zauważono powtarzalność lokalizacji 

poszczególnych elementów. W przypadku czterech zagród – z zespołów Z-I-II-99 

(ryc. 5), Z-II-II-99, Z-III-II-99 podobnie umieszczano budynki naziemne o przeznaczeniu 

gospodarczym. Za każdym razem położone były od 20 do 170 cm w kierunku 

E od konstrukcji mieszkalnej. Dwukrotnie odnotowane jamy z wkopanym naczyniem 

wystąpiły natomiast na W i N krawędzi obiektów mieszkalnych 71B-II-99 i 611-II-99. 

W tym przypadku także rozwiązanie takie można było uchwycić tylko dzięki dużej 

liczbie przebadanych obiektów. W sytuacji niewielkich prac wykopaliskowych, po odsłonięciu 

takiego zespołu, układ mógłby wydawać się zupełnie przypadkowy. 

183

184 

Odnotowano również powtarzalność rozplanowania osad i towarzyszących im obiektów 

sepulkralnych. Na stanowiskach w Polwicy 5, Skrzypnik 8, Wojkowice 15, Ślęza 13 

i Budziszów Wielki 20 stwierdzono, że obiekty osadnicze układają się w pasmo oscylujące 

wzdłuż osi NS, natomiast główne lub jedyne skupienie grobów zlokalizowane jest 

na S od niego. Wydaje się, że jest to powszechny sposób organizacji przestrzeni. 

Badania wykopaliskowe, w trakcie których odkryto osady i odpowiadające im cmentarzyska, 

pozwoliły na przeprowadzenie porównania ceramiki osadowej i grobowej. 

Na stanowiskach Wojkowice 15 i Ślęza 13 przeprowadzono oddzielną analizę formalną 

i technologiczną obu tych grup. W przypadku tej ostatniej na obu osadach na 

podstawie różnic wypału wydzielono te same grupy o podobnym stosunku ilościowym 

pomiędzy nimi. Na obu stanowiskach w atmosferze zmiennej wypalono odpowiednio 

68,14% i 69,72%, utleniającej 21,7% i 15,73 % oraz redukcyjnej 6,6% i 11,75% skorup. 

Ceramika grobowa pod względem technologicznym stanowi prawie jednolity zespół. 

Pierwotnie niemal wszystkie naczynia miały intensywnie czarną barwę ścianek, która 

wyraźnie wyblakła w wyniku procesu reoksydacji. Cecha ta występuje niezależnie 

od różnic chronologicznych, jedynie z wyjątkiem najmłodszych zespołów grobowych. 

Analiza formalna wykazała natomiast istnienie specjalnych naczyń, które poza nielicznymi 

wyjątkami nie znajdują odpowiedników wśród ceramiki osadowej. Wyraźnie widoczne 

jest, że mimo zbieżności chronologicznej stanowi zupełnie inny zestaw form. 

Wskazuje to na istnienie specjalnego asortymentu naczyń wytwarzanych tylko jako wyposażenie 

zmarłego. 

Poza metodami archeologicznymi wykonano także wiele analiz specjalistycznych, 

które w znacznym stopniu poszerzają wiedzę o badanych stanowiskach. 

Dzięki analizie geomorfologicznej przeprowadzonej na wszystkich badanych stanowiskach 

kultury unietyckiej na autostradzie A4 stwierdzono istnienie wyraźnych preferencji 

osadniczych ówczesnej ludności. Osady zakładano na niewielkich wyniesieniach, 

izolowanych przez doliny cieków wodnych lub tereny podmokłe (Sadowski, Włodarski 

2004; 2007a; 2007b). Były to więc cyple, np. Budziszów Wielki 20, lub też obszary 

pomiędzy rzekami, np. Wojkowice 15 i Ślęza 13. Podobną lokalizację stwierdzono 

w przypadku wcześniej badanych osad z Wrocławia-Partynic (Butent-Stefaniak 2001) 

i z Radłowic 22 (Lasak 1993). Wstępna rekonstrukcja krajobrazu wskazuje, że podmokłe 

tereny otaczające osady zapewne były porośnięte niewielkimi lasami łęgowymi. Sugerują 

to również widoczne do dziś ich pozostałości. Roślinność taka doskonale nadaje się do 

tzw. wypasu leśnego, poza tym wraz z ciekami wodnymi była to wyraźna przeszkoda terenowa, 

co podnosiło walory obronne osad. W toku analiz geomorfologicznych stwierdzono 

także wysoką urodzajność gleb na zajmowanych terenach (Chmal 2001: 9). 

Zdjęcia lotnicze szerzej wykorzystano jedynie w przypadku stanowiska Wojkowice 

15. Fotografia została poddana obróbce mającej na celu podkreślenie kontrastowości. 

Na zdjęciu wyraźnie widoczny jest ślad po drodze wiodącej do przeprawy przez rzekę. 

W konfrontacji z układem wysokości w terenie, gdzie odnotowano podobnie przebiegający 

oz stwierdzono, że po jego krawędzi prowadził wyraźny szlak komunikacyjny. Był 

on zaznaczany jeszcze na mapach z 1. połowy XX wieku. 

Analizę palinologiczną (Kuszel 1999) przeprowadzono na stanowiskach Skrzypnik 

8 i Polwica 5. W pobranych próbkach gleby wystąpiła duża ilość pyłków roślin wodnych

i bagiennych: pałki wodnej (Typha Latifolia), grzybienia (Nymphaea), rdestnicy (Potamogeton) 

i jeżogłówki (Sparaganium). Wskazuje to na istnienie zbiornika wodnego, położonego 

w wyschniętym dziś, niewielkim obniżeniu terenowym pomiędzy obu stanowiskami. 

Potwierdza to wcześniejsze ustalenia poczynione w trakcie analizy geomorfologicznej, 

mówiące o lokalizacji osad kultury unietyckiej w pobliżu terenów podmokłych. 

Analiza szczątków roślinnych, zachowanych w polepie, dostarczyła informacji na 

temat upraw, prowadzonych przez mieszkańców osady w Wojkowicach 15 i Ślęzie 13 

(Lityńska-Zając 2001a; 2001b). Stwierdzono, że uprawiano pszenicę (Triticum dicoccum/monococcum), 

natomiast szczątki traw (Cerealia/Gramineae, Cerealia indet) świadczą 

o naturalnym otoczeniu osady. Poza tym znaleziska te potwierdzają, że do gliny, którą 

wylepiano ściany budynków, dodawano sieczki. 

Analizy szczątków roślinnych mogą dostarczyć informacji bardziej ogólnych na temat 

badanego terenu. W przypadku stanowisk wielofazowych, np. Wojkowice 15, użytkowanych 

od neolitu do późnego średniowiecza, pokazują także przemiany roślinności 

będące wynikiem zmian klimatycznych. 

Analizę osteologiczną przeprowadzono w stosunku do znalezisk kości zwierzęcych 

ze wszystkich stanowisk kultury unietyckiej, badanych w trakcie budowy autostrady A4, 

ale najwięcej danych uzyskano w odniesieniu do Wojkowic 15 (Chrzanowska, Krupska 

1999; 2000; 2001; 2004; 2005). Wynika to ze wspomnianych już konserwujących warunków 

glebowych. Dotychczas znaleziska tego rodzaju były wyjątkowo rzadko spotykane 

(Sarnowska 1969: 109, t. 1). Zabytki takie są źródłem do poznania preferencji 

konsumpcyjnych, składu gatunkowego hodowli oraz ewentualnych zajęć myśliwskich. 

Ze względu na sposób depozycji wyróżniono cztery kategorie szczątków. Pierwszą 

stanowią kości, pochodzące z pochówków zwierzęcych. Drugą tworzą znaleziska 

z depozytów pozostałości uczt obrzędowych. Trzecia to szczątki zwierzęce, stanowiące 

wyposażenie pochówków ludzkich. Czwarta obejmuje wszystkie pozostałe znaleziska, 

a więc głównie szczątki konsumpcyjne. Zestawienia procentowe kości poszczególnych 

gatunków pokazują, że codzienne spożycie wyraźnie odróżnia się od tego podyktowanego 

względami rytualnymi. Widoczne jest, że zwierzęciem najbardziej preferowanym 

do uczt ofiarnych była świnia, a na co dzień najczęściej spożywano bydło. 

Ponadto rozpoznano surowiec kościany, wykorzystywany do produkcji narzędzi. 

Wśród przedmiotów wykonanych z kości określonych gatunków najczęściej występują 

bydlęce, a znacznie rzadziej owcze i świńskie. Do produkcji narzędzi zazwyczaj 

używano kości długich, ale także łopatek, żeber i kości śródstopia lub śródręcza. 

Zaznaczyć również należy, że interpretacja przeznaczenia niektórych obiektów jest 

efektem analiz osteologicznych. Przykład stanowią opisywane wyżej depozyty. Takie 

wskazanie funkcji wynika z informacji, że są w nich złożone szczątki prawie całych 

skonsumowanych zwierząt. Dane mówiące o tym, że są to najczęściej prosiaki, sugerują 

natomiast wskazywać na sezonowość uboju (Marciniak 1996: 138). Przyjmując, że 

u ówczesnych prymitywnych ras świń ruja występowała jesienią, podobnie jak u dzikich, 

a ciąża trwała 16-20 tygodni (Bogolubskij 1968: 303), prosiaki byłyby zabijane 

w okresie późnej zimy – wczesnej wiosny. Wskazuje to również, kiedy te obiekty powstawały. 

185

186 

Ryc. 6. Wojkowice 15. Obiekt 1058-III-00, pochówek 

szkieletowy, wkop na wysokości lędźwi. 

Fot. A. Kosicki. 

Fig. 6. Wojkowice 15. Feature 1058-III-00, 

inhumation burial. Photo by A. Kosicki. 

Analizy antropologiczne przeprowadzono 

na wszystkich badanych 

stanowiskach. Określono wiek, płeć 

i ewentualne choroby zmarłego. Obecność 

specjalisty z tej dziedziny w trakcie 

eksploracji jest szczególnie ważna 

w przypadku pochówków cząstkowych. 

Istnieje wówczas możliwość bliższego 

określenia, czy złamania i fragmentacja 

nastąpiła w momencie depozycji oraz 

ewentualnych sposobów traktowania 

zwłok. Na etapie prac gabinetowych, 

gdy kości na skutek zmian wilgotności 

podlegają dalszej dezintegracji, znacznie 

zmniejsza się ilość informacji możliwych 

do uzyskania. 

Analizy antropologiczne przedstawicieli 

populacji kultury unietyckiej 

pozwoliły na odtworzenie niektórych 

elementów rytuału pogrzebowego. 

Stwierdzono braki poszczególnych kości 

i całych partii szkieletów w grobach. 

W sytuacji, gdy układ stratygraficzny 

jamy grobowej nie wykazuje śladów 

wkopów, informacja taka wskazuje, że 

mogły one jednak wystąpić. Za przykład 

posłużyć może grób 605-II-99 

z Wojkowic 15, w którym stwierdzono zaburzenia w układzie anatomicznym szkieletu. 

Na odcinku lędźwiowym kręgosłupa zauważono brak kręgów, a pozostałe były rozrzucone 

w nieładzie. Naruszone były również miednica i dolne żebra. Brakowało także lewej 

kości piszczelowej. Taki układ szkieletu wskazuje, że jama grobowa była powtórnie 

otwierana, w wyniku czego niektóre partie uległy przesunięciu i przemieszaniu. Wydaje 

się, że głównym celem tego zabiegu było pozyskanie kości zmarłego. 

Potwierdzenie takich ustaleń stanową groby, gdzie wkopy są wyraźnie czytelne i odpowiadają 

brakującym kościom. Sytuacja taka wystąpiła w grobie 1058-III-99 z Wojkowic 

15 (ryc. 6). W tym przypadku możliwa jest także weryfikacja tezy mówiącej, że motywacją 

wtórnego otwierania jam grobowych była chęć pozyskania przedmiotów brązowych. 

W grobie tym szpila tzw. cypryjska znajdowała się na krawędzi wkopu. Była widoczna 

dla domniemanych rabusi, co wskazuje, że grób otwierano z innych powodów. 

Analiza antropologiczna ujawniła także istnienie pochówków wieloosobniczych 

w sytuacjach, gdy ze względu na wielkość i układ kości nie zostało to zauważone w trakcie 

wykopalisk. W grobie 442-I-98 z Wojkowic 15 zawierającym szkielet 6-miesięcznego 

dziecka, odnotowano korzeń zęba osoby dorosłej, a 609-II-99, także z tego stanowiska 

zawierał szkielet mężczyzny i dodatkową kość łokciową innego osobnika.

Ryc. 7. Narzędzia kamienne. 1 – Wojkowice 15: 

obiekt 526-II-99, 2 – Ślęza 13: obiekt 325. 

Rys. K. Świątek. 

Fig. 7. Stone tools. 1 – Wojkowice 15: feature 

526-II-99, 2 – Ślęza 13: feature 325. 

Drawn by K. Świątek. 

W przypadku silnej fragmentacji zwłok, jak w obiekcie 774-II-99 z Wojkowic 15, 

gdzie znaleziono 3 kości udowe i 1 kość ramieniową, stwierdzono, że stanowią one 

szczątki 4 osobników. 

Analizy antropologiczne szkieletów z Wojkowic 15 i Milejowic 19 wykazały silne 

starcie koron zębowych, prawdopodobnie powstałe w wyniku diety zawierającej mąkę, 

zanieczyszczoną gruzem pochodzącym z żaren. Koresponduje to z licznymi znaleziskami 

takich przedmiotów i odpowiadającym im rozcieraczy. 

Przeprowadzona analiza petrograficzna przedmiotów kamiennych z Wojkowic 15 

i Ślęzy 13 wykazała znaczną różnorodność zastosowanego surowca. Stwierdzono, że 

najczęściej występujące narzędzia, tj. rozcieracze i osełki, wykonywano z różnych materiałów. 

Cechą wspólną większości z nich było narzutowe pochodzenie. Pozwala to 

sformułować wniosek, że były pozyskiwane na polach lub w korytach i skarpach nadrzecznych. 

Spostrzeżenia dotyczące sposobu użytkowania narzędzi doprowadziły natomiast 

do weryfikacji hipotez na temat ich przeznaczenia. Z obiektu 526-II-99 w Wojkowicach 

pochodzi podłużna obrobiona kamienna bryła w przekroju poprzecznym 

w kształcie ósemkowatym, w rzucie poziomym kolista (ryc. 7: 1). Fragment takiego 

przedmiotu znaleziono również w obiekcie 325 ze Ślęzy 13 (ryc. 7: 2). Narzędzia takie 

określane są jako siekiery z przewężeniem lub topory kamienne typu VII wg B. Butent- 

-Stefaniak (Butent-Stefaniak 1997: 155, Ryc. 25: 7, 8) i w ten sposób definiowane jest ich 

przeznaczenie. Ustalono jednak, że część pracująca została wygładzona na skutek tarcia. 

W związku z tym jasne jest, że przedmioty takie pełniły zupełnie inną funkcję. Nie 

można wykluczyć, że stanowiły jedynie część większych urządzeń. 

Wyniki ekspertyzy dendrologicznej uzyskano jedynie w przypadku studni 620-II-99 

ze stanowiska w Wojkowicach 15. Stan zachowania pozwolił na określenie, że wykonano 

je z drewna dębowego (Krąpiec 2000). Analiza dendrochronologiczna była jednak 

187

188 

niemożliwa. Cembrowina studni z Nowej Wsi była tak źle zachowana, że zupełnie nie 

nadawała się do dalszych prac. 

Do określenia chronologii bardzo pomocne były wyniki analiz zawartości izotopu 

C14 (Goslar 2004; 2005; Pazdur 2000; 2001; 2002). Przy doborze próbek kierowano 

się dwoma kryteriami. W pierwszej kolejności wybierano interesujące obiekty o nieustalonej 

chronologii. Uzyskane wyniki pozwalały określić przynależność kulturową, co 

w przypadku stanowisk wielofazowych ma duże znaczenie. Przykładem może być 

wspomniany już obiekt 774-II-99 z Wojkowic, gdzie budynek wziemny kultury łużyckiej 

nakładał się na taki sam kultury unietyckiej. Pierwotne nawarstwienia pozostały 

jedynie w spągu, a chronologię wyznaczono na podstawie daty C14 zalegających tam 

kości ludzkich, która wynosi 3720 ± 35 BP. W przypadku obiektu 784-II-99 z tego stanowiska 

sytuacja była jeszcze inna. Cząstkowy pochówek ludzki datowany był ceramiką 

na okres halsztacki, uzyskana data wynosi jednak 3550 ± 35 BP. 

W kolejnym etapie podjęto próbę wydzielenia pochodzących z różnych faz rozwojowych 

dobrze datowanych zespołów w celu wychwycenia rzeczywistych różnic czasowych 

pomiędzy nimi. Uzyskane wyniki nie zawsze jednak potwierdzały założenia 

chronologii artefaktualnej. Generalnie wydaje się, że do dat tych należy podchodzić 

z dużą ostrożnością, gdyż ich poprawność zależy od wielu czynników, co pokazują dane 

uzyskane dla stanowiska w Wojkowicach 15. Przykładem są wyniki datowania studni 

620 A i B. Data C14 uzyskana w wyniku analizy drewna pierwszej z nich wynosi 4160 ± 

110 BP, a drugiej 3790 ± 40 BP. Odejmując od siebie minimalne i maksymalne wartości 

błędu pomiarowego obu uzyskanych wyników, obiekt byłby używany od 220 do 520 lat. 

Tak duża rozbieżność wyników jest jednak spowodowana specyfiką przeprowadzonych 

badań. Uzyskane daty nie wskazują momentu ścięcia drzewa ani budowy studni, tylko 

rok przyrostu poszczególnych słojów w analizowanych próbkach drewna. W zależności 

więc, czy będzie to fragment ze środka, czy spod kory uzyskana data będzie inna (Walanus, 

Goslar 2004: 25). Zastanawiający jest także wynik datowania grobu 609-II-99 

łączonego z fazą protounietycką wg J. Machnika (Machnik 1978), który wynosi 3710 

± 35 BP. Zupełnie zbieżną datę: 3790 ± 35 BP uzyskał grób 1097-III-00 z zabytkami 

o cechach III-IV fazy. Pochówek zwierzęcy 275-I-98 oraz depozyt kości 658-I-98 łączyć 

można z rozwiniętymi fazami kultury unietyckiej, uzyskane daty to odpowiednio 

3690 ± 190 BP i 3510 ± 180 BP. Z młodszymi fazami wiązać można również pochówki 

ludzkie 960-III-00 i 141D-III-99, uzyskane wyniki to 3550 ± 100 BP i 3505 ± 35 BP. 

Kolejny grób 846-III-00 datowany ceramiką na V fazę uzyskał wynik zupełnie nie- 

adekwatny 3060 ± 240 BP. W tym przypadku jednak z powodu małej zawartości kolagenu 

próbka odznaczała się podwyższoną wartością błędu pomiarowego. 

Na stanowisku w Milejowicach 19 wystąpił natomiast pochówek oznaczony jako 

969/N, a uzyskany wynik analizy wynosi 2630 ± 35BP. Z cmentarzyska w Piskorzówku 

11 data uzyskana z analizy szkieletu z obiektu 133 wynosi 3720 ± 90 BP, przy czym 

w jamie grobowej odnotowano ceramikę kultury amfor kulistych. W Piskorzówku 14 

odnotowano z kolei pochówek szkieletowy, datowany na lata 3420 ± 120 BP, ale w wypełnisku 

wystąpiła ceramika kultury łużyckiej okresu halsztackiego. 

Szerokopłaszczyznowe badania pozwoliły także na pozyskanie licznych materiałów 

krzemiennych, pochodzących z obiektów osadniczych i sepulkralnych w Wojkowicach 15

Ryc. 8. Siekierka kamienna. 

Wojkowice 15: obiekt 71B-II-99. 

Rys. J. Bronowicki. 

Fig. 8. Stone axe. Wojkowice 15: 

feature 71B-II-99. Drawn by 

J. Bronowicki. 

i Ślęzy 13. Wyróżniono zwarte zespoły, niepozostawiające wątpliwości co do ich datowania. 

Obecnie zabytki te są w trakcie opracowywania (Bronowicki 2004). Przeprowadzona 

do tej pory analiza pozwoliła stwierdzić, że wykazują cechy tzw. krzemiennego 

przemysłu wczesnobrązowego. W Wojkowicach 15 (ryc. 8) i Budziszowie Wielkim 

20 pozyskano także kilka czworościennych kamiennych siekierek w trapezowatym 

kształcie. Są to pierwsze egzemplarze na Śląsku, dotychczasowe znaleziska znane były 

tylko z Czech i Moraw. Narzędzia takie również są bardzo charakterystyczne dla inwentarzy 

wczesnobrązowych (Kopacz, Šebela 2000: 315, 325-326, tabl. 2). 

Pełne opracowanie archeologiczne materiałów kultury unietyckiej nie wyczerpuje 

możliwości poznawczych, lecz pozwala na postawienie nowych pytań i dalsze badania. 

Przykładem tego może być analiza strukturalno-przestrzenna, którą przeprowadzono 

dla osad i cmentarzysk z Wojkowic 15 i Ślęzy 13 (Gralak, Sadowski, Wasyluk 2006). 

Uzyskane wyniki pokazały powtarzalność i konsekwentną realizację planu organizacji 

przestrzeni. Potwierdziły wcześniejsze ustalenia, mówiące o lokalizacji głównego skupienia 

grobów na południe od obiektów osadniczych, wskazano jednak na wiele nowych 

elementów. Stwierdzono, że bezpośrednią naturalną północną granicę morfologiczną 

osad stanowiły krawędzie dolin denudacyjnych, wykorzystywanych przez cieki wodne. 

W przypadku obu założeń ich główna oś przebiegała wzdłuż linii NNE – SSW 

i jednocześnie była prostopadła do przebiegu poziomic. Teren na wschód od tych osi nie 

miał reliktów zabudowy, natomiast obszar na zachód od nich nosił ślady intensywnego 

użytkowania. Osady były usytuowane pomiędzy trzema analogicznie zróżnicowanymi 

chronologicznie cmentarzyskami, które wyznaczały ich granice od południa, zachodu 

i północy. 

W obrębie osady w Wojkowicach wyróżniono wewnętrzny i zewnętrzny krąg osadnictwa, 

wyznaczony odpowiednio przez pojedyncze groby ludzkie i pochówki zwierzęce 

oraz cmentarzyska. Natomiast w obrębie osady w Ślęzie można wyróżnić tylko jeden 

krąg wyznaczony przez cmentarzyska. Główne osie cmentarzysk i dłuższe osie jam 

grobowych przebiegały wzdłuż linii NNE – SSW. Części twarzowe czaszek szkieletów 

189

190 

w grobach były zwrócone na wschód – odpowiada to otwarciu osad od strony wschodniej 

(brak grobów ludzkich i pochówków zwierzęcych od strony wschodniej). 

Przeprowadzona analiza wskazuje, że przy zakładaniu osad i cmentarzysk kultury 

unietyckiej kierowano się podobnymi, z góry określonymi kryteriami kształtowania 

przestrzeni. 

Na podstawie dokonanych opracowań archeologicznych możliwa jest także analiza 

petrograficzna ceramiki. W sytuacji wydzielenia grup technologicznych ceramiki osado- 

wej i specyficznej ceramiki grobowej na 2 stanowiskach wydaje się wskazana analiza 

porównawcza tych materiałów. Ceramika jako skała antropogeniczna może być analizowana 

w formie tzw. płytki ciętej. Możliwe do uzyskania efekty to rozpoznanie temperatury 

wypału oraz skład chemiczny próbki. W takiej sytuacji możliwa jest weryfikacja 

twierdzeń dotyczących ceramiki grobowej, wskazujących na jej mniej staranny wypał. 

W przypadku pochówków natomiast celowa wydaje się analiza DNA. W sytuacji 

grobów wieloosobniczych pozwoli to rozpoznać ewentualne związki krewniacze pomiędzy 

pochowanymi. Takie same dane można otrzymać dla poszczególnych grup grobów 

rozlokowanych wokół osad. Poza tym uzyskany obraz genotypu może wyjaśnić pochodzenie 

ówczesnej ludności oraz jej ewentualne związki z późniejszymi populacjami 

(Furmanek, Kwaśniewski 2004). 

Podsumowując, należy zwrócić uwagę, że badania prowadzone w trakcie budowy 

autostrady A4 w dużym stopniu mają charakter interdyscyplinarny. Nie jest to tylko archeologia. 

Uzyskana wiedza daje bowiem szeroki obraz przemian terenów wykopalisk 

i ich otoczenia – przyrody ożywionej i nieożywionej. 

Bibliografia 

Wykaz skrótów 

AZA – Archeologiczne Zeszyty Autostradowe 

A Turning... – A Turning of Ages Im Wandel der Zeiten Jubilee Book Dedicated to Professor 

Jan Machnik on his 70 th anniversary. 

ŚSA – Śląskie Sprawozdania Archeologiczne 

Bartoszcze I., Kompleks osadniczy z wczesnej epoki brązu na stanowisku w Polwicy (stan. nr 5) 

i w Skrzypniku (stan. nr 8), gm. Domaniów, AZA, z. 2, cz. I, 2003 

Bronowicki J., Inwentarz materiałów krzemiennych Wojkowice 15, kultura unietycka, Maszynopis 

dostępny w IAE PAN, Oddz. Wrocław, 2004 

Bronowicki J., Inwentarz materiałów krzemiennych Ślęza 13, kultura unietycka, Maszynopis dostępny 

w IAE PAN, Oddz. Wrocław, 2004 

Butent-Stefaniak B., Z badań nad stosunkami kulturowymi w dorzeczu górnej i środkowej Odry we 

wczesnym okresie epoki brązu, Wrocław, 1997 

Butent-Stefaniak B., Osadnictwo wczesnego okresu epoki brązu, (w:) Od neolitycznego obozowiska do 

średniowiecznej wsi, Wratislavia Antiqua, t. 4, s. 2001

Chmal H., Wstępna charakterystyka geomorfologiczno-geologiczna stanowisk archeologicznych przy 

budowanej autostradzie A4: Ślęza 10, Ślęza 13, Wojkowice 15, Wilkowice 8, Kurów 11 oraz Milejowice 

19, Maszynopis dostępny w IAE PAN, Oddz. Wrocław. 

Chrzanowska W., Krupska A., Wojkowice - stanowisko 15. Wyniki ekspertyzy materiałów kostnych, 

Maszynopis dostępny w IAE PAN, Oddz. Wrocław, 2001 

Chrzanowska W., Krupska A., Wojkowice 15 wyniki ekspertyzy materiałów kostnych pochodzących 

z wykopów I, II, III i IV oraz Wojkowice 26, Maszynopis dostępny w IAE PAN, Oddz. Wrocław, 

2000 

Chrzanowska W., Krupska A., Wojkowice 15 (wykopy III i IV) Stary Śleszów stanowisko 17 Nowy 

Śleszów stanowisko 4 (pas S) Piskorzówek stanowisko 14 Wyniki ekspertyzy materiałów kostnych 

z 2000/2001 roku, Maszynopis dostępny w IAE PAN, Oddz. Wrocław, 2001 

Chrzanowska W., Krupska A., Wojkowice 15/III, Maszynopis dostępny w IAE PAN, Oddz. 


Chrzanowska W., Krupska A., Wyniki ekspertyzy zabytków kościanych z badań na autostradzie A4, 


Furmanek M., Kwaśniewski M., Neolityzacja i początki gospodarki rolniczo-hodowlanej w świetle 

badań archeogenetycznych. Zarys problematyki badawczej, (w:) Zmiany środowiska geograficznego 

w dobie gospodarki rolno-hodowlanej, Studia z obszaru Polski, Katowice, 2004 

Gediga B., Frühe Bronzezeit in Schlesien im Lichte neuer Quellen, (w:) A Turning..., Kraków, 

2000 

Goslar T., Raport z wykonania datowań C-14 w Poznańskim Laboratorium Radiowęglowym. Poznań. 


Goslar T., Raport z wykonania datowań C-14 w Poznańskim Laboratorium Radiowęglowym. 

Poznań. Maszynopis dostępny w IAE PAN, Oddz. Wrocław, 2005 

Gralak T., Osadnictwo ludności kultury unietyckiej na stan. Wojkowice 15, gm. Żórawina, pow. Wrocław, 

AZA, z. 5, cz. III, 2007a 

Gralak T., Osada i cmentarzysko ludności kultury unietyckiej ze stan. 13 w powiecie wrocławskim, 

AZA, z. 5. cz. III, 2007b 

Gralak T., Sadowski K., Wasyluk G., Analiza struktury funkcjonalno-przestrzennej osad kultury 

unietyckiej ze stanowisk archeologicznych Ślęza 13 i Wojkowice 15 w powiecie wrocławskim, (w:) ŚSA, 

t. XLVIII, 2006 

Kopacz J., Šebela L., Moravia at the turn of stone and bronze ages in the light of stone material, 

(w:) A Turning..., 313-335, Kraków, 2000 

Kopiasz J., Cmentarzysko kultury unietyckiej na stanowisku Milejowice 19, powiat Wrocław, 

woj. Dolnośląskie, AZA, z. 3, cz. II, 2004 

191

192 

Krąpiec M., Zestawienie wyników analizy dendrochronologicznej prób drewna dębowego z Wojkowic 

stanowisko 15, Maszynopis dostępny w IAE PAN, Oddz. Wrocław, 2000 

Kuszel T., Wyniki badań palinologicznych osadów z Wojkowic, Wilkowic i Skrzypnika, Maszynopis 


Lasak I., Rozwój społeczno-gospodarczy ludności wczesnej epoki brązu na Dolnym Śląsku a zmiany 

form osadniczych, (w:) B. Gediga (red.) Studia nad grodami epoki brązu i wczesnej epoki żelaza 

w Europie Środkowej, Wrocław, 1989 

Lasak I., Osada kultury unietyckiej w Radłowicach (stan. 22), Studia Archeologiczne, t. XXIV, 

1993 

Lasak I., Obiekty kultury unietyckiej z Chociwela, woj. wrocławskie, SŚA, t. XXXVII, 1996 

Lityńska-Zając M., Wyniki analizy materiałów roślinnych ze stanowiska 15 w Wojkowicach. Maszynopis 


Lityńska-Zając M., Wyniki analizy materiałów roślinnych ze stanowiska 13 Ślęzie. Maszynopis 


Machnik J., Wczesny okres epoki brązu, (w:) Prahistoria Ziem Polskich, t. III, 1978 

Nowaczyk K., Sprawozdanie z badań wykopaliskowych przeprowadzonych na stanowisku Nowa 

Wieś Wrocławska 4, gm. Kąty Wrocławskie, woj. dolnośląskie w latach 2002-2003, Maszynopis dostępny 

w IAE PAN, Oddz. Wrocław, 2004 

Paruzel P., Ratownicze badania archeologiczne na stanowisku Budziszów Wielki 20, gm. Wądroże 

Wielkie, pow. Jaworski, woj. dolnośląskie, Maszynopis dostępny w IAE PAN, Oddz. Wrocław, 

2004 

Pazda S., Sprawozdanie z badań archeologicznych prowadzonych w rejonie Radłowic i Gostkowic powiat 

Oława w 1968 roku, ŚSA, t. XI, 1968 

Pazdur A., Sprawdozdanie nr 11/2001, Gliwice. Maszynopis dostępny w IAE PAN, Oddz. 


Pazdur A., Sprawdozdanie nr 20/2002, Gliwice. Maszynopis dostępny w IAE PAN, Oddz. 


Sadowski K., Włodarski W., Analiza geomorfologiczna stanowiska archeologicznego Budziszów 

Wielki 20, Maszynopis dostępny w IAE PAN, Oddz. Wrocław, 2004 

Sadowski K., Włodarski W., Analiza geomorfologiczna stanowiska archeologicznego Ślęza 13, AZA, 

z. 5, cz. III, 2007a 

Sadowski K., Włodarski W., Analiza geomorfologiczna stanowiska archeologicznego Wojkowice 15, 

AZA, z. 5, cz. III, 2007b

Sarnowska W., Kultura unietycka w Polsce, t. 1, Wrocław-Warszawa-Kraków, 1969 

Walanus A., Goslar T., Wyznaczanie wieku metodą 14C dla archeologów, Rzeszów, 2004 

Wojciechowski W., Wyniki badań na osadzie kultury unietyckiej w Janówku, pow. Dzierżoniów w 

latach 1961-1963, Silesia Antiqua, t. VIII, 1966 

Summary 

The Early Bronze Age colonization at the Lower Silesian 

sites by the A4 motorway – methodical reflections 

The Rescue Research Team of the Institute of Archaeology and Ethnography of Polish Academy 

of Sciences, Wroclaw Branch, since 1998 has been carrying out excavations along A4 motorway. 

From early Bronze Age the most representative one is Unětice culture. Artifacts connected 

with this culture were found on cemeteries: Milejowice 19, Wrocław district (Kopiasz 2004), 

Piskorzówek 11 and 14, Olawa district and on settlements with cemeteries Polwica 5, Skrzypnik 

8, Oława district (Bartoszcze 2003), Wojkowice 15, Wrocław district (Gralak 2005), Ślęza 

13, Wroclaw district (Gralak 2005), Nowa Wieś Wrocławska 4 (Nowaczyk 2004), Budziszów 

Wielki 20, Jawor district (Paruzel 2004). There are still excavations at these two last sites, other 

are being published or analyzed. All those sites were found during large territory excavations. 

Because of that there are new possibilities of archeological analyses. The greatest amount of data 

is connected with settlements. 

From two analyzed sites, Wojkowice 15 and Ślęza 13, a great number of archeological features, 

permit to establish a few types of settlements features. Such categories were also found at 

other sites which were explored along the A4 motorway. 

The first category is represented by oval in-ground features. Those were found at sites Wojkowice 

15, Ślęza 13, Polwica 5, Nowa Wieś Wrocławska 4 and Budziszów Wielki 20. Those had 

few attributes which indicate construction schema, like regular oval shape, maximum 300 cm 

long or a characteristic profile with upright walls and flat or hemispherical bottoms reaching 60 

cm deep. Probably, those features determine remains of habitable buildings. 

The next type includes oval over-ground features, which were found at the same sites as 

those from the first category. Formally, those were very similar to in-ground features, but those 

were smaller and shallower. It indicates that they were a variant of the same construction schema. 

Probably they had multiplicate function. Among them at sites Wojkowice 15, Ślęza 13 and 

Nowa Wieś Wrocławska 4 features full of burnt stones were found. 

Pits which contain vessels of pithos type are known from sites Wojkowice 15, Polwica 5 and 

Ślęza 13. Probably those were used to cover food. It has to be underlined, there was no storage 

pit found at any Unětice culture site excavated along A4 motorway, so it means that those pits 

with a vessel had that function. 

The wells represent the next category. Those were found in Wojkowice 15 and Nowa Wieś 

Wrocławska 4. In both cases the same constructions were used. A timbering made of a tree 

trunk was put into a deep pit. The wells were located near to a stream in both settlements. 

There were also human graves found inside the settlements in Wojkowice 15 and Ślęza 13. 

Some of the skeletons lay in graves just like on cemeteries, but few of them were located inside 

habitable features. Beside that, in some graves only a few bones were buried. 

193

194 

Many characteristic features occurred only in Wojkowice 15, which is the largest site. One 

of them is a type of pile dwelling; two constructions had the same structure of archeological features. 

Three post holes lay along NS line, which reached 350 cm long. On both sides of this line 

other pits were located. In both constructions the eastern one was bigger than the western. Pits 

filled with animal bones deposits were also found at this site. Those deposits contained probably 

all bones of an eaten animal, in most cases very young pigs. Crofts were located around oval 

in-ground or over-ground habitable features. Three elements were appearing frequently; farm 

buildings and pits with vessel were used to storage food and postholes, which probably made the 

rest of timbers. In most cases those three elements had the same localization. 

Besides archaeological methods, specialist analyses were also made, such as: geomorphological, 

anthropological, petrographical, osteological, palinological and urban-structural. Plant 

fragments ware also examined, and several radiocarbon dating was made.

Jarosław Kopiasz 

Próba omówienia zagadnień socjotopograficznych 

w kontekście analiz statystycznych wybranej 

ceramiki „luksusowej” na przykładzie dwóch 

stanowisk z okresu halsztackiego C: 

Milejowice 19 i Stary Śleszów 17, powiat Wrocław 

.................................................................................................................................................................................................................. 

Skala prac archeologicznych przeprowadzonych w ostatnich latach w ramach badań wyprzedzających 

budowę autostrady A4 uświadomiła wielu badaczom, jak duże możliwości 

interpretacyjne dostarczają źródła pozyskane na dobrze rozpoznanych osadach kultury 

łużyckiej. Do takich stanowisk można zaliczyć m.in. dwa stanowiska dolnośląskie: 

Milejowice 19 i Stary Śleszów 17. Oba sąsiadując ze sobą stanowiska położone są około 

10 km na południe od Wrocławia (ryc. 1). O wyborze właśnie tych osad zadecydowała 

nie tylko rozległość przebadanej przestrzeni, ale także fakt odkrycia unikatowych, jak 

na warunki środkowoeuropejskie, reliktów zabudowy naziemnej (ryc. 2, 3). 

Oba stanowiska zostały przebadane w toku prac wyprzedzających budowę autostrady 

A4 w latach 1999-2002. Zarówno inwestycja drogowa, jak i badania terenowe były 

finansowane przez ówczesną Agencję Budowy i Eksploatacji Autostrad. Prace archeologiczne 

prowadzone były z ramienia IAiE PAN Oddz. Wrocław pod opieką merytoryczną 

prof. dr. hab. B. Gedigi. Wyniki prac z pierwszego z omawianych stanowisk zostały 

już opublikowane (Grześkowiak, Kopiasz 2003; Kopiasz 2003). Obecnie trwają prace 

nad monograficzną publikacją osady z Milejowic. Do tej pory ukazało się jednak kilka 

prac o charakterze sprawozdawczym lub poruszającym wybrane zagadnienia z zakresu 

archeologii osadnictwa pradziejowego (Gediga i in. 2001; Kopiasz 2001; Bugaj i in. 

2002; Bugaj, Gediga 2004; Gediga 2004a, 409-414). 

W toku kilkusezonowych badań na obu osadach przebadano teren o łącznej powierzchni 

wynoszącej ponad 9,3ha (737,5 arów na stanowisku Milejowice 19, 195 arów 

w Starym Śleszowie). Zlokalizowano niemal 3000 obiektów archeologicznych, w zdecydowanej 

większości pochodzących z okresu halsztackiego C (Kopiasz 2003: 103; Bugaj, 

Kopiasz 2006: 176). 

Na szczególną uwagę zasługują odkryte na obu osadach relikty ogrodzeń palisadowych, 

wokół których po wewnętrznej stronie rozlokowane były naziemne, prostokątne 

budowle, przeważnie bez wewnętrznego rzędu słupów wspierającego dach (ryc. 2, 3). 

Natrafiono także na jamy zasobowe i mieszkalne. W przypadku osady milejowickiej 

w wydzielonej części osady zlokalizowano m.in. zarysy 27 budynków naziemnych. Część 

z nich po stronie wschodniej sąsiadowało z trzema, a być może nawet czterema pierścieniami 

ogrodzenia, wyznaczającymi kolejne fazy zasiedlenia (Bugaj, Kopiasz 2006: 

192, ryc. 2,10). W przypadku Starego Śleszowa wydzielona osada została przebadana 

tylko częściowo, ale i tu zlokalizowano po stronie wewnętrznej ogrodzenia palisadowego 

195

196 

Ryc. 1. Lokalizacja stanowisk Milejowice 19 

i Stary Śleszów 17. 

Fig. 1. Location of sites Milejowice 19 and 

Stary Śleszów 17. 

przynajmniej 4 prostokątne budowle słupowe 

i liczne jamy gospodarcze. 

Fakt pojawienia się na naszych ziemiach 

tego rodzaju odgrodzonych osad należy łączyć 

z dokonującymi się w okresie halsztackim 

przemianami w sferze stosunków 

społecznych. Najprawdopodobniej czołowe 

warstwy społeczeństwa, sięgające po wzorce 

ze strefy wschodnio- i zachodniohalsztackiej, 

pragnęły podkreślić swój uprzywilejowany 

status społeczny i być może majątkowy 

poprzez m.in. wznoszenie owych 

odgrodzonych siedzib (Gediga 2004a: 414; 

Bugaj, Kopiasz 2006: 200). Te aspiracje 

do podkreślenia wyjątkowego statusu nie 

zawsze miały swoje odbicie w budownictwie 

naziemnym. Przykładowo, w obrębie 

ogrodzonej części osady w Starym Śleszowie 

(ryc. 3) wzniesiono budynki nieróżniące 

się wielkością, planem i konstrukcją od innych 

domostw, w nieodgrodzonych palisadą 

kompleksach osadniczych. Chodzi o jednonawowe 

sześcio- i ośmiosłupowe budow- 

le, które są najpowszechniejszą formą architektoniczną na całym przebadanym obszarze 

osady w Starym Śleszowie. (Kopiasz 2003, s. 104, ryc. 6). 

Analiza materiału źródłowego – a w szczególności planigrafia wybranej ceramiki, 

w kontekście zróżnicowanego sposobu zabudowy może, przy odpowiednim ujęciu, dostarczyć 

nam ciekawych informacji na temat preferencji w doborze ceramiki w poszczególnych 

kompleksach osadniczych. Znaczące rozbieżności w procentowej liczbie badanego 

typu naczynia ceramicznego czy też jakiejś jej cechy technologicznej, które różnicują 

różne kompleksy osadnicze, mogą wskazywać nie tylko na artystyczno-technologiczne 

upodobania użytkującej je społeczności, ale i na podatność na inspiracje płynące 

z dominujących kręgów kulturowych. Zjawiska te mogą szczególnie dotyczyć tych 

wyrobów ceramicznych, które noszą znamiona „luksusowych”. Pod pojęciem ceramiki 

„luksusowej” kryje się całe spektrum tych wyrobów, którym można przypisać wybitne, 

ponadprzeciętne walory techniczno-artystyczne, podkreślone niekiedy poprzez zastosowanie 

malatury i ewentualnie grafitu do wyświecania powierzchni lub ornamentów. 

W okresie halsztackim C najbardziej spektakularnym przejawem owej ceramiki są m.in. 

silnie profilowane naczynia wazowate o baniastym brzuścu, stożkowatym wylewie i lejowatej 

szyi oraz ceramika malowana (ryc. 4). W grupie naczyń wazowatych wyróżnić 

można formy zarówno małe, jak i znacznie większe o średnicy brzuśca od około 13 do 

prawie 60 cm (ryc. 4: 4,5). Egzemplarze ornamentowane najczęściej zdobione są w górnej 

części brzuśca skośnymi, rzadziej pionowymi lub poziomymi pasmami ze żłobków 

(ryc. 4: 1,2,4), linii „rytych”, nacięć. Spotykane są także dołki, tworzące zapewne układy

Ryc. 2. Plan osady Milejowice 19 z interpretacją funkcjonalną obiektów. 

Fig. 2. Plan of settlement Milejowice 19 and the functional interpretation of features. 

trójkowe. Często występują też egzemplarze zaopatrzone w wypychane lub naklejane 

stożkowate guzy, którym towarzyszą koliste żłobki (ryc. 4: 1). Sporą grupę stanowią 

egzemplarze zaopatrzone w mniejsze guzki i listwy odcinkowe umieszczone pod załomem 

brzuśca lub w dookolną listwę skośnie nacinaną lub listwy plastyczne pokrywające 

cały brzusiec, tworzące motywy, np. wolutowe (ryc. 4: 5). Niekiedy ornamentykę pozytywową 

lub negatywową uzupełniają linie wyświecane barwy srebrzystoczarnej. Spotyka 

się także egzemplarze odznaczające się srebrzystoczarnym wyświecaniem (grafitowaniem?) 

niemal całej powierzchni zewnętrznej lub, co znacznie rzadziej się zdarza, powierzchnia 

zewnętrzna malowana jest na całej powierzchni na czerwono, ewentualnie 

nanoszone są czerwoną farbą wzory (ryc. 4: 3). Dominują egzemplarze barwy czarnej, 

co wywołuje efekt kontrastu w porównaniu z intensywnie pomarańczową powierzchnią 

wewnętrzną. 

Zarówno pojawienie się w kulturze łużyckiej naczyń wazowatych, jak i sposób traktowania 

powierzchni zewnętrznej naczyń, polegający na nakładaniu farb i wyświecaniu 

ornamentów, należy łączyć z oddziaływaniami strefy wschodnio- i zachodniohalsztackiej 

we wczesnym okresie epoki żelaza (Alfawicka 1970:72; Gedl 1991:97, 99; Jarysz 

2001:325). Warto także dodać, iż pojęcie ceramiki luksusowej w kontekście kultur kręgu 

halsztackiego już funkcjonuje i odnosi się przykładowo do bogato ornamentowanych 

malaturą, ryciem i wzorami stempelkowymi naczyń wazowatych, waz, mis i mis 

197

198 

Ryc. 3. Plan osady Stary Śleszów 17. 

Fig. 3. Plan of settlement Stary Śleszów 17. 

talerzowatych grupy Alb – Hegau. Naczyniom tym, znajdowanym zarówno w grobach 

jak i na osadach, przypisuje się wielorakie funkcje, czasem będące pochodną abstrakcyjnego 

znaczenia zastosowanych motywów zdobniczych czy symboliki koloru farby 

(Boom 2001). 

Bogata baza źródłowa z obu stanowisk, a w szczególności z osady milejowickiej, posłużyła 

do śledzenia korelacji, jakie zachodzą pomiędzy przejętymi ze wschodnio- i zachodniohalsztackich 

ośrodków dwoma elementami kulturowymi. Jeden element zmaterializował 

się poprzez realizację „pańskiego dworu” – wydzielonej poprzez ogrodzenie 

palisadowe części osady, zamieszkiwanej przez społeczności pragnące podkreślić swoją 

odrębność i wyższy status społeczny. Realizacja owego „pańskiego dworu” doprowadziła 

zapewne do zmiany egalitarnego oblicza społeczności żyjącej w stricte agrarnym 

środowisku. Drugim elementem przejętym ze strefy halsztackiej, bardziej rozpowszechnionym 

w środowisku Śląska Środkowego, jest omawiana wybrana ceramika 

o cechach luksusowych. Ponadprzeciętna frekwencja ceramiki „luksusowej” w wyróżniających 

się architektoniczne kompleksach osadniczych może świadczyć, iż jej dystrybucja 

miała ścisły związek z dążeniem miejscowych elit do manifestowania swoich 

związków z ośrodkami halsztackimi. W literaturze przedmiotu przyjmuje się, iż część 

społeczeństwa kultury łużyckiej w okresie halsztackim C uzyskała wówczas wyższy 

poziom życia i także poprzez wytwórczość ceramiki malowanej naśladowała wzorce 

kulturowe ze strefy halsztackiej (Gediga 1992:35; Jarysz 2001:325). 

Ze względu na stan opracowania stanowiska Milejowice ograniczono omawianie 

powyższych rozważań do pasa południowego, na którym, na powierzchni około 3,5ha, 

zlokalizowano niespełna 1700 obiektów archeologicznych. Ich chronologię, jak również 

chronologię całego zespołu osadniczego (z wyjątkiem kilkudziesięciu obiektów współczesnych 

zlokalizowanych głównie w południowo-zachodniej części pasa południowego) 

należy zawężyć do okresu halsztackiego C. Natomiast w zachodniej części badanego 

terenu odkryto pozostałości cmentarzyska ludności kultury unietyckiej z I okresu 

epoki brązu w postaci 10 pochówków (Kopiasz 2001; Kopiasz 2004; Bugaj, Kopiasz 

2006: 176). Datowanie kompleksu osadniczego opiera się nie tylko na podstawie analizy 

zabytków ruchomych, ale i wyników badań dendrochronogicznych dranic studni, które 

wskazały na lata mieszczące się w przedziale około 680 do około 600 roku p.n.e. (Krąpiec 

2001a; 2001b; 2003; Bugaj, Kopiasz 2006: 178). Przeprowadzono także badania 

metodą C14, której poddano kości zwierzęce pochodzące z dwóch obiektów. Uzyskane 

tą metodą daty wykazują znaczną rozbieżność chronologiczną: 2750±110 BP (Pazdur 

2001) i 2380±35 BP (Goslar 2004; Bugaj, Kopiasz 2006: 178). 

W pasie południowym zlokalizowano 3 kompleksy osadnicze, które wydzielono, 

wspomagając się także planigrafią ceramiki (również z warstwy kulturowej), analizą

funkcjonalną obiektów i przestrzenną 

organizacją osady. Do wydzielenia poszczególnych 

kompleksów osadniczych 

posłużono się planem osady obrazującym 

dystrybucję ceramiki naczyniowej, 

a także metodami geometrycznymi, bazującymi 

na modelowej wizji obszaru zasiedlonego 

i wielorako eksploatowanego 

(ryc. 5). 

Łatwo można dostrzec, iż dominującą 

formą osadnictwa naziemnego w omawianej 

przestrzeni pasa południowego są 

prostokątne budowle sześcio- i ośmiosłupowe, 

przeważnie bez wewnętrznego 

rzędu słupów nośnych (ryc. 2, 3). Tworzą 

one wyraźne konglomeraty zajmujące 

centrum każdego kompleksu, w przeciwieństwie 

do obiektów gospodarczych 

sytuowanych przeważnie w izolowanych 

strefach. W tym obszarze natrafiono 

też na większość budowli wziemnych 

(ryc. 2, 5). 

Z południowej części milejowickiej 

osady pochodzi około 36 500 fragmentów 

ceramiki naczyniowej, datowanej 

głównie na okres halsztacki C. Asortyment 

tego rodzaju zabytków cechuje 

Ryc. 4. Przykłady lepiej zachowanych naczyń 

wazowatych o lejowatym wylewie i stożkowatej szyi 

pochodzących ze stanowiska Milejowice 19, pas 

południowy. 

Fig. 4. Examples of preserved vase-shaped vessels with 

funnel-shaped brim and conical neck, uncovered on 

site Milejowice 19, S-section. 

znaczna różnorodność budowy morfologicznej, ornamentyki i technologii wykonania. 

Oprócz form z okresu halsztackiego C spotykane są egzemplarze mające swe pierwowzory 

w V, a nawet IV okresie epoki brązu. Z wydzielonych 3 kompleksów osadniczych 

pasa południowego pochodzą 35 048 fragmenty naczyń, z czego aż 1768 z tzw. naczyń 

wazowatych o stożkowatej szyi i lejowatym brzuścu (nie uwzględniając kilkunastu egzemplarzy 

malowanych). Stanowi to 5% ogólnej liczby ceramiki naczyniowej. Odkryto 

także 71 egzemplarzy malowanych, pochodzących zarówno z form większych (wazy lub 

naczynia wazowate), jak i mis/czerpaków. Ceramika malowana stanowiła około 0,2% 

ceramiki naczyniowej pozyskanej w omawianych kompleksach. Do tej liczby należałoby 

dodać jeszcze kilkanaście drobniejszych fragmentów naczyń z prawdopodobnymi 

śladami farby. 

W kompleksie 1, znajdującym się na odcinku północno-zachodnim zlokalizowano 

kilkanaście budowli słupowych i wziemnych (ryc. 2, 5) Ponadto natrafiono na ciągi 

logicznie ze sobą powiązanych słupów będących reliktami ogrodzeń lub kolejnych 

domostw, z których pozostały jedynie pojedyncze rzędy dołów posłupowych. Osiedle 

złożone z obiektów naziemnych funkcjonowało w co najmniej dwóch fazach osadniczych, 

o czym świadczy nakładanie się zarysów 2 budowli położonych centralnie. 

199

200 

Ryc. 5. Plan pasa południowego i fragment pasa północnego stanowiska Milejowice 19 z przypisanymi 

do granic arów zasięgami kompleksów osadniczych i modelowym zasięgiem obszaru eksploatowanego 

przez poszczególne kompleksy. 

Fig. 5. Plan of S-section and fragment of N-section on site Milejowice 19 with the range of settlement 

complexes and the model range of the exploited area. 

Budowle naziemne najprawdopodobniej rozlokowano, stosując schemat zabudowy koncentrycznej, 

opartej na trzech pierścieniach budynków: wewnętrznym o średnicy około 

15 m złożonym z mniejszych budowli, zewnętrznym o średnicy w przybliżeniu 41 m, 

(ryc. 5). Na peryferiach owego kompleksu odkryto jeszcze 2 mniejsze budynki, zapewne 

o charakterze gospodarczym. Depozycja ceramiki naczyniowej opisywanego obszaru 

jest ściśle związana z obecnością na wschodzie i południu większych obiektów zagłębionych, 

z których większość należy interpretować, z większym lub mniejszym prawdopodobieństwem, 

jako relikty budowli wziemnych (ryc. 6). Na południu omawiany kompleks 

graniczy ze strefą stricte gospodarczą, gdzie dominują obiekty o znacznej niekiedy 

głębokości, które można interpretować jako jamy zasobowe i prawdopodobne studnie. 

Oprócz tego natrafiono na zarys jednej budowli sześciosłupowej i kilka potencjalnych 

budowli wziemnych. Obszar ten, ze względu na wysoki poziom wód gruntowych, nie 

mógł być do końca przebadany i stąd wynikają pewne trudności w interpretacji funkcji 

częściowo wyeksplorowanych obiektów. Prawdopodobnie była to strefa o dominującej 

funkcji gospodarczej (jamy zasobowe, prawdopodobnie studnie), którą mogły użytkować 

społeczności zamieszkujące 2 sąsiednie kompleksy osadnicze (nr 1 i 3). 

Z zestawienia ceramiki w tabeli 1 wynika, iż w kompleksie 1. pasa południowego 

odkryto łącznie 4953 fragmenty ceramiki naczyniowej kultury łużyckiej, z czego 123 to 

egzemplarze pochodzące z naczyń wazowatych o lejowatym wylewie i stożkowatej szyi. 

Stanowi to 2,5% ogółu pozyskanych fragmentów ceramiki z omawianego kompleksu. 

Średnio fragmenty naczyń wazowatych stanowiły w arze zaledwie 1,6% (licząc zarówno 

ary, gdzie pozyskano ten typ naczynia jak i ary, na których nie natrafiono na nie).

Ryc. 6. Dystrybucja ceramiki w pasie południowym stanowiska 

Milejowice 19 z przypisanymi do granic arów zasięgami kompleksów 

osadniczych. 

Fig. 6. Dispersion of pottery on site Milejowice 19 with the range of 

settlement complexes. 

W przypadku arów z których pochodzą naczynia wazowate średnia ta wynosi 3,7%. 

Dość niewielkie odchylenie standardowe, liczone na podstawie procentowego udziału 

naczyń wazowatych w poszczególnych arach wynoszące 2,5, świadczy o zrównoważonej 

skali procentowej dystrybucji tego typu naczyń (ryc. 6). Z omawianego obszaru 

osadniczego pochodzą jedynie 3 fragmenty ceramiki malowanej, co na tle ogólnej liczby 

ceramiki kompleksu 1 stanowi 0,06%. Biorąc pod uwagę fakt, iż w pasie południowym 

201

202 

Ryc. 7. Dystrybucja ceramiki 

na stanowisku Stary Śleszów 

17 z przypisanymi do granic 

arów zasięgami kompleksów 

osadniczych. 

Fig. 7. Dispersion of pottery 

on site Milejowice Stary 

Śleszów with the range of 

settlement complexes. 

ceramika malowana stanowi około 0,2% ogółu ceramiki naczyniowej jest to ponad trzykrotnie 

niższa frekwencja od średniej arytmetycznej. 

Bardziej regularną zabudowę naziemną stwierdzono w kompleksie 2. Przypuszczalnie 

zastosowano tu również schemat zabudowy koncentrycznej bazujący na 2 pierścieniach 

zabudowy naziemnej. Zewnętrzny pierścień składał się z 5 budynków rozlokowanych 

na obwodzie okręgu o średnicy około 51 m. Trzy mniejsze budynki rozmieszczone 

były w obrębie okręgu o średnicy około 20 m (ryc. 5). Od strony południowej istniała 

przestrzeń wolna od zabudowy naziemnej i nieeksploatowana gospodarczo. O ile 

w pierwszym kompleksie liczne budowle wziemne położone były raczej w pewnym oddaleniu 

od koncentrycznej zabudowy naziemnej, o tyle w kompleksie 2. ich zasięg pokrywał 

się częściowo z zasięgiem budowli naziemnych. Co więcej, czytelne jest ich rozplanowanie 

- w przybliżeniu grupują się na obwodzie prostokąta o wymiarach około 20 

x 30 m. Należy jednak wykluczyć możliwość chronologicznego współistnienia opisywanych 

budowli naziemnych i wziemnych ze względu na ewidentne nakładanie się na 

siebie ich zarysów (Bugaj, Kopiasz 2006, 188). 

Dystrybucja ceramiki, podobnie jak w przypadku kompleksu 1, w głównej mierze 

jest skorelowana z topografią budowli wziemnych i nieokreślonych jam gospodarczych 

(ryc. 6). W kompleksie 2. pozyskano 5448 fragmentów naczyń kultury łużyckiej, 

z czego 238 pochodziło z naczyń wazowatych (tabela 1). Stanowi to 4,4% ogólnej liczby 

fragmentów naczyń odkrytych w omawianym kompleksie. Średnio na 1 arze naczynia 

wazowate stanowią 12,1% ułamków ceramicznych w grupie arów, na których odkryto 

ten typ naczyń, oraz 8,7%, licząc wszystkie ary, z których pochodzi jakakolwiek

ceramika naczyniowa. Dość znaczne odchylenie standardowe obliczone na podstawie serii 

procentowych frekwencji naczyń wazowatych na arze, które osiągnęło odpowiednio 

wartości: 5,9% i 6,2%, można tłumaczyć sporym zróżnicowaniem procentowego udziału 

tego typu naczyń w poszczególnych arach. Do dość wysokiej procentowej wartości 

udziału naczyń wazowatych w poszczególnych arach przyczyniła się „nadreprezentacja” 

tej ceramiki w arach o małej liczbie materiału ceramicznego. Ponadto w analizowanej 

przestrzeni osadniczej odkryto 7 fragmentów ceramiki malowanej, co stanowi 0,13% 

ogółu pozyskanych w tym kompleksie egzemplarzy ceramiki naczyniowej (ryc. 6). 

Najbardziej spektakularny, unikatowy w skali środkowoeuropejskiej kompleks 3 

przybierał formę wyodrębnionej ogrodzeniami palisadowymi osady, której trzon stanowiło 

27 budowli naziemnych usytuowanych przeważnie ścianami szczytowymi w kierunku 

niezabudowanego majdanu (Gediga i in. 2001, ryc. 3; Bugaj i in. 2002, ryc. 9; 

Bronowicki i in. 2003, ryc. 10; Bugaj, Gediga 2004, ryc. 18, 19; Gediga 2004a, ryc. 7; 

Gediga 2004b, fot. 8; Bugaj, Kopiasz 2006, ryc. 2, 10, 11). Ogrodzenia były utworzone 

przez jedno na zachodzie, a trzy, cztery (?) we wschodniej części pierścienie konstrukcji 

słupowej. Wewnętrzny odcinek ogrodzenia w części wschodniej zachował się w postaci 

rowu palisadowego. Znamy niemal cały obszar kolistego założenia (z wyjątkiem fragmentu 

południowo-zachodniego), którego średnica mierzona od najbardziej zewnętrznego, 

zbliżonego do okręgu, pierścienia słupów osiągała długość około 86 m, natomiast 

średnica okręgu wpisanego w większą część obwodu zewnętrznego pierścienia wynosiła 

około 83 m. Prawdopodobnie powierzchnia osady wewnątrz zewnętrznej palisady wynosiła 

około 55 arów (Bugaj, Kopiasz 2006: 192). 

W ramach współczesnego, funkcjonalnie z sobą powiązanego konglomeratu obiektów 

o zróżnicowanej funkcji postanowiono włączyć do jednego kompleksu nie tylko 

przestrzeń wyznaczoną palisadowym ogrodzeniem, ale także sąsiadujące od wschodu 

i północy strefy obfitujące w liczne jamy do wybierania pyłów lessopodobnych, wtórnie 

służące jako śmietnikowe. Są to przeważnie rozległe, płytkie obiekty sukcesywnie drążone 

w celu pozyskania znaczącej ilości plastycznych utworów mineralnych wykorzystywanych 

do wylepiania i uczelniania ogrodzeń i ścian. Stosunkowo licznie są reprezentowane 

w tym obszarze budowle wziemne, w tym o charakterze produkcyjnym. Na 

uwagę zasługuje wschodnie zgrupowanie, gdzie stwierdzono m.in. obecność jam będących 

reliktami warsztatu brązowniczego (ryc. 2). W jego nawarstwieniach odkryto m.in. 

fragmenty surowca, form odlewniczych, odpadów produkcyjnych oraz gotowe wyroby 

w postaci guzów, guzów – krępulców i aplikacji, obejmujących głównie ozdoby rzędu 

końskiego (Bugaj i in. 2002, ryc. 6: 9, 10, 11; Bugaj, Kopiasz w druku). Znamiennym 

jest fakt, iż warsztat brązowniczy odkryto także w otoczonej systemem palisad osadzie 

z okresu halsztackiego C2 – D1 w Kuřim na Morawach (Čižmář 1995; 1999). 

W analizie statystycznej kompleksu 3. pominięto zachodni obszar o powierzchni ponad 

13 arów, na którym stwierdzono liczne głębokie doły, służące w czasach nowożytnych 

do wybierania piasków, żwirów itp, a które później przekształcono w śmietniska. 

Rozległość i głębokość owych obiektów przyczyniła się w znaczący sposób do zakłócenia 

obrazu osadnictwa milejowickiej osady. Te spośród tych jam, które zostały przebadane 

archeologicznie (w całości lub sondażowo), dostarczyły dość obfitą liczbę zabytków 

ruchomych halsztackiej osady w postaci około 600 fragmentów ceramiki naczyniowej. 

203

204 

Z kompleksu 3. pozyskano 24 647 ułamków naczyń ceramiki naczyniowej (tabela 1). 

Wyselekcjonowano 1407 fragmentów naczyń wazowatych, co stanowi aż 5,7% ogółu 

zbioru ceramiki z omawianego obszaru. Średnio na każdym arze, na którym doszło 

do akumulacji ułamków pochodzących z naczyń wazowatych, ten typ ceramiki jest reprezentowany 

w ilości 7,4% ogółu ceramiki naczyniowej. Badając frekwencję tego typu 

zabytków w stosunku do wszystkich arów kompleksu 3., z których pochodzi ceramika 

naczyniowa, średnia ta wynosi 5,3%. Obie te średnie są niższe od średnich wyliczonych 

dla skupiska 2., co spowodowane jest m.in. „zaniżoną” lub zerową reprezentacją naczyń 

wazowatych pochodzącą z arów o małej ilości ceramiki. Odchylenia standardowe obliczone 

na podstawie procentowych frekwencji naczyń wazowatych na 1 arze, wyniosły: 

7,5% – dla arów, na których zalegały fragmenty tychże naczyń, i 7,2% – dla arów, 

z których pozyskano jakąkolwiek ceramikę naczyniową. Powyższe wartości można tłumaczyć 

sporym zróżnicowaniem w procentowym udziale tego typu naczyń w poszczególnych 

arach. 

Na stanowisku Stary Śleszów 17 ślady osadnictwa okryto w trzech izolowanych rejonach, 

przy czym w większości przypadków natrafiono prawdopodobnie na peryferie 

stref osadniczych (ryc. 3). Utrudnieniem w rozpoznaniu reliktów zabudowy był niekorzystny 

kształt założonego wykopu archeologicznego (pas o długości 630 i szerokości 

wynoszącej od 22 do 34 m), skorelowany z przebiegiem południowej nitki autostrady 

A4 i pobocza. 

W toku analizy przestrzennej obiektów archeologicznych wydzielono trzy strefy zasiedlenia, 

które umownie nazwano kompleksami (ryc. 7). Z kompleksów tych pochodzą 

3742 fragmenty ceramiki naczyniowej, w tym 130 z naczyń wazowatych o stożkowatej 

szyi i lejowatym wylewie, co stanowi 3,5% zbioru ceramiki. Odkryto także 8 drobnych 

fragmentów ceramiki malowanej (nie wliczając 4 innych egzemplarzy z niezbyt wyraźnymi 

śladami farby; Kopiasz 2003: 149, 151). 

Najbardziej na północny-zachód wysunięty kompleks nr 1 jest najlepiej rozpoznanym 

i dostarczającym najwięcej źródeł rejonem osadnictwa na omawianym stanowisku. 

Spektakularne wyniki badań przyniosło odkrycie fragmentu palisady, będącej ogrodzeniem 

wydzielonej części osady. Przyjmując, że przebieg palisady w niezbadanej partii 

ma symetryczny kształt względem odcinka przebadanego, to pierwotnie wydzielona 

ogrodzeniem strefa osadnicza miała kształt wydłużonego owalu o długości około 55 m 

i szerokości w przybliżeniu 36-38m. Wytyczony w powyższy sposób przebieg palisady 

otaczałby więc powierzchnię około 17 arów (Kopiasz 2003:112, ryc. 4, 41:1). Wewnątrz 

ogrodzenia palisadowego natrafiono na co najmniej 4 regularne budowle słupowe, 

z czego przynajmniej 2 mogły pełnić funkcję mieszkalną. Podobnie jak w przypadku 

kompleksu 3. z osady z Milejowic, budowle naziemne ogrodzonej palisadą części osady 

w Starym Śleszowie były zwrócone ścianami szczytowymi w kierunku pustego, centralnie 

usytuowanego majdanu. Wspólną cechą obu kompleksów jest także wyraźne 

wydzielenie części mieszkalnej od gospodarczej. Widoczne jest na przykładzie lokalizacji 

rozległych, drążonych etapami jam do eksploracji utworów mineralnych, wtórnie 

mogących pełnić funkcję śmietnisk, które znajdowały się na zewnątrz ogrodzenia palisadowego 

(ryc. 3).

W kompleksie 1 odkryto 2705 fragmentów ceramiki naczyniowej, w tym 112 egzemplarzy 

pochodzących z naczyń wazowatych (Kopiasz 2003, ryc. 36: 1, 5), które 

stanowią 4,1% ogólnej liczby ceramiki zdeponowanej w tym obszarze (tabela 1). Pozyskano 

także 7 egzemplarzy malowanych (0,26% ogółu ceramiki). Do największej akumulacji 

ceramiki (około 73% fragmentów z całego kompleksu 1.) doszło na dwóch arach, 

gdzie zlokalizowane były jamy o wtórnej funkcji śmietnikowej. Średnio na każdym arze, 

na którym doszło do akumulacji ułamków pochodzących z naczyń wazowatych, ten typ 

ceramiki jest reprezentowany w ilości 13,1% ogółu ceramiki naczyniowej. Badając frekwencję 

tego typu zabytków w stosunku do wszystkich arów kompleksu 1., z których 

pochodzi ceramika naczyniowa, średnia ta wynosi aż 6,2%. Odchylenia standardowe 

obliczone na podstawie procentowych frekwencji naczyń wazowatych na 1 arze osiągnęły 

następujące wartości: 15,6% – dla arów, na których zalegały fragmenty tychże naczyń, 

i 12,4% – dla arów, z których pozyskano jakąkolwiek ceramikę naczyniową. Duże 

różnice procentowych udziałów naczyń wazowatych i znaczne wartości odchylenia 

standardowego można tłumaczyć „nadreprezentacją” badanej ceramiki stwierdzoną na 

kilku arach, gdzie doszło do akumulacji stosunkowo małej liczby fragmentów ceramiki. 

Stanowisko; kompleks osadniczy/ 

badana cecha 

Liczba fragment. ceramiki 

naczyniowej 

Liczba fragment. naczyń 

wazowatych 

Frekwencja fragment. naczyń 

wazowatych 

Średnia frekwencja fragment. 

naczyń wazowatych liczona 

względem arów, na których je 

odkryto 

Średnia frekwencja fragment. 

naczyń wazowatych liczona 

względem wszystkich arów 

z ceramiką naczyniową 

Odchylenie standardowe dla 

frekwencji fragment. naczyń 

wazowatych liczonych tak jak 

w wierszu 5 

Odchylenie standardowe dla 

frekwencji fragment. naczyń 

wazowatych liczonych tak jak 

w wierszu 6 

Liczba fragment. ceramiki 

malowanej 

Frekwencja fragment. ceramiki 

malowanej 

Milejowice 19, 

pas S; 

kompleks 1 


pas S; 

kompleks 2 


pas S; 

kompleks 3 

Stary 

Śleszów 17; 

kompleks 1 

Stary 

Śleszów 17; 

kompleks 2 

Stary 

Śleszów 17; 

kompleks 3 

suma/ 

średnia 

4953 5448 24647 2705 751 286 38790 

123 238 1407 112 14 4 1898 

2,5% 4,4% 5,7% 4,1% 1,9% 1,4% 3,3% 

3,5% 812,1% 7,4% 13,1% 3,4% 11,1% 8,4% 

1,6% 8,7% 5,3% 6,2% 0,6% 1,5% 4,0% 

2,5% 14,9% 7,5% 15,6% 2,8% 8,6% 8,7% 

2,5% 13,7% 7,2% 12,4% 1,7% 4,7% 7,0% 

3 7 61 7 1 0 79 

0,06% 0,13% 0,25% 0,26% 0,13% 0,00% 0,14% 

Tabela 1. Podstawowe dane statystyczne wybranej ceramiki „luksusowej” dla poszczególnych 

kompleksów osadniczych stanowiska Milejowice 19, pas S i Stary Śleszów 17 

205

206 

W centralnym odcinku badań odkryto fragmenty kompleksu osadniczego nr 2, 

w którego skład wchodziły prawdopodobnie 3 blisko siebie położone budowle słupowe 

i rozproszone obiekty wziemne oraz trudne do interpretacji skupiska dołów posłupowych. 

(ryc. 3; Kopiasz 2003, ryc. 2, 3). Z obszaru tego pochodzi około 751 fragmentów 

ceramiki naczyniowej, z których jedynie 14 zakwalifikowano jako egzemplarze 

pochodzące z naczyń wazowatych. Stanowią one około 1,6% ogólnej liczby ceramiki 

z omawianego skupiska osadniczego (tabela 1). Pozyskano także jeden fragment malowany 

(0,13% ogółu ceramiki z kompleksu 2; Kopiasz 2003:149, ryc. 35:2). Średnio na 1 

arze naczynia wazowate stanowią jedynie 3,4% ułamków ceramicznych w grupie arów, 

na których odkryto ten typ naczyń, oraz 0,6%, licząc wszystkie ary, z których pochodzi 

jakakolwiek ceramika naczyniowa. Znikome odchylenie standardowe obliczone na 

podstawie serii procentowych frekwencji naczyń wazowatych na arze, które osiągnęło 

odpowiednio wartości: 2,8% i 1,7%, można tłumaczyć niewielkim zróżnicowaniem 

procentowego udziału tego typu naczyń w poszczególnych arach oraz niewielką liczbą 

arów, na których je znaleziono (zaledwie 4 ary). 

Granice między dwoma ostatnimi kompleksami – nr 2 i 3 dają się wydzielić nie tylko 

na podstawie analizy przestrzennej obiektów, ale i dzięki analizie frekwencji ceramiki 

pochodzącej m.in. z warstwy kulturowej (ryc. 3, 7). Z kompleksu 3. leżącego w południowo-wschodniej 

części wykopu pochodzi 286 fragmentów ceramiki naczyniowej. 

Tylko 4 zakwalifikowano jako egzemplarze z naczyń wazowatych, co stanowi zaledwie 

1,4% ogólnej liczby ceramiki naczyniowej tego rejonu osady (tabela 1). Nie natrafiono 

na żaden egzemplarz malowany. Frekwencja naczyń wazowatych w ramach poszczególnych 

arów wynosi: 11,1%, licząc jej udział ograniczony do arów, na których ją odkryto 

i zaledwie 1,5% licząc jej frekwencję w ramach wszystkich arów kompleksu 3, na których 

doszło do akumulacji ceramiki naczyniowej. Głębsza analiza statystyczna ceramiki 

z tak ubogiej w zabytki ruchome przestrzeni osadniczej nie może prowadzić do daleko 

idących wniosków, ze względu na potencjalnie duży błąd statystyczny wynikający 

z małej próby. 

Jak wynika z danych prezentowanych w tabeli 1, największy odsetek fragmentów 

z naczyń wazowatych ze stożkowatą szyją i lejowatym wylewem oraz ceramiki malowanej 

stwierdzono w kompleksach, których trzonem była otoczona palisadą część osady. 

Na stanowisku w Milejowicach z kompleksu 3. aż 5,7% ceramiki pochodzi z naczyń wazowatych. 

W pozostałych kompleksach omawianego stanowiska z pasa południowego 

udział tego typu naczyń w stosunku do reszty ceramiki jest mniejszy o około 23 i 56%. 

W przypadku osady ze Starego Śleszowa największy procentowy udział naczyń wazowatych 

stwierdzono w kompleksie 1. (4,0%). W pozostałych kompleksach ich udział 

był o około 54 i 66% mniejszy. Analogiczną tendencję zaobserwować można, badając 

frekwencję ceramiki malowanej. Jej procentowy udział znów był największy w kompleksie 

3. w Milejowicach i wyniósł aż 0,25%. W pozostałych kompleksach udział ceramiki 

malowanej był mniejszy o około 48 i 76%. W Starym Śleszowie ponownie największy 

odsetek ceramiki malowanej stwierdzono w kompleksie 1. (0,24%). W kompleksie 2. jej 

udział w stosunku do reszty ceramiki był dwukrotnie mniejszy. 

Z przedstawionych danych wynika, że ceramika „luksusowa”, reprezentowana przez 

egzemplarze malowane i pochodzące z naczyń wazowatych, rozprzestrzeniona była

w badanych przestrzeniach osadniczych obu stanowisk nierównomiernie i współzależnie. 

Oznacza to, że udało się m.in. ustalić wyraźnie „uprzywilejowane” pod względem 

procentowego udziału wybranej ceramiki „luksusowej” (liczonego w stosunku do ogółu 

ceramiki naczyniowej) kompleksy, które na tle pozostałych skupisk osadniczych charakteryzują 

się zupełnie odmiennym i spektakularnym sposobem zabudowy. Wykazano 

także, że procentowy udział naczyń wazowatych i ceramiki malowanej w poszczególnych 

częściach osady jest ze sobą skorelowany. 

Z przedłożonych danych można ostrożnie wnioskować, że społeczności bardziej podatne 

na halsztackie wpływy kulturowe albo raczej mające ku temu odpowiednie warunki 

i aspiracje dawały temu wyraz, realizując okazałe zamknięte siedziby. Poprzez 

realizację owych otoczonych palisadą osad ich budowniczowie pragnęli zapewne podkreślić 

swój wyższy status społeczny i być może majątkowy. Tym wyraźnym dążeniom 

do wyizolowania się ze społeczności egalitarnej towarzyszyło prawdopodobnie większe 

zapotrzebowanie na bardziej efektowne wyroby. Nie bez znaczenia jest także fakt funkcjonowania 

w pobliżu ogrodzonej części osady w Milejowicach warsztatu brązowniczego, 

którego istnienie mogło być wyrazem podobnych aspiracji miejscowych elit. Popyt 

na efektowne przedmioty niekoniecznie należy rozpatrywać jako samą chęć do ich kumulowania. 

Powinno się raczej postrzegać zjawisko to jako dążenie miejscowych elit do 

zapewnienia sobie odpowiedniego stylu życia. 

Bibliografia 

Alfawicka S., Ceramika malowana okresu halsztackiego w Polsce, Wrocław–Warszawa–Kraków, 

1970 

Boom H. Van Den, Z badań nad ceramiką zdobioną z wczesnej epoki żelaza w Niemczech południowo-zachodnich, 

(w:) B. Gediga, A. Mierzwiński, W. Piotrowski, Sztuka epoki brązu i wczesnej 

epoki żelaza w Europie Środkowej, Wrocław – Biskupin,2001 

Bronowicki J., Gediga B., Kosicki A., Żygadło L., Badania wykopaliskowe prowadzone na odcinku 

opolskim i dolnośląskim autostrady A4 w 2000 roku, (w:) Raport 2000. Wstępne wyniki konserwatorskich 

badań archeologicznych w strefie budowy autostrad w Polsce za rok 2000, Zeszyty 

Ośrodka Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego, 2003 

Bugaj E., Gediga B., Wyniki ratowniczych badań wykopaliskowych przeprowadzonych na stanowisku 

Milejowice 19, gm. Żórawina, pow. Wrocław, woj. dolnośląskie, (w:) Raport 2001-2002. Wstępne 

wyniki konserwatorskich badań archeologicznych w strefie budowy autostrad w Polsce za lata 

2001-2002. Zeszyty Ośrodka Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego, 2004 

Bugaj E., Gediga B., Kosicki A., Szwed R., Żygadło L., Badania ratownicze na stanowisku Milejowice, 

pow. Wrocław w latach 1999-2001, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 44, 2002 

Bugaj E., Kopiasz J., Próba interpretacji zabudowy osady z wczesnej epoki żelaza na stanowisku Milejowice 

19, powiat Wrocław, (w:) B. Gediga, W. Piotrowski (red.) Architektura i budownictwo epoki 

brązu i epoki żelaza w Europie Środkowej – problemy rekonstrukcji, Biskupin–Wrocław, 2006 

207

208 

Čižmář Z., Das hallstattzeitliche Gehöft in Kuřim. Vorläufige Ergebnisse der archäologischen Rettungsgrabung, 

Pravěk nr 5, 1995 

Čižmář Z., Kuřim, okr. Brno - venkov, (w:) V. Podborský (red.), Pravěká sociokultovní architekturana 

Moravě, Brno, 1999 

Gediga B., Zagadnienia roli oddziaływań kręgu halsztackiego na ziemiach polskich, (w:) Ziemie polskie 

we wczesnej epoce żelaza i ich powiązania z innymi terenami, Rzeszów, 1992 

Gediga B., Problemy socjotopografii osad ludności kultury łużyckiej, (w:) K poctě Vladimíru 

Podborskému. Přátelé a žáci k sedmdesátým narozeninám. Ústav archeologie a muzeologie, Filozofická 

fakulta Masarykovy univerzity v Brně, 2004 

Gediga B., Autostradowa skala poznawania przeszłości, Archeologia żywa, nr 1-2, 2004, 

Gediga B., Bronowicki J., Kosicki A., Żygadło L., Badania wykopaliskowe na autostradzie A4 

w 2000 roku, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 43, 2001 

Gedl M., Die Hallstatteinflüsse auf den polnischen Gebieten in der Früheisenzeit, Prace Archeologiczne, 

z. 48. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, 1991 

Goslar T., Raport z wykonania datowań C-14 w Poznańskim Laboratorium Radiowęglowym, Poznań, 

2004 

Grześkowiak M., Kopiasz J., Sprawozdanie z badań ratowniczych na stanowisku Stary Śleszów 17, 

gm. Żórawina, (w:) Raport 2000. Wstępne wyniki konserwatorskich badań archeologicznych 

w strefie budowy autostrad w Polsce za rok 2000, Zeszyty Ośrodka Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego, 

2003 

Jarysz R., Motywy ornamentacyjne na śląskiej ceramice malowanej, (w:) B. Gediga, A. Mierzwiński, 

W. Piotrowski, Sztuka epoki brązu i wczesnej epoki żelaza w Europie Środkowej, Wrocław 

– Biskupin, 2001 

Kopiasz J., Sprawozdanie z ratowniczych badań archeologicznych przeprowadzonych na stanowisku 

Milejowice 19, gm. Żórawina, woj. dolnośląskie, (w:) Raport 96-99. Wstępne wyniki konserwatorskich 

badań archeologicznych w strefie budowy autostrad w Polsce za lata 1996-1999, Zeszyty 

Ośrodka Ratowniczych Badań Archeologicznych, 2001 

Kopiasz J., Osada kultury łużyckiej na wielokulturowym stanowisku Stary Śleszów 17, pow. Wrocław 

(w:) Gediga B., (red.) Archeologiczne Zeszyty Autostradowe Instytutu Archeologii i Etnologii 

PAN, z. 2: Badania na autostradzie A4, część I, 2003 

Kopiasz J., Cmentarzysko kultury unietyckiej na stanowisku Milejowice 19, pow. Wrocław, woj. dolnośląskie, 

(w:) Gediga B., (red.) Badania na autostradzie A4. Część II, Archeologiczne Zeszyty 

Autostradowe IAiE PAN, z. 3, 2004 

Krąpiec M., Badania dendrochronologiczne prób drewna pozyskanych z prac archeologicznych związanych 

z budową autostrady A4 ze stanowiska Milejowice 19 (ob. 53 i 280), Kraków, 2001

Krąpiec M., Analiza dendrochronologiczna prób drewna pozyskanych podczas prac archeologicznych 

związanych z budową autostrady A4 ze stanowiska Milejowice 19 (ob. 914), Kraków, 2001 

Krąpiec M., Analiza dendrochronologiczna prób drewna pozyskanych podczas prac archeologicznych 

związanych z budową autostrady A4 ze stanowiska Milejowice 19 (studnia ob. 965), Kraków, 2003 

Pazdur A., Sprawozdanie nr 11/2001 z wykonania oznaczeń wieku metodą C-14 w Laboratorium 

C-14 Instytutu Fizyki Politechniki Śląskiej w Gliwicach, Gliwice, 2001 

Summary 

Some remarks on social-topographic issues in the context of statistic 

analyses of selected “rich” pottery on the basis of sites Milejowice 19 and 

Stary Śleszów 17, Wrocław district, dating from Hallstatt C period 

The huge scale of salvage archeological excavations which have been conducted recently (preceding 

A4 motorway construction) showed how great possibilities of interpretation can be delivered 

by the sources coming from well recognized settlement of Lusatian culture society. This sort 

of settlements are represented by site 19 in Milejowice and site 17 in Stary Śleszów, Lower Silesia 

province. Both sites are chiefly dated to Hallstatt C period and situated about 10km south 

of Wrocław (Fig 1.) These sites have been chosen for the further research in consideration of 

their vastly examined space and discovery of unique relics of over-ground constructions (Fig. 2, 

3). Worthy of notice are uncovered palisade relics. On site 19 in Milejowice we can identify 27 

over-ground post-construction houses inside the enclosed part of settlement. On the east side of 

the detached settlement at least 3 parallel rows of the palisade were also recognized, built one 

after the other. Analogical enclosed component of settlement on site 17 in Stary Śleszów was 

recognized partly. Some relics of similar post houses could be observed there on the inner side 

of the palisade traces (Fig. 3; Kopiasz 2003: 112, Fig. 4, 41:1). Such kind of an enclosed unit we 

should connect with the transformation which took place in environment of Lusatian culture 

community in Hallstatt period. Most likely, the superior classes of society were trying to reach 

a model originating from Hallstatt culture centers and wanted to express their privileged social 

and probably property status. (Gediga 2004a:414; Bugaj, Kopiasz, in print). Greater attendance 

of the so named “luxury” ceramics detected in the territories occupied by the eminent seats of 

the superior classes of society may certify that their distribution was connected with aspirations 

of the local “aristocracy”. In Hallstatt C period the most impressive manifestation of that kind of 

pottery in Lower Silesia were above all bulged vase-shaped vessels with funnel brims and conical 

necks as well as painted ceramics (Fig. 4). Both the appearance of such kind of vase-shaped 

vessels and the fashion of treatment of outer surfaces which consist in painting or shining with 

the aid of colour and perhaps graphite should be connected with the influences originating from 

the Hallstatt culture center situated in the vicinity of upper an middle Danube river-basin in the 

Early Iron Age. (Alfawicka 1970:72; Gedl 1991:97, 99; Jarysz 2001:325). 

In the southern zone of site 19 in Milejowice, where 3 complexes are marked out (Fig. 5, 6), 

fragments of the vase-shaped vessels establish 5,0 % and the painted ceramics 0,2% of the whole 

ceramics there discovered. In the individual complexes attendances of such ceramics are the 

following: complex number 1–2,5% and 0,06%; complex 2–4,4% and 0,13%; complex 3–5,7% 

and 0,25%. 

209

210 

On site 17 in Stary Śleszów, where as well 3 settlement centers were detected, fragments of 

the vase-shaped vessels establish 3,5% of the whole pottery there discovered but the painted ceramics 

merely 0,21% (Fig. 7). In the individual complexes attendances of such ceramics are the 

following: complex number 1–4,1% and 0,26%; complex 2–1,9% and 0,13%; complex 3–1,4% 

and 0,0%. 

As the date show so named “luxury” ceramics represented by both the vase-shaped vessels 

with funnel brim and conical neck and painted copies, spreading over investigated settlement’s 

space. The privileged sites against the background of the other complexes are distinguished by 

very impressive arrangement of the over-ground buildings and completely different fashion of 

architectural forms.

Przemysław Makarowicz 

Metodyka badań osad „piaskowych” 

ludności kręgu trzcinieckiego i kręgu mogiłowego 

w zachodniej części Niżu Polskiego 

.................................................................................................................................................................................................................. 

W powszechnym odczuciu badanie osad z wczesnej epoki brązu, usytuowanych na 

terenach zwydmionych oraz pokrytych piaskami eolicznymi, jest nieskomplikowane 

pod względem metodycznym, pracochłonne w aspekcie analitycznym oraz mało 

spektakularne w wymiarze poznawczym, zwłaszcza w konfrontacji z efektami badań 

cmentarzysk z tego okresu. Powyższa opinia, wyrażana bardziej w kuluarowych rozmowach 

niż akademickich tekstach, dotyczy także osad trzcinieckiego kręgu kulturowego 

(TKK) oraz kręgu mogiłowego (KMo). Na postrzeganie wzmiankowanych badań 

wpływa zapewne ich specyfika. Na stanowiskach osadowych, zwanych umownie 

„piaskowymi”, brak zazwyczaj warstwy kulturowej; często niemożliwe jest też określenie 

relacji stratygraficznych między obiektami nieruchomymi, gdyż takiej stratygrafii 

w większości przypadków nie ma. Zabytki ruchome ulegają znacznym przemieszczeniom 

w płaszczyznach pionowej i poziomej. Tytułowe osady w większości przypadków 

są mocno zniszczone: natrafiamy na spągowe partie obiektów wziemnych, fragmentarycznie 

zachowane źródła ruchome. Zazwyczaj nie zachowuje się materiał organiczny. 

Substancja zabytkowa ulega redukcji wskutek szczególnie drastycznego oddziaływania 

procesów naturalnych (zwłaszcza różnego typu erozji) i kulturowych (późniejszego 

osadnictwa). Zwykłe zabiegi agrotechniczne i eksploatacja piasku powodują nieodwracalne 

zmiany. Podczas badań powierzchniowych na terenach pokrytych utworami piaszczystymi 

przeważnie znajdujemy więcej punktów osadniczych niż na glebach ciężkich 

i natrafiamy na nie łatwiej. Świadczy to o znacznym, ekstremalnym nieraz, stopniu destrukcji 

stanowisk osadowych usytuowanych w omawianym środowisku. 

Czy rzeczywiście przytoczona na wstępie obiegowa opinia, pesymistycznie oceniająca 

(w jakiejś mierze nawet deprecjonująca) badania osad „piaskowych” jest trafna? 

Moim zdaniem, nie, a na pewno nie we wszystkich przypadkach. Stanowiska takie 

wcale nie są łatwe w eksploracji i choć rzeczywiście pod względem analitycznym można 

je określić jako mało wdzięczne, to jednak informacje, których dostarczają, są niezwykle 

wartościowe dla rekonstrukcji procesów społeczno-kulturowych zarówno w mikro-, jak 

i makroskali. Merytoryczne podejście do metodyki badań osad „piaskowych” powinno 

polegać na optymalizacji i maksymalizacji działań terenowych w celu uzyskania możliwie 

pełnej puli wyjściowych informacji źródłowych (nie tylko archeologicznych). 

Wymienię 7 głównych zasad („minimum”), których zastosowanie jest – moim zdaniem 

– konieczne w poprawnej i efektywnej eksploracji tytułowych osad. Są to: szczegółowe 

211

212 

Ryc. 1. Osady ludności trzcinieckiego kręgu kulturowego (oznaczone punktami) i osada ludności 

kręgu mogiłowego (oznaczona gwiazdką) omawiane w niniejszym opracowania: 1 – Kuczkowo, 

stan. 5; 2 – Siniarzewo, stan. 1; 3 – Rybiny, stan. 14; 4 – Borowo, stan. 12; 5 – Rybiny, stan. 17 

(wszystkie z Kujaw); 6 – Babia, stan. 6; 7 – Rożniatów, stan. 5; 8 – Szczepidło, stan. 17; 

9 – Janowice, stan. 7/8; 10 – Krągola, stan. 6 (wszystkie z Pradoliny Warty Środkowej i jej 

otoczenia) (wg Makarowicz 1998; 2000a; 2000b; 2005a; 2005b; Makarowicz, Czebreszuk, 

Józwiak 2006). 

Fig. 1. Settlement of Trzciniec Cultural Circle (TCC) populations (marked with points) and 

settlement of Tumulus Circle populations (marked with asterisk): 1 – Kuczkowo, site 5; 2 

– Siniarzewo, site 1; 3 – Rybiny, site 14; 4 – Borowo, site 12; 5 – Rybiny, site 17 (all sites from 

Kuyavia region); 6 – Babia, site 6; 7 – Rożniatów, site 5; 8 – Szczepidło, site 18; 9 – Janowice, 

site 7/8; 10 – Krągola, site 6 (all sites are situated in the Valley of Middle Warta River and in 

its neighboring territories) (according to Makarowicz 1998; 2000a; 2000b; 2005a; 2005b; 

Makarowicz, Czebreszuk, Józwiak 2006). 

badania powierzchniowe (SBP), mikroplanigrafia źródeł ruchomych, przesiewanie 

obiektów, eksploracja wykopów warstwami mechanicznymi zgodnie z przebiegiem 

warstw naturalnych i konfiguracją terenu, eksploracja obiektów warstwami mechanicznymi, 

częste próbkowanie, właściwe obchodzenie się z materiałem ruchomym. Przed 

omówieniem tych zasad (z konieczności skupię się na najważniejszych aspektach) chciałbym 

jednak, na przykładach osad „trzcinieckich” i „mogiłowych” z zachodniej części 

Niżu Polskiego (ryc. 1), ogólnie zarysować przedwykopaliskowy etap badań. 

Osady usytuowane na wydmach i piaskach eolicznych nie są dobrze zachowane. Degradacja 

i agradacja występują tu już zarówno w trakcie procesu depozycyjnego, jak 

i (zwłaszcza) podepozycyjnego (por. Schiffer 1976: 30-35; Urbańczyk 1986: 188n.; Kadrow 

1991: 29n.). W przypadku, gdy są to tzw. wydmy ruchome, możemy nie natrafić 

już na obiekty wziemne, materiał ruchomy jest rozdrobniony, często różnokulturowe 

i różnoczasowe źródła występują na odmiennych głębokościach. Nie jest to więc sytuacja 

komfortowa i stąd wynika zapewne pesymizm co do zasadności badania omawianych 

układów osadniczych i opinia o ich małej wartości poznawczej. Jednak możliwe jest też

Ryc. 2. Plan sytuacyjno- 

-wysokościowy stanowisk 

14 i 17 w Rybinach, 

Pojezierze Kujawskie (osady 

społeczności trzcinieckiego 

kręgu kulturowego). 

1 – reper, 2 – zasięgi 

stanowisk, 3 – wykopy, 

4 – zasięg szczegółowych 

badań powierzchniowych. 

Fig. 2. Plan of sites 14 and 

17 in Rybiny, Kuyavia 

Lake District (Pojezierze 

Kujawskie) (settlements of 

TCC populations); 

1 – benchmark, 2 – range of 

sites, 3 – trenches, 4 – range 

of detailed field walking 

research. 

inne podejście. Rzadko zdarza się sytuacja totalnego zniszczenia wszystkich obiektów 

w środowisku zwydmionym i eolicznym. Jak i gdzie ich szukać? Oczywiście poszukiwania 

należy zacząć od standardowej prospekcji terenu, analizy jego ukształtowania 

i dystrybucji materiału ruchomego znajdującego się na powierzchni w celu wykrycia 

ewentualnych koncentracji. Tu pojawia się pierwszy problem: z lokalizacją, a szczególnie 

z nawiązaniem do znanych już stanowisk. Wiatr, woda i orka częściej niż na innym 

podłożu odsłaniają i zakrywają poszczególne ich strefy. Podam przykład rejonu dorzecza 

środkowej Warty, gdzie na terenie wyższych partii terasy dennej i na terasie nad- 

zalewowej rozpoznano m.in. wiele punktów osadniczych o randze osad i obozowisk 

społeczności TKK i KMo. Materiał ruchomy z wydm (zwanych przez miejscową ludność 

Białymi Górami) i terenów pokrytych piaskami eolicznymi zbierano tu już w latach 

20. ubiegłego wieku. Te same stanowiska były następnie penetrowane i na nowo 

lokalizowane w przestrzeni przez ekipy archeologów z 7 różnych instytucji pochodzących 

z 4 ośrodków: Poznania, Warszawy, Łodzi i Konina. Wielkie niekiedy kolekcje 

artefaktów ruchomych, liczące 400-500 fragmentów ceramiki „trzcinieckiej” i „mogiłowej”, 

pochodzące – według opisów metrykalnych kolejnych ekspedycji terenowych – 

z tych samych rejonów, zyskiwały nieco inne niż uprzednio usytuowanie. W latach 90. 

XX wieku niektórych stanowisk nie udało się w ogóle znaleźć, napowierzchniowy zasięg 

innych zmniejszał się lub zwiększał zależnie od przesunięć pól wydmowych i zwykłych 

błędów w lokalizacji. Ów chaos powiększała także często wprowadzana przez kolejną 

ekipę, niezależna nowa numeracja stanowisk, oraz brak koniecznych nawiązań do 

poprzednich badań. Sytuacja powoli normalizowała się wraz z nasadzeniami lasów zatrzymujących 

ruchy wydm i piasków eolicznych pokrywających wzniesienia w ramach 

obu teras warciańskich (Makarowicz 1998). 

Załóżmy jednak, iż mamy już stanowisko osadowe o znanym z Archeologicznego 

Zdjęcia Polski usytuowaniu i zasięgu. Przy wytyczaniu wykopów, oprócz wspomnianej 

213

214 

Ryc. 3. Archiwalna fotografia lotnicza stanowiska 17 w Rybinach oraz kolejne stadia 

jej obróbki przy użyciu skanera. W prawym dolnym rogu, na jasnym tle, widoczne 

są obiekty (ciemne plamy), w tym centralne zabudowanie mieszkalne ludności 

trzcinieckiego kręgu kulturowego (niepublikowane). 

Fig. 3. Archive aerial picture of site 17 in Rybiny and several stages of scanner processing. 

One can recognize (right lower corner) several features (dark spots) including living 

quarters of TCC populations (unpublished). 

już dokładnej obserwacji konfiguracji terenu, użyteczne mogą być szczegółowe badania 

powierzchniowe, polegające na punktowej lokalizacji zabytków ruchomych każdego rodzaju, 

w ramach obranej siatki odniesienia. Na tej podstawie można wytyczyć wykopy 

w rejonach największych koncentracji materiału (ryc. 2). 

Prócz szczegółowych badań powierzchniowych stosunkowo prostą techniką rejestracji 

większych struktur podziemnych na stanowiskach „piaskowych” jest fotografia 

lotnicza. Nie mam tu na myśli kosztownego wynajmowania samolotu i specjalisty fotografa, 

lecz wykorzystanie zdjęć zdeponowanych w archiwum Wojskowego Ośrodka 

Geodezji i Teledetekcji z nalotów w różnych latach (począwszy od lat 40. ubiegłego 

wieku). Analiza i obróbka przy użyciu skanera zdjęć lotniczych osady „trzcinieckiej” ze 

stanowiska Rybiny 17 (Kujawy) ujawniły odkryty w terenie obiekt mieszkalno-gospodarczy 

(ryc. 3 i 4 – Makarowicz 2000a). 

Wracając do wytyczania wykopów na podstawie szczegółowych badań powierzchniowych, 

trzeba jednak pamiętać, iż nie zawsze strefy napowierzchniowych skupisk tych 

źródeł sygnalizują, iż będą się one również koncentrowały – wraz z obiektami wziemnymi 

– w warstwach względnie niezaburzonych – głębiej pod humusem. Ponieważ 

w Polsce przeważają wiatry zachodnie i północne, obiektów nieruchomych (mniej zniszczonych 

obiektów nieruchomych) należałoby poszukiwać po wschodniej i południowo-wschodniej 

stronie wydm lub wzniesień pokrytych piaskami eolicznymi, a także

Ryc. 4. Rybiny, stan. 17, 

Pojezierze Kujawskie. Dystrybucja 

obiektów społeczności 

trzcinieckiego kręgu kulturowego 

w ramach wykopów (widoczne 

jest centralne zabudowanie 

mieszkalne; różnymi symbolami 

oznaczono zabytki ruchome) 

(wg Makarowicz 2000a). 

Fig. 4. Rybiny, site 17, Kuyavia 

Lake District. Location of 

features of TCC populations (one 

can recognize living quarters; 

moveable relics are marked with 

different symbols) (according to 

Makarowicz 2000a). 

wszędzie tam, gdzie istnieją naturalne (np. lasy) i sztuczne osłonięcia. Z taką sytuacją 

mamy do czynienia w miejscowości Szczepidło, stan. 17, usytuowanej w Dolinie Konińskiej, 

gdzie od pięciu sezonów badana jest duża ponadtrzyhektarowa osada ludności 

KMo (ryc. 5). W północnej i zachodniej partii wzniesienia pokrytego piaskami eolicznymi 

obiekty osadowe zostały zniszczone całkowicie (ryc. 6) lub też zachowały się tylko 

ich spągowe partie. Pod wyraźnymi skupiskami materiału ruchomego w północnej 

i zachodniej części stanowiska, poniżej humusu, zarejestrowano znacznie mniej zabytków 

tego typu niż w glebie ornej (ryc. 7A i B). Z kolei w rejonie stanowiska położonym 

bliżej kulminacji wzgórza, już kilka do kilkunastu metrów na południe i wschód, 

mniejsza napowierzchniowa koncentracja źródeł ruchomych okazała się świadectwem 

nie tyle mniej intensywnej dystrybucji reliktów działalności ludzkiej, ile ich lepszego zachowania. 

Odkryto tu więcej materiału ruchomego poniżej warstwy próchnicy współczesnej 

(ryc. 7C). O ile w zachodniej i północnej części stanowiska udokumentowane 

obiekty miały najczęściej miąższość 20-30 cm (wyjątkowo więcej) i pojawiały się tuż 

pod humusem, o tyle w kierunku południowym i wschodnim ich głębokość wzrastała 

i w każdym kolejnym wykopie była większa (ryc. 8 i 9). Ponadto zarysy obiektów stawały 

się czytelne niekiedy dopiero 10 do 30 cm poniżej spągu gleby ornej. Opisana sytuacja 

ilustruje kolejny dylemat badawczy: którą strefę stanowiska eksplorować w pierwszej 

kolejności – tę, która już jest częściowo zniszczona, czy tę, która może dopiero (choć 

w niedalekiej przyszłości) zostać zniszczona. Tu, jak sądzę, aspekt czysto poznawczy 

musi ustąpić wymogom konserwatorskim, a na pewno te ostatnie muszą być traktowane 

równorzędnie z celami stricte naukowymi. Podczas badań na stanowisku 19 w Szczepidle, 

po wstępnym rozpoznaniu go metodą SBP i konfrontacji wyników tej prospekcji 

z rezultatami uzyskanymi po pierwszym sezonie wykopaliskowym, zdecydowano się na 

215

216 

Ryc. 5. Szczepidło, stan. 17, 

Dolina Konińska. 

Dystrybucja obiektów 

ludności kręgu mogiłowego 

(niepublikowane). 

Fig. 5. Szczepidło, site 17, 

Konin Valley. Location of 

features of Tumulus Circle 

populations (unpublished). 

założenie wykopów w strefie bardziej zniszczonej i sytuowanie kolejnych w kierunkach 

południowym i wschodnim. 

W przytoczonym przykładzie sytuacja jest o tyle komfortowa, iż cały czas do dyspozycji 

archeologa jest mniej zniszczona część rozległego stanowiska. Jednak takie przypadki 

należą do rzadkości. Podczas eksploracji „piaskowych” osad TKK i KMo źródła 

ruchome rejestruje się w znacznym stopniu poza obiektami (30-80%), zwłaszcza 

w humusie (niekiedy prawie 60%). Obiekty wziemne – o ile jeszcze istnieją – często 

są zachowane tylko w partiach przydennych. Jest to obserwacja, którą można uznać za 

typową dla środowiska piaszczystego. W tej sytuacji konieczne wydaje się konsekwentne 

stosowanie mikroplanigraficznej rejestracji materiału ruchomego (ryc. 10), z numerowaniem 

każdego, najmniejszego nawet zabytku, począwszy od warstwy naturalnej I 

(humusu) aż do calca. W przeciwnym razie znaczna część tych źródeł, a przy zastosowaniu 

sprzętu mechanicznego podczas szerokopłaszczyznowych badań ratowniczych 

– zapewne większość, znajdzie się na hałdzie. Zastosowanie tej metody ma swoją wymierną 

wartość konserwatorską – pozwala odnotować strefy bardziej i mniej zniszczone, 

a tym samym obrać określoną strategię badań ratowniczych oraz poznawczą – ułatwia 

określenie rejonów intensywnie użytkowanych w epoce brązu, a także pozyskanie 

ważnych informacji wykorzystywanych na późniejszych etapach procedury badawczej 

Ryc. 6. Szczepidło, stan. 17, Dolina Konińska. Schematyczny rysunek ukazujący 

model postępującej destrukcji obiektów kręgu mogiłowego na wzniesieniu pokrytym 

piaskami eolicznymi. 

Fig. 6. Szczepidło, site 17, Konin Valley. Schematic model of progressive destruction 

of features of Tumulus Circle populations located on the hill covered with eolic sand.

(np. ułatwia przypisanie materiału do konkretnego 

obiektu czy wykonanie tzw. składanek 

ceramicznych, krzemiennych, kamiennych 

itp.). Na stanowisku 14 w Rybinach na 

Kujawach, materiał ruchomy można w sposób 

wiarygodny powiązać z obiektami (ryc. 

11). Efektu takiego nie można uzyskać na 

stanowiskach osadowych badanych w ramach 

budowy autostrady. Źródła ruchome są wówczas 

lokalizowane w obrębie wykopów i arów 

i nie można ich przypisać w sposób całkowicie 

pewny do odkrytych tu konstrukcji mieszkalnych 

i mieszkalno-gospodarczych, co ilustruje 

przykład z Janowic, stan. 7/8 w północno-wschodniej 

części Równiny Rychwalskiej 

(Makarowicz 2005a) (ryc. 12). Dane uzyskane 

dzięki mikroplanigrafii można wykorzystać 

do analizy homogeniczności źródeł, analizując 

np. dystrybucję horyzontalną i wertykalną 

diagnostycznych cech techno-stylistycznych 

ceramiki (np. Makarowicz 2000a; 

Czebreszuk, Przybył 2002). Stosowanie mikroplanigrafii 

jest na pewno metodą pracochłonną 

i czasochłonną, jednak optymalną 

w środowisku piaskowym (nie tylko w odniesieniu 

do epoki brązu). 

Struktura warstw glebowych na osadowych 

stanowiskach „piaskowych” TKK jest stosunkowo 

prosta. Warstwa humusu – współczesnej 


Dolina Konińska. Widok na 

obiekty kręgu mogiłowego 

od strony południowej. 

Fot. P. Makarowicz. 


Konin Valley. View at the 

features of Tumulus Circle 

populations; S-side. Photo 

by P. Makarowicz. 

Ryc. 7. Szczepidło, stan. 17, Dolina Konińska. 

Wykresy ukazujące zaleganie ceramiki 

w poszczególnych warstwach mechanicznych 

wybranych wykopów. 

Fig. 7. Szczepidło, site 17, Konin Valley. Charts 

showing dispersion of pottery within particular 

layers of selected trenches. 

217

218 


Przykłady obiektów: zniszczonego w partii stropowej 

(u góry) i niezniszczonego (u dołu). Fot. P. Makarowicz. 

Fig. 9. Szczepidło, site 17, Konin Valley. Examples 

of features: destroyed top part (upper) and preserved 

(lower). Photo by P. Makarowicz. 


Mikroplanigraficzna rejestracja zabytków 

ruchomych. Fot. P. Makarowicz. 

Fig. 10. Szczepidło, site 17, Konin Valley. 

Microplanigraphic documentation of moveable 

relics. Photo by P. Makarowicz. 

próchnicy (Ap) jest zazwyczaj dużo cieńsza niż ta wytworzona na glebach ciężkich, jej 

miąższość wynosi przeciętnie 25-40 cm. W niewielu przypadkach zachowuje się podglebie 

(B), zazwyczaj jest ono szczątkowe i nie występuje na obszarze całego stanowiska. 

Skała macierzysta (calec) zbudowana jest najczęściej z drobnoziarnistego piasku 

o barwie żółtej lub białej, miejscami też z gliny. W spągu calca widoczne są czasami 

tzw. pseudofibry (popularny orsztyn) w postaci koncentrycznie układających się wstęg 

iluwialnych. W ten sposób w calcu, a niekiedy i w obiektach, na skutek działania wody, 

odkładają się związki żelaziste. Czasem też na tym poziomie występują soczewki i żyły 

gliny. 

Bardziej złożone układy nawarstwień czytelne są w profilach wykopów na stanowisku 

KMo w Szczepidle, stan. 17 w Dolinie Konińskiej (ryc. 13), gdzie calec zalega na 

różnej głębokości, a między nim a humusem wyróżniono kilka warstw składających się 

z próchnicy o różnym stopniu zbielicowania, zawierającej rozdrobnione węgle drzewne, 

przemieszanej z drobnoziarnistym piaskiem. 

Niekiedy pod warstwą piasków eolicznych odsłonięto glebę kopalną (np. w Dębach, 

stan. 10, na Wysoczyźnie Kujawskiej (J. Czebreszuk 1996) czy też w Pietrzykowie 

w rejonie Pradoliny Warty Środkowej (Tobolski 1966). W tej ostatniej miejscowości, 

w warstwie gleby kopalnej, odnotowano materiał zabytkowy, pochodzący z horyzontu

Ryc. 11. Rybiny, stan. 14, 

Pojezierze Kujawskie. 

Dystrybucja obiektów 

nieruchomych i ruchomych 

trzcinieckiego kręgu 

kulturowego (TKK). 

1 – obiekty TKK; 2 – 

palenisko; 3 – obiekty innych 

kultur; 4 – fragm. ceramiki; 

5 – krzemienie; 6 – kamienie. 

Fig. 11. Rybiny, site 14, 

Kuyavia Lake District. 

No-moveable and moveable 

features of Trzciniec cultural 

cycle population: 1 – features; 

2 – hearth; 3 – other 

cultures’ features; 4 – pottery 

fragments; 5 – flints; 

6 – stones. 

Ryc. 12. Janowice, stan. 7/8, 

Równina Rychwalska. Dystrybucja 

obiektów nieruchomych wraz 

z orientacyjnym zasięgiem 

zagród (u góry); dyspersja źródeł 

ruchomych w ramach arów 

(ciemniejszy kolor sygnalizuje 

większą liczbę fragm. ceramiki 

w jednostce eksploracyjnej). 

Fig. 12. Janowice, site 7/8, 

Rychwalska Plain. Location of nonmoveable 

features and supposed 

range of crofts (upper); dispersion 

of moveable relics uncovered 

within ares (Larger number of 

pottery fragments found collected 

is marked in darker color). 

219

220 

Ryc. 13. Szczepidło, stan. 17, Dolina Konińska. Profil południowy wykopu XVIII 

z widocznymi pod próchnicą współczesną obiektami. Kolor czarny – humus, 

odcienie szarości – próchnica o różnym stopniu zbielicowania. 

Fig. 13. Szczepidło, site 17, Konin Valley. Southern cross-section of trench XVIII. 

Black color – present soil, grey tones – different kind of poolsoled humus. 

późnotrzcinieckiego. Warto więc po skończeniu eksploracji w wykopie pogłębić kon- 

trolnie jego część i sprawdzić, czy pod poziomem nawianego piasku nie pojawią się 

wcześniejsze warstwy zantropogenizowane. 

Osady „mogiłowe” lokowano często na kulminacjach wzniesień i ich stokach. Dobre 

efekty badawcze w tak ukształtowanym terenie przynosi eksploracja warstwami 

mechanicznymi, zgodnie z kątem jego nachylenia i przebiegiem warstw naturalnych. 

Ściąganie owych warstw powinno być ciągle kontrolowane. Pozwala to uniknąć błędów 

z odczytem i interpretacją istotnych układów antropogenicznych i naturalnych, spowodowanych 

nierównomierną eksploracją warstwy. W takiej sytuacji analizę materiału 

ruchomego ułatwia też stosowanie mikroplanigrafii w ramach poszczególnych warstw 

mechanicznych. 

Obiekty odsłonięte w osadach TKK i KMo powinny być eksplorowane możliwie 

najszybciej po ich zarejestrowaniu, w wielu bowiem przypadkach są one płytkie i – podobnie 

jak w neolicie niżowym (np. Czerniak, Kośko 1993) – słabo widoczne („obiekty 

duchy”); po zdjęciu kolejnej warstwy mechanicznej z wykopu mogą zwyczajnie zniknąć. 

W zależności od wielkości i stopnia zniszczenia obiektów wzmiankowanych jednostek 

taksonomicznych eksploruje się je standardowo warstwami mechanicznymi 

o miąższości 10 lub 20 cm, inwentaryzując w ich ramach materiał ruchomy, wykonując 

kolejne podrysy rzutu poziomego, dokumentując profil. W przypadku dużych obiektów: 

konstrukcji mieszkalnych czy mieszkalno-gospodarczych, racjonalne jest konsekwentne 

stosowanie mikroplanigrafii. Pomaga to w dalszych, gabinetowych etapach analizy, 

np. w analizie funkcjonalnej poszczególnych części odkrytej konstrukcji, może być 

wykorzystywane do różnego rodzaju badań bazujących m.in. na dystrybucji artefaktów 

(np. etnoarcheologicznych – por. np. Kobyliński 1981, tdl). 

Obiekty „trzcinieckie” w osadach typu „piaskowego” na Niżu Polskim są w większości 

przypadków jednowarstwowe, a więc mało skomplikowane i proste w eksploracji. 

Biorąc pod uwagę dane z kilku najbardziej reprezentatywnych osad TKK z Niżu Polskiego 

(Rybiny, stan. 14 i 17; Siniarzewo, stan. 1; Borowo, stan. 12; Kuczkowo, stan. 5; 

Janowice, stan. 7/8; Krągola, stan. 6; Rożniatów, stan. 5 i Babia 6 – Makarowicz 1989; 

2000a; 2000b; 2005a; 2005b; Ignaczak 1996; Makarowicz, Czebreszuk, Józwiak 2006), 

wyróżniono na nich od 65 do 83% obiektów jednowarstwowych, od 8 do 21% obiektów

dwuwarstwowych oraz od 9 do 14% obiektów wielowarstwowych. W tych ostatnich 

proces stratyfikacji jest bardziej złożony, podobny do opisanego przez S. Kadrowa dla 

obiektów trapezowatych i prostokątnych kultury mierzanowickiej (Kadrow 1991; 1995) 

oraz J. Górskiego (1997) dla tego typu obiektów TKK (por. też J. Górski, w tym tomie). 

W większości przypadków są to obiekty o profilu trapezowatym, u-kształtnym lub 

zbliżonym do prostokątnego, będące zapewne reliktami piwniczek i innych obiektów 

o funkcji przechowalniczej. Proces ich stratyfikacji był jednak niewątpliwie krótszy niż 

na lessach. Podobne obiekty, w większej liczbie i o znacznie większych rozmiarach, odnotowano 

w osadzie ludności KMo w Szczepidle, stan. 17 (ryc. 14), gdzie akumulacja 

ich poszczególnych nawarstwień następowała w dłuższym odcinku czasu. Niektóre 

z nich mogły być zadaszone, czego świadectwem są cienkie warstewki piasku między 

poziomami próchnicznymi. 

Cenne informacje, głównie z zakresu gospodarki, przynosi stosowanie techniki przesiewania 

(przemywania) na sicie zawartości przyrodniczej obiektów (ryc. 15). Dzięki tej 

technice pozyskujemy makroszczątki roślinne i zwierzęce, rzadko ujawniane w zbiorach 


Dolina Konińska. 

Przesiewanie zawartości 

obiektu. Fot. P. Makarowicz. 


Konin Valley. Sieving of the 

feature’s content. Photo by 

P. Makarowicz. 


Dolina Konińska. Obiekt 

trapezowaty (piwniczka) 

ludności kręgu mogiłowego. 

Fot. P. Makarowicz. 


Konin Valley. Trapeziform 

feature (small cellar) of 

Tumulus Circle populations. 

Photo by P. Makarowicz. 

221

222 

Ryc. 16. Rybiny, stan. 14, Pojezierze 

Kujawskie. Struktura zwierzęcych szczątków 

kostnych według grup zoologicznych 

w zbiorach: kolekcjonowanym ręcznie 

i przesiewanym (wg Makowiecki, Makowiecka 

1998, zmienione; Makarowicz 2000a). 

Fig. 16. Rybiny, site 14, Kuyavia Lake District. 

Structure of animal bones according to 

zoological types from 2 assemblages: manually 

collected as well as sifted (according to 

Makowiecki, Makowiecka 1998, changed; 

Makarowicz 2000a). 

kolekcjonowanych ręcznie. W trakcie badań osady TKK w Rybinach, stan. 17 na Pojezierzu 

Kujawskim, obok tradycyjnego sposobu zbierania szczątków, zawartość antropogeniczną 

obiektów przesiano na sicie. Uzyskano dwa różniące się wyniki udziału procentowego 

grup zoologicznych (Makowiecki, Makowiecka 1998; Makarowicz 2000a: 

59). W przypadku obu zbiorów: kolekcjonowanego ręcznie i przesiewanego, dominowały 

kości mięczaków, zbliżone liczebnie były szczątki ptaków, natomiast znacznie różniły 

się wyniki dotyczące ryb i ssaków (ryc. 16). Wobec powyższego modyfikacji uległ 

też pogląd na dietę i strukturę gospodarki mieszkańców osady w Rybinach: obok konsumpcji 

ssaków domowych istotną rolę w zdobywaniu pożywienia odgrywały strategie 

przyswajające – rybołówstwo i myślistwo, pozwalające uzyskać białko z małych zwierząt: 

małży, ryb i ptaków (Makowiecki, Makowiecka 1998). 

Badania osad „piaskowych” powinny się charakteryzować kompleksowością oraz 

maksymalizacją informacji wyjściowych, nie tylko ściśle archeologicznych. Stąd bardzo 

istotne jest możliwie dokładne i ostrożne pobieranie próbek. Do badań osady w Rybinach, 

stan. 17, zaangażowano szeroki zespół specjalistów: w terenie byli m.in. geomorfolog, 

gleboznawca i botanik. Wykonano specjalistyczne ekspertyzy i analizy: radiowęglowe, 

glebowe, paleozoologiczne, paleobotaniczne, w tym palinologiczne, technoarcheologiczne 

i dendrologiczne. Profil palinologiczny z Rybin pobrano z pobliskiej doliny 

rzecznej, ale materiał do takich badań można przygotować również, pobierając go 

z niezaburzonych i leżących odpowiednio głęboko warstw niektórych obiektów, cechujących 

się znaczną miąższością i wielkością. Jest to procedura stosunkowo prosta i mniej 

kosztowna niż w przypadku rdzenia torfowego czy jeziornego. W omawianej osadzie 

wyniki analizy palinologicznej wypełniska obiektu mieszkalnego (obiektu datowanego 

radiowęglowo) w dużej mierze pokrywały się z rezultatami badania profilu z dna doliny 

rzeki (również datowanego metodą 14 C – Makarowicz, Milecka 1999). 

Jednym z centralnych zagadnień, związanych z późniejszym określeniem wieku osad 

TKK i KMo, jest pobieranie próbek do datowania radiowęglowego (Czebreszuk, Szmyt 

1998; Walanus, Goslar 2004: 14n). Najlepiej oczywiście datować materiał krótkotrwały 

ze znanych i niezaburzonych kontekstów. Ponieważ jednak w środowisku piaszczystym 

rzadko zachowuje się materiał krótkotrwały (o krótkim cyklu życia), taki jak kości, ziarno 

czy muszle, w praktyce często zdani jesteśmy na węgle drzewne. Zazwyczaj występują 

one w większości obiektów, szkopuł w tym, że pojawiają się również w warstwie.

Praktyka dowodzi, iż nie należy 

przeznaczać do datowania węgla 

pobranego z całego wypełniska, 

również metodą przesiewania (możliwość 

wtrętów pokorzennych). 

Często otrzymamy wówczas daty 

odbiegające od naszych oczekiwań. 

Wiarygodny pomiar wieku można 

uzyskać, jeśli próbkę węgla pozyskamy 

z jednego miejsca, znacznie 

poniżej stropu i powyżej jego 

spągu. 

Po wydobyciu materiału ruchomego 

ze środowiska piaszczystego, 

przed oczyszczeniem i opisaniem 

tuszem, należy go dokładnie obejrzeć. 

Na ściankach naczyń niekiedy 

zachowuje się substancja organiczna, 

którą można poddać analizom 

fizykochemicznym. W przypadku 

materiałów TKK i KMo jest to 

Ryc. 17. Janowice, stan. 7/8, Równina Rychwalska. 

Fragment ceramiki trzcinieckiego kręgu kulturowego ze 

śladami czarnej substancji smolistej (dziegcia) (wg Langer, 

Pietrzak, Makarowicz 2005). 

Fig. 17. Janowice, site 7/8, Rychwalska Plain. Fragment 

of ceramic vessel of Trzciniec cultural Circle with some 

remains of black pitchy substance (Wood tar) (according to 

Langer, Pietrzak, Makarowicz 2005). 

najczęściej dziegieć brzozowy i sosnowy oraz różne substancje kompozytowe, łączące 

składniki naturalne i mineralne (ryc. 17). Nie należy sklejać zabytków (zwłaszcza 

ceramiki) przed ich ewentualną analizą specjalistyczną. Wszelkiego rodzaju sklejanie 

naczyń oraz ceramiki nienaczyniowej, a zwłaszcza wykorzystywanie do tego zabiegu 

ognia, powoduje utratę cennych informacji, np. niemożliwe staje się wówczas odtworzenie 

„historii termicznej” zabytku, tj. analizy pod kątem użytkowania w przeszłości. 

Tak więc niekontrolowane czynności porządkowe, związane z oczyszczaniem (myciem) 

materiału zabytkowego i jego inwentaryzacją mogą obniżyć rangę informatywności zabytku 

lub wręcz spowodować bezpowrotną utratę cennych danych. 

Zaprezentowane tu uwagi, będące efektem indywidualnych i zespołowych doświadczeń 

terenowych przy eksploracji wczesno- i środkowobrązowych osad „piaskowych” na 

Niżu Polskim, proponuję traktować jako zbiór przemyśleń do dyskusji. Wbrew pozorom 

nie są to badania łatwe, ani też mało efektowne. Nie ulega wątpliwości, iż maksymalizacja 

efektów badań powierzchniowych i wykopaliskowych stanowisk osadowych 

wydatnie zwiększa ich potencjał poznawczy. Dzięki kompleksowemu, wieloaspektowemu 

podejściu do eksploracji osad usytuowanych w środowisku wydmowym i piaszczystym, 

respektującemu podstawowe, omówione w tej pracy normy metodyczne, zastosowanemu 

m.in. w Rybinach, stan. 17 na Kujawach czy też w Szczepidle, stan. 17, w Dolinie 

Konińskiej, możliwe jest uzyskanie wielu cennych parametrów archeologicznych. 

Charakteryzują one zarówno samą osadę, jak i zachowania osadniczo-gospodarcze jej 

mieszkańców, mają również wpływ na kształtowanie obrazu społeczno-kulturowego 

w skali ponadmikroregionalnej. 

223

224 

Bibliografia 

Czebreszuk J., Społeczności Kujaw w początkach epoki brązu, Poznań, 1996 

Czebreszuk J., Przybył A., Osadnictwo społeczności neolitycznych i protobrązowych w Smarglinie, 

woj. kujawsko-pomorskie, stanowisko 22, Poznań, 2002 

Czebreszuk J., Szmyt M., Der Epochenumbruch vom Neolithikum zur Bronzezeit im Polnischen 

Tiefland am Beispiel Kujawiens, Praehistorische Zeitschrift, t. 73, 1998 

Czerniak L., Kośko A. Czebreszuk J., Szmyt M., Z badań nad genezą rozwoju i systematyką kultury 

pucharów lejkowatych, Poznań, 1993 

Górski J., Główne etapy rozwoju kultury trzcinieckiej na obszarze Nowej Huty na tle przemian tej 

kultury w zachodniej Małopolsce, Materiały Archeologiczne Nowej Huty, t. 20, 1997 

Ignaczak M., Osadnictwo neolityczne i wczesnobrązowe w Borowie, woj. włocławskie, stanowisko 12, 

Poznań, (maszynopis pracy magisterskiej, Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu), 1996 

Kadrow S., Iwanowice, stanowisko Babia Góra. Część I. Rozwój przestrzenny osady z wczesnego 

okresu epoki brązu, Kraków, 1991 

Kadrow S. Gospodarka i społeczeństwo. Wczesny okres epoki brązu w Małopolsce, Kraków, 1995 

Kobyliński Z., Badania etnoarcheologiczne a nomotetyzacja archeologii, Archeologia Polski, t. 26 

(1), 1981 

Makarowicz P., Osada kultury iwieńskiej w Rybinach, woj. włocławskie, stanowisko 14, Inowrocław, 

1989 

Makarowicz P., Rola społeczności kultury iwieńskiej w genezie trzcinieckiego kręgu kulturowego 

(2000-1600 BC), Poznań, 1998 

Makarowicz P., Osadnictwo społeczności z wczesnej epoki brązu w Rybinach, woj. kujawsko-pomorskie, 

stanowisko 17, Poznań, 2000 

Makarowicz P., Osadnictwo społeczności kultury iwieńskiej oraz trzcinieckiego kręgu kulturowego 

(2400-1400/1300 BC, (w:) A. Kośko (red.) Archeologiczne badania ratownicze wzdłuż trasy gazociągu 

tranzytowego, t. III, Kujawy, cz. 4, Osadnictwo kultur późnoneolitycznych oraz interstadium 

epok neolitu i brązu: 3900-1400/1300 BC, Poznań, 2000 

Makarowicz P., Osadnictwo pradziejowe i nowożytne w Janowicach, gm. Stare Miasto woj. wielkopolskie, 

stan. 7/8 (AUT 385). Badania ratownicze wzdłuż autostrady A2, Poznań (praca w maszynopisie, 

Fundacja Patrimonium), 2005 

Makarowicz P., Osadnictwo społeczności trzcinieckiego kręgu kulturowego, (w:) P. Makarowicz 

(red.) Osadnictwo osadnictwo pradziejowe, średniowieczne i nowożytne w Krągoli, gm. Stare Miasto 

woj. wielkopolskie, stan. 6 (AUT 378). Badania ratownicze wzdłuż autostrady A2, Poznań (praca 

w maszynopisie, Fundacja Patrimonium), 2005

Makarowicz P., Czebreszuk J., Józwiak B., Osadnictwo społeczności trzcinieckiego kręgu kulturowego, 

(w:) J. Bednarczyk, J. Kabaciński, A. Kośko (red.) Osadnictwo pradziejowe, średniowieczne 

i nowożytne w Kotlinie Kolskiej. Badania ratownicze wzdłuż autostrady A2, Poznań, w druku, 

2006 

Makowiecki D., Makowiecka M., Gospodarka zwierzętami we wczesnej epoce brązu na Niżu Polskim 

w świetle źródeł archeologicznych, (w:) A. Kośko, J. Czebreszuk (red.) „Trzciniec” – system kulturowy 

czy interkulturowy proces?, Poznań, 1998 

Makarowicz P., Milecka K., Society and the environment: a case study of Early Bronze Age settlement 

complex fram Rybiny, Kujawy, Poland, Archaeologia Polona, t. 37, 1999 

Schiffer M., Behavioral archaeology, New York, 1976 

Tobolski K., Późnoglacjalna i holoceńska historia roślinności na obszarze wydmowym w dolinie środkowej 

Prosny, Prace Komisji Biologicznej PTPN, t. 32 (1), 1966 

Urbańczyk P., Formowanie się procesów stratyfikacyjnych jako proces źródłoznawczy, (w:) W. Hensel, 

G. Donato, S. Tabaczyński (red.) Teoria i praktyka badań archeologicznych, t. I. Przesłanki 

metodologiczne, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź, 1986 

Walanus A., Goslar T., Wyznaczanie wieku metodą 14C dla archeologów, Rzeszów, 2004 

Summary 

Methodology of research of “sand” settlements of Trzciniec Cultural Circle 

and Tumulus Culture populations in the western part of Polish Lowland 

It’s generally believed that the exploration of settlements from the early Bronze Age located on 

dune areas and covered with eolic sand is methodologically simple, work-consuming in its analytic 

aspect and cognitively less spectacular, especially when compared with the results of research 

undertaken on cemeteries dating from the same period. 

Settlement sites, conventionally called „sand sites”, most often lack cultural layer; additionally, 

it’s not possible to recognize stratigraphic relation. Moveable relics are vertically and horizontally 

dislocated. Predominantly, settlements are heavily destroyed: only bottom parts of features 

are preserved and fragmented moveable relics are collected. In most cases, organic material is 

not preserved. Relics are damaged due to natural (especially erosion) and cultural (later settlement 

activities) processes. Agrarian works and sand exploitation cause irreversible changes. 

There are 7 main principles necessary in proper and effective exploration of „sand sites”: detailed 

field walking research (Fig. 2), microplanigraphy of moveable relics (Fig. 10), sieving 

within features (Fig. 15), exploration in accordance with natural layers and land shape, exploration 

of features with the use of layer-method, frequent sampling and adequate treatment of 

moveable relics. 

The total destruction of all features in dune and eolic environment is rarely observed. An archaeologist 

should begin the exploration with area prospection, landscape analysis and distribution 

of relics detectable on the surface. 

225

226 

In Poland west and north winds predominate; therefore one should search for features on 

eastern and south-eastern sides of dunes or hills covered with eolic sand as well as within natural 

(e.g. forests) and artificial shields. Such situation has been recognized in Szczepidło, site 17, 

located in Konin Valley (Dolina Konińska) where large settlement of Tumulus Culture has been 

explored for the last 5 excavation seasons (Fig. 5). In the northern and western part of the hill 

covered with eolic sand all features had been completely destroyed (Fig. 6); in some cases only 

bottom parts were preserved. Under large concentrations of moveable relics in the northern and 

western part of this site some fewer relics have uncovered (Fig. 7A and B). Additionally, another 

concentration of moveable relics, scattered below the level of present soil, has been discovered 

several meters to the south and east (Fig. 7C). Features documented in the western and northern 

part of the site were mostly 20-30 cm deep; those located in southern and eastern parts were 

much deeper (Fig. 8 and 9). 

It’s beyond all doubts that maximization of the outcomes of surface and excavation research 

significantly enlarges its cognitive value. Owing to comprehensive exploration of settlements 

located in dune and sandy environment, it has been possible to obtain valuable archaeological 

data.

Andrzej Matoga 

Tak zwane stanowiska archeologiczne 

a polityka konserwatorska 

(na przykładzie kompleksu osadniczego 

z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza 

w rejonie Pińczowa w woj. świętokrzyskim) 

.................................................................................................................................................................................................................. 

Ironizowanie już w tytule szkicu ze „stanowisk archeologicznych”, będących wszak 

podstawową kategorią operacyjną naszej dyscypliny badawczej, może być poczytane za 

prowokację, o ile nie arogancję. Od razu więc chciałbym wyjaśnić, iż zastrzeżenia moje 

dotyczyć będą jedynie określonego kontekstu funkcjonowania owej kategorii w sferze 

praktyk związanych z ochroną dziedzictwa archeologicznego. Ale i takie usprawiedliwienie 

nie może uspokajać, skoro wiadomo powszechnie, że w przypadku „stanowisk 

archeologicznych” chodzi o kategorię czysto umowną, mającą ułatwiać porządkowanie 

źródeł archeologicznych oraz wygodę w operowaniu nimi przy różnych okazjach 

i w rozmaitych celach – przede wszystkim naukowych i konserwatorskich, ale też edukacyjnych, 

popularyzatorskich, turystycznych itp. 1 Wydawałoby się więc, że wystarczy 

po prostu zaakceptować tę umowność, a problemu nie będzie. Tak jednak nie jest 

i tego właśnie dotyczy niniejszy szkic. Materia źródłowa bowiem nie chce poddać się 

ujednoliceniom i regulacjom, nawet tym umownym, tworząc coraz to nowe warianty 

i nieprzewidziane wcześniej układy. Na dodatek wynikające z tego komplikacje wyraźnie 

narastają wraz ze wzrostem liczby źródeł i naszej wiedzy o nich samych. 

Nie zawadzi w tym miejscu przypomnieć, rzecz jasna w największym skrócie 

i w sposób maksymalnie uproszczony, że w początkowym etapie ewidencjonowania źródeł 

archeologicznych operowano zasadniczo nazwą miejscowości, w której obrębie dokonano 

danego odkrycia lub na terenie której zebrano (np. z powierzchni) materiał zabytkowy. 

Co najwyżej dodawano, iż w miejscowości X znajdują się: „Dwie pracownie 

narz. krzem. nieobfite. Ślady osady w postaci szczątków przedm. glinianych itp. Cmentarzysko 

żarowe zrujnowane” (Majewski 1901: 131). Szybko jednak okazało się, że ten 

sposób operowania źródłami jest dalece niewystarczający i to pod każdym względem, 

prowadząc archeologię raczej w stronę kolekcjonerstwa i popularyzacji niż na ścieżkę 

naukowo-konserwatorskich dociekań. Najpierw więc pojawiły się informacje lokalizujące 

mniej lub bardziej dokładnie znaleziska w obrębie poszczególnych miejscowości, 

następnie zaś wyłoniły się same „stanowiska”. Proces ten był jednak rozciągnięty mocno 

w czasie i przebiegał raczej chaotycznie, co przejawiało się używaniem rozmaitych 

schematów opisowych (w których określenie położenia stanowiska wyłącznie względem 

linii torów kolejowych czy drogi nie należało do rzadkości) oraz różnoskalowych i różnego 

typu podkładów kartograficznych (o ile takie w ogóle były), a także dowolnością 

227

228 

(czy może raczej pomysłowością) w stosowaniu numeracji cyfrowej i literowej poszczególnych 

stanowisk, niejednokrotnie z pominięciem wcześniej nadanych oznaczeń. 

Uporządkowaniem i scaleniem wszystkich tych systemów informacji zajęto się dopiero 

w latach 70. podczas przygotowywania wielkiej akcji Archeologicznego Zdjęcia 

Polski, mającej w założeniu stworzyć jednolitą i spójną merytorycznie koncepcję ewidencji 

źródeł archeologicznych, zarówno nowo odkrywanych, jak i znanych z wcześniejszych 

badań. Wówczas też podjęto próby zdefiniowania „stanowiska archeologicznego” 

(Mazurowski 1980: 19, Konopka 1984), jako podstawowego modułu, w którego obrębie 

miały się gromadzić wszelkie dane dotyczące zarówno dawniejszych, jak i przyszłych 

prac badawczo-konserwatorskich. Można powiedzieć, iż wspomniane lata stanowiły 

apogeum wiary w możliwość opanowania i skodyfikowania wszystkich wchodzących 

w grę kwestii, tak aby odciąć „grubą kreską” to, co działo się dotychczas, i rozpocząć 

nowy etap – wypełniony stabilizacją, pracą organiczną, a przede wszystkim systematycznym 

pomnażaniem źródeł oraz informacji w nich zawartych i wynikającej z tego 

wiedzy o życiu w dawnych czasach. Ale już wtedy materia, którą próbowano okiełznać, 

dawała sygnały, że tak łatwo z nią nie pójdzie. Wystarczy tu przypomnieć spory i dyskusje 

choćby na temat karty AZP, zwłaszcza te kuluarowe, ale i publikowane (zob. np. 

Jaskanis 1996), do dziś zresztą w taki czy inny sposób korygowanej i uzupełnianej (Jaskanis 

1998). Ale patrząc z innej niż niemal powszechnie akceptowana perspektywy 

teoretycznej, nie była to i nie jest sytuacja ani zaskakująca, ani też zła. 

Mimo wszystkich niedoskonałości Archeologicznego Zdjęcia Polski powinniśmy 

przyznać, że realizacja tego przedsięwzięcia odegrała niebywale pozytywną rolę w dziejach 

rozwoju archeologii w Polsce. Aż szkoda, że program ten powoli wygasa i nie widać 

na horyzoncie kolejnego o randze ogólnopolskiej, który mógłby stać się jego kontynuatorem. 

Niezaprzeczalnie największą rolę odegrało AZP w dziedzinie ochrony archeologicznego 

dziedzictwa kulturowego. Zniknęły bowiem białe plamy na mapach obrazujących 

osadnictwo minionych czasów. Można było ruszyć z kompleksowym włączeniem 

naszej dyscypliny w tworzenie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, 

z rozszerzeniem form prawnej ochrony zabytków, popularyzacją idei ratowania archeologicznego 

dziedzictwa itd. Wreszcie, i co chyba najważniejsze, można było operować 

konkretnymi argumentami, najpierw uzgadniając warunki wszelkiego typu inwestycji 

zagrażających substancji zabytkowej, a następnie egzekwując te uzgodnienia w negocjacjach 

z konkretnymi inwestorami. A stało się to, można powiedzieć, w ostatniej chwili, 

gdyż w ciągu lat 90. zaczęły się rozkręcać inwestycje w naszym kraju, w tym te największe, 

jak budowa gazociągów i autostrad. Jednak jest i druga strona medalu. Otóż 

właśnie wyniki badań ratowniczych na terenach wielkich inwestycji zmuszają do podjęcia 

niejako od nowa krytycznej dyskusji na temat możliwości wykrywania, badania 

i ewidencjonowania, a w konsekwencji sposobów ochrony naszej bazy źródłowej. 

Mówiąc w największym skrócie zgromadzona dotychczas wiedza o stanowiskach 

archeologicznych, będąca w znacznej mierze wynikiem realizacji Archeologicznego 

Zdjęcia Polski, nie wytrzymuje próby obecnych czasów. Okazuje się bowiem, że wszędzie 

tam, gdzie rozpoznaniem wykopaliskowym objęte zostają tereny dużych inwestycji, 

tam niemal z reguły dochodzi do odkryć, których nie sposób było przewidzieć, 

a co ważniejsze – odpowiednio udokumentować na podstawie wyników konkretnych

Ryc. 1. 

Fizycznogeograficzna 

regionalizacja Niecki 

Nidziańskiej (wg Nowak 

1986); zaszrafowany 

prostokąt wskazuje 

obszar, na którym 

zlokalizowany jest 

omawiany kompleks 

osadniczy. 

Fig. 1. Physicalgeographical 

regionalization of Niecka 

Nidziańska (according 

to Nowak 1986); shaded 

rectangle refers to the 

area of the discussed 

settlement complex. 

badań. Nie ma potrzeby tłumaczyć, jak wybitnie niekorzystnie wpływa to na realizację 

już podjętych zobowiązań wobec inwestorów i jak komplikuje negocjowanie zakresu 

działań ochronnych na kolejnych etapach danej inwestycji czy też na terenach dopiero 

wstępnie planowanych pod takie przedsięwzięcia. Powszechne niespodzianki i komplikacje, 

wynikające z rozbieżności pomiędzy powierzchniowym obrazem stanowisk a ich 

rzeczywistą zawartością czy też dokonywane niemal „z marszu”, znaczne zresztą nieraz 

korekty zasięgów ratowanych obiektów, skądinąd znanych i zewidencjonowanych w ramach 

wcześniejszych badań, są – można powiedzieć – najłatwiejsze do przezwyciężenia, 

choć każdorazowo wiążą się z uruchamianiem uciążliwych i czasochłonnych procedur 

administracyjnych. O wiele większe komplikacje, połączone ze swoistą konsternacją 

(i to po obu stronach), powodują odkrycia całkiem nieznanych, a co gorsza, niczym niesygnalizowanych 

obiektów i znalezisk, zdarzające się nawet w rejonach traktowanych 

dotychczas jako potencjalnie jałowe archeologicznie, jak np. obszary zalewowe czy tereny 

o wybitnie niekorzystnych warunkach przyrodniczych. 

Wygląda więc na to, że mapy dotychczas zarejestrowanych stanowisk archeologicznych, 

w tym zwłaszcza zewidencjonowanych metodą AZP, powinniśmy traktować jako 

rodzaj kartograficznych podkładów o „przeglądowym” charakterze, opisujących wstępnie 

zajmującą nas problematykę lub – mówiąc jeszcze inaczej – sygnalizujących natężenie 

komplikacji, z którymi dopiero możemy mieć do czynienia, uruchamiając działania 

badawczo-konserwatorskie. W każdym razie nadszedł czas, aby o poruszonych sprawach 

zacząć dyskutować poważnie, szukając rozwiązań zarówno w sferze możliwych do 

podjęcia procedur konserwatorskich, jak i niezbędnych do wprowadzenia unormowań 

prawnych. 

Tyle tytułem wstępu. A teraz garść przykładów z moich doświadczeń, zdobytych 

w trakcie prowadzonych już przez ponad 20 lat badań ratowniczych na stanowiskach 

zgrupowanych na stosunkowo niewielkim obszarze w rejonie Pińczowa w woj. świętokrzyskim. 

Wybrałem ten teren nieprzypadkowo. Co prawda omijają go wielkie inwestycje, 

jak budowa autostrad czy gazociągów, ale jednak skala zagrożenia przez wybiórkę 

229

230 

Ryc. 2. Mapa opisywanego 

obszaru z zaznaczonymi: 

a – stanowiskami odkrytymi 

podczas badań powierzchniowych 

przeprowadzonych w 1972 r.; 

b – cmentarzyskami kultury 

łużyckiej (w Pawłowicach i Turze 

Dolnym-Businie) ujawnionymi 

przy wybiórce piasku w 1980 r. 

Fig. 2. Map of the discussed area: 

a – sites discovered during surface 

research in 1972; b – Lusatian 

culture cemeteries (in Pawłowice 

and Tur Dolny-Busina) uncovered 

during sand exploitation in 1980. 

piasku zlokalizowanych tu obiektów archeologicznych jest na tyle duża, iż śledząc historię 

odkryć i różnego typu akcji badawczo-konserwatorskich na tym obszarze, możemy 

dostrzec niemal wszystkie problemy zasygnalizowane we wstępie i pokusić się o wyciągnięcie 

wniosków na temat natury procesu odkrywania i poznawania źródeł archeologicznych 

i wynikających z tego potrzeb w zakresie polityki konserwatorskiej. 

Dzieje badań na obszarze, którym chcę się posłużyć, były już parokrotnie relacjonowane 

w literaturze przedmiotu (Matoga 1996, 1998, 2001), co zwalnia mnie od ponownego 

ich referowania, choć pewnych powtórzeń nie da się tu uniknąć. Nieco więcej 

miejsca chciałbym natomiast poświęcić odkryciom dokonanym w ostatnich latach, które 

– oprócz wąskiego kręgu osób – są szerzej jeszcze nieznane. 

Interesujący nas teren leży na południowo-wschodnim krańcu Płaskowyżu Jędrzejowskiego 

(subregionu Niecki Nidziańskiej), przytykając od zachodu do doliny Nidy 

w miejscu, gdzie terasę nadzalewową tej rzeki rozcina niewielki, prawobrzeżny jej dopływ 

– Businka. Chodzi tu o stosunkowo niewielki obszar, usytuowany nieopodal Pińczowa, 

zajmujący zaledwie kilka km 2 powierzchni na pograniczu 4 miejscowości woj. 

świętokrzyskiego: Pawłowic, Tura Dolnego, Tura Piasków i Bełku-Kwaskowa. 

Obszar ten jeszcze do niedawna stanowił białą plamę na mapach archeologicznych. 

Pierwszych odkryć dokonano tu dopiero w 1972 r., rejestrując podczas badań powierzchniowych 

4 stanowiska (ryc. 2), z których tylko w jednym przypadku zebrano dość liczny 

materiał ceramiczny, pozostałe zaś dostarczyły pojedynczych ułamków naczyń i zostały 

zaliczone do ubogich poznawczo. Warto też dodać, że wszystkie te obiekty uznano za 

niezagrożone (Dębowski 1972). 

I zapewne taka opinia funkcjonowałaby przez długie lata, pociągając za sobą brak 

zainteresowania omawianym terenem, zarówno z naukowego, jak i konserwatorskiego 

punktu widzenia, gdyby nie odkrycia, jakich dokonano tu w 1980 r. (ryc. 2) podczas 

eksploatacji 2 niewielkich piaśnic położonych w odległości ok. 1 km od siebie. W jed- 

nej z nich (Pawłowice, stan. 1) natrafiono na groby z późnej fazy kultury łużyckiej, 

w drugiej natomiast (Tur Dolny–Busina, stan. 3) odsłonięto obiekty osadowe kultur trzcinieckiej 

i łużyckiej, a ponadto pochówki ze schyłku epoki brązu. Od badań ratowniczych

Ryc. 3.Mapa obszaru 

z zaznaczonymi stanowiskami, 

odkrytymi i zweryfikowanymi 

podczas badań AZP w 1984 r. 

Fig. 3. Map of the area with 

marked sites, discovered and 

recognized during Polish 

Archaeological Record research 

in 1984. 

na tych właśnie stanowiskach rozpocząłem, jeszcze w 1980 r., eksplorację opisywanego 

terenu. I prowadzę ją prawie rok po roku do dnia dzisiejszego. 

Długo można by omawiać poszczególne etapy owych badań. W każdym razie ich 

wspólnym mianownikiem były i nadal są uwarunkowania konserwatorskie, wynikające 

z prowadzonej tu na dużą skalę eksploatacji kruszywa budowlanego. Wystarczy spojrzeć 

na mapę z ryc. 4, aby uświadomić sobie rozmiary zniszczeń, jakich dokonała w środowisku 

tego obszaru wybiórka piasku, której natężenie systematycznie zresztą wzrastało. 

Wiedza o znajdujących się na interesującym nas terenie obiektach archeologicznych 

rosła więc niejako w ścisłej symbiozie i pod dyktando eksploatacji złóż kruszywa. I to 

przede wszystkim kolejne, każdorazowo odmienne, fale jego wybiórki stymulowały poczynania 

badawczo-konserwatorskie, w ramach których jedynie odpowiednie skoordynowanie 

ratownictwa bezpośredniego z działaniami administracyjnymi przynosiło pozytywne 

efekty. Stwierdzono to już w pierwszych latach badań na wspomnianych wyżej 

stanowiskach, przy nasilającej się z wolna wybiórce kruszywa. 

W tej sytuacji oczywistym priorytetem stało się wykonanie w opisywanym rejonie 

badań powierzchniowych. Przeprowadziliśmy je z Jackiem Poleskim w ramach AZP 

w 1984 r., odkrywając na prezentowanym obszarze łącznie 24 stanowiska (ryc. 3), 

w większości wielokulturowe, ale z wyraźnie dominującym udziałem materiałów kultury 

trzcinieckiej oraz łużyckiej ze schyłku epoki brązu i wczesnej epoki żelaza; w kilku 

przypadkach stwierdzono też obecność zabytków wczesnołużyckich, a ponadto kultury 

pomorskiej i kultury przeworskiej z młodszego okresu przedrzymskiego i okresu wpływów 

rzymskich. Badania te stanowiły swoisty przełom, tak jeśli chodzi o planowanie 

dalszych poczynań naukowo-badawczych, jak też prowadzenie racjonalnej działalności 

konserwatorskiej. Dysponując bowiem bogatym zestawem informacji dotyczących 

przede wszystkim lokalizacji i wielkości poszczególnych stanowisk, można było tym 

efektywniej podejmować rozmaite prace weryfikacyjne oraz inspekcje samych obiektów 

lub terenów niszczonych przez wybiórkę kruszywa. 

W okresie od wykonania badań AZP po mniej więcej koniec lat 90., w wyniku różnego 

typu akcji badawczo-konserwatorskich (tj. ratowniczych badań wykopaliskowych, 

231

232 

Ryc. 4. Mapa obszaru przedstawiająca sytuację z końca lat 90.: a – tereny zniszczone 

przez wybiórkę piasku; b – zasięgi stanowisk archeologicznych wg stanu ich rozpoznania 

na koniec 1997 r. (przerywana linia szrafu wskazuje domniemany zasięg stanowiska, 

szraf zagęszczony oznacza koncentracje materiału zabytkowego na powierzchni); 

c – cmentarzyska i pojedyncze groby badane wykopaliskowo (większe sygnatury) lub 

znane z drobnych odkryć oraz informacji ustnych (mniejsze sygnatury). 

Fig. 4. Map of the area (from the late 1990s): a – area destroyed by the sand exploitation; 

b – ranges of archaeological sites, status from 1997 (dashed line shows the alleged range 

of the site, trick line shows the concentration of relics on the surface); c – cemeteries and 

single graves already excavated (bigger signatures) and sites known due to individual 

discoveries and verbal transmission (smaller signatures). 

prospekcji powierzchniowych, weryfikacji zgłoszeń przypadkowych znalezisk, nadzorów, 

wizytacji itp.) doszło do odkryć wielu kolejnych stanowisk (ryc. 4) – głównie 

osad, ale też cmentarzysk, a ponadto dokonano wielu uszczegółowień i weryfikacji 

w obrębie obiektów uprzednio zarejestrowanych, zmieniających nieraz istotnie naszą 

wiedzę o tych stanowiskach. Do najbardziej spektakularnych należą niewątpliwie: odkrycie 

odrębnej, późnołużyckiej nekropoli na peryferiach stanowiska 3 w Turze Dolnym-Businie 

oraz skarbu brązowego ze schyłku epoki brązu, na który natrafiono podczas 

badań sondażowych na wschodnim krańcu cmentarzyska kultury łużyckiej z późnej 

fazy wczesnej epoki żelaza w Pawłowicach, stan. 1. 

W tym kontekście warto też wymienić znaleziska w Bełku-Kwaskowie, pochodzące 

z lat 1985-1989. Szczegółowo omówiłem je w odrębnym artykule (Matoga 1996), 

w tym miejscu przypomnę więc tylko, że zarejestrowano tam w obrębie rozległej piaśnicy 

(rejon oznaczony na ryc. 4 jako stan. 19 w miejscowości), wręcz zagadkowo przedstawiające 

się, izolowane układy obiektów i luźnych fragmentów naczyń. W ich skład wchodziły

4 groby kultury pomorskiej, 2 obiekty zapewne osadowe kultury przeworskiej, a także 

strefa luźnej ceramiki późnołużycko-pomorsko-przeworskiej. Zbiory te prezentują się 

na tyle niejasno (zwłaszcza biorąc pod uwagę okoliczność, iż z rejonem tym sąsiadują 

rozpoznane podczas badań AZP stan. 16 i 17; zob. ryc. 4), że najbardziej prawdopodobne 

wydaje się przypuszczenie o zniszczeniu przy poborze piasku części większej strefy 

nasyconej zabytkami (m.in. z nekropolą kultury pomorskiej), co najlepiej wyjaśniałoby 

obecne trudności przy próbach odtworzenia pierwotnego układu zespołów na tym 

terenie. 

Odkrycia w Bełku-Kwaskowie stanowią też dobry przykład na to, w jak istotny sposób 

wyniki badań powierzchniowych mogą rozmijać się z rzeczywistymi strukturami, 

ukrytymi pod ziemią. Na opisywanym terenie bowiem, ale w czasie, gdy znajdowały się 

tu pola uprawne i nieużytki, nie stwierdzono jakichkolwiek śladów obecności obiektów 

zabytkowych. Ujawniła je dopiero wybiórka piasku. Podobnie zresztą przedstawiała 

się sytuacja na cmentarzysku w Pawłowicach (stan. 1), na którego powierzchni, mimo 

wielokrotnych poszukiwań prowadzonych w różnych porach roku, nie zarejestrowano 

nawet pojedynczych luźnych zabytków. Materiału nie stwierdzono też na powierzchni 

północnej partii rozległego stanowiska w Turze Dolnym-Businie (stan. 3), usytuowanej 

zasadniczo poza obszarem intensywnych upraw rolnych, ale na terenie częściowo 

dostępnym obserwacji. Tymczasem na pierwszym z wymienionych obiektów odkryto 

ok. 70 grobów ciałopalnych późnołużyckich, przeważnie bogato wyposażonych i z konstrukcjami 

kamiennymi. Na drugim zaś stanowisku, w rejonie, o którym wspominano, 

a zagrożonym przez wybiórkę piasku przez wiele lat, przebadano ponad 800 obiektów 

kultur trzcinieckiej i łużyckiej, w tym 233 groby ciałopalne, tworzące dwie odrębnie 

usytuowane nekropole ze schyłku epoki brązu oraz późnej fazy wczesnej epoki żelaza. 

Podsumowując, warto jeszcze raz odwołać się do map ukazujących stan rozpoznania 

omawianego obszaru w 1980 r. i pod koniec lat 90. (ryc. 2 i 4). Unaoczniają one najlepiej, 

jak ten początkowo niewielki zbiór, liczący zaledwie kilka niejasno przedstawiających 

się obiektów, zmienił się w ciągu zaledwie dwóch dekad w potężny kompleks osadniczy, 

złożony z 31 stanowisk archeologicznych (obecnie minimum 32), w większości wielokulturowych, 

a nierzadko też wielofunkcyjnych. Przeważają wśród nich osady, ale niemało 

jest też nekropoli, gdyż u schyłku lat 90. mogliśmy wskazać co najmniej 7 tego 

rodzaju obiektów (w ostatnich latach liczba ta wzrosła do minimum 9). Pod względem 

chronologiczno-kulturowym stanowiska reprezentują – jak się wydaje – wszystkie, 

możliwe obecnie do wyróżnienia, etapy rozwojowe, poczynając od kultury trzcinieckiej, 

poprzez kolejne fazy kultury łużyckiej, kulturę pomorską, a skończywszy na kulturze 

przeworskiej z okresu późnorzymskiego. Świadczy to o obecności na naszym terenie silnie 

rozbudowanych układów osadniczych, powiązanych społeczno-kulturowymi więzami 

i jednocześnie ulegających określonym przemianom w czasie. Nie trzeba chyba 

tłumaczyć, jak te sekwencje – zarówno przestrzenne, jak i czasowe – wpływają na ocenę 

wartości poznawczej całego tego kompleksu stanowisk. 

Rzecz jasna, fakty te powinny rzutować odpowiednio na politykę konserwatorską. 

Nie chodziłoby tu jednak o nadanie specjalnego statusu poszczególnym obiektom, lecz 

o wypracowanie bardziej uniwersalnych zasad ochrony pewnej swoistej całości, jaką 

stanowi omawiany kompleks stanowisk, w którego skład wchodzą zarówno obiekty 

233

234 

Ryc. 5. Mapa wycinka obszaru z opisanymi 

bardziej szczegółowo rejonami stanowisk: 2, 7, 

16, 18 i 12-14. 

Fig. 5. Map of the area’s section with more 

precisely described sites: 2, 7, 16, 18 and 12-14. 

o bliżej określonym położeniu i strukturze, 

jak też różnej wielkości strefy o potencjalnie 

tej samej randze i wartości, ale jeszcze nieujawnione 

w postaci umożliwiającej zastosowanie 

pełnego asortymentu środków konserwatorskich. 

Wymóg ten ma w tego rodzaju 

przypadkach, jak omawiany kompleks osadniczy, 

tym większe znaczenie, iż ujawniające 

się tak często na naszym obszarze kolejne odkrycia, 

w postaci nierzadko zupełnie niespodziewanych 

znalezisk czy obiektów, wskazują 

wręcz na niewyczerpaną zdolność tego terenu 

do generowania źródeł archeologicznych. Dowodzą 

tego w sposób szczególny przypadki 

z ostatnich lat, gdy oczekiwałem raczej pewnej 

stabilizacji po okresie lawinowego przyrostu 

informacji z lat 80. i 90. Omówię je teraz 

nieco szerzej z dwóch powodów: po pierwsze 

– jak już wspominałem na wstępie – nie były 

one dotychczas relacjonowane w literaturze, 

po drugie zaś tworzą one zbiór przykładów 

chyba najlepiej ilustrujących główną tezę niniejszego 

szkicu. 

Otóż w jednym przypadku chodzi o rejon 

stanowisk nr 2, 7 i 16 w Turze Dolnym, po- 

łożonych na prawym brzegu Businki (ryc. 5). W ostatnich latach zaczęły tam działać 

2 piaskownie: jedna w sąsiedztwie stan. 16, a druga pomiędzy tym obiektem a stan. 2. 

Oba wybierzyska założono – można powiedzieć – na głębokim zapleczu dużych stanowisk 

odkrytych podczas badań AZP, zlokalizowanych zasadniczo na cyplowato rozczłonkowanym 

bezpośrednim obrzeżu doliny; jedynie niewielki obiekt nr 16, zarejestrowany 

powierzchniowo w późniejszych latach, jest usytuowany w głębi stoku doliny. 

Właśnie ze względu na jego obecność konserwator zdecydował o konieczności przeprowadzenia 

w tym rejonie badań sondażowo-rozpoznawczych, wyprzedzających osiągnięcie 

pełnej mocy eksploatacyjnej przez piaskownię założoną ok. 100 m na południe 

od tego stanowiska. Prace te przeprowadził Bartłomiej Konieczny w 1999 r. (dokumentacja 

badań w Wojewódzkim Urzędzie Ochrony Zabytków w Kielcach), stwierdzając 

obecność obiektów (osadowych?) kultury trzcinieckiej, zagęszczających się wyraźnie 

w obrębie i bezpośrednim sąsiedztwie stan. 16, a dalej ku północy obiektów osadowych 

kultury przeworskiej z młodszego okresu przedrzymskiego. Ustalono przy tym, iż zasięg 

badanego stanowiska rozciąga się znacznie dalej na północ, łącząc się tam najpewniej 

z obiektem oznaczonym nr 7 w miejscowości. Rezultatem badań było też unieruchomienie 

piaskowni w odpowiedniej odległości od rejonu występowania zabytków. 

Już rok później jednak, w odległości zaledwie 50-100 m na wschód od opisanego 

wybierzyska (na terenie wyciętego lasu i nieużytków) uruchomiono kolejną piaskownię,

która posuwała się szybko ku północy i dopiero odkrycie na przygotowanej pod wybiórkę 

kruszywa powierzchni terenu kilku uszkodzonych przez spychacz grobów wstrzymało 

eksploatację piasku (rejon ten oznaczono jako stan. 18 w Turze Dolnym). Rozpoczęte 

niezwłocznie badania ratownicze doprowadziły w ciągu kilku sezonów do odkrycia 66 

obiektów, w tym blisko 60 grobów ciałopalnych kultury łużyckiej, głównie z IV okresu 

epoki brązu, zawierających charakterystyczne zestawy zabytków o wyraźnie „śląskiej” 

proweniencji. Najbardziej owocnym i zarazem obfitującym w niespodzianki był sezon 

wykopaliskowy w 2003 r., kiedy to właściciel piaskowni, łamiąc przepisy i uzgodnienia, 

wznowił eksploatację kruszywa, przy czym znając rezultaty naszych wcześniejszych 

badań, „ominął” zasadniczo teren zajęty przez groby, posuwając się z wybiórką piasku 

po jego zachodniej stronie i ku północy. Spotkała go jednak kolejna niezbyt miła niespodzianka 

w postaci jam osadowych kultur trzcinieckiej i łużyckiej, tworzących wyraźnie 

zagęszczającą się strefę, usytuowaną w odległości ok. 100 m na północ od cmentarzyska 

(rejon ten oznaczono roboczo nr 18a). Podczas podjętych i tam (równolegle 

z eksploracją nekropoli) badań ratowniczych rozpoznano blisko 30 obiektów osadowych, 

których stopniowe zagęszczanie się ku północy przerwało ostatecznie rozrost piaskowni 

w tym kierunku. Tymczasem na cmentarzysku, w obrębie zagrożonej działki, uchwyciliśmy 

północną granicę występowania grobów, pokrywającą się w przybliżeniu z nasilaniem 

się występowania w piasku gliniastych przewarstwień, przechodzących i to dość 

nagle w silnie zbity i zapewne rozległy płat iłów i gliny. W rejonie tym jednak, ale zasadniczo 

już poza zasięgiem cmentarzyska, natrafiono na obiekt o trudnej do ustalenia 

funkcji, złożony ze sporej wielkości jamy z „aneksem” w bocznej ścianie, w którym spoczywały 

2 naczynia kultury trzcinieckiej. Odkrycie to spowodowało, że gdy właściciel 

piaskowni zaczął posuwać się z wybiórką wąskim pasem od strony skupiska obiektów 

osadowych 18a w stronę nekropoli, uruchomiono stały nadzór przy odsłanianiu terenu 

przez spychacz, co doprowadziło do odkrycia kolejnego obiektu (położonego nieco ponad 

20 m na północ od poprzednio opisanego) o niejasnej funkcji, złożonego z bezładnie 

posadowionych w gliniastym podłożu kilku naczyń kultury trzcinieckiej. Przyznać 

trzeba, że obiekt ten nie miałby większych szans na ujawnienie w „normalnych” warunkach 

(np. podczas tradycyjnie prowadzonych badań wykopaliskowych), gdyż eksplorację 

tej części stanowiska zakończono by w momencie uchwycenia ewidentnych granic 

nekropoli, zakładając, iż pozostałości osiedli kultur trzcinieckiej i łużyckiej znajdują 

się – jak wykazały przecież badania powierzchniowe – znacznie dalej na północy. Tymczasem 

w warunkach zupełnie nietypowych, i wręcz przypadkowo, udało się uzyskać 

informacje o występowaniu obiektów (kilka kolejnych tego rodzaju jam ujawniono jeszcze 

w następnym sezonie), związanych zapewne z eksploatacją złóż gliny przez lokalną 

społeczność kultury trzcinieckiej, ale być może spełniających również wiele funkcji 

o magiczno-kultowym charakterze, na co wskazywałyby zdeponowane w nich naczynia, 

a w pewnym sensie też wybitnie peryferyjne ich usytuowanie względem osiedla czy 

osiedli wspomnianej kultury. Niewątpliwie natomiast, te jamy-depozyty stanowią ważne 

świadectwo egzystencji i zachowań grup zamieszkujących opisywany teren w okresie 

kultury trzcinieckiej. Przy czym ich wartość poznawcza może nawet wzrastać w toku 

dalszej eksploracji całego tego terenu. 

235

236 

Nie ulega bowiem wątpliwości, że odkrycia z ostatnich lat nakazują zupełnie inną 

ocenę tego rejonu, niż wynikałoby to z wcześniejszych rozpoznań powierzchniowych. 

Można już obecnie śmiało przyjąć, iż stanowi on w całości sporych rozmiarów strefę, 

w której obrębie mieszczą się różnokulturowe i różnofunkcyjne układy i struktury, 

występujące zapewne z różnym natężeniem i we wzajemnym przemieszaniu bądź też 

niemal stykając się ze sobą. W każdym razie obraz, który jawił się w wyniku prospekcji 

powierzchniowych (mimo ich ponawiania i uszczegółowiania) okazał się konstrukcją 

częściowo fikcyjną lub – mówiąc łagodniej – dalece uproszczoną. Ale i obecnie możemy 

nadal rozmijać się z ocenami, które wynikną z następnych akcji badawczych na tym terenie. 

Jedno wszak nie ulega wątpliwości, że mianowicie rozpoznania powierzchniowe 

nie do końca spełniają swą rolę z konserwatorskiego punktu widzenia. Obecnie bowiem 

całą tę strefę (być może nawet łącznie z otaczającymi ją terenami) należałoby traktować 

(pod względem przede wszystkim prawnym i administracyjnym) co najmniej tak, jak 

jedno wielkie „stanowisko archeologiczne” odznaczające się wyjątkowo bogatą i skomplikowaną 

strukturą, a co za tym idzie, znaczną wartością poznawczą. 

Kolejne przykłady dotyczą wydarzeń głównie z 2005 roku. Chodzi tym razem 

o lewy brzeg Businki, a dokładnie rejon na północ od stan. 12 w Turze Dolnym i na zachód 

od śladów osadnictwa, tj. stan. 13 i 14 (ryc. 5). Zaczęło się jak zwykle w tej okolicy. 

Najpierw więc pojawiło się niewielkie („dzikie”) wybierzysko tuż przy drodze rozgraniczającej 

teren pól uprawnych od nieużytków i lasów, a mówiąc inaczej – obszar dostępny 

do prospekcji powierzchniowej od terenu wyjątkowo niedogodnego do prowadzenia 

takich obserwacji. Sytuacja ta wyraźnie zdeterminowała układ zarejestrowanych na tym 

obszarze stanowisk. W pasie uprawianym rolniczo zebrano liczny materiał zabytkowy, 

układający się na odcinku blisko 400 m (stan. 12) i wyraźnie sztucznie ograniczony od 

północy przez trudne do obserwacji połacie nieużytków i lasów. Ale i na tym terenie 

zarejestrowano 2 ślady osadnictwa (stan. 13 i 14), potwierdzające niejako „uproszczony” 

obraz rzeczywistej sytuacji archeologicznej w tym rejonie. Z tym większym więc zakłopotaniem 

stwierdzono, iż wspomniane niewielkie wybierzysko zaczęło – nagle i bez 

odpowiednich uzgodnień, zezwoleń, koncesji itp. – powiększać się wąskim pasem ku 

północy. Pomijając już problemy konserwatorskie, jakie spowodowała ta sytuacja, okazało 

się, iż w obrębie samego wybierzyska, wielokrotnie podówczas penetrowanego, nie 

natrafiono na ślady zniszczonych obiektów; brak było nawet luźnych zabytków, które 

z reguły trudno ukryć przed archeologiem. Jedynie w południowej części piaskowni, 

tj. w rejonie starego wybierzyska, czyli w miejscu już dawniej zniszczonym, a obecnie 

nieeksploatowanym, znajdowano niezbyt liczny materiał zabytkowy. Nawiasem mówiąc, 

układ ten tym razem dobrze korelował z wynikami ustaleń powierzchniowych. 

Nie musieliśmy jednak długo czekać na zmianę sytuacji. Kiedy bowiem wiosną 

2005 r. zaczęto poszerzać wybierzysko ku wschodowi i na południe, na terenie oddalonym 

ok. 100-150 m na północ od stan. 12 i pomiędzy stan. 13 i 14, na powierzchni 

z usuniętą przez spychacz próchnicą stwierdzono obecność pojedynczych fragmentów 

ceramiki pradziejowej. Był to sygnał do rozpoczęcia we wskazanym rejonie badań 

sondażowo-rozpoznawczych, tym bardziej celowych, iż właściciel piaskowni nie 

krył planów rozszerzenia eksploatacji kruszywa dalej na południe, a więc w stronę obszaru 

wykazującego potencjalnie największe predyspozycje, jeśli chodzi o zawartość

archeologiczną. Podczas wspomnianych badań natrafiono na 4 obiekty kultury pomorskiej, 

w tym 3 groby ciałopalne (m.in. kloszowe). Tworzyły one zgrupowanie, które 

niewątpliwie sygnalizuje obecność większej nekropoli wymienionej kultury, przy czym 

może ona rozciągać się zarówno ku południowi, w stronę osiedli kultur trzcinieckiej, 

łużyckiej i przeworskiej, stwierdzonych podczas badań powierzchniowych na stan. 12, 

jak i ku zachodowi (ewentualnie północnemu zachodowi), na teren dotychczas zupełnie 

pozbawiony zabytków. W tym drugim wariancie należy się liczyć ze zniszczeniem 

przez wybiórkę piasku pewnej, miejmy nadzieję, niewielkiej liczby grobów. A jest to 

– jeśli uwzględnić przypadki znane z cmentarzyska tej samej zresztą kultury w Bełku- 

-Kwaskowie – zarówno dobrze umotywowane, jak i stosunkowo łatwe do wykonania 

w sposób niepozostawiający śladów, które moglibyśmy zauważyć. Kwestie te rozstrzygną 

się zapewne w niedalekiej przyszłości. Na razie zaś wiadomo tylko tyle, że sytuacja 

w opisanym rejonie zaczyna stopniowo przypominać komplikacje i niespodzianki, 

z którymi mieliśmy do czynienia po przeciwnej stronie Businki. Wygląda więc na to, że 

i w tym przypadku musimy się liczyć z obecnością większej strefy występowania różnego 

rodzaju obiektów i układów zabytkowych, które w sposób wybitnie uproszczony 

i niepełny znalazły odzwierciedlenie w wynikach badań powierzchniowych, w rzeczywistości 

zaś kwalifikują się do określenia ich mianem strefy czy rejonu o randze ważnego 

poznawczo „stanowiska archeologicznego”. 

Pora na podsumowanie i garść refleksji ogólnej natury. Niewątpliwie przedstawione 

fakty poruszają różne wątki i problemy, przeplatające się zresztą wzajemnie, których 

ocena ma postać subiektywną, o ile nie wręcz osobistą. Każdy bowiem mógłby opowiedzieć 

inaczej historię dotychczasowych badań na opisanym obszarze, w zależności 

od własnych doświadczeń i przemyśleń, wyboru kierunków i metod prac ratowniczych, 

stopnia zaangażowania osobistego, instytucjonalnego, finansowego itp., czy wreszcie 

towarzyszących temu wszystkiemu splotów okoliczności o przypadkowym i nieprzewidywalnym, 

ale niejednokrotnie znaczącym charakterze. Wystarczy choćby uzmysłowić 

sobie, jak inaczej mógłby prezentować się archeologiczny obraz tego terenu, gdyby udało 

się włączyć do jego badań prospekcję aerofotograficzną, metody geofizyczne czy zakrojone 

na większą skalę badania sondażowe. Nie udało się jednak tego uczynić z rozmaitych 

przyczyn, głównie finansowych, a więc być może kolejne porcje niespodzianek są 

tylko kwestią czasu i bardziej sprzyjających wiatrów. 

Nie osłabiając wymowy powyższych refleksji, zajmę się obecnie jedynie ich konserwatorskim 

kontekstem. Wspomniałem wyżej, iż badania powierzchniowe, jakie przeprowadzono 

na tym terenie w ramach AZP w 1984 r., posiadały kluczowe znaczenie dla 

działań konserwatorskich, zastosowanych w następnych latach zarówno w terenie, jak 

i w sferze prawno-administracyjnej. Stwierdzenie to jest jednak tylko po części prawdziwe. 

Narastające bowiem z roku na rok informacje o kolejnych odkryciach i stanowiskach 

zaczęły stopniowo, ale systematycznie osłabiać rangę i wiarygodność prospekcji 

powierzchniowej. Przecież nienatrafienie podczas tych prac na ani jedno cmentarzysko 

spośród co najmniej 9 tego rodzaju obiektów, zarejestrowanych w innych okolicznościach 

na tym skądinąd niewielkim terytorium, musi budzić zdziwienie, niezależnie 

od sporych połaci lasów i nieużytków, utrudniających obserwację powierzchniową. 

A doliczyć do tego należy jeszcze kilka stanowisk zapewne osadowych, również 

237

238 

nieuchwyconych podczas prospekcji AZP. Stresująco działa też „płynność” zasięgów 

i granic poszczególnych obiektów, zmieniających się w trakcie ponawianych penetracji, 

tak jakby stanowiska te „kołysały się” na powierzchni gruntu. Rzutuje to w oczywisty 

sposób na przedstawienie wiarygodnej i „stabilnej” pod względem parametrów charakterystyki 

substancji zabytkowej, zwłaszcza w tak podstawowych sferach, jak ujęcia kartograficzne 

czy ewaluacja obiektów (podstawowe przy uzgadnianiu warunków inwestycji, 

sporządzaniu planów zagospodarowania przestrzennego, wpisów do rejestru itp.), nie 

wspominając już o sensownym monitoringu czy wreszcie ratownictwie bezpośrednim. 

Konkludując, wolno chyba zaryzykować stwierdzenie, iż wyniki prospekcji powierzchniowej, 

zwłaszcza wykonanej jednorazowo, tak jak dzieje się to w przypadku 

badań AZP, są obarczone trudnym do oszacowania marginesem pominięć, uproszczeń 

lub zwykłych błędów. Trudno byłoby też orzec, czy uchybienia te wzrastają liczebnie na 

terenach tak zasobnych archeologicznie, jak przedstawiony obszar, czy też rozkładają się 

proporcjonalnie w zależności od stopnia nasycenia terenu pozostałościami minionych 

czasów. W moim przekonaniu należałoby przyjąć prostą zależność, że im bardziej dany 

teren jest nasycony stanowiskami archeologicznymi, tym większą szansę stwarza to na 

wykrycie zrębów obecnych tam struktur osadniczych. Z tym wszakże zastrzeżeniem, iż 

duża liczba stanowisk i ich znaczne zróżnicowanie chronologiczno-funkcjonalne stanowią 

zarazem przesłanki do konkluzji, że musimy brać pod uwagę tym większe prawdopodobieństwo 

mnożenia się źródeł na takim terenie w przyszłości i tym większe komplikacje 

zarówno w ocenie ich samych, jak też w interpretacji struktur, które tworzą. 

Nie ma chyba potrzeby przekonywać, iż właśnie obszary zajęte przez duże kompleksy 

(zespoły) osadnicze są szczególnie cenne, przede wszystkim z poznawczego punktu 

widzenia. To bowiem w ich przypadku mamy największą szansę natrafić na źródła 

o charakterze komplementarnym (oczywiście w archeologicznym sensie tego słowa), zarówno 

w przekroju czasowym, jak i przestrzennym. Z tym większą też determinacją 

i dbałością powinniśmy chronić tego rodzaju układy. A pierwszym zadaniem w tym 

dziele winno być zdobywanie informacji o kolejnych wszelkiego rodzaju pozostałościach 

archeologicznych na takim terenie. Rzecz jasna, wraz z ewidencją tych już znanych 

i nowo odkrywanych obiektów oraz ich stałym monitorowaniem, powinny postępować 

różnego typu prace uszczegóławiające, przede wszystkim o nieinwazyjnym charakterze, 

wspierane wykopaliskami jedynie w sytuacjach szczególnych, a więc wtedy, gdy 

nie można zniwelować zagrożenia metodami prawno-administracyjnymi. Tylko w ten 

sposób moglibyśmy racjonalnie chronić zespoły potencjalnie najbardziej wartościowych 

źródeł przed ich degradacją. Warto zauważyć, iż taka strategia spełniałaby również inny 

niezmiernie ważny postulat – choć w dobie dzisiejszej mało akcentowany i rozumiany 

– pozostawiania możliwie najmniej naruszonych źródeł do badań dla następnych pokoleń 

archeologów, dysponujących najpewniej coraz lepszymi możliwościami zgłębiania 

dawnych czasów. 

I właśnie w kontekście powyższych uwag dochodzimy do głównej konkluzji niniejszego 

szkicu. Otóż „stanowisko archeologiczne”, jako kategoria mająca porządkować, 

a następnie racjonalizować i wzmacniać ochronę naszego dziedzictwa archeologicznego, 

nie spełnia właściwie swojej roli, zwłaszcza w sytuacjach i przypadkach, o których 

wspominałem wyżej. Jak bowiem należałoby w sposób rzetelny i wiarygodny

podejmować zadania prawno-administracyjne, gdy już na etapie rejestracji i ewidencji 

źródeł napotykamy trudności, których przezwyciężanie dokonuje się w drodze przypadku 

i niejednokrotnie kosztem zniszczenia części zasobów? Czy w opisanych sytuacjach 

można w sposób rzeczywiście odpowiedzialny, a więc nie szkodząc (!), podjąć wpisy 

stanowisk do rejestru zabytków, i jak stać się wiarygodnym współuczestnikiem przygotowywania 

i realizacji planów zagospodarowania przestrzennego, nie popadając w pułapki 

wynikające głównie ze specyfiki naszych źródeł. 

W celu złagodzenia wspomnianych trudności i niedomogów moglibyśmy co prawda 

skorzystać z takich kategorii operacyjnych, jak „krajobraz archeologiczny” czy „strefa 

potencjalnego występowania stanowisk archeologicznych” (Kobyliński 2001: 177-178, 

210-211), obawiam się jednak, że ujęcia tego rodzaju – jako zbyt szerokie i „rozmazane” 

znaczeniowo – nie spełnią odpowiedniej roli przede wszystkim w prawno-administracyjnych 

działaniach ochronnych. Nie zastąpią bowiem nakreślonych grubą linią granic 

obszaru wymagającego ścisłej opieki konserwatorskiej. Tak więc – w moim przekonaniu 

– rozwiązanie problemu powinno polegać nie na próbach dostosowania specyfiki naszych 

źródeł do ogólnie przyjętych wzorów, ale odwrotnie: uczynienia z owej specyfiki 

głównego argumentu, uzasadniającego konieczność prawnego akceptowania procedur 

zezwalających na indywidualne i elastyczne traktowanie zarówno poszczególnych stanowisk, 

jak i całych ich zespołów czy kompleksów, przypominających zwłaszcza układy 

opisane wyżej. 

I na koniec jeszcze jedna uwaga. Otóż – jak zresztą wspomniałem na wstępie – ujawnienie 

się omawianego problemu wymagało przede wszystkim odpowiednich przykładów 

i doświadczeń badawczo-konserwatorskich. Znakomitym poligonem w tym 

względzie stały się badania ratownicze, podjęte na terenach wielkich inwestycji. To 

właśnie one przede wszystkim, a dokładniej mówiąc zaskakujące niejednokrotnie wyniki 

tych prac, ujawniły luki i słabości ewidencji naszego dziedzictwa archeologicznego 

oraz prawno-administracyjne komplikacje wynikające z pojawiających się ciągle zderzeń 

i sprzeczności pomiędzy przepisami i procedurami a ukrytą w ziemi materią, która 

nie chce poddać się żadnym regulacjom. A jeśli udałoby się ją przemóc, to pamiętajmy, 

że właśnie wówczas wkroczymy na niewłaściwą drogę poznania. Lepiej więc szukać 

kompromisu. 

Przypis 

1 Nawiasem mówiąc, jeśli spojrzeć na podane uszeregowanie, to widać wyraźnie, jak oddalając 

się od nauki i przybliżając jednocześnie do spraw coraz bardziej przyziemnych, żeby nie 

powiedzieć wprost – ludzkich, kurczy się szeroko rozumiany potencjał kategorii „stanowisko 

archeologiczne”. Turystom będziemy przecież pokazywać grodziska, kurhany, jaskinie albo 

też miejsca, gdzie aktualnie trwają badania wykopaliskowe, a w najgorszym razie zabierzemy 

ich na przechadzkę po regionie obfitującym w różnorakie pozostałości archeologiczne, 

pod warunkiem jednak, że będą to okolice dostarczające też odpowiednich wrażeń estetyczno-przyrodniczych. 

Poprowadzenie zaś grupy szlakiem stanowisk w typie śladów osadnictwa, 

nawet w urokliwym krajobrazowo terenie, nie będzie miało z archeologią nic wspólnego 

i zakończyć się może skargą w Krajowej Izbie Turystyki. Przemierzenie natomiast tego samego 

szlaku przez archeologa, np. w celu weryfikacji źródeł lub z przyczyn czysto konserwatorskich, 

będzie całkowicie zrozumiałe. 

239

240 

Bibliografia 

Dębowski T., Sprawozdanie z badań powierzchniowych przeprowadzonych w 1972 roku na terenie 

powiatu Pińczów, Kraków (maszynopis wykonany w Pracowni Archeologiczno-Konserwatorskiej 

P.P. Pracownie Konserwacji Zabytków, Oddział w Krakowie), 1972 

Jaskanis D., (red.) Archeologiczne Zdjęcie Polski - metoda i doświadczenia. Próba oceny, Warszawa, 

1996 

Jaskanis D., Ewidencja archeologicznych dóbr kultury, (w:) Z. Kobyliński (red.), Ewidencja, eksploracja 

i dokumentacja w praktyce konserwatorstwa archeologicznego, Zeszyty Generalnego Konserwatora 

Zabytków. Archeologia, z. 1, 1998 

Kobyliński Z., Teoretyczne podstawy konserwacji dziedzictwa archeologicznego, Warszawa, 2001 

Konopka M., Instrukcja ewidencji stanowisk archeologicznych metodą badań powierzchniowych (Archeologiczne 

Zdjęcie Polski), Warszawa, 1984 

Majewski E., Powiat stopnicki pod względem przedhistorycznym, Światowit, t. 3, 1901 

Matoga A., Odkrycia w Bełku-Kwaskowie w województwie kieleckim. Dylematy badawczo-konserwatorskie 

i problemy interpretacji, (w:) J. Chochorowski (red.), Problemy epoki brązu i wczesnej epoki 

żelaza w Europie Środkowej. Księga jubileuszowa poświecona Markowi Gedlowi, Kraków, 1996 

Matoga A., Założenia programowe i perspektywy poznawcze kompleksowych badań sondażowych, 

Materiały Archeologiczne, t. 29, 1996 

Matoga A., Zarys historii badań kompleksu osadniczego w Pawłowicach, Turze Dolnym, Turze Piaskach 

i Bełku-Kwaskowie w woj. kieleckim, Materiały Archeologiczne, t. 31, 1998 

Matoga A., Epoka brązu i wczesna epoka żelaza w zbiorach Muzeum Archeologicznego w Krakowie 

(refleksje z pozycji obecnego opiekuna zbiorów), Materiały Archeologiczne, t. 32, 2001 

Mazurowski R., Metodyka archeologicznych badań powierzchniowych, Warszawa, 1980 

Nowak W. A., Fizycznogeograficzna regionalizacja Niecki Nidziańskiej, Studia Ośrodka Dokumentacji 

Fizjograficznej, t. 14, 1986 

Summary 

Archaeological sites and conservatory policy (exemplified by 

the settlement complex from Bronze Age and Early Iron Age 

in the region of Pińczów, Świętokrzyskie province) 

The knowledge on “archaeological sites”, being the basic operational category in our disciple (especially 

within the sphere of archaeological heritage protection) does not stand the test of our 

present times. It turns out that huge investment areas, on which archaeological investigations

are carried out, yield unexpected discoveries. This situation inconveniently impacts upon the realization 

of engagements and complicates undertaken actions of protection. 

The above issues are discussed on the basis of my own experience of 20 years of rescue excavations 

carried out on sites located in not large territory in the region of Pińczów, Świętokrzyskie 

province (Fig. 1) (Matoga 1996, 1998, 2001). Until quite recently this area has been considered 

friar on archaeological maps. The first discoveries took place here in 1972 and 1980 (Fig. 2). In 

the next years systematic research-conservatory works were undertaken in connection with the 

commencement of sand exploitation. In 1984 surface research was conducted in association with 

Polish Archaeological Record and 24 sites were discovered (Fig. 3); most of the material discovered 

can be attributed to Trzciniec and Lusatian cultures dating from late Bronze Age and 

early Iron Age. In the following years several discoveries took place (Fig. 4 and 5) – mostly settlements 

and cemeteries. At present, this complex comprises of at least 32 features (including 9 

cemeteries), chiefly multicultural and multifunctional. They are represented by both sites of welldefined 

location and different zones (Fig. 5) of potentially the same value but stall unexplored. 

Summing up, it can be said that the outcomes of surface prospection (especially performed 

only once, just as it happens during PAR research) are not free from any kinds of mistakes. In 

my opinion, one should assume that the more archaeological sites are located within particular 

area the greater chance looms for detecting any settlement structures. 

It seems that “archaeological site” – a category which is supposed to put in order, rationalize 

and enhance the protection of our archaeological heritage – does not meet its requirements. The 

solution for this problem should be the following: we should use the its peculiar character as a 

main argument justifying the necessity of legal approval of procedures allowing individual treatment 

of both particular sites and complexes. 

241

242 

Wojciech Chudziak 

Karta Ewidencji 

Podwodnego Stanowiska Archeologicznego 

.................................................................................................................................................................................................................. 

1. Uwagi wstępne 

Co najmniej od połowy lat 90-tych minionego stulecia w środowisku badaczy związanych 

z toruńską archeologią podwodną, rozważana była konieczność wdrożenia karty 

ewidencji stanowisk archeologicznych zalegających w środowisku wodnym (Gackowski 

1995). W założeniu stanowić miała ona uzupełnienie konserwatorskiego programu badawczego 

AZP, z dużym powodzeniem realizowanego w Polsce od ponad ćwierćwiecza 

i niebawem finalizowanego, jeżeli chodzi o pierwszy etap inwentaryzacji terenowej 

(Kempisty i inni 1981). Propozycja metodyczna, przedłożona środowisku konserwatorskiemu 

na konferencji w Wilkasach koło Giżycka, zorganizowanej w 1994 roku przez 

Instytut Archeologii i Etologii UMK w Toruniu wespół z Państwową Służbą Ochrony 

Zabytków, nie spotkała się jednak z należytym oddźwiękiem, który skutkowałby 

wprowadzeniem standardowej dokumentacji stanowisk archeologicznych, zalegających 

w środowisku wodnym, utrudniającym ich odkrycie, a tym samym ochronę konserwatorską. 

Już wtedy było oczywiste, że realizacja podwodnych prac „powierzchniowych”, 

polegających na systematycznej penetracji strefy dennej akwenów, powinna być nie tylko 

niezbędnym elementem prowadzonej od lat w środowisku lądowym inwentaryzacji 

konserwatorskiej wykonywanej w ramach AZP, ale też punktem wyjścia do ochrony 

administracyjnej tych stanowisk, z wpisaniem do rejestru włącznie. Niekorzystne zmiany 

stosunków hydrograficznych, połączone nieraz z destrukcyjną ingerencją człowieka 

w obrębie akwenów (chociażby niekontrolowana z reguły przez służby konserwatorskie 

gospodarka rybacka), a przede wszystkim rozwój w ostatnich latach turystyki nurkowej 

stanowią znaczące zagrożenie dla wielu miejsc o szczególnej wartości historycznej, 

wymagających nie tylko natychmiastowej inwentaryzacji, ale w wielu przypadkach 

również niezbędnych badań wykopaliskowych o charakterze ratowniczym. Niedawne 

odkrycia na Jeziorze Zarańskim, czy jeziorze Kwiecko na Pojezierzu Drawskim, dokonane 

w trakcie akcji poszukiwawczej, prowadzonej zgodnie z ideą podwodnego AZP 

przekonują o konieczności natychmiastowego wdrożenia Karty Ewidencji Podwodnego 

Stanowiska Archeologicznego (Chudziak, Kaźmierczak, Niegowski 2006). 

Doświadczenia zdobyte w ostatnich kilkunastu latach przez badaczy z toruńskiego 

ośrodka archeologii podwodnej, skłaniają również do istotnej modyfikacji proponowanej 

wcześniej Karty. Jej zaktualizowana postać stanowi rezultat pracy zespołu naukowego, powołanego 

w tym celu w Instytucie Archeologii UMK w Toruniu. 1 Proponowane zmiany

idą w kierunku nadania Karcie bardziej uniwersalnego charakteru, gdyż dotyczyć ona musi 

wszystkich stanowisk podwodnych zalegających w akwenach śródlądowych, zarówno jezior, 

jak i cieków wodnych, niezależnie od chronologii i rodzaju tych stanowisk. Poza tym zmieniono 

również nieco profil Karty, poświęcając zdecydowanie więcej miejsca opisowi obszaru 

występowania przestrzeni reliktowej, a ponadto ocenie jej stanu zachowania i wartości 

poznawczej, kosztem treści przyrodniczych, których wypełnienie wymagałoby przeprowadzenia 

dodatkowych, często wysoce specjalistycznych badań. Ze względu na podporządkowanie 

treści karty przede wszystkim celom konserwatorskim, wykonanie tych analiz, niezbędnych 

z punktu widzenia pełnego rozpoznania rodzaju zbiornika wodnego i wypełniających 

go osadów, przeniesiono na etap szczegółowych badań inwentaryzacyjnych, których 

przeprowadzenie konieczne będzie jedynie w przypadku wybranych stanowisk. Wymagane 

one będą w miejscach występowania podwodnych struktur archeologicznych (tzw. źródeł 

nieruchomych), trwale związanych z dnem akwenu (np. relikty mostów, pomostów, portów, 

zatopionych osad itp.). 

Jako standard proponujemy również szczegółową lokalizację stanowisk przy zastosowaniu 

GPSu oraz wprowadzenie zdjęć lotniczych, dokumentujących aktualną sytuację 

topograficzną w obrębie badanych akwenów i w ich najbliższym sąsiedztwie. Widzimy 

również konieczność penetracji dna zbiorników jeziornych i cieków przy pomocy wykrywaczy 

metali, co pozwoli nie tylko pozyskać materiał źródłowy do oceny przynależności 

chronologiczno-kulturowej odkrytych stanowisk (z ich pełną inwentaryzacją 

geodezyjną), ale również uniemożliwi dostanie się ich w ręce przypadkowych osób, co 

jest szczególnie istotne w dobie rozwiniętej turystyki nurkowej i braku odpowiednich 

przepisów legislacyjnych, zabraniających nurkowania w obrębie stanowisk archeologicznych. 

Ze względu na ekonomikę i efektywność działania, proponujemy realizować program 

wieloetapowo, rezygnując tym samym z prowadzenia eksploracji w obrębie kolejnych 

arkuszy AZP, tak jak to ma miejsce w przypadku badań lądowych: 

1) Etap 1. Przeprowadzenie akcji weryfikacyjnej stanowisk podwodnych znanych 

z literatury przedmiotu i archiwaliów w celu ewentualnej lokalizacji stanowisk, określenia 

ich stanu zachowania i zagrożenia, inwentaryzacji materiału źródłowego znajdującego 

się na powierzchni oraz sformułowania postulatów konserwatorskich. 

2) Etap 2. Badanie akwenów w bezpośrednim sąsiedztwie znanych stanowisk lądowych, 

zwłaszcza charakteryzujących się względnie wysoką wartością poznawczą czyli 

grodzisk, cmentarzysk, większych osad itp. Prace ewidencyjne prowadzone byłyby 

w sposób wybiórczy, z uwzględnieniem kryterium prawdopodobieństwa odkrycia stanowisk 

archeologicznych (chociażby z uwagi na warunki hydrograficzne). Cel i zakres 

badań przewidujemy taki sam, jak w przypadku etapu 1. 

3) Etap 3. W ostatniej fazie prac, stanowiącej kontynuację etapu drugiego, zakładamy 

przeprowadzenie kompleksowych badań całych akwenów (głównie w strefie przybrzeżnej 

i na stoku misy jeziornej), jeżeli istniejące w nich warunki środowiskowe umożliwią 

obserwację, a dotychczasowe rozpoznanie archeologiczne strefy lądowej wskazuje 

na możliwość występowania stanowisk podwodnych. 

W związku z potrzebą przetestowania harmonogramu badań podwodnych AZP, 

proponujemy pilotażowo przeprowadzić w 2006 roku badania na poziomie każdego 

243

244 

z zaproponowanych etapów w celu dopracowania metodyki i związanych z nią procedur 

badawczych. 

2. Propozycja instrukcji do wypełnienia Karta Ewidencji 

Podwodnego Stanowiska Archeologicznego 

Dział wprowadzający 

Określenie aktualnego stanu ewidencji podwodnego stanowiska archeologicznego 

oraz określenie charakteru działań, dzięki którym uzyskano o nim informacje 

A – odkrycia wcześniejsze/dane archiwalne – stwierdzenie faktu wcześniejszych, niż 

prace ewidencyjno-badawcze realizowane w ramach AZP, odkryć i działań przeprowadzonych 

w obrębie określonego stanowiska archeologicznego, potwierdzenie tym samym 

istnienia danych archiwalnych, odnoszących się do stanowiska archeologicznego. 

T – terenowe prace ewidencyjno-badawcze –stwierdzenie faktu przeprowadzenia takich 

prac w ramach ewidencji zabytków archeologicznych (AZP), mających na celu 

weryfikację terenową znanego ze źródeł archiwalnych stanowiska archeologicznego lub 

odkrycie wcześniej nieznanego stanowiska archeologicznego. 

X – brak danych dotyczących lokalizacji stanowiska archeologicznego, będący wynikiem 

niemożności dokonania jego weryfikacji terenowej. 

N – całkowite zniszczenie lub wyeksplorowanie stanowiska archeologicznego znanego 

ze źródeł archiwalnych (stanowisko nieistniejące w momencie prowadzenia prac 

ewidencyjno-badawczych). 

W – badania wykopaliskowe. 

P – badania powierzchniowe dna akwenu. 

L – odkrycia przypadkowe. 

Dział l 

Dane administracyjno-lokalizacyjne (pola nr 8-18) 

Pole nr 8: nazwa miejscowości lub w określonych przypadkach nazwa części miejscowości; 

Pole nr 9: numer stanowiska w obrębie miejscowości; 

Pole nr 10: nazwa gminy; 

Pole nr 11: nazwa powiatu; 

Pole nr 12: nazwa województwa; 

Pole nr 13: numer terenowej jednostki krajowej ewidencji zabytków archeologicznych 

(tj. numer obszaru AZP); 

Pole nr 14: numer stanowiska w obrębie obszaru AZP; 

Pola nr 15 i 16: współrzędne geograficzne – uzyskiwane przez użycie w terenie 

systemu nawigacji satelitarnej GPS lub przez przeliczenie współrzędnych kartograficznych 

– obejmują: określenie długości (pole 15) i szerokości (pole 16) geograficznej – wyrażonej 6 

lub 7 cyframi, zawierającymi: stopień (2 cyfry), minutę (2 cyfry), sekundę (2 lub 3 cyfry). 

Pole nr 17: nazwa geograficzna akwenu. 

Pole nr 18: nazwa dawna akwenu lub inna nazwa miejscowa

Dział 2 

Określenie położenia fizycznogeograficznego (pola nr 19-43) 

Pole nr 19: położenie w obrębie mezoregionu fizycznogeograficznego (wg systematyki 

J. Kondrackiego). 

Pole nr 20: zaznaczamy w przypadku, gdy stanowisko zalega w wodach stojących. 

Wody stojące zajmują zagłębienia terenu naturalne lub wytworzone sztucznie. W przypadku 

gdy stanowisko archeologiczne zalega w obrębie jezior sztucznych, należy wypełnić 

zarówno dział dotyczący wód stojących, jak i płynących. Należy zaznaczyć pole nr 

20 i 30. Wynika to z pośredniego typu akwenów tego rodzaju. (Pola nr 21-29 wypełniamy, 

gdy zaznaczmy pole nr 20. Wskazanie pól następuje drogą wyboru odpowiednich 

pojęć spośród wskazanych w poszczególnych polach lub wpisania odpowiednich 

określeń). 

Pole nr 21: Należy określić typ morfogenetyczny akwenu: 

Jezioro sztuczne – sztuczny zbiornik śródlądowy powstały przez podparcie doliny 

rzecznej zaporą wodną, jako budowlą piętrzącą. Do grupy jezior sztucznych zalicza się 

zbiorniki powodziowe, żeglugowe, energetyczne, wyrównawcze, komunalne, przemysłowe, 

rolnicze, suche, przeciwrumowiskowe. 

Jezioro naturalne – naturalny zbiornik śródlądowy, stanowiący wypełnione wodą zagłębienie 

terenu o brzegach ukształtowanych pod wpływem działania falowania i prądów 

wodnych, charakteryzujący się stosunkowo powolną wymianą wody; 

• polodowcowe – powstały dzięki erozyjnej i akumulacyjnej działalności lądolodów 

kontynentalnych lub lodowców górskich; 

• rynnowe – wąskie, długie, o stromych brzegach, urozmaiconej rzeźbie dna, wcięte 

głęboko w podłoże; 

• morenowe – duże i płytkie, o urozmaiconych kształtach, licznych zatokach, półwyspach 

i wyspach, łagodnych i płaskich brzegach. Mogą to być jeziora moreny dennej lub 

czołowej; 

• oczka i wytopiska – małe i dość płytkie jeziora, okrągłe lub owalne, często 

bezodpływowe, charakterystyczne dla moreny dennej. Występują zarówno na obszarach 

wysoczyznowych i sandrowych; 

• kotły i kociołki – małe, lecz głębokie jeziora, okrągłe lub owalne o stromych stokach, 

powstałe głównie w wyniku ewolucyjnej działalności wód subglacjalnych; 

• sandrowe – powstałe w zagłębieniach po martwym lodzie na sandrach. Z reguły 

wypełniają one najgłębsze części dawnych koryt roztopowych; 

• przyozowe i drumlinowe – wypełniają podłużne zagłębienia, które zostały wypreparowane 

podczas tworzenia się ozów i drumlinów; 

• lodowcowe górskie (cyrkowe, karowe) – utworzone przez lodowce górskie, zajmujące przestrzeń 

dawnych pól firnowych, w kierunku doliny zablokowane ryglem skalnym; 

• krasowe – powstały w zapadliskach lub lejach na obszarach zbudowanych ze 

skał wapiennych lub gipsowych; 

• rzeczne: 

• starorzecza – powstałe w odciętych meandrach i różnych fragmentach dawnych koryt; 

• deltowe – położone w deltach dużych rzek; 

245

246 

• przybrzeżne – powstałe przez oddzielenie od morza wielkich zatok, limanów, lagun 

i zalewów za pomocą wałów brzegowych, wydm i osadów rzecznych; 

• eoliczne: 

• wydmowe – powstałe w zagłębieniach między wydmami; 

• deflacyjne – wypełniają zagłębienia powstałe wskutek wywiewania przez wiatr skał 

sypkich; 

• akumulacyjne – wypełniają zagłębienia utworzone wskutek nawiania przez wiatr skał 

sypkich. 

• bagienne – powstałe w wyniku utrudnionego odpływu wody gruntowej, która „wychodzi” 

na powierzchnię w obniżeniach terenu; 

• zaporowe – powstałe wskutek przegrodzenia doliny rzecznej np. obrywem, osuwiskiem, 

potokiem lawy, spływającym lodowcem, wałem morenowym. 

Staw – niewielki, płytki zbiornik wód powierzchniowych, o dnie w zasadzie całkowicie 

porośniętym roślinnością, powstały w sposób sztuczny. Powszechnie stawem nazywa 

się sztuczny zbiornik wodny, utworzony do celów hodowlanych. Powstaje on poprzez 

odgrodzenie groblami najczęściej podmokłego terenu, przy niewielkim pogłębieniu. 

Zazwyczaj ma regularny, geometryczny kształt o powierzchni do kilku hektarów, 

niewielką głębokość (do 2,5 m) i jest przystosowany do okresowego spuszczania wody 

i osuszania dna, w celu przyspieszenia tempa mineralizacji osadów dennych. Stawy zaopatrywane 

są w wodę najczęściej z pobliskiego cieku. 

Wyrobisko – sztuczne zagłębienie, powstałe poprzez wybranie utworów powierzchniowych 

(glinianki, piaskownie, żwirownie) wypełnione wodą, głównie gruntową. 

Zapadlisko – powstaje wskutek zapadnięcia się powierzchni terenu wywołanego 

osiadaniem i zalaniem powstałych zagłębień wodą gruntową. 

Sadzawka – płytki zbiornik wodny o niewielkich rozmiarach (do kilku arów). Mogą 

one występować w naturalnych obniżeniach terenu. Zasilane są wodą gruntową, opadową 

i roztopową. Często powstawały w wyniku spiętrzenia groblą wody odpływającej 

z obszaru źródłowego. 

Basen, osadnik – sztuczny mały zbiornik wodny o regularnym kształcie, wykopany 

w gruncie i o głębokości około l-2 m. Zasilany jest wodą z pobliskiego cieku lub wodą 

wodociągową. 

Pola nr 22-24: określają położenie stanowiska w strefie morfologicznej zbiornika: 

• dno misy jeziornej – profundal – strefa głębi jeziornej, w której zachodzi głębokowodna 

sedymentacja osadów jeziornych, głównie różnego rodzaju gytii; 

• stok misy jeziora – sublitoral – stopniowe wypłycanie się misy jeziornej; 

• strefa przybrzeżna – litoral – strefa znajdująca się stale lub okresowo pod wodą, 

w zależności od wahań poziomu jej lustra. 

Pola nr 25-27: określają położenie stanowiska w strefie akumulacyjnej zbiornika: 

• wodne środowisko akumulacyjne (limniczne) – występuje w każdej strefie akwenu 

jeziornego i obejmuje otwartą przestrzeń wodną; 

• ziemnowodne środowisko akumulacyjne (telematyczne) – obejmuje strefę płytkowodną, 

znajdującą się w zasięgu sezonowych wahań poziomu lustra wody z obecnością 

roślin ziemnowodnych (helofitów);

• torfowiskowe środowisko akumulacyjne (terrestryczne) – obejmuje strefę przybrzeżną 

jezior, znajdującą się powyżej lustra wody, w której zachodzi akumulacja torfu. 

Pole nr 28: należy określić trofię zbiornika: 

• oligotroficzne – zbiorniki o wodach ubogich w substancje odżywcze z dużą przejrzystością 

wody. Zakwity glonowe w ich obrębie praktycznie nie występują; 

• eutroficzne – zbiorniki bardzo żyzne o małej przejrzystości wody, często nieprzekraczającej 

1 m. W obrębie tego typu akwenów woda ma zieloną barwę, spowodowaną 

masowym rozwojem glonów; 

• mezotroficzne – zbiorniki o formie pośredniej pomiędzy oligotroficznymi i eutroficznymi; 

• dystroficzne – śródleśne jeziora, zawierające dużą ilość związków humusowych. 

W tym polu wpisujemy również charakter wymiany wody w zbiorniku (odpływowy, 

przepływowy, bezodpływowy). 

Pole nr 29: powierzchnia akwenu podana w hektarach na podstawie Katalogu Instytutu 

Rybołówstwa i Gospodarki Wodnej. 

Pole nr 30: zaznaczamy w przypadku, gdy stanowisko zalega w wodach płynących. 

Woda płynąca (ciek, liniowy obiekt hydrograficzny) – powierzchniowy strumień wody, 

płynącej pod wpływem siły ciężkości korytem naturalnym lub sztucznym, o określonym 

obszarze zasilania. (Pola nr 31-43: wypełniamy tylko gdy zaznaczmy pole nr 30. Wskazanie 

pól następuje drogą wyboru odpowiednich pojęć, spośród wskazanych w poszczególnych 

polach lub wpisania odpowiednich określeń). 

Pole nr 31: należy wpisać typ cieku: 

Cieki naturalne: 

• rzeka – ciek naturalny powstały z połączenia potoków (strumieni) lub wypływający 

od czoła lodowca z jeziora, źródła (wywierzyska), rzadziej z obszaru zabagnionego, 

zasilany powierzchniowo i podziemnie, mający ukształtowane koryto i płynący pod 

działaniem siły grawitacyjnej w łożysku i dolinie wyżłobionych w wyniku działania jego 

siły erozyjnej; 

• potok – mały naturalny ciek powierzchniowy wypływający z wydajnego źródła (często 

wywierzyska) o wartkim nurcie, płynący wąskim korytem o dnie kamienistym lub żwirowym 

(potok górski), bądź też piaszczystym, rzadziej mulistym (potok nizinny); 

• strumień – mały ciek naturalny płynący na terenach równinnych, o obszarze zasilania 

od kilku do kilkudziesięciu kilometrów kwadratowych. Początek dają im na ogół młaki, 

wysięki i niezbyt wydajne źródła. 

Cieki sztuczne: 

• kanał otwarty – sztuczna arteria wodna, zwykle o trapezowatym przekroju poprzecznym, 

zabezpieczona na skarpach, zaopatrzona w różne urządzenia hydrotechniczne. 

W zależności od przeznaczenia, wyróżnia się kanały melioracyjne, żeglugowe, przemysłowe 

i energetyczne; 

• rów – sztuczne koryto, często okresowo napełnione wodą, w kształcie trapezu o nachyleniu 

skarp uzależnionym od rodzaju gruntu. Głębokość rowu waha się od 0,60 m do 

1,5 m, a nawet więcej. Szerokość dna waha się z kolei od 0,5 do 2,5m, w zależności od ilości 

prowadzonej wody. Podłoża skarp są zazwyczaj umocnione faszyną, skarpy zaś odarnione. 

247

248 

W korycie spotyka się progi (drewniane, betonowe, kamienne), bystrza oraz zastawki służące 

do spiętrzania wody w czasie nawodnień. Wody w rowach płyną z niewielką prędkością. 

Pola nr 32-35: określenie morfologii koryta w miejscu występowania stanowiska: 

• przegłębienie, 

• strefa przejściowa, 

• płycizna, 

• bród – (przejścia, przemiały) to płytkie odcinki koryt, uformowane przez ruchome 

ławice, przegradzające koryto pod kątem do kierunku ruchu wody, łączące odsypy prawo 

i lewoboczne, a oddzielające plosa. 

Pola nr 36-39: określenie formy korytowej w miejscu występowania stanowiska: 

• ploso (głębie) – głębokie części koryta (wyściełane grubym materiałem), występujące 

pod stromym brzegiem wklęsłym; 

• kępa – zarośnięta łacha, roślinność nadaje jej ostateczny kształt; 

• łacha – synonim odsypu, formy stanowiące nagromadzenie rumowiska we wszystkich 

pozycjach w korycie. Są to często kamienie lub piaszczyste mielizny, czasem ruchome 

muliste wyspy o wydłużonym kształcie. Materiał ławicy przesuwa się z biegiem 

rzeki. Stanowi pierwszy etap wyspy rzecznej, a po zarośnięciu jej wikliną przybiera nazwę 

kępy; 

• płaskie dno – obszar wyrównany w dnie koryta. 

Pola nr 40-41: określenie typu brzegu w rejonie występowania stanowiska: 

• erozyjny – brzeg koryta podcinany na skutek działalności wód płynących; 

• akumulacyjny – brzeg gdzie następuje akumulacja osadów powodziowych lub biogenicznych. 

Pole nr 42: należy określić bieg rzeki (górny, środkowy, dolny, ujście); 

Pole nr 43: szerokość koryta w miejscu występowania stanowiska – wymiar należy 

podać w metrach. 

Dział 3 

Cechy akwenów (pola nr 44-60) 

Pola nr 44-47: określenie typu roślinności: 

• szuwarowe – gatunki wodno-błotne występujące na pograniczu wody i lądu; 

• zakorzenione o liściach pływających; 

• zakorzenione o liściach zanurzonych;, 

• rośliny pływające – gatunki nie zakorzenione unoszące się swobodnie w toni 

jeziora. 

Pola nr 48-50: określenie stopnia pokrycia roślinnością akwenu w rejonie występowania 

stanowiska: 

• słabe – poniżej 25% akwenu w rejonie stanowiska; 

• silne – powyżej 25% akwenu w rejonie stanowiska; 

• całkowite – powyżej 75% akwenu w rejonie stanowiska. 

Pola nr 51-54: charakterystyka rodzaju osadów minerogenicznych: 

• mułek i ił – najdrobniejsze frakcje osadów dennych o średnicy ziaren od powyżej 

0,01 mm do 0,1 mm, zwykle z dużą ilością cząsteczkowej materii organicznej;

• piasek – średniookruchowa frakcja osadów dennych o średnicy ziaren od 0,1 mm do 

2 mm, zwykle zawiera niewiele cząsteczkowej materii organicznej; 

• żwir i kamienie – stosunkowo grubookruchowa frakcja osadów dennych, pozbawiona 

cząsteczkowej materii organicznej, o średnicy ziaren 2 - 20cm; 

• glina – osad może być złożony ze wszystkich frakcji, zazwyczaj niewysortowany, 

czasami dominuje frakcja drobnoziarnista. Rzadko występujący jako górna warstwa 

osadów dennych. Gliny mogą stanowić typ dna w korytach rzecznych w miejscach 

szczególnie narażonych na erozję. 

Pola nr 55-56: charakterystyka rodzaju osadów biogenicznych: 

• gytia – biogeniczny osad jeziorny, złożony głównie z detrytusu roślinnego, znajdującego 

się w różnym stopniu rozkładu, substancji humusowych i części mineralnych 

złożonych w wyniku sedymentacji; 

• torf – nagromadzenie obumarłych części roślin w miejscu ich życia. 

Pole nr 57: muszle – warstwa organiczna złożona z muszli i ich szczątków. 

Pole nr 58: inne rodzaje osadów dennych nie ujęte w Instrukcji. 

Pola nr 59-60: określenie stanu skupienia osadów dennych. Pole nr 59 zaznaczamy, 

jeżeli osad denny stanowi warstwa o zbitej strukturze np. piaski, glina lub żwir. Pole nr 

60 zaznaczamy w przypadku, gdy warstwa osadów minerogenicznych w postaci mułków 

lub osadów biogenicznych np. gytii unosi się w formie zawiesiny nad osadami o 

zwartym charakterze i ma powyżej 50 cm miąższości. 

Dział 4 

Cechy strefy nadbrzeżnej (pola nr 61-74) 

Pola nr 61-68: określenie charakteru zagospodarowania strefy nadbrzeżnej (niezabudowana, 

zabudowana, pole orne, nieużytek, łąka, plaża, park i las, stanowisko archeologiczne 

– lądowe). 

Pola nr 69-71: określenie warunków, umożliwiających lub utrudniających bezpośredni 

dostęp do podwodnego stanowiska archeologicznego z najbliższego brzegu (brak 

dostępu, dostęp ograniczony, istnieje łatwy dostęp). 

Pola nr 72-74: określenie formy własności terenu (prywatna, państwowa lub inna). 

Dział 5 

Klasyfikacja funkcjonalna i kulturowo-chronologiczna znalezisk (pola nr 75-79) 

Pole nr 75: numeracja (cyframi arabskimi) odrębnych pod względem chronologiczno- 

-kulturowym znalezisk wraz z określeniem ewentualnych etapów użytkowania miejsca. 

Pole nr 76: określenie funkcji obiektu lub sposobu użytkowania danego miejsca. 

Wpisywane jest w oparciu o odpowiedni słownik programu e_archeo. 

Pole nr 77: określenie przynależności chronologiczno-kulturowej znalezisk. Wpisywane 

są pełne nazwy kultur i jednostek podziału chronologicznego. 

Pole nr 78: określenie lub uściślenie chronologii danego etapu użytkowania miejsca. 

Pole nr 79: opis znalezisk, obiektów, warstw kulturowych występujących na podwodnym 

stanowisku archeologicznym. 

249

250 

Dział 6 

Opis obszaru stanowiska archeologicznego (pola nr 80-101) 

Pole nr 80: należy określić położenie stanowiska w obrębie akwenu np. przy półwyspie, 

przy wyspie, w zatoce, na płyciźnie. 

Pole nr 81: przybliżona powierzchnia stanowiska w hektarach. 

Pole nr 82: określenie względnej głębokości zalegania stanowiska w momencie prowadzenia 

badań (w metrach). 

Pola nr 83-85: określenie poziomu zalegania przestrzeni reliktowej m.in.: konstrukcji 

drewnianych lub kamiennych. Pola nr 83 i 84 wypełniamy odpowiednio, gdy obiekty 

np. pale wbite w osady denne wystają obecnie powyżej lustra wody lub powyżej dna 

akwenu. Pole nr 85 zaznaczamy tylko w przypadku, gdy obiekty te zalegają w warstwie 

osadów dennych i nie występują powyżej ich powierzchni. 

Pola nr 86-88: poziom zalegania w osadach dennych tzw. źródeł ruchomych: 

• na osadach dennych – w przypadku, gdy materiał źródłowy występuje bezpośrednio 

na powierzchni osadów; 

• do 0,5 m – materiał źródłowy zalega w obrębie osadów dennych, ale do głębokości 

0,5 m i jest w zasięgu potencjalnej penetracji powierzchniowej; 

• powyżej 0,5 m – materiał źródłowy jest dostępny tylko w trakcie podwodnych badań 

archeologicznych prowadzonych metodą wykopaliskową. 

Pola nr 89-91: nasycenie występowania znalezisk archeologicznych. 

Pola nr 92-95: należy określić rozmieszczenie materiału źródłowego (zarówno tzw. 

źródeł ruchomych, jak i nieruchomych), występujących w obrębie danego stanowiska: 

• równomierne – rozmieszczone mniej więcej w jednakowych odległościach i ilościach 

na całym obszarze stanowiska podwodnego; 

• nierównomierne – występujące w niejednakowym stopniu nasilenia na obszarze stanowiska. 

• wielocentryczne – zaznaczamy, gdy materiał źródłowy występuje nierównomiernie, 

ale wyraźnie skupia się w kilku koncentracjach; 

• jednocentryczne – zaznaczamy, gdy materiał źródłowy występuje nierównomiernie, 

ale wyraźnie skupia się w jednym centrum. 

Pola nr 96-99: określenie stanu zachowania stanowiska w momencie prowadzenia 

badań. Pole nr 97 wypełniamy, gdy w obrębie stanowiska występują wyraźne ślady wtórnej 

ingerencji ludzkiej. Pole nr 98 zaznaczamy, jeżeli stanowisko jest niszczone przez 

czynniki naturalne np. erozje. Pole nr 99 wypełniamy wówczas, gdy na powierzchni 

stanowiska zalegają różnego typu współczesne przedmioty pozostawione tam przez 

człowieka, ale niekoniecznie stanowiące dla stanowiska bezpośrednie zagrożenie. Stopień 

zaśmiecenia podajemy w polu nr 135. 

Dział 7 

Warunki penetracji (pola nr 100-101) 

Pole nr 100: podajemy w metrach przejrzystość poziomą wody w momencie prowadzenia 

badań. 

Pole nr 101: podajemy w skali Celsjusza temperaturę w trakcie prowadzenia badań.

Dział 8 

Zagrożenia (pola nr 102-106) 

Pole nr 102: wypełniamy wówczas, gdy stanowisko występuje w strefie przybrzeżnej, 

która jest przewidziana do przestrzennego zagospodarowania przez infrastrukturę 

turystyczną. 

Pole nr 103: zaznaczamy, gdy na stan zachowania stanowiska może wpływać jego 

zanieczyszczenie wywołane przez działalność gospodarczą i przemysłową człowieka. 

Pole nr 104: wypełniamy, gdy zabytki ruchome zalegają w osadach dennych, na głębokości, 

która umożliwia penetrację przy użyciu wykrywacza metali, a więc stanowisko 

jest bezpośrednio zagrożone grabieżą, lub w przypadku, gdy tzw. źródła nieruchome 

występują powyżej osadów dennych i podczas nurkowania turystycznego mogą ulegać 

zniszczeniu. 

Pole nr 105: zaznaczamy, gdy stanowisko występuje na szlaku żeglugi śródlądowej 

lub w obrębie akwenów o nasilonym ruchu jachtów turystycznych. 

Pole nr 106: wpisujemy każdy potencjalny inny czynnik, również naturalny, który 

może stanowić zagrożenie dla stanowiska. 

Dział 9 

Wnioski konserwatorskie (pola nr 107-109) 

Pola nr 107-109: w dziale tym autor karty ewidencyjnej sugeruje dalsze postępowanie 

na stanowisku, które uważa za stosowne w związku ze stanem zachowania i zagrożeń 

dla stanowiska. 

Dział 10 

Zakres aktualnej ochrony (pola nr 110-113) 

Pola nr 110-113: zakres aktualnej ochrony stanowiska archeologicznego, rejestrowany 

w tym dziale określa stan i formy aktualnie obowiązującej ochrony stanowiska 

archeologicznego. 

Dział 11 

Dane na temat opracowania karty ewidencyjnej stanowiska (pola nr 114-117) 

Pole nr 114: data opracowania karty (tj. data odkrycia lub weryfikacji podwodnego 

stanowiska archeologicznego) lub (jeśli tych prac jeszcze nie przeprowadzono) data 

wprowadzenia na kartę informacji o podwodnym stanowisku archeologicznym, uzyskanych 

w trakcie kwerend źródłowych. 

Pole nr 115: tytuł naukowy, imię i nazwisko autora oraz nazwę instytucji, którą autor 

reprezentował, prowadząc działania ewidencyjno-badawcze. 

Pole nr 116: tytuły naukowe, imiona i nazwiska konsultantów w zakresie oznaczeń 

klasyfikacji funkcjonalno-kulturowo-chronologicznej stanowiska. 

Pole nr 117: tytuł naukowy, imię i nazwisko głównego konsultanta – sprawdzającego 

poziom merytoryczny wykonania karty ewidencyjnej stanowiska. 

251

252 

Dział 12 

Opis weryfikacji konserwatorskich (pola nr 118-121) 

Pole nr 118: potwierdzenie przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków lub 

przez upoważnionego przez niego kierownika delegatury WUOZ – włączenia karty 

ewidencyjnej i stanowiska archeologicznego do wojewódzkiej ewidencji zabytków archeologicznych. 

Pole nr 119: potwierdzenie przez dyrektora Krajowego Ośrodka badań i Dokumentacji 

Zabytków lub przez upoważnionego przez niego pełnomocnika – włączenia karty 

ewidencyjnej i stanowiska archeologicznego do krajowej ewidencji zabytków archeologicznych. 

Pole nr 120: datę przeprowadzenia ostatniej weryfikacji terenowej (monitorowania) 

stanowiska archeologicznego. 

Pole nr 121: tytuł naukowy, imię i nazwisko autora ostatniej weryfikacji terenowej 

(monitorowania) stanowiska archeologicznego oraz nazwę instytucji, którą autor reprezentował 

prowadząc działania weryfikacyjne (monitorujące). 

Dział 13 

Informacje na temat miejsca przechowywania zabytków ruchomych wydobytych spod 

wody (pola nr 122-123) 

Dział 14 

Lokalizacja stanowiska archeologicznego na mapie w skali 1:10 000 (pola nr 124-129) 

Pole nr 124: nazwa układu kartograficznego [tj.: w układzie kartograficznym U- 

-1965 lub U-42 1ub U-92B]. 

Pola nr 125-126: numer i godło arkusza mapy. 

Pola nr 127-128: współrzędne X (południkowa) i Y (równoleżnikowa) – wyrażone 

trzycyfrowymi numerami najbliższych linii kilometrowych układu kartograficznego 

(od południa dla współrzędnej X i od zachodu dla współrzędnej Y) oraz – po kropce 

– dwucyfrową liczbą, wyrażoną w milimetrach, określającą odległość mierzonego punktu 

od wymienionych linii kilometrowych. 

Pole nr 129: Lokalizacja i zasięg stanowiska archeologicznego zaznaczane są na mapie 

w skali 1:10.000. 

W ewidencji stanowisk archeologicznych wykorzystuje się mapy w skali 1:10 000 

aktualnie obowiązującego krajowego standardu – tj. w układzie kartograficznym 

1992B (1942) – a w przypadku braku map w ww. standardzie używa się również map 

w układzie kartograficznym 1965. Dla lokalizacji i zasięgu stanowisk archeologicznych 

w miastach (oraz w innych uzasadnionych przypadkach) wykorzystuje się mapy w skali 

l:1000 i l:2000. 

Lokalizacja i zasięg stanowiska archeologicznego jest zaznaczany na mapie przy wykorzystaniu 

systemu określonych znaków graficznych, uwzględniających stan wiedzy 

na temat lokalizacji i zasięgu stanowiska oraz jego wielkość według następującej klasyfikacji:

1. trójkąt równoramienny o boku 8 mm, bez wewnętrznego wypełnienia – oznacza 

stanowisko archeologiczne o nieznanej lub niepewnej lokalizacji; znak ten jest zamieszczany: 

1.1. przy nazwie miejscowości w obrębie której odkryto stanowisko – w przypadku 

jego nieznanej lokalizacji. 

1.2. w miejscu przypuszczalnej lokalizacji – w przypadku lokalizacji niepewnej. 

2. trójkąt równoramienny o boku 8 mm, wewnętrznie wypełniony – oznacza stanowisko 

archeologiczne o pewnej lokalizacji, ale o nieokreślonym zasięgu. 

3. punkt o średnicy 2 mm – oznacza znalezisko pojedyncze, ślad osadnictwa lub stanowisko 

archeologiczne o powierzchni około l ara. 

4. okrąg o średnicy 3-8 mm, zakreskowany wewnętrznie – oznacza stanowisko archeologiczne 

o powierzchni 0,02-0,5 ha. 

5. strefa obwiedziona linią i zakreskowana wewnętrznie – której zasięg odpowiada 

rzeczywistemu zasięgowi stanowiska archeologicznego o powierzchni ponad 0,5 ha. 

Obok wrysowanego na mapę znaku symbolizującego lokalizację i zasięg stanowiska 

archeologicznego, umieszcza się numer identyfikacyjny krajowej ewidencji zabytków 

archeologicznych (tj. współrzędne AZP) – składający się z: numeru obszaru AZP oraz 

(po ukośniku) numeru stanowiska archeologicznego w obrębie obszaru AZP. Numer 

identyfikacyjny wpisywany jest czcionką wysokości 8 mm. 

Dział 15 

Historia działań badawczych i konserwatorskich na stanowisku archeologicznym (pola 

nr 130-132) 

Dział 16 

Zestawienie dokumentacji (pole nr 133) 

Dział 16 

Zestawienie literatury (pole nr 134) 

Dział 17 

Uwagi i dane dodatkowe (pole nr 135) 

W tym dziale umieszczamy wszystkie dodatkowe spostrzeżenia odnośnie stanowiska 

archeologicznego, które nie wynikają z pierwszej strony Karty. Można tu również 

wpisać rodzaj i charakter stanowiska lądowego, znajdującego się w bezpośrednim sąsiedztwie 

stanowiska podwodnego. 

3. Wnioski końcowe 

Niezwłoczne podjęcie podwodnej ewidencji stanowisk archeologicznych w ramach AZP 

stanowić będzie jakościowy przełom, polegający na objęciu ochroną konserwatorską takich 

miejsc i wpisania ich do rejestru zabytków. Z uwagi na tempo niszczenia wielu 

stanowisk podwodnych wskazane byłoby, aby akcję inwentaryzacyjną realizować stosunkowo 

intensywnie. Stanowiłaby ona podstawę ogólnej orientacji w kwestii zasobów 

źródeł archeologicznych, zalegających obecnie pod wodą. Tym samym zarejestrowano 

253

254 

14 MAPA W SKALI 1:10000 – UK�AD WSPÓ�RZ�DNYCH GEOGRAFICZNYCH 124 16 DOKUMENTACJA 17 LITERATURA 18 INNE DANE 

God�o arkusz (nr i nazwa) 125 126 X 127 Y 128 

129 

133 134 135 

15 HISTORIA BADA� STANOWISKA (rok/rodzaj bada�/autor i instytucja) 

131 132 

130

A T X N W P L 

O�rodek Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego * ARCHEOLOGICZNE ZDJ�CIE POLSKI * Krajowa Ewidencja Zabytków 

KARTA EWIDENCYJNA PODWODNEGO STANOWISKA ARCHEOLOGICZNEGO 

(zlokalizowanego w wodach �ródl�dowych) 1 2 3 4 5 6 7 

A Z P 

1 LOKALIZACJA 2 PO�O�ENIE FIZYCZNOGEOGRAFICZNE 

JEDNOSTKA FIZYCZNOGEOGRAFICZNA 19 

Miejscowo�� 

TYP AKWENU 

WODY STOJ�CE 20 WODY P�YN�CE 30 

8 

Typ cieku 31 

Typ morfogenetyczny 21 

Elementy koryta 

Morfologia koryta Formy korytowe Typ brzegu 

Nr stanowiska w miejscowo�ci 9 Strefy morfologiczne �rodowisko akumulacyjne Informacje dodatkowe Przeg��bienie 32 Ploso 36 Erozyjny 40 

Gmina 10 Dno misy jeziornej 22 Wodne 25 Strefa przej�ciowa 33 K�pa 37 Akumulacyjny 41 

Powiat 11 Stok misy jeziora 23 Ziemnowodne 26 

28 

P�ycizna 34 �acha 38 Informacje dodatkowe 

Województwo Powierzchnia 29 

P�askie 

42 

12 Strefa przybrze�na 24 Torfowiskowe 27 

Bród 35 

39 

akwenu 

dno 

Szer. koryta 43 

Nr obszaru AZP 13 3 CECHY AKWENÓW 4 CECHY STREFY NADBRZE�NEJ 

Nr stanowiska 14 Typ ro�linno�ci Charakter dna Charakter strefy nadbrze�nej 

Wspó�rz�dne geograficzne N 15 Szuwarowe 44 Rodzaj osadu Niezabudowana 61 ��ka 65 

E 16 Zakorzenione o li�ciach p�ywaj�cych 45 Minerogeniczny Biogeniczny Zabudowana 62 Pla�a 66 

Nazwa geograficzna akwenu Zakorzenione o li�ciach zanurzonych 46 Mu�ek i i� 51 Gytia 55 Pole orne 63 Park 67 

Ro�liny p�ywaj�ce 47 Piasek 52 Torf 56 Nieu�ytek 64 Las 68 

17 

Pokrycie ro�linno�ci� �wir i kamienie 53 Muszle 57 Dost�pno�� brzegu 

Nazwa lokalna S�abe 48 Glina 54 Inne 58 Brak 69 Ograniczona 70 �atwa 71 

Silne 49 Rodzaj dna Skonsolidowane 59 Forma w�asno�ci terenu 

18 

Ca�kowite 50 

Nieskonsolidowane 60 Prywatna 72 Pa�stwowa 73 Inna 74 

5 KLASYFIKACJA FUNKCJONALNO-KULTUROWO-CHRONOLOGICZNA STANOWISKA 

nr Funkcja Kultura Chronologia Opis znalezisk, obiektów, warstw kulturowych 

75 76 77 78 79 

6 OPIS OBSZARU STANOWISKA 8 ZAGROZENIA 11 WYKONANIE KARTY 12 WERYFIKACJA KONSERWATORA 

Po�o�enie stanowiska w Nasycenie znalezisk Rozmieszczenie zabytków Zagospodarowanie turystyczne strefy 

Data (dd, mm, rrrr) 

102 

114 Akceptacja WUOZ 118 

obr�bie akwenu 

brzegowej 

Ma�e 89 Równomierne 92 Gospodarka przemys�owa 103 Autor karty 

�rednie 90 Nierównomierne 93 Penetracja i turystyka podwodna 104 

Akceptacja OODA 119 

80 

115 

Jednocentryczne 94 �egluga 105 

Du�e 91 

Wielocentryczne 95 Inne 

Okre�li� chronologi� 

106 Data ostatniej weryfikacji 120 

Powierzchnia stanowiska Stopie� zachowania stanowiska 

116 

81 Niezniszczone 96 9 WNIOSKI KONSERWATORA 

Autor weryfikacji 121 

G��boko�� akwenu w obr�bie stanowiska Niszczone przez cz�owieka 97 Niezb�dna szczegó�owa inwentaryzacja 107 Sprawdzi� konsultant AZP 

82 Niszczone przez natur� 98 Niezb�dne badania wykopaliskowe 108 13 ZBIORY I NUMERY 

117 

Poziom zalegania przestrzeni reliktowej Za�miecone 99 Niezb�dna interwencja administracyjna 109 

Miejsce przechowywania Nr inwentarza 

Pow. lustra Pow. poziomu W osadach 7 WARUNKI PENETRACJI 10 AKTUALNA OCHRONA 

wody osadów dennych 

122 123 

83 84 85 Przejrzysto�� 

100 

Park kulturowy 112 

Nr rejestru zabytku 110 

Poziom zalegania artefaktów pozioma wody 

Plan zagospodarowania przestrzennego 

Na osadach Do 0,5m Pow. 0,5m 

101 

Temperatura wody 

Data wpisu do rejestru 111 113 

86 87 88 

255

256 

by stanowiska skazane bezpowrotnie na zniszczenie i określono by strefy występowania 

najcenniejszych – z punktu widzenia ich wartości historycznej – znalezisk. Ewidencja 

stanowisk podwodnych przyniesie również zasób nowych, często bezcennych informacji 

źródłowych do poznania dziejów poszczególnych regionów, lokalnych uwarunkowań 

środowiskowych, a tym samym rozwoju nauk historycznych i przyrodniczych. 

Przypis 

1 W dyskusji nad formą i treścią karty, koordynowanej przez prof. Andrzeja Kolę i autora niniejszego 

wystąpienia, udział wzięli dr dr Jacek Gackowski, Ryszard Kaźmierczak, Wojciech 

Szulta oraz mgr mgr Jacek Niegowski i Krzysztof Radke. Treść karty pod względem 

przyrodniczym konsultowana była z dr Mirosławem Błaszkiewiczem z Instytutu Geografii 

PAN w Toruniu, dr Agnieszką Noryśkiewicz z Pracowni Rekonstrukcji Środowiska Przyrodniczego 

i dr Andrzejem Noryśkiewiczem. Karta powstała w Instytucie Archeologii UMK 

w Toruniu. 

Bibliografia 

Chudziak W., Każmierczak R., Niegowski J. 

2006 Niektóre problemy badawcze wczesnośredniowiecznych miejsc kultu przy śródlądowych akwenach 

jeziornych na Pomorzu środkowym, w niniejszym tomie. 

Gackowski J. 

1995 Propozycja wdrożenia „Karty ewidencji stanowiska archeologicznego zalegającego 

w wodzie (jezior, stawów, starorzeczy)”, (w: ) Archeologia podwodna jezior Niżu Polskiego. Materiały 

z konferencji Podwodne Archeologiczne Zdjęcie Polski Niżowych Stref Pojeziernych. Wilkasy 21-22 

kwietnia 1994, red. A. Kola, Toruń, s. 5-16. 

Kempisty A., Kruk J., Kurnatowski S., Mazurowski R., Okulicz J., Ryszewska T., Woyda S. 

1981 Projekt założeń metodyczno-organizacyjnych Archeologicznego Zdjęcia Ziem Polskich 

(1975), (w: ) Zdjęcie Archeologiczne Polski, Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Zabytków, 

seria B – t. 56, red. M. Konopka, Warszawa, s. 22-27.

Wojciech Chudziak, Ryszard Kaźmierczak, Jacek Niegowski 

Niektóre problemy badawcze 

wczesnośredniowiecznych miejsc kultu 

przy śródlądowych akwenach jeziornych 

na Pomorzu Środkowym 

.................................................................................................................................................................................................................. 

Na gruncie polskiej archeologii mediewistycznej badania nad strukturą przestrzenną 

miejsc centralnych prowadzone są z reguły w ramach szeroko pojętych studiów osadniczych. 

W myśl powszechnie przyjmowanych definicji osadnictwa ich przedmiotem 

powinna być przestrzeń społeczno-kulturowa, manifestująca się w środowisku przyrodniczym 

w postaci różnych form aktywności ludzkiej, związanej przede wszystkim 

z zasiedleniem (osiedla), gospodarką (użytki rolne, miejsca produkcji pozarolniczej 

i inne formy eksploatacji terenu), komunikacją (drogi, przeprawy) i kultem (wszelkiego 

rodzaju miejsca sacrum). W praktyce jednak studia osadnicze rzadko kiedy obejmowały 

taki szeroki zakres przedmiotowy. Najczęściej sprowadzano je do zawężonej problematyki 

badawczej, dotyczącej tworzenia się i funkcjonowania osiedli w środowisku 

przyrodniczo-kulturowym, natomiast z pola obserwacji – często ze względu na obiektywny 

brak jakichkolwiek danych źródłowych – wyłączano pozostałe kwestie. Znalazł 

się wśród nich również fundamentalny dla tworzenia się i funkcjonowania struktur 

osadniczych, w tym także miejsc centralnych, problem przestrzeni objętej sferą sacrum, 

czyli obszaru stanowiącego nieodłączny element aktywności ludzkiej w kulturach tradycyjnych. 

O ile jednak stosunkowo duże znaczenie – z uwagi na jednoznaczny charakter 

źródeł archeologicznych – przykładano do kwestii przestrzeni związanej z kultem 

zmarłych, o tyle inne miejsca kontaktowania się z sacrum, miejsca – posługując się terminologią 

fenomenologów religii – stanowiące axis mundi, czyli symboliczno-ideową oś 

świata każdej wspólnoty, rzadko były przedmiotem poznania. Spowodowane to było 

w głównej mierze trudnościami związanymi z ich identyfikacją, co w praktyce badawczej 

nierzadko przekładało się na źle pojmowany i ograniczający jednak pole obserwacji 

rygoryzm metodyczny oraz duży sceptycyzm, co do możliwości badania takich miejsc 

przez archeologię (Makiewicz, Prinke 1988, s. 57). W rezultacie tego niektóre elementy 

przestrzeni kulturowej takie jak gaj Prowe wymieniony przez Helmolda, czy źródło 

Głomacz i góra Ślęża wzmiankowane przez Thietmara stosunkowo rzadko stawały się 

przedmiotem badań prowadzonych w ramach studiów osadniczych 1 . W ograniczonym 

stopniu przedmiotem tych studiów były również sanktuaria ze świątyniami, których 

– zawierzając Thietmarowi – na niektórych obszarach zamieszkiwanych przez plemiona 

zachodniosłowiańskie było tyle, ile znajdowało się tam okręgów grodowych. 2 

Z analizy różnorodnych źródeł wynika, że obszary dzisiejszego Pomorza należą 

do wyjątkowych pod tym względem w skali całej Słowiańszczyzny Zachodniej 

257

258 

Ryc. 1. Żółte, gm. Drawsko 

Pomorskie, 

woj. zachodniopomorskie. 

Widok na wyspę od strony 

południowo-zachodniej 

(fot. R. Kaźmierczak). 

Fig. 1. Żółte, Drawsko 

Pomorskie commune, 

West Pomerania voivodship. 

View at the island from the 

south-west side 

(photo by R. Kaźmierczak). 

(Filipowiak 1988, 1993). Wprawdzie w studiach osadniczych poświęconych temu terytorium 

problem miejsc świętych i ich relacji przestrzenno-funkcjonalnych w stosunku do innych 

elementów struktury osadniczej traktowany był jedynie marginalnie, to jednak liczba 

wiarygodnych danych źródłowych sprawia, że perspektywy badań nad tym zagadnieniem 

przedstawiają się aktualnie 

dość optymistycznie. Omawiany 

problem prześledzić można na 

przykładzie dwóch – badanych 

w ostatnich latach – stanowisk 

archeologicznych usytuowanych 

na terenie Pomorza Środkowego 

w obrębie Pojezierza Drawskiego 

(Żółte, gm. Drawsko Pomorskie, 

stanowisko 33; Stare Borne, gm. 

Bobolice, stanowisko 1). 3 

Ryc. 2. Żółte, gm. Drawsko Pomorskie, 

woj. zachodniopomorskie. Mapa 

sytuacyjna wczesnośredniowiecznego 

zespołu osadniczego. Legenda: 

1, 3 –- osady podgrodowe (stan. 2, 3), 

2 – grodzisko (stan. 1), 4 – domniemane 

miejsce kultu i wymiany (stan. 33) 

(rys. R. Kaźmierczak). 

Fig. 2. Żółte. Map of early mediaeval 

settlement complex. Caption: 1, 3 

– sub-earthwork settlements (site 2, 3), 

2 – earthwork (site 1), 4 – supposed cult 

site and trading point (site 33) 

(drawn by R. Kaźmierczak).


Pomorskie, woj. zachodniopomorskie, 

stanowisko 33. Planigrafia struktur 

palowych oraz innych znalezisk 

występujących wokół wyspy na tle 

przebadanej powierzchni stanowiska. 

Legenda: 1 – pale z tzw. palisady, 

2 – pale przy linii brzegowej wyspy, 

3 – pale na linii przeprawy mostowej, 

4 – dłubanka, 5 – szkielet konia 

(rys. T. Górzyński, R. Kaźmierczak). 

Fig. 3. Żółte, site 33. Planigraphy of 

post constructions and other finds 

located around the island against a 

background of the explored area. 

Caption: 1 – posts from the so-called 

palisade, 2 – posts near the island’s 

shore, 3 – posts located along the 

bridge passage, 4 – dugout boat, 

5 – skeleton of a horse 

(drawn by T. Górzyński, 

R. Kaźmierczak). 

Pierwsze z badanych stanowisk odkryte zostało niedawno na niewielkiej, nieznacznie 

wypiętrzonej wyspie położonej na Jeziorze Zarańskim, gdzie stwierdzono ślady bliżej 

nieokreślonej początkowo działalności człowieka z wczesnego średniowiecza (ryc. 1). 

Miejsce to wchodziło w skład zespołu osadniczego istniejącego w tym miejscu w IX-XII 

wieku, złożonego z grodu i dwóch przylegających doń z różnych stron osad (Olczak, 

Siuchniński 1966, s. 77-82; Chudziak, Kaźmierczak, Niegowski 2006) (ryc. 2). Wokół 

niewielkiej wyspy znajdującej się na południowy-wschód od półwyspu, na którym 

usytuowane jest grodzisko, natrafiono na kilkaset dębowych pali pochodzących z konstrukcji 

okalających linię brzegową niemal na całym jej obwodzie (ryc. 3, 4). Pomiędzy 

palami zalegały luźne elementy konstrukcyjne w postaci fragmentów dranic i obrobionych 

belek, a przede wszystkim liczne, średniej wielkości tłuczone kamienie (ryc. 5). Na 

podstawie wyników badań wykopaliskowych przeprowadzonych po wschodniej stronie 

wyspy stwierdzono, że stanowiły one pozostałość drewnianego nabrzeża w formie 

259

260 

Ryc. 4. Żółte, gm. Drawsko Pomorskie, woj. 

zachodniopomorskie, stanowisko 33. Pozostałość 

dębowych pali odkrytych przy wschodniej linii 

brzegowej wyspy. Widok od strony północnozachodniej 


Fig. 4. Żółte, site 33. Remains of oak posts 

uncovered near the eastern seashore of the 

island. View from the north-west side. 


usytuowanej wzdłuż linii brzegowej burty, 

przewiązanej z lądem elementami poprzecznymi. 

Wykonana z dranic, w konstrukcji 

międzysłupowej zachowała się miejscami 

do wysokości około 0,75 m (ryc. 6). Można 

sądzić, że przestrzeń miedzy burtą a brzegiem 

jeziora wypełniono faszyną (liczne gałęzie, 

ścinki drewna, kora itp.), którą następnie 

przykryto potłuczonymi kamieniami 

zalegającymi obecnie w strefie przybrzeżnej 

wyspy. Do burty pierwotnie przylegały zapewne 

pomosty lub nawet rodzaj platformy, 

o czym świadczyć mogą liczne pale zalegające 

bezpośrednio na jej obwodzie. 4 Pod jedną 

z dolnych dranic tworzących burtę odkryto 

zinterpretowany jako ofiara zakładzinowa 

depozyt składający się z dwóch czaszek 

należących do konia i owcy, żelaznego sierpa 

oraz naczynia ceramicznego (Chudziak 

2005). Na podstawie oznaczeń dendrochronologicznych 

odkryte relikty konstrukcji datowane 

są na stosunkowo długi odcinek czasu, 

obejmujący okres od połowy lat 40-tych 

do początku lat 80-tych XI wieku (Ważny 

2004), co wskazywałoby na jej rozbudowywanie 

lub wielokrotne naprawy (ryc. 7). 

Jaką funkcję spełniało omawiane nabrzeże 

i powiązane z nim pomosty? Jak 

można się domyślać, ich przeznaczenie nie 

ograniczało się jedynie do roli komunikacyjnej. Wokół wyspy w obrębie omawianych 

konstrukcji odkryto bowiem kilkanaście żelaznych, platerowanych brązem odważników 

i fragment składanej brązowej wagi świadczących, że było to również miejsce 

wymiany. Liczne przedmioty luksusowe m.in. pozłacane okucia, brązowy krzyżyk 

z wizerunkiem Chrystusa oraz broń, groty włóczni i żeleźce toporów, wskazują ponadto 

na wysoki status społeczny korzystających z nich osób związanych najpewniej 

ze sferą działalności nieagrarnej. Interpretację taką wzmacnia także odkrycie dokonane 

w trakcie badań wykopaliskowych prowadzonych w strefie lądowej wyspy. Natrafiono 

tam bowiem na pochodzący zapewne z tego samego okresu, tworzący rodzaj 

placu, kamienny bruk pokrywający znaczną część kulminacji wyniesienia. W jego obrębie, 

w partii centralnej wyspy, odsłonięto podstawę kamienną bliżej nieokreślonego 

pod względem konstrukcyjnym czworokątnego budynku o wymiarach 4 x 4,3 metrów 

wykonanego zapewne pierwotnie z drewna (ryc. 8). Z uwagi na położenie wyspy 

w niedalekim sąsiedztwie grodu założyć zatem można, że zarówno bruk, jak 

i centralnie usytuowany budynek wraz z dookolnym nabrzeżem stanowią świadectwo


woj. zachodniopomorskie, stanowisko 

33, wykop 3/w/04. Pale i drewniane 

elementy konstrukcyjne w postaci 

obrobionych belek. Widok od strony 

wschodniej (fot. R. Kaźmierczak). 

Fig. 5. Żółte, site 33, trench 3/w/04. 

Posts and wooden elements. View from 

the east side (photo by R. Kaźmierczak). 


woj. zachodniopomorskie, stanowisko 

33. Drewniana burta usytuowana 

wzdłuż linii brzegowej wyspy (wykop 

1/w/04) – 0,6 m poniżej lustra wody. 

Widok od strony wschodniej 

(fot. S. Lipiejko). 

Fig. 6. Żółte, site 33. Wooden 

construction located along the island’s 

shore (trench 1/w/04) – 0,6 m below 

the water level. View from the east side 

(photo by S. Lipiejko). 

złożonych funkcji publicznych, jaką spełniało to miejsce w XI wieku. W świetle dotychczasowej 

wiedzy dotyczącej organizacji społecznej wspólnot plemiennych można 

bowiem przyjąć, że odbywały się tu także wiece, jak i odprawiano obrzędy kultowe (por. 

ostatnio Modzelewski 2004, s. 356-401). 5 Predestynowały do tego zwłaszcza warunki 

fizjograficzne omawianego miejsca, nawiązującego do znamiennego dla ludów indoeuropejskich 

mitologicznego obrazu Wszechświata, złożonego z wyspy wyłaniającej się 

z praoceanu (Kowalik 2004, s. 17-26). Niewykluczone zatem, że z czynnościami o charakterze 

sakralnym wiązać należałoby budynek, którego podstawę kamienną odsłonięto 

na kulminacji omawianego wyniesienia. Na funkcje kultowe badanego miejsca wskazywałyby 

również liczne znacznej wielkości granitoidy usytuowane w różnych częściach 

wyspy oraz kamienny płaszcz występujący wzdłuż północno-zachodniego stoku, stanowiący 

zapewne formę sztucznej delimitacji terenu od strony półwyspu. Na podstawie 

wyników analizy materiału ceramicznego znalezisko to datować należy jednak na okres 

wcześniejszy, niż kamienne bruki i synchronizowane z nimi nabrzeża (IX-X wiek), 

co świadczyłoby o dłuższej tradycji użytkowania tego miejsca. 

Podczas penetracji podwodnej prowadzonej w najbliższym otoczeniu omawianego stanowiska 

odkryto również różne inne artefakty świadczące o sposobie zagospodarowania 

261

262 

Ryc. 7. Żółte, gm. Drawsko Pomorskie, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 33. Próby 

dendrochronologiczne pobrane z wykopu 1/w, 1a/w/04, 5-7/w/05 (fot. T. Górzyński). 

Fig. 7. Żółte, site 33. Dendrochronological samples taken from trench 1/w, 1a/w/04, 5-7/w/05 

(photo by T. Górzyński). 

(organizacji) lokalnej przestrzeni osadniczej. Na południowy wschód od wyspy natrafiono 

bowiem m.in. na dwa kamienne wypiętrzenia pochodzenia polodowcowego, w 

obrębie których występowały liczne szczątki zwierzęce (ryc. 9). Na pierwszym z nich 

na głębokości około 4-5 metrów natrafiono na kości konia oraz żeleziec topora z XI- 

-XII wieku. Kontekst kulturowy odkrycia pozwala na przyjęcie hipotezy, że kości te 

stanowią pozostałości depozytów ofiarnych składanych w tym, dobrze widocznym 

z powierzchni wody miejscu. Być może podobny charakter miały szczątki konia odkryte 

około 20 metrów na zachód od wyspy, gdzie występowało kilka pali, tworzących rodzaj 

palisady. Bezpośrednio przy nich natrafiono również na dębową, fragmentarycznie 

zachowaną dłubankę. Po północnej stronie wyspy odsłonięto natomiast kilka układających 

się liniowo dębowych pali pochodzących prawdopodobnie z przeprawy mostowej 

łączącej omawiane miejsce z półwyspem. 

Mniejszą liczbą danych dysponujemy w przypadku drugiego stanowiska położonego 

w miejscowości Stare Borne nad jeziorem Kwiecko, na obszarze charakteryzującym 

się krajobrazem właściwym dla wzgórz czołowomorenowych, związanych z pomorską 

fazą zlodowacenia bałtyckiego (ryc. 10). Usytuowane jest ono na niewielkim, silnie 


Pomorskie, 

woj. zachodniopomorskie, 

stanowisko 33. Wykop 

6/04, 6a, 6b, 6c/05. 

Kamienne bruki i związany 

z nimi fundament bliżej 

nieokreślonej budowli 

(fot. Sz. Wojciechowski). 

Fig. 8. Żółte, site 33. Trench 

6/04, 6a, 6b, 6c/05. Stone 

blocks and funds of an 

indefinite construction 

(photo by Sz. Wojciechowski).

wyodrębnionym półwyspie, w pobliżu źródeł rzeki Radwi. W jego obrębie znajduje się 

stosunkowo nisko położone grodzisko pierścieniowate, z wklęsłym majdanem i wymiarach 

około 77 x 70 m (ryc. 11, 12). Struktura dookolnego wału o wysokości 2-3 metrów 

wykazuje dwie fazy budowy, datowane na podstawie analizy materiału ceramicznego na 

IX-X wiek (Olczak, Siuchniński 1968, s. 109–113; ryc. 13). W obu fazach ziemne jądro 

wału usypane z iłów i piasków jeziornych umocnione było kamiennym płaszczem, ułożonym 

na jego zewnętrznym skłonie. Kamienie związane z młodszym etapem budowy 

Ryc. 10. Stare Borne, gm. Bobolice, woj. zachodniopomorskie, 

stanowisko 1. Widok na wczesnośredniowieczne grodzisko od 

strony północnej (fot. R. Kaźmierczak). 

Fig. 10. Stare Borne, Bobolice commune, West Pomerania 

voivodship, site 1. View at the early mediaeval earthwork 



Pomorskie, woj. zachodniopomorskie, 

stanowisko 33, Kamienne 

wypiętrzenie w dnie jeziora pokryte 

kośćmi zwierzęcymi; gł. 4,5 m 

poniżej lustra wody. Widok od 

strony północno-wschodniej 

(fot. T. Lipiejko). 

Fig. 9. Żółte, site 33, Stone pile on 

the bottom of the lake covered with 

animal bones; depth 4,5 m below the 

water level. View from the north-east 

side. (photo by T. Lipiejko). 

263

264 

Ryc. 12. Stare Borne, gm. Bobolice, woj. 

zachodniopomorskie, stanowisko 1. Planigrafia 

struktur palowych przeprawy mostowej oraz 

lokalizacja wykopów założonych w trakcie badań 

sondażowych. Legenda: 1 – pale na linii przeprawy 

mostowej, 2 – kłody drewniane stanowiące 

moszczenie drogi (rys. R. Kaźmierczak). 

Fig. 12. Stare Borne, site 1. Planigraphy of post 

constructions of the bridge passage and location of 

trenches excavated during the sounding research. 

Caption: 1 – posts on the line of the bridge passage, 

2 – wooden logs (Drawn by R. Kaźmierczak). 

Ryc. 11. Plan sytuacyjny wczesnośredniowiecznego 

zespołu osadniczego wokół Jeziora Kwiecko, 

woj. zachodniopomorskie. Legenda: 1 – grodzisko (Stare 

Borne - stan. 1); 2, 3 – osady (Żydowo – stan. 3, 7); 

4 – cmentarzysko (Żydowo – stan. 8) 

(rys. R. Kaźmierczak). 

11. Plan of early mediaeval settlement complex around 

lake Kwiecko, West Pomerania voivodship. Caption: 

1 – earthwork (Stare Borne – site 1); 2, 3 – settlement 

(Żydowo - site 3, 7); 4 – cemetery (Żydowo – site 8) 

(drawn by R. Kaźmierczak). 

wału obecnie widoczne są na powierzchni 

terenu, zwłaszcza u jego podnóża (ryc. 14). 6 

W trakcie badań ratowniczych, prowadzonych 

w tym miejscu przez D. Członkowskiego 

w latach 1967-1968 odkryto jedynie nieliczne 

ślady użytkowania wnętrza grodu, co 

skłoniło badacza tego obiektu do sformułowania 

poglądu, że był on we wczesnym średniowieczu 

niezamieszkały i pełnił głównie 

rolę refugialną. 7 Wydaje się, że skala rozpoznania 

omawianego grodziska również 

obecnie upoważnia do takiego wnioskowania, 

a ostatnie odkrycia pozwalają nieco szerzej 

spojrzeć na rolę tego miejsca w lokalnej 

strukturze osadnictwa. 

Uwzględnić w nim należy bowiem pozostałości 

przeprawy mostowej, przecinającej 

zabagnioną dolinę Radwi (ryc. 15). Usytuowana 

ona była na linii północ-południe 

i dochodziła niemal bezpośrednio do wału 

grodowego. W jego obrębie, w miejscu istnienia 

potencjalnego przyczółka mostowego, 

widoczne jest obecnie nieckowate obniżenie, 

stanowiące zapewne pozostałość bramy 

wjazdowej. W sumie na długości około 

80 metrów odkryto dwa ciągi pali dębowych 

tworzące gdzieniegdzie wiązki i wskazujące 

na istnienie w tym miejscu mostu 

o szerokości 3,8-4 metrów. Na północnym 

brzegu zabagnionej doliny, w strefie drugiego 

przyczółka, zachowała się drewniana 

droga ułożona bezpośrednio na żwirze 

(ryc. 16). Drogę tworzyły bierwiona o długości 

około 4-4,2 m zalegające poprzecznie

Ryc. 13. Stare Borne, gm. Bobolice, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 1. Przekrój 

przez wał grodziska - wykop 1/05. Widok od strony północnej (fot. T. Górzyński). 

Fig. 13. Stare Borne, site 1. Cross-section of the earthwork’s embankment – trench 1/05. 

View from the north side (photo by T. Górzyński). 

do osi jezdni i zakotwiczone na zewnętrznej 

stronie wzdłużnymi kłodami 

zastosowanymi tu w charakterze krawężników. 

Na podstawie analiz dendrochronologicznych 

można przypuszczać, że most pochodzi 

z końca lat 30-tych X wieku (Ważny 

2005), zaliczyć go zatem można do najstarszych 

struktur tego rodzaju znanych z terenu 

ziem polskich (Wilke 1999, s. 51-53). 

W świetle dotychczasowych wyników 

badań, zwłaszcza ustaleń D. Członkowskiego 

rozważyć należałoby zatem, czy 

obwiedziony dookolnymi „kamiennymi” 

wałami pusty plac w Starym Bornym, do 

którego prowadził reprezentacyjny trakt 

Ryc. 14. Stare Borne, gm. Bobolice, 

woj. zachodniopomorskie, stanowisko 1. Kamienne 

rozsypisko (?) wału związane z młodszym etapem 

jego budowy. Widok od strony północnej 

(fot. T. Górzyński). 

Fig. 14. Stare Borne, site 1. Stone remains (?) of 

an embankment, linked with its younger stage of 

construction. View from the north side (photo by 

T. Górzyński). 

265

266 

Ryc. 15. Stare Borne, gm. Bobolice, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 1. Przeprawa 

mostowa na wyspę oznaczona bojkami wskazującymi usytuowanie drewnianych pali. 

Widok od strony północnej (fot. R. Kaźmierczak). 

Fig. 15. Stare Borne, site 1. Bridge passage. View from the north side 


z przeprawą mostową, stanowił siedzibę lokalnej władzy plemiennej, jak to standardowo 

przypisuje się wielu grodom pomorskim, czy też jego funkcja była bardziej 

złożona i można ją wiązać z szeroko pojętą sferą życia publicznego, nie wyłączając 

również obrzędów kultowych i zgromadzeń członków lokalnej społeczności. 

Symptomatyczne może być tu również położenie grodziska w pobliżu źródeł 

rzeki Radwi, której nazwa charakteryzuje się źródłosłowem znamiennym dla miejsc 

tego rodzaju (od *rod-, *rad- ‘skrobać, grzebać’ tak jak Radogoszcz, Gross Raden, Radzikowo 

itp.; por. Słupecki 1995, s. 53). 8 Wygląd obłożonych kamieniami wałów 

grodowych, przypominających w pewnym sensie wyspę z Jeziora Zarańskiego, której 

stok pokrywał płaszcz kamienny. zbudowany z licznych granitoidów wskazuje, że 

w obu przypadkach możemy mieć do czynienia z tą samą ideą odzwierciedlającą naturalną 

skłonność człowieka do stosowania w miejscach objętych sferą sacrum „symboliki 

środka”. Wynikała ona z mitologicznej wizji świata i związanego z nią kompleksu religijnych 

wyobrażeń, stąd nieraz jej materialne przejawy traktuje się jako kryterium identyfikacji 

przestrzeni sakralnej (por. Chudziak 2003). 

Oba miejsca wykazują – na tle lokalnej struktury osadnictwa – wyraźnie właściwości 

miejsc centralnych. Biorąc pod uwagę relacje przestrzenne między omawianymi 

miejscami a synchronizowaną z nimi strukturą lokalnego osadnictwa, można dojść do 

wniosku, że reprezentują one jednak dwa różne modele organizacji przestrzeni związane, 

używając umownej terminologii, ze światem natury oraz ze światem kultury (por. 

Słupecki 2000, s. 39):

Ryc. 16. Stare Borne, gm. Bobolice, woj. zachodniopomorskie, stanowisko 

1. Relikty drewnianej drogi – wykop 2/05. Widok od strony północnozachodniej 


Fig. 16. Stare Borne, site 1. Remains of a wooden road– trench 2/05. View 

from the north-west side (photo by R. Kaźmierczak). 

a) pierwszy wzór organizacji przestrzeni upatrywać należy w przypadku obwiedzionego 

dookolnym wałem placu w Starym Bornym, użytkowanym w IX-X wieku oraz, 

być może, dla starszej fazy zabudowy wyspy w Żółtym. Nawiązują one do miejsc świętych 

w rodzaju świętego gaju Prowe, sytuowanych w świecie natury, z dala od siedzib 

ludzkich. Miejsca takie w niewielkim stopniu przetworzone przez człowieka, były zapewne 

silnie zalesione i wyeksponowane w lokalnym krajobrazie przyrodniczym, zgodnie 

z ideą axis mundi. 

b) drugiego wzoru organizacji przestrzeni, domyślać się należy w Żółtym, w obrębie 

zespołu osadniczego, pochodzącego z XI-XII wieku. Umiejscowienie świątyni w bezpośrednim 

sąsiedztwie grodu zdaje się wskazywać, że zastosowano tu podobne reguły 

budowania przestrzeni osadniczej, jak miało to miejsce w przypadku ośrodków władzy, 

pełniących zarówno funkcje świeckie, jak i religijne (charakterystycznych zwłaszcza dla 

okresu wczesnopiastowskiego). 

Czy oba wzory organizacji przestrzeni stanowią dwa stadia rozwoju miejsc świętych 

na Pomorzu, miejsc objawianych w świecie natury na zasadzie symbolicznych skojarzeń 

z obrazami mitologicznymi i następnie przyswajanych/zantropogenizowanych na etapie 

zmian w organizacji kultu, zachodzących być może częściowo pod wpływem chrześcijaństwa 

(?), polegających na ściślejszym wiązaniu miejsc władzy i kultu? Biorąc pod 

uwagę ustalenia z zakresu fenomenologii religii, odpowiedzieć należałoby na to pytanie 

twierdząco („...owe ośrodki z trudem wyzbywają się swych przywilejów i przechodzą 

jakby w spadku z jednego plemienia na drugie i z jednej religii na drugą”, Eliade 2000, 

s. 391). O mechanizmach tych zmian wiemy jednak niewiele, jeszcze mniej o ich roli 

w tworzeniu się miejsc centralnych i w tę stronę ukierunkować należałoby studia nad 

wczesnośredniowiecznymi strukturami osadniczymi. 

267

268 

Wyniki badań prowadzonych w obrębie obu miejsc skłaniają także do wielu refleksji 

dotyczących nie tylko interpretacji odkrywanych źródeł, ale również metod ich eksploracji. 

Omawiane stanowiska usytuowane w bezpośrednim sąsiedztwie akwenów, wymagały 

bowiem dostosowania technik badawczych do obecnie istniejących w tych miejscach 

warunków środowiskowych. Potrzeba kompleksowego przebadania przestrzeni 

reliktowej, występującej na określonym obszarze spowodowała, że obserwacją objęto 

tereny zarówno wyniesione ponad poziom lustra wody, jak i znajdujące się aktualnie 

w środowisku wilgotnym, najczęściej pod wodą. Niektóre z przebadanych struktur zalegały 

zresztą częściowo w różnych warunkach środowiskowych, co stanowiło istotny 

czynnik utrudniający ich pełne rozpoznanie (np. relikty nabrzeża wyspy w Żółtym zalegające 

częściowo pod wodą, częściowo zaś na lądzie czy też pozostałości traktu komunikacyjnego 

ze Starego Bornego odkryte zarówno pod wodą, jak i w bagnisku). Oczywiste 

jest, że tylko całościowe podejście do przedmiotu badań uwzględniające, niezależnie 

od warunków środowiskowych, obserwację pełnej przestrzeni reliktowej, stanowi 

warunek poznania kontekstu funkcjonalno-przestrzennego badanego miejsca. 

Przypisy 

1 Mimo wyjątków, ale i one rzadko stawały się przedmiotem analiz przestrzennych na szerszym 

tle osadniczym. Za próbę takiego ujęcia uznać można monograficzne opracowanie Ślęży 

w pradziejach i średniowieczu (Domański 2002, s. 99-104). 

2 Dzięki odkryciom dokonanym w Gross Raden, Parchimiu czy we Wrocławiu, wiedza dotycząca 

sanktuariów tego rodzaju jest aktualnie stosunkowo duża (Słupecki 1995). 

3 Zagadnienie to stało się przedmiotem projektu badawczego Wczesnośredniowieczne miejsca 

kultu przy śródlądowych akwenach jeziornych na Pomorzu Środkowym realizowanego 

przez IA UMK w Toruniu początkowo ze środków własnych, a ostatnio finansowanego 

przez KBN oraz Ośrodka Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego. 

4 Rodzaj odkrytych konstrukcji i ich usytuowanie nawiązuje do innych odkryć tego rodzaju 

z terenu Słowiańszczyzny Zachodniej określanych w literaturze przedmiotu jako „palafity”, 

zwłaszcza reliktów konstrukcji drewnianych, odkrytych wokół wyspy usytuowanej w niedaleko 

leżącym Parsęcku (Gackowski 1993). 

5 Na związek wieców z miejscami wymiany może wskazywać przekaz Thietmara, który 

wzmiankuje o pomoście targowym, do którego przybijano genitalia cudzołożników (Boroń 

1999, s. 88). Być może mowa tu o pomostach przybrzeżnych w rodzaju tych, które odkryto 

na wyspie Jeziora Zarańskiego. 

6 W wyniku działalności elektrowni szczytowo-pompowej w Żydowie, wahania poziomu lustra 

wody w jeziorze wynoszą nawet około dwóch metrów. 

7 Autor badań prowadzonych w latach 1967-1968 stwierdził, iż brak wyraźnie wyodrębnionej 

warstwy kulturowej oraz znikoma ilość materiału ceramicznego a także innych zabytków 

i obiektów, nie dowodzą istnienia stałego osadnictwa mieszkalnego na grodzisku. Nie ma też 

podstaw do określenia jakiejś innej funkcji grodziska. Tak więc otrzymujemy obraz pustego, 

niezamieszkałego, niewielkiego gródka refugialnego (Członkowski 1969, s. 137). 

8 Źródłosłów ten być może wiązać należy z wróżeniem polegającym na odkopywaniu przez 

kapłanów z ziemi losów będących znakiem chtonicznego boga, podstawą rozstrzygania wątpliwych 

spraw czyli ‘radzeniem’ (Modzelewski 2004, s. 386-387).

Bibliografia 

Chudziak W. 

2003 Wczesnośredniowieczna przestrzeń sakralna in Culmine na Pomorzu Nadwiślańskim, (w:) 

Mons Sancti Laurentii, t.1, Toruń. 

2005 Z badań nad funkcją społeczną sierpów na ziemiach słowiańskich we wczesnym średniowieczu, 

Archaeologia Historica Polona, t.15/2, s. 201-219. 

Chudziak W., Kaźmierczak R., Niegowski J. 

2006 Sprawozdanie z badań archeologicznych przeprowadzonych w Żółtym, pow. Drawsko Pomorskie; 

Stare Borne, pow. Koszalin; Parsęcko, Rakowo pow. Szczecinek w 2005 r., maszynopis 

w Instytucie Archeologii UMK w Toruniu 

Członkowski D. 

1969 Sprawozdanie z ratowniczych badań wykopaliskowych grodziska nad Radwią, Stare Borne, 

pow. Koszalin, stanowisko 1, w latach 1967 i 1968, (w:) Sprawozdania z badań archeologicznych 

prowadzonych na terenie woj. koszalińskiego w latach 1967-1968, red. F. J. Lachowicz, Koszalin, 

s. 130-141. 

Domański G. 

2002 Ślęża w pradziejach i średniowieczu, Wrocław. 

Eliade M. 

2000 Traktat o historii religii, Warszawa. 

Filipowiak W. 

1988 Źródła archeozoologiczne i onomastyczne w problematyce kultowej Pomorza Zachodniego, (w:) 

Myśl przez pryzmat rzeczy. Możliwości poznania kultury duchowej poprzez jej materialne przejawy, 

Z. Kobyliński, B. Lichy, P. Urbańczyk (red.), Warszawa, s. 88-96 

1993 Słowiańskie wierzenia pogańskie u ujścia Odry, (w:) Wierzenia przedchrześcijańskie na ziemiach 

polskich, M. Kwapiński, H. Paner (red.) Gdańsk, s. 19-46. 

Gackowski J. 

1993 Historia i stan badań osad „palowych” na Pomorzu, Acta Universitatis Nicolai Copernici, 

Archeologia, t. 21, s. 69-85. 

Kowalik A. 

2004 Kosmologia dawnych Słowian. Prolegomena do teologii politycznej dawnych Słowian, Kraków. 

Makiewicz T., Prinke A. 

1981 Teoretyczne możliwości identyfikacji miejsc sakralnych, Przegląd Archeologiczny, t. 29, 

s. 57-83. 

Modzelewski K. 

2004 Barbarzyńska Europa, Warszawa. 

Olczak J., Siuchniński K. 

1966 Źródła archeologiczne do studiów nad wczesnośredniowiecznym osadnictwem grodowym na 

terenie woj. koszalińskiego, t. 1, Poznań. 

269

270 

1968 Źródła archeologiczne do studiów nad wczesnośredniowiecznym osadnictwem grodowym na 

terenie woj. koszalińskiego, t. 2, Poznań. 

Słupecki L. 

1995 Problem słowiańskich świątyń, Slavia Antiqua, t. 35, s. 47-67. 

2000 Sanktuaria w świecie natury u Słowian i Germanów. Święte gaje i ich bogowie, Człowiek, 

sacrum, środowisko. Miejsca kultu we wczesnym średniowieczu, Spotkania Bytomskie IV, 

red. S. Moździoch, Wrocław, s. 39-47. 

Ważny T. 

2004 Analiza dendrochronologiczna drewna z Żółtego (maszynopis w Instytucie Archeologii 

UMK) Toruń 

2005 Analiza dendrochronologiczna drewna ze Starego Bornego (maszynopis w Instytucie Archeologii 

UMK) Toruń 

Wilke G. 

1999 Unterwasserarchäologie in polnischen Flüssen und Seen. Teil 2. Brücken, Skyllis, Zeitschrift 

für Unterwasserarchäologie, r. 2, z. 1, s. 46-57.

Krz ysztof Jaworski 

Grodzisko z przełomu IX-X wieku 

w Gilowie na Przedgórzu Sudeckim. 

Problemy badawcze i metodologiczne 

.................................................................................................................................................................................................................. 

Wprowadzenie 

Wczesnośredniowieczne grodzisko w Gilowie (pow. dzierżoniowski) położone jest ok. 

2,5 km na zachód od Niemczy, w paśmie Wzgórz Niemczańskich, stanowiących mezo- 

region Przedgórza Sudeckiego. Obiekt ten, w starszej literaturze określany jako „Tatarska 

Przełęcz”, „Tatarski Okop” lub „Tatarska Dolina”, jest największym zachowanym 

do dzisiaj dolnośląskim grodziskiem wczesnośredniowiecznym, mającym ok. 

4,5 ha powierzchni (zbliżone swoim obszarem grodzisko na Górze Zwycięstwa koło wsi 

Graniczna koło Strzegomia, zostało na początku lat 70. minionego stulecia całkowicie 

zniszczone podczas eksploatacji budującego to wzniesienie złoża granitu). Gród w Gilowie 

założony został na rozległym, miejscami skalistym wyniesieniu (281 m n.p.m.), 

otoczonym z trzech stron głęboką przełomową doliną Piekielnego Potoku, lewobrzeżnego 

dopływu Ślęzy. Założenie składa się z otoczonego wałami grodu właściwego i obszernego, 

również ufortyfikowanego, podgrodzia. 

Grodzisko w Gilowie znane było archeologom niemieckim, którzy jednak nie prowadzili 

na nim żadnych prac wykopaliskowych. Duża powierzchnia obiektu skłaniała 

ich do zaliczenia go do śląskich pradziejowych grodów ludności kultury łużyckiej. 

Dopiero badania wykopaliskowe przeprowadzone przez Józefa Kaźmierczyka w latach 

1958 i 1962 wykazały wczesnośredniowieczną metrykę obiektu, jednocześnie wykluczyły 

jakikolwiek wcześniejszy, pradziejowy epizod w jego funkcjonowaniu. 

Późniejsze badania wykopaliskowe prowadzone w Gilowie (prace J. Kaźmierczyka 

w latach 1980-1983 i Krzysztofa Jaworskiego, realizowane – z przerwami – od 1988 do 

2005 r.) pozwoliły na jeszcze bardziej szczegółowe określenie chronologii grodu, który 

funkcjonował od ostatniej dekady IX w., po drugą dekadę X stulecia. W toku tych 

badań rozpoznano tamtejsze bardzo zróżnicowane konstrukcje obronne, bramy grodowe 

oraz zabudowę wnętrza założenia. Badania w Gilowie dostarczyły też niezmiernie 

bogatego materiału ruchomego, mającego odmienny charakter od inwentarzy odkrywanych 

na innych, podobnie datowanych, dolnośląskich stanowiskach. Duża liczba zabytków 

metalowych nosi silne wielkomorawskie piętno (elementy uzbrojenia, ozdoby, 

narzędzia), cechy południowe widoczne są również w gilowskiej ceramice naczyniowej 

(cechy zarówno formalne, jak i technologiczne), a nawet w grupie zabytków wykonywanych 

z surowców skalnych (przęśliki, kamienie żarnowe). Ponieważ wielkość gilowskiego 

założenia obronnego oraz charakter tamtejszych konstrukcji obronnych (obecność 

271

272 

kamiennych oblicówek i szczegóły konstrukcji bram grodowych) także znajdują wiele 

analogii na Morawach i w Czechach, można przypuszczać, że gród w Gilowie założony 

został w końcu IX w. przez przybyłą z terenu Wielkich Moraw drużynę zbrojną ewentualnie 

przez rodzimą ludność śląską, zmuszoną do realizacji tej olbrzymiej inwestycji 

przez obcych przybyszów. 

Podczas badań obiektu w Gilowie i podczas studiów nad zabytkami pochodzącymi 

z grodziska posiłkowano się głównie literaturą opracowaną przez archeologów czeskich 

i słowackich. Ze względu na fakt, że analogiczne do gilowskich konstrukcje obronne są 

na terenie ziem polskich poza Śląskiem praktycznie nieznane, nie ma w związku z tym 

na ich temat wielu publikacji (Dzieduszycka 1977), można uznać pierwszego badacza 

obiektu w Gilowie Józefa Kaźmierczyka za prekursora polskich badań na grodziskach 

zawierających kamienne oblicówki wałów. Uczony ten prowadził również badania na 

kilku innych dolnośląskich grodach otoczonych wałami wzmacnianymi kamiennym 

licem (m.in. Niemcza, Dobromierz, Bazaltowa Góra koło Strzegomia; Kaźmierczyk 

1978, 1983). Opracowane przez niego metody prowadzenia badań na tego typu obiektach, 

opierające się na zasadzie, że aby rozpoznać konstrukcję wałów grodu, należy 

przeciąć je nie w jednym, lecz w kilku miejscach i jednocześnie w pobliżu tych przecięć 

odsłonić na jakimś nieco dłuższym odcinku ścianę wału, zostały przejęte przez innych 

badaczy dolnośląskich grodzisk z kamiennymi umocnieniami (Śledzik-Kamińska 1988, 

s. 107, Moździoch 1984, s. 180 n. Jaworski 1998; 2005, Jaworski, Paternoga 2001; 

2002). 

Datowanie obiektu 

W pierwszym sezonie badań wykopaliskowych na grodzisku w Gilowie (1958 r.) wstępnie 

określono chronologię występującego na tym stanowisku materiału ceramicznego na 

IX-XI w. ( Hołubowicz, Kaźmierczyk 1963, s. 314). Autorzy badań opierali swoją propozycję 

datacji obiektu na analogiach ceramicznych z terenu Śląska Opolskiego (Opole, 

Ligota Pruszkowska, pow. Opole, Babice, pow. Racibórz) oraz z pobliskiej Niemczy, 

gdzie podobna ceramika występowała w nawarstwieniach kulturowych, związanych 

z konstrukcjami obronnymi, datowanymi na IX w. Nieco później uściślono moment powstania 

i czas użytkowania grodu na IX w., uzasadniając to analogiami z Niemczy oraz 

z „terenu Czech” (Kaźmierczyk 1964, s. 252). Zauważono też występującą na wtórnym 

złożu ceramikę datowaną na X-XI w., którą powiązano z domniemanym krótkotrwałym 

epizodem w dziejach stanowiska, jakim mogło być wykorzystanie w 1017 r. opuszczonego 

grodu przez oblegające Niemczę niemieckie wojska cesarza Henryka II. 

Podejmując próby określenia chronologii stanowiska, dość długo nie zwracano uwagi 

na charakter konstrukcji tamtejszych urządzeń obronnych. W 1978 r. Józef Kaźmierczyk 

w artykule dotyczącym kamiennych elementów występujących w wałach śląskich 

grodów stwierdził, że „myśl zastosowania kamienia jako budulca w umocnieniach 

obronnych [na Śląsku – dop. K.J.] można wywodzić z ogólnego dorobku plemion zamieszkujących 

ziemie polskie” (Kaźmierczyk 1978, s. 46). Badacz ten nie dostrzegał 

jeszcze wówczas bliższych powiązań śląskich, w tym i gilowskich, konstrukcji obronnych 

z kamiennymi wałami występującymi na Morawach, w Czechach i na Łużycach. 

Zauważył wprawdzie, że do morawskich i czeskich umocnień grodowych nawiązują

Ryc. 1. Gilów, 

pow. Dzierżoniów. 

Późnokarolińskie 

elementy garnituru ostrogi 

(przewleczki i sprzączki). 

Rys. N. Lenkow. 

Wg K. Jaworskiego 2005, 

ryc. 144. 

Fig. 1. Gilów, Dzierżoniów 

district. Late-Caroling 

elements of a spur. 

Drawn by N. Lenkow. 

According to K. Jaworski 

2005, Fig. 144. 

„tylko mury i oblicówki niemczańskie”, lecz jego zdaniem było to najpewniej rezultatem 

wykorzystania budulca o „zbliżonej strukturze”. Po wznowieniu badań na grodzisku 

w Gilowie (1980, 1982-83) oraz przeprowadzeniu kompleksowych badań grodziska 

w Dobromierzu J. Kaźmierczyk zrewidował swoje wcześniejsze poglądy. W monografii 

tego ostatniego stanowiska przedstawił nową hipotezę, dotyczącą powstania w południowej 

części Dolnego Śląska kilkunastu grodów, w których obwarowaniach występują 

elementy kamienne. Jego zdaniem pojawienie się tych elementów związane było 

z napływającymi w 2. poł. IX stulecia z obszaru Państwa Wielkomorawskiego silnymi 

impulsami kulturowymi (Kaźmierczyk 1983, s. 240). Dlatego też niedługo później, bo 

w 1985 r., uściślił wraz z Karolem Bykowskim i Ireną Lasak chronologię grodu w Gilowie 

(nie wskazując jednak źródeł, na których oparto tę propozycję), wiążąc ten gród „ze 

schyłkowym okresem istnienia Rzeszy Wielkomorawskiej i początkami przynależności 

tej części Śląska do Czech w X w.” (Bykowski, Kaźmierczyk, Lasak 1985, s. 47). 

Trzeci etap badań grodziska w Gilowie, realizowany przez Krzysztofa Jaworskiego 

z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego od 1988 r. do chwili obecnej 

(w badaniach prowadzonych od 1988 do 2005 r. współuczestniczyli także mgr Aleksandra 

Pankiewicz, mgr Marcin Paternoga oraz dr Paweł Rzeźnik z Instytutu Archeologii 

UWr), ukierunkowany został na zrekonstruowanie topografii dawnego wnętrza grodu. 

Większe niż poprzednio zainteresowanie tą częścią grodziska zaowocowało odkryciem 

długiej serii wyrobów o południowej proweniencji. Wśród tych zabytków znajdują 

się również tzw. niezależne wyznaczniki chronologiczne, wśród których przeważają 

273

274 


pow. Dzierżoniów. Zabytki 

wielkomorawskie z grodziska: 

a, i – gombiki brązowe, b-e, 

l – żelazne okucia rzemienia 

(elementy garnituru ostrogi), 

f-h – fragmenty ostróg 

o zaczepach płytkowonitowych, 

j – żelazny nóż 

składany z ażurową okładziną 

(tzw. brzytwa), k – lunula 

ołowiana. Ryc. N. Lenkow. 


ryc. 145. 

Fig. 2. Gilów. Relics from 

Great Moravia region 

discovered in the hill fort: 

a, i – bronze buttons so 

called “gombik”, b-e, l – iron 

fittings of a strap (elements 

of a spur), f-h – fragments 

of spurs, j – iron knife with 

openwork lining (so called 

“razor”), k – lead lunulla. 

Drawn by N. Lenkow. 


2005, Fig. 145. 

zabytki w typie późnokarolińskim, napływającymi na obszar południowej Polski z kręgu 

kultury wielkomorawskiej (Wachowski 1994, s. 130; 1997, s. 45 n., Poleski 1993/ 

1994, s. 241; 2000, s. 425, Jaworski 1997, s. 115; 2001, s. 199 n.; 2001A, s. 109 n.). 

Obecnie zbiór odkrytych w Gilowie przedmiotów, które określić można jako wielkomorawskie 

w typie późnokarolińskim, składa się z blisko dwudziestu pozycji. Są to 

fragmenty ostróg płytkowo-nitowych, elementy garnituru ostrogi oraz tzw. brzytwy 

(noże składane). Liczący już 11 egzemplarzy zbiór przewleczek późnokarolińskich 

(ryc. 1 a, d, e, g-k), stanowiących element garnituru ostrogi jest najliczniejszym zespołem 

tych przedmiotów znanym z terenu Polski, pomijając zaś czeskie, morawskie 

i słowackie stanowiska sepulkralne, nie ma sobie równych w całej Europie Środkowej. 

Oprócz zabytków w typie późnokarolińskim, wśród odkrywanych w Gilowie przedmiotów 

znajdowały się inne, których datowanie na ostatnie dekady IX i sam początek 

X w. nie może budzić większych wątpliwości. Są to w większości zabytki, dla których 

liczne analogie spotyka się na obszarze byłej Czechosłowacji, na stanowiskach wielkomorawskich 

(ostrogi, brązowe gombiki, ołowiana lunula, tzw. noże do obróbki drewna, 

żelazne noże składane, nóż winiarski, żelazne zakończenia rzemieni; ryc. 2). 

Ceramika z grodziska w Gilowie opracowana została przez Pawła Rzeźnika (Jaworski, 

Rzeźnik 1994, s. 309 n., Rzeźnik 1997, s. 127 n.) oraz Aleksandrę Pankiewicz


pow. Dzierżoniów. Naczynia 

flaszowate z grodziska: 

a – bud. 1/99, b, c – warstwa 

kulturowa, wykop I/1998- 

2002. Wg A. Pankiewicz, 

2005, ryc. 1. 

Fig. 3. Gilów. Bottle-shaped 

vessel from the hill fort: 

a – building 1/99, b, c 

– cultural layer, trench 

I/1998-2002. According to 

A. Pankiewicz, 2005, Fig. 1. 

(Pankiewicz 2005, s. 375 n.). P. Rzeźnik zwraca uwagę na dużą liczbę ułamków naczyń 

wykonanych przy zastosowaniu silnie profilującego obtaczania, którego efektem były 

subtelne listwy plastyczne, znajdujące się w górnej partii brzuśców tak wytwarzanych 

naczyń. Obecność w Gilowie tej grupy naczyń P. Rzeźnik uważa za wynik oddziaływań 

„jednego z południowych nurtów rozwojowych garncarstwa, znanego wprawdzie 

z południowych Moraw, lecz charakterystycznego przede wszystkim dla wschodnich 

Czech” (Rzeźnik 1997, s. 129), a przez badaczy czeskich i morawskich określanego jako 

ceramika w typie dolnověstonickim (Turek 1973, s. 291) lub jako ceramika profilowana 

w górnej części (Dostál 1966, s. 81, Měřínský 1991, s. 168 n.). Reprezentujące ten nurt 

wytwórczości garncarskiej materiały wschodnioczeskie datowane są na ostatnią dekadę 

IX w. i przede wszystkim na 1. poł. X stulecia. 

W materiałach ceramicznych z Gilowa, oprócz wyraźnych cech technologicznych 

(silne profilujące obtaczanie), występują również liczne odniesienia formalne do ceramiki 

morawskiej i wschodnioczeskiej końca IX i początku X w. Najbardziej reprezentatywnymi 

spośród nich zdają się garnek o esowatym profilu, zdobiony motywem 

dwóch falistych pasm, wykonanych grzebykiem w górnej części brzuśca (Kaźmierczyk 

1964, ryc. 7:1), mający liczne analogie na stanowiskach południowomorawskich z 2. poł. 

IX w. i niedawno odkryte naczynie flaszowate (ryc. 3), znajdujące swoje odpowiedniki 

nie tylko na Morawach, ale także i na stanowiskach z 1 poł. X w. położonych w Czechach 

Wschodnich (Pankiewicz 2005, s. 375 n., ryc. 1, 2). 

Na grodzisku w Gilowie odkryto też największą jak dotąd, znaną z terenów Polski, 

liczbę znaków garncarskich, datowanych na koniec IX-początek X w. Dotychczas znaleziono 

tam ok. 50 fragmentów den naczyń z odciskami znaków (ryc. 4). Moment pojawienia 

się znaku garncarskiego w Gilowie, a w mniejszym niewątpliwie stopniu jeszcze 

na kilku innych współczesnych obiektach (Mionów na Płaskowyżu Głubczyckim, Dobromierz 

na Pogórzu Wałbrzyskim), o kilkadziesiąt lat wyprzedza czas upowszechnienia 

się tych elementów w innych częściach Polski. Południowe inspiracje występowania 

275

276 

Ryc. 4. Gilów, pow. Dzierżoniów. 

Znaki garncarskie z den naczyń. 

Wg K. Jaworskiego, J. Kaźmierczyka 

1990, P. Rzeźnika 1997. 

Fig. 4. Gilów. Potter’s marks from the 

vessels’ bottoms. According to 

K. Jaworski, J. Kaźmierczyk 1990, 

P. Rzeźnik 1997. 

znaków garncarskich na gilowskiej ceramice 

z końca IX-początku X w. zdają się nie podlegać 

dyskusji (Rzeźnik 1997, s. 129, Jaworski 2001, 

s. 196). 

Odkryte dotychczas w Gilowie zabytki ruchome 

pozwalają na dokładne określenie ram funkcjonowania 

tamtejszego grodu. Obiekt ten powstał 

w samym końcu IX w., prawdopodobnie 

w ostatniej dekadzie tego stulecia, i użytkowany 

był nie dłużej niż kilkanaście-dwadzieścia kilka lat. 

Nie ma żadnych przesłanek, aby sądzić, że obiekt 

ten był zamieszkany jeszcze w latach 20. X w. 

Na krótkotrwały okres istnienia grodu wskazuje 

też tamtejsza zabudowa oraz charakter występujących 

tam konstrukcji obronnych. Nie odkryto dotychczas 

nakładania się na siebie zarysów budynków 

i innych obiektów nieruchomych, co wskazywałoby 

na dłuższe zasiedlenie grodu. Nie zaobserwowano 

też śladów większych napraw wałów 

i przebudów tamtejszych konstrukcji obronnych 

– wałów i bram grodowych. Gród w Gilowie traktować 

należy zatem jako założenie jednofazowe 

i krótko użytkowane. 

Chronologia grodziska w Gilowie, wypracowana 

na podstawie analizy źródeł archeologicznych, 

została potwierdzona wykonanymi przez prof. Marka Krąpca analizami dendrochronologicznymi 

próbek odkrytego tam drewna dębowego. Dwie próbki zwęglonego drewna, 

odkrytego w jednej z gilowskich półziemianek, okazały się resztkami drzew ściętych 

w latach 90. IX w., prawdopodobnie w 896 r. 

Konstrukcje obronne Gilowa i metody ich badań 

Cechą charakterystyczną grodziska w Gilowie jest występowanie na nim różnych typów 

umocnień, współwystępujących ze sobą przez cały okres funkcjonowania grodu. 

W toku dotychczasowych badań stanowiska dokonano obserwacji konstrukcji tamtejszych 

umocnień w pięciu przekopach przez wały, uzyskując pełne ich profile. Odsłonięto 

także, na długości sięgającej w sumie niemal 80 m, wewnętrzny skłon wału, na którym 

widoczne były szczegóły jego konstrukcji. 

Na grodzisku w Gilowie wyróżniono dotychczas pięć rodzajów konstrukcji wałów 

oraz trzy bramy o różnej formie (ryc. 5). Wśród wałów wyróżnione zostały: a) wał 

z gliniano-ziemnym jądrem i kamiennymi oblicówkami (zewnętrzną i wewnętrzną), posadowiony 

na drewnianej konstrukcji rusztowej (ramie); b) wał wzniesiony w konstrukcji 

skrzyniowej wzmocniony oblicówką (zewnętrzną i wewnętrzną), pozbawiony drewnianej 

ramy, c) wał kamienno-drewniano-ziemny zbudowany w postaci dostawianych 

do siebie prostopadłościennych skrzyń kamiennych wypełnionych ziemią i zwietrzeliną


Plan grodziska z zaznaczonymi 

przekopami przez wał i rozpoznanymi 

konstrukcjami obronnymi i obiektami 

nieruchomymi (a-e – rozpoznane 

w Gilowie rodzaje konstrukcji wałów). 

Wg K. Jaworskiego 2005, ryc. 47. 

Fig. 5. Gilów. Plan of the hill fort 

with marked trenches through the 

embankment and documented 

defensive constructions and 

features (a-e – recognized types of 

embankments). According to 

K. Jaworski 2005, Fig. 47. 

skalną, d) mur kamienny zbudowany z podłużnych łamanych bloków skalnych łączonych 

gliną, e) wał drewniano-ziemny pozbawiony oblicówek kamiennych. W pobliżu 

bram grodowych wały odmian a oraz c zawierały jeszcze dodatkową warstwę oblicówki, 

przylegającej bezpośrednio do lica wału (bermę). 

a. Wał z gliniano-ziemnym jądrem i kamiennymi oblicówkami (zewnętrzną i wewnętrzną), 

posadowiony na drewnianej konstrukcji rusztowej (ramie). Konstrukcję taką 

rozpoznano w Gilowie w trzech przekopach przez umocnienia grodowe. Wystąpiła 

ona w dwóch miejscach na podgrodziu (w południowo-wschodniej i zachodniej części 

podgrodzia, rozdzielone odcinkami wałów wzniesionych w innych konstrukcjach) oraz 

w wale oddzielającym gród właściwy od podgrodzia, bezpośrednio w sąsiedztwie bramy 

łączącej obydwa człony grodu. 

b. Wał wzniesiony w konstrukcji skrzyniowej wzmocniony oblicówką (zewnętrzną 

i wewnętrzną) pozbawiony drewnianej ramy. Konstrukcja rozpoznana została 

277

278 

w południowo-wschodniej części grodu właściwego, na profilu nowożytnego przecięcia 

przez wał powstałego przy wytyczaniu drogi leśnej. Przecięcie jest skośnie poprowadzone 

do linii wału. Zostało ono podczas badań nieco poszerzone (wykop X/2000-2002). 

Wał składa się z trzech elementów: zewnętrznej oblicówki kamiennej, wewnętrznego 

trzonu wału w postaci skrzyń drewnianych, wzmocnionych od strony zewnętrznej pionowo 

wbitymi słupami, zaś wypełnionych w swej dolnej części gliniastą ziemią, wyżej 

zaś płaskimi dużymi kamieniami, i wreszcie oblicówki wewnętrznej. 

c. Wał kamienno-drewniano-ziemny zbudowany z prostopadłościennych dostawianych 

do siebie skrzyń kamiennych, wypełnionych ziemią i zwietrzeliną skalną. Podczas 

prowadzonych dotąd badań grodziska w Gilowie odnotowano trzy odcinki wałów, które 

miały postać dostawionych do siebie kamiennych skrzyń, wypełnionych zwietrzeliną 

skalną i ziemią. Najbardziej czytelny przykład takiej konstrukcji wystąpił na podgrodziu, 

bezpośrednio przy bramie wiodącej z zewnątrz założenia grodowego na gród, 

dwa pozostałe w ten sposób zbudowane odcinki wałów odkryto na grodzie właściwym: 

w sąsiedztwie bramy nr 3, znajdującej się w północno-zachodniej części grodu, oraz na 

odsłoniętym skłonie wału, w zachodniej części grodu właściwego, gdzie zaobserwowano 

styk dwóch przylegających do siebie skrzyń kamiennych. 

d. Mur kamienny, zbudowany z podłużnych łamanych bloków skalnych łączonych 

gliną. Taką formę konstrukcji obronnych zaobserwowano w południowo-wschodniej 

części podgrodzia. Wał ma w tym miejscu postać szerokiego na 180 cm muru kamiennego 

(ryc. 6). Konstrukcja ta została posadowiona w niezbyt głębokim wykopie fundamentowym, 

zagłębionym w podłoże na ok. 15 cm. Wykop ten wyłożony został dużymi 

łamanymi kamieniami. Był to rodzaj fundamentu czy raczej podwaliny, na którym 

wzniesiono zasadniczy mur. Mur zbudowano z płaskich kamieni przesypanych gliną 

i zwietrzeliną skalną. 

e. Wał drewniano-ziemny pozbawiony oblicówek kamiennych. Konstrukcja ta wystąpiła 

w południowo-wschodniej części podgrodzia i dostawiona była od strony północnej 

do odcinka kamiennego muru odmiany c. 



Wykop I/80-83. Mur 

kamienny. Widok od 

strony podgrodzia. 


ryc. 67. 

Fig. 6. Gilów. Trench 

I/80-83. Stone wall. 

View from the fortified 

settlement. According to 

K. Jaworski 2005, 

Fig. 67.

Ryc. 7. Gilów, pow. Dzierżoniów. Wykop I/80-83 (poszerzenie w 1994 r.). Widok 

od strony północno-wschodniej. Widoczne odsłonięcie 1 (po lewej stronie kadru), 

w którym odkryto styk dwóch różnych konstrukcji obronnych i odsłonięcie 2 

(po prawej), w którym wystąpił wewnętrzny skłon wału drewniano-ziemnego. 


Fig. 7. Gilów. Trench I/80-83 (extension in 1994). View from the NE side. Uncovered 

place 1 (to the left), in which the joint of two different defensive constructions was 

discovered; uncovered place 2 (to the right) in which inner part of wooden-earth made 

embankment was found. According to K. Jaworski 2005, Fig. 78. 

W publikacjach dotyczących umocnień obronnych grodziska w Gilowie wielokrotnie 

zwracano uwagę na ich „mozaikowy” charakter (Bykowski, Kaźmierczyk 1985, s. 59 

n., Jaworski 2001, s. 187 n.). Obecność różnych konstrukcji wałów, zwłaszcza w obrębie 

podgrodzia, mogłaby wskazywać, że powstały one w różnych fazach użytkowania 

grodu (Jaworski, Kaźmierczyk 1990, s. 257). Wyżej już wykazano, że gród w Gilowie 

funkcjonował bardzo krótko, od ostatniej dekady IX w. po początek X stulecia. Dlatego 

też obecnie raczej sceptycznie należy się odnosić do kiedyś usprawiedliwionego poglądu, 

że obiekt ten, użytkowany przez wiele pokoleń, kilkakrotnie miał przebudowywane 

konstrukcje obronne podgrodzia, w wyniku czego powstał konglomerat umocnień 

wzniesionych w różnych technikach. Nie można natomiast wykluczyć, że w krótkim 

okresie funkcjonowania grodu – jedno- lub najwyżej dwupokoleniowym – mogły mieć 

miejsce różnego rodzaju doraźne naprawy obwarowań grodowych, np. uzupełnianie kamieniami 

uszkodzonej oblicówki czy też wypełnianie ubytków występujących na zewnętrznym 

stoku wału. 

Pozbawiony kamiennej oblicówki drewniano-ziemny wał (odmiana e), był w opracowaniach 

dotyczących grodziska w Gilowie postrzegany jako przykład naprawiania 

279

280 



Wykop I/80-83, 

poszerzenie z 1994 r. 

Styk dwóch konstrukcji 

fortyfikacji grodowych: 

muru kamiennego i wału 

drewniano-ziemnego. 


ryc. 79. 

Fig. 8. Gilów. Trench 

I/80-83, extension 

in 1994. Joint of two 

fortification constructions 

– stone wall and woodenearth 

made embankment. 


2005, Fig. 79. 

wału podgrodzia (Jaworski, Kaźmierczyk 1990, s. 257). Jego dość skromna forma, 

w porównaniu z sąsiednimi odcinkami umocnień, mogła wskazywać, że jest to doraźnie 

wzniesiona część umocnień, która zastąpiła zniszczony na tym odcinku wał kamienny 

(mur lub wał z oblicówkami). W celu ostatecznego zweryfikowania tego poglądu 

postanowiono znaleźć styk odcinków wałów wzniesionych w dwóch różnych konstrukcjach, 

technicznie najbardziej się od siebie różniących, czyli wału drewniano-ziemnego 

i kamiennego muru. Jako teren poszukiwań wybrano fragment umocnień leżący między 

dwoma przekopami przez wał (z badań w latach 1980-1983), w których wystąpiły te 

dwie odmienne konstrukcje (d i e). Przekopy przez wał oddalone były od siebie o 17,2 m. 

Nie oczyszczano całej wewnętrznej ściany wału, lecz wykonano trzy odsłonięcia w jej 

przebiegu (ryc. 7). Granicę pomiędzy murem a wałem drewniano-ziemnym stwierdzono 

w odsłonięciu 1, założonym bezpośrednio przy przekopie I, gdzie w latach 1980- 

-1983 odkryto mur kamienny (ryc. 8). 

Granica muru i wału drewniano-ziemnego jest ostro zarysowana, prostopadle do 

przebiegu wału. Po usunięciu kamieni luźno leżących na wewnętrznym skłonie wału 

i u jego podstawy, tworzących rozsypisko wału, odsłonięto długi na 1,8 m fragment 

kamiennego muru, pod względem konstrukcji taki sam, jak wcześniej już rozpoznany 

(Jaworski 1998, s. 465 n., ryc. 4-6). Do muru przylegał długi na 0,5 m odcinek wału, 

zupełnie pozbawiony kamieni. Jest to już fragment sąsiedniego wału, wzniesionego 

w konstrukcji drewniano-ziemnej. 

W celu upewnienia się, czy dostrzeżona granica stanowi rzeczywiście styk odcinków 

konstrukcji obronnych podgrodzia, wzniesionych w dwóch różnych technikach, wykonano 

dwa kolejne odsłonięcia w wewnętrznym skłonie wału, w tej jego części, która po 

odkryciu styku „powinna być” pozbawiona kamieni. W obydwu przypadkach stwierdzono 

występowanie wyłącznie konstrukcji drewniano-ziemnej. W jednym z odsłonięć 

dostrzeżono zwęglone resztki drewnianej obudowy wewnętrznego skłonu wału. Są to 

relikty przynajmniej 4 poziomo leżących jedna nad drugą belek lub dranic, grubych do 

6 cm i zachowanych na długości od 18 do 52 cm. Nie zanotowano w tej sondzie żadnych

konstrukcji kamiennych. Wprawdzie w dolnej i środkowej partii wystąpiło kilka połupanych 

bloczków skalnych, lecz nie tworzą one zwartych ciągów lub innych logicznych układów. 

W kolejnym odsłonięciu odczyszczono skłon drewniano-ziemnego wału, na którym 

zalegały nieregularnie łamane bloki kamienne, niemające jednak postaci zwartego 

kamiennego płaszcza. Nie są one też w inny sposób konstrukcyjnie powiązane z wałem, 

np. przez wkopanie, ustawienie na sztorc itp. 

W świetle uzyskanych podczas tych badań danych ustalono, że występujące w tej 

części podgrodzia dwa różne sposoby budowy wałów są sobie współczesne. Brakowało 

bowiem jakichkolwiek śladów wskazujących na naprawę wałów, celowych wyburzeń 

i innych ingerencji w konstrukcję umocnień. 

W dyskusji nad chronologicznymi relacjami między obydwiema zastosowanymi 

technikami wznoszenia wałów ważną przesłankę stanowi też charakter przyległej strefy 

zabudowy przywalnej, a ściślej stan zachowania odkrytego w 1982 r. budynku nr 5, 

sąsiadującego ze stykiem dwóch konstrukcji wału. Obiekt zachowany jest w niemal pełnym 

zarysie, uszkodzone zostały przez późniejszą zabudowę wziemną tylko jego partie 

oddalone od wału, nieistotne dla obecnych rozważań. Wzniesiony w konstrukcji zrębowej 

budynek nr 5 miał 9,7 m długości (północ-południe), zaś swą szerokością (2,7 m) 

wypełniał znaczną część rynny przywalnej. Ściana zachodnia tego budynku zachowała 

się na całej swojej długości. Budynek pochodzi z czasów założenia grodu, o czym 

przekonuje jego inwentarz – materiał ceramiczny nieodbiegający od poznanego obrazu 

ceramiki gilowskiej, a także zabytki żelazne (m.in. znaleziono tam przewleczkę późnokarolińską 

od garnituru ostrogi). 

Stan zachowania obiektu wskazuje, że w jego najbliższym sąsiedztwie raczej na pewno 

nie były prowadzone prace naprawcze wału ani tym bardziej generalna przebudowa. 

Jest bowiem mało prawdopodobne, aby prace budowlane przy elemencie tak istotnym 

dla funkcjonowania grodu, jak umocnienia obronne, mogły być realizowane bez 

uszczerbku dla przylegającej do nich zabudowy. Prace przy dostarczaniu materiału do 

wznoszenia fortyfikacji, być może konieczność ustawienia jakichś rusztowań musiałyby 

z pewnością mieć wpływ na kształt przyległej zabudowy. Podczas prac wykopaliskowych 

nie zauważono jednak żadnych uszkodzeń ścian budynków sąsiadujących z wałem, 

nie tylko w budynku nr 5, ale również w pobliskich domach nr 2-4 i 6-8. 

Badania urządzeń obronnych grodziska w Gilowie wykazały zatem, że gród ten, 

składający się z grodu właściwego i rozległego podgrodzia, jest założeniem jednofazowym. 

Zróżnicowane konstrukcyjnie odcinki wałów przebadane na grodzie właściwym, 

w miejscach styku wałów grodu właściwego i podgrodzia, a także w obrębie samego 

podgrodzia, gdzie wystąpiło najwięcej odmian konstrukcyjnych wałów, powstały w tym 

samym czasie, najprawdopodobniej w ostatniej dekadzie X w. Podczas krótkiego okresu 

użytkowania grodu nie nastąpiły żadne poważne prace naprawcze lub przebudowy 

jego umocnień. Zagładę grodu spowodował pożar, który strawił prawie cały jego obwód 

warowny i pas przyległej do wału zabudowy oraz obiekty nieruchome, znajdujące się 

w centralnej części podgrodzia i grodu właściwego. Problem czy pożar nastąpił jeszcze 

w momencie zasiedlenia grodu, czy objął już opuszczony przez mieszkańców obiekt 

pozostaje jak dotąd nierozstrzygnięty, chociaż autor tych słów przychyla się raczej do 

drugiej ewentualności. 

281

282 

Metody specjalistyczne – wybrane przykłady 

Zabytki ruchome, pozyskiwane podczas badań grodziska w Gilowie, przekazywane 

były, praktycznie po każdym sezonie wykopaliskowym, analizom specjalistycznym. 

Dotychczas przeprowadzano m.in. analizy metaloznawcze, dokonywane przez Wydział 

Politechniki Wrocławskiej i Marcina Biborskiego z Instytutu Archeologii Uniwersytetu 

Jagiellońskiego, badania archeobotaniczne (prof. Zenon Kosina z Instytutu 

Biologii Uniwersytetu Wrocławskiego), badania archeozoologiczne (prof. Wanda 

Chrzanowska z Zakładu Anatomii Zwierząt Instytutu Weterynarii Akademii Rolniczej 

we Wrocławiu), analizy technologiczne ceramiki (mgr Marcin Biborski z Uniwersytetu 

Jagiellońskiego, mgr inż. Henryk Stoksik z Wydziału Ceramiki Akademii Sztuk 

Pięknych we Wrocławiu; wyniki tych analiz opracowywane są obecnie przez dr. Pawła 

Rzeźnika i mgr Aleksandrę Pankiewicz z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego) 

oraz analizy petrograficzne zabytków wykonywanych z surowców skalnych 

(dr Agnieszka Wójcik z Instytutu Geologicznego Uniwersytetu Wrocławskiego i mgr 

Ilona Jaworska z Muzeum Okręgowego w Wałbrzychu). 

W niniejszym tekście nie sposób przedstawić założeń metodycznych i wyników wyszczególnionych 

powyżej analiz. Przedstawić natomiast można te najbardziej spektakularne, 

które pozwoliły nieco inaczej spojrzeć na kilka zabytków, wydawałoby się dobrze 

już „rozpoznanych” przez archeologów. To nowe spojrzenie dotyczy wykonanego w stylu 

późnoawarskim brązowego okucia zakończenia pasa, fragmentu ozdoby metalowej 

oraz ceramicznego tygielka. 

Jednym z cenniejszych znalezisk na grodzisku gilowskim jest brązowe okucie pasa 

w stylu późnoawarskim (ryc. 9), znalezione w warstwie kulturowej, bezpośrednio 

przy jednym z budynków założonych w sąsiedztwie wału (Jaworski, Paternoga 2002, 

ryc. 1:7, Jaworski 2005, s. 82, ryc. 26 c). Przedmiot zdobiony motywem roślinnym 

w postaci pojedynczej wici o dwóch zwojach znajduje w Europie Środkowej wiele analogii 

formalnych i stylistycznych, datowanych dość precyzyjnie na trzy ostatnie dekady 

VIII stulecia (Zoll-Adamikowa 1990, s. 362), jest zatem starszy od ustalonej dokładnie 

chronologii stanowiska. Zabytek z Gilowa różni się jednak od innych podobnych 

zakończeń istotnym szczegółem technologicznym, na który zwrócił uwagę M. Biborski 

(Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego) podczas prac nad konserwacją 

okucia. Półfabrykat przedmiotu w postaci językowatej płytki został odlany, natomiast 

ornament nacięto na jej górnej powierzchni ostrym narzędziem tnącym (profil nacięcia 

w kształcie litery V). Różni to zdecydowanie zabytek ten od odlewanych od razu 

w postaci finalnej okuć powstałych w kręgu awarskim. Najbliższym okuciem, tak pod 

względem technologicznym, jak też geograficznym, dla zabytku z Gilowa wydaje się 

egzemplarz z Dobrzenia Małego na Śląsku Opolskim (Kosmala, Tomczak 1987, s. 223, 

ryc. 1). Odkrywcy zabytku określili go wprawdzie jako „okucie lite, wykonane techniką 

odlewania z brązu”, jednak szczegóły przedstawione w zaprezentowanym przez nich rysunku 

i zwłaszcza na znanych fotografiach zabytku (Wachowski 1997, fot. II na s. 114), 

zdają się wyraźnie wskazywać na wycinanie ornamentu w polu wcześniej przygotowanej 

płytki. Podobne cechy technologiczne można dostrzec także na okuciu z Ołomuńca 

na Morawach. Znalezisko gilowskie wskazuje, że może istnieć nowa grupa techniczna 

okuć w stylu późnoawarskim i jednocześnie każe poszukiwać dalszych analogii właśnie

dla tej grupy okuć. Nie można w związku z tym traktować, 

przynajmniej na obecnym etapie badań, tego zabytku 

jako „niezależnego wyznacznika chronologicznego” poziomu, 

w którym został znaleziony, tym bardziej że współwystępował 

on wyłącznie z typową dla grodziska ceramiką 

z końca IX-początku X w. Publikując po raz pierwszy okucie 

z Gilowa, skonstatowaliśmy, że okucie to „można (...) 

traktować jako przedmiot już w momencie jego depozycji 

zabytkowy, bo wówczas już około stuletni albo też okaz ten, 

nawiązujący stylistycznie do egzemplarzy późnoawarskich, 

powstał w IX stuleciu, w innym niż awarskie środowisku 

kulturowym” (Jaworski, Paternoga 2001, s. 287). Dzisiaj 

można chyba skłaniać się do drugiej z tych opcji. W przedwielkomorawskich 

Mikulčicach potwierdzona jest produkcja 

w 1. poł. IX w. przedmiotów nawiązujących stylistycznie 

do brązów późnoawarskich (Szymański 1995, s. 129). 

Kresu funkcjonowania tamtejszych warsztatów jak dotąd 

nie ustalono. Możliwe, że jednym z produktów mikulczyckiej 

pracowni jest właśnie okucie znalezione w Gilowie. 

Interesującym zabytkiem odkrytym z Gilowie jest 


Wykop I/99. Brązowe zakończenie 

rzemienia w stylu późnoawarskim. 


ryc. 147 c. 

Fig. 9. Gilów. Trench I/99. Bronze 

fitting of a strap; late Avarian 

style. According to K. Jaworski 

2005, Fig. 147 c. 

fragment przedmiotu, prawdopodobnie część jakiejś ozdoby (Jaworski 2005, ryc. 147 g), 

wykonany z mającego srebrzystą barwę stopu miedzi, ołowiu i cyny (analizę chemiczną 

gilowskiego zabytku wykonał M. Biborski z Instytutu Archeologii UJ), w którym 

zawartość cyny przekracza 16%. Z takiego metalu, określanego jako brąz cynowo-ołowiowy, 

można było wytwarzać wyroby bardzo dobrej jakości, o gładkiej i nieporowatej 

powierzchni. Zabytki wykonane z podobnego stopu, nazywanego przez czeskich badaczy 

„białym metalem” i zawierającego do 20% cyny, odkryto na wielkomorawskim 

cmentarzysku w Starym Městě (Hrubý 1965, s. 333 n.). V. Hrubý przypuszcza, że niektóre 

cechy tego metalu mogły być korzystniejsze niż „tradycyjnego” brązu, zawierającego 

zwykle 6-9% cyny. Przedmioty wykonane z białego metalu były np. bardziej odporne 

na utlenianie, przez co dłużej zachowywały srebrzystobiałą barwę i jednocześnie 

były bardziej odporne na uszkodzenia mechaniczne niż stosunkowo szybko śniedziejące 

wyroby z brązu. Brak szczegółowych analiz chemicznych zabytków ze stanowisk 

morawskich nie pozwala, przynajmniej na razie, jednoznacznie powiązać przedmiotu 

z Gilowa, wykonanego z brązu cynowo-ołowiowego, z odkrywanymi na Morawach 

wyrobami z białego metalu. 

Niewielki gliniany tygielek z ukruszonym uchwytem (ryc. 10) wskazuje na bliżej 

jeszcze nierozpoznaną działalność produkcyjną w gilowskim grodzie. Podobne zabytki, 

datowane zarówno na okres środkowogrodziskowy, czyli na pocz. IX–poł. X w., jak 

i na młodszy okres grodziskowy (poł. X-XI w.), znajdowane były na kilku stanowiskach 

morawskich i czeskich (m.in. Staré Město i Mikulčice na Morawach oraz z Budeč 

w Czechach). Do okazu gilowskiego najbardziej zbliżona pod względem formy jest seria 

tygli odkrytych w Mikulčicach oraz jeden z okazów z Budča (Klanica 1974, s. 75 n., 

ryc. 23:1-8, 24:4,6, Váňa 1995, ryc. 88:6). Zabytki odkrywane w byłej Czechosłowacji 

283

284 


Wykop I/99. Tygielek gliniany. 


Fig. 10. Gilów. Trench I/99. Clay 

skillet. According to K. Jaworski 

2005, Fig. 141. 

zazwyczaj traktowane są jako tygle odlewnicze, związane z produkcją drobnych przedmiotów 

z metali kolorowych (Hrubý 1965, s. 332, Klanica 1974, s. 37 n.). Dotychczas 

nie opublikowano wyników badań fizykochemicznych morawskich i czeskich tygli, które 

– o ile były przeprowadzone – mogłyby wskazać na rzeczywiste pierwotne przeznaczenie 

tych przedmiotów. 

Tygielek odkryty w Gilowie został poddany badaniom specjalistycznym, przeprowadzonym 

przez M. Biborskiego. Analiza fizykochemiczna wewnętrznych ścianek zabytku 

wykazała, że z pewnością tygiel nie był wykorzystywany do produkcji przedmiotów 

z metali kolorowych. Występujące w wewnętrznej partii śladowe ilości srebra, miedzi, 

cyny i ołowiu jednoznacznie kwestionują związek zabytku z warsztatem odlewnika-metalurga. 

Wobec braku materiału porównawczego nie można na obecnym etapie badań 

powiązać zabytku z inną dziedziną wytwórczości, np. z produkcją wyrobów ze szkła. 

Badania petrograficzne zabytków wykonanych z surowców skalnych 

i wypływające z nich wnioski natury historycznej 

W zespole przedmiotów kamiennych, odkrytych na grodzisku w Gilowie, uderza stosunkowo 

duża liczba przęślików wykonanych nie z gliny, lecz z surowca skalnego. Szczegółowym 

badaniom petrograficznym poddano 6 przęślików kamiennych, które zostały 

odkryte do 1995 r. W kolejnych sezonach badawczych (1996-2002) odkryto dalszych 

9 podobnych zabytków. Zbiór kamiennych przęślików z Gilowa liczy zatem już 15 egzemplarzy, 

przy zaledwie 5 okazach ceramicznych. Tak duży procentowo udział przęślików 

kamiennych (75%) nie ma żadnego odpowiednika na innych polskich wczesnośredniowiecznych 

stanowiskach archeologicznych sprzed 2. poł. X w. Przęśliki kamienne 

liczniej pojawiają się w Polsce dopiero w początkach XI w. i później, gdy surowcem do 

ich produkcji były zarówno surowce skalne importowane ze wschodu (łupek wołyński 

z Owrucza), ale też pochodzące z lokalnych złóż, np. na wrocławskim Ostrowie Tumskim 

odkryto w nawarstwieniach datowanych na okres od przełomu X/XI w. po schyłek 

XII w. 99 przęślików kamiennych (wobec 430 glinianych), wśród których 59 zostało 

wykonanych z różowego łupku, pozostałe 40 z wapienia, mułowca i grafitu (Kaźmierczyk 

1990, s. 182). Grodzisko w Gilowie jest więc wśród stanowisk archeologicznych 

znajdujących się w granicach Polski obiektem wyjątkowym, w którym już w okresie plemiennym 

zdecydowanie dominują przęśliki kamienne.

Obszarem, na którym w IX i początku X w. obserwuje się znaczną przewagę przęślików 

kamiennych nad glinianymi, jest teren południowych Moraw. Opublikowana 

ostatnio monografia przęślików z Mikulčic nie pozostawia w tym względzie cienia wątpliwości. 

Wśród 2242 przęślików pochodzących z Mikulčic aż 80,78% zabytków stanowią 

egzemplarze kamienne (ponad 1800 sztuk; Marek, Kostelníková 1998, ryc. 7). Na 

37 przęślików z Břeclavia-Pohanska okazy kamienne tworzą nieco ponad połowę zbioru 

– 19 okazów (Dostál 1975, s. 219 n.). Znane są też z terenu Moraw wczesnośredniowieczne 

pracownie, w których produkowano przęśliki kamienne (Marešová 1977). 

Przęśliki wykonane z surowców skalnych, choć już nie w takiej liczbie, znane są również 

z obszaru południowo-zachodnich Czech, z rejonu Prachatic, gdzie na kilku wczesnośredniowiecznych 

stanowiskach z 2. poł. IX-1. poł. X w. wystąpiły przęśliki wykonane 

z miejscowego surowca – iłowca prachatickiego (Parkman 1995, s. 169 n.). 

Forma i wielkość przęślików odkrywanych w Gilowie wyraźnie nawiązuje do egzemplarzy 

morawskich. Wyróżnić można wśród nich dwie formy stylistyczne, z łukowatym 

profilem powierzchni bocznych oraz z profilem łamanym (facetowanym), 

w których tektonika bryły podkreślona jest przez mniej lub bardziej wyraźne dookolne 

krawędzie. Przęśliki z Gilowa wykonane były z surowców pozyskiwanych w dolnośląskiej 

części Sudetów i Przedgórza Sudeckiego, m.in. ze skały określanej przez geologów 

jako piroklastyk, którego rozpoznane złoże znajduje się w okolicy Wałbrzycha, a zatem 

w bezpośrednim sąsiedztwie stanowiska w Starym Książu, na którym znajdowano zabytki 

w typie wielkomorawskim (Jaworski 2001, s. 202, ryc. 16). Z przedstawianych tu 

spostrzeżeń można więc wnosić, że chociaż same gilowskie przęśliki z pewnością nie 

są importami z Południa, gdyż wykonano je z dolnośląskich surowców, to jednak idea 

użycia do ich produkcji surowca kamiennego jest ewidentnie obca, najprawdopodobniej 

mająca morawskie podłoże. Interesujące, że na terytorium golęszyckim, na którym różnorakie 

elementy morawskie są w materiale archeologicznym bardziej niż na Dolnym 

Śląsku uchwytne (bogate znaleziska przedmiotów metalowych z Chotěbuza-Podobory, 

ale też pojedyncze zabytki z Lubomi) znane są zaledwie 3 przęśliki kamienne (1 z Lubomi 

i 2 z Chotěbuza-Podobory; Foltyn 1998, s.176, 203, tabl. IX:3; Kouřil 1994, s. 158, 

ryc. 82:19) wobec przynajmniej 21 egzemplarzy glinianych. Wniosek, że w golęszyckiej 

części Górnego Śląska przęśliki kamienne były elementami wyraźnie kulturowo obcymi, 

natomiast w Gilowie mogły stanowić fragment rodzimej kultury materialnej mieszkańców 

grodu, zdaje się raczej jednoznacznie wypływać z powyższych spostrzeżeń. 

Interesujące wnioski wypływają również z analizy innej grupy zabytków wykonanych 

z surowca skalnego, czyli osełek i gładzików kamiennych. Badania petrograficzne 

gilowskich zabytków wykazały, że nie wszystkie spośród nich wykonane zostały z surowców 

pochodzących ze śląskich złóż (Jaworski, Wójcik 1997, s. 141). Osełki i gładziki 

wyprodukowane z surowców pozyskiwanych w śląskich Sudetach i na ich Przedgórzu 

były natomiast pod względem surowca bardzo różnorodne (piroklastyki, łupek gruzełkowy, 

piaskowiec, mylonit, łupek kwarcowo-grafitowy, zieleniec i łupek kwarcowo-serycytowy 

(Jaworski, Wójcik 1997, s. 119 n.). Jest to o tyle zastanawiająca sytuacja, że 

w niewielkiej odległości od Gilowa, w rejonie wsi Jegłowa we Wzgórzach Strzelińskich 

(ok. 25 km na północny wschód), znajdują się wychodnie doskonałego surowca do produkcji 

osełek. Tamtejsze złoża łupku serycytowo-kwarcytowego były eksploatowane na 

285

286 

wielką skalę już w okresie wpływów rzymskich, zaś osełki wytwarzane z tego surowca 

rozprowadzane były na obszarze praktycznie całego Śląska (Pazda, Sachanbiński 1991, 

s. 67). Osełki wykonane z łupku z Jegłowej często spotykane są też na stanowiskach 

wczesnośredniowiecznych (Obiszów koło Głogowa, Grodziszcze koło Świdnicy; Pankiewicz 

2005, tabela 4). Obecność tylko jednego egzemplarza potwierdzonego dotychczas 

w Gilowie (spośród 8 dotąd oznaczonych; dotychczas nie wykonano szczegółowych 

badań petrograficznych dla 6 osełek odkrytych w ostatnich latach) musi więc 

zastanawiać. Ta niska frekwencja okazów wykonanych z łupku jegłowskiego wręcz sugeruje, 

że mieszkańcy wczesnośredniowiecznego Gilowa nie znali śląskiego zaplecza 

surowcowego, że byli na tym terenie przybyszami z zewnątrz. 

Na niewielkie rozeznanie w śląskim potencjale surowcowym wskazują również używane 

przez dawnych gilowian kamienie żarnowe. Produkowano je w Gilowie (odkryto 

tu kilka nieukończonych egzemplarzy porzuconych na wale grodu; ryc. 11), z miejscowej 

skały kataklazytu gnejsowego, będącego surowcem zupełnie nienadającym się do 

produkcji żaren. Był to surowiec kruchy, szybko wietrzejący i trudny w obróbce. Tymczasem 

kilkanaście kilometrów na północ od Gilowa, w Masywie Ślęży, znajdowały się 

złoża doskonałego granitu, wykorzystywanego do produkcji żaren już w starożytności 

i we wczesnym średniowieczu (Domański 2002, s. 95 n.). 

Obce pochodzenie mieszkańców wczesnośredniowiecznego Gilowa widoczne jest 

też w danych metrycznych używanych przez nich żaren. Odkryte dotychczas w Gilowie 

kamienie żarnowe, zarówno te znalezione na wale, jak i jedno żarno odkryte wcześniej 

w jednym z budynków na podgrodziu, mają zbliżone wymiary. Zastanawia ich 

stosunkowo duża średnica, oscylująca w przedziale 45-48 cm. Jest to wielkość przekraczająca 

znane z terenu Dolnego Śląska okazy wczesnośredniowieczne, rzadko osiągające 

40 cm średnicy (nieliczne tylko egzemplarze, m.in. zabytek z Będkowic i dwa kamienie 

z Grodziszcza mają zbliżoną średnicę). Parametr ten jest również zdecydowanie większy 

od żaren pradziejowych, produkowanych w okresie wpływów rzymskich w Masywie 

Ślęży. Obserwacja ta prowadzić może do wniosku, że sposób produkcji żaren w Gilowie 

wyrasta z innych niż tutejsze, czyli dolnośląskie, tradycji wytwórczości kamieni żarnowych. 

Nie sposób bowiem przyjąć za zasadny pogląd, że z surowca nieodpowiedniego 

do wykonania żaren wytwarzano egzemplarze większe, w produkcji bardziej pracochłonne 

i narażone w znacznie większym stopniu na uszkodzenia powstające podczas 

obróbki ich dużych powierzchni i długich krawędzi bocznych (rantów). Bardziej zrozumiałe 

byłoby wykonywanie egzemplarzy małych, mierzących do 40 cm średnicy, zbliżonych 

swoją wielkością do śląskich okazów wytwarzanych w okresach poprzedzających 

czasy funkcjonowania grodu w Gilowie (w okresie wpływów rzymskich i w VII-VIII w. 

na terenie osady w Chwałkowie koło Sobótki, stan. 1, na której wystąpiło kilka kamieni 

żarnowych w różnym stanie obróbki), mniej więcej współcześnie z użytkowaniem 

grodu gilowskiego (Będkowice) i w okresie późniejszym (chociażby egzemplarze znane 

z Ostrowa Tumskiego we Wrocławiu). 

Poszukując analogii „wielkościowych” dla gilowskich żaren, nie sposób nie kierować 

się na południe, w stronę Moraw, Czech i Słowacji. Do niedawna w czeskiej i słowackiej 

literaturze archeologicznej kwestia wymiarów kamieni żarnowych traktowana 

była marginalnie. Dopiero w 2003 r. opublikowano monografię kamieni żarnowych

Ryc. 11. Gilów, pow. 

Dzierżoniów. Nieukończone 

kamienie żarnowe zrzucone na 

zewnętrzny skłon wału grodu. 


ryc. 139. 

Fig. 11. Gilów. Unfinished 

quern-stones dropped on 

the external slope of the 

embankment. According to 

K. Jaworski 2005, Fig. 139. 

z Mikulčic, których zbiór sięgał aż 456 egzemplarzy (Marek, Skopal 2003). Autorzy 

monografii jeden z podrozdziałów swojego opracowania poświęcili średnicom kamieni 

żarnowych. Zachowane w całości kamienie żarnowe z Mikulčic (165 egz.) miały od 36 

do 57 cm średnicy, jednak w zdecydowanej większości okazów zawierały się w przedziale 

41-50 cm (87%). Średnice żarnowów z Mikulčic przeanalizowane zostały również 

pod kątem surowca, z których zostały wykonane. Najczęściej spotykane na tym stanowisku 

kamienie żarnowe, wykonane z łupku (Glimmerschiefer) w liczbie 88 egzemplarzy, 

miały średnio 45,80 cm. Kamienie wyprodukowane z riolitu (40 egz.), czyli magmowej 

skały głębinowej zbliżonej swoją strukturą do granitu, osiągały średnicę przeciętnie 

46,76 cm. Na trzecim miejscu pod względem liczby plasują się żarnowy wykonane 

z gnejsów i zlepieńców (po 9 okazów). Kamienie wykonane z gnejsu, czyli surowca skalnego 

najbardziej przypominającego kataklazyty gnejsowe z Gilowa (określane też jako 

granitognejsy), mają przeciętnie 45,89 cm średnicy. Wyraźnie więc widać, że funkcjonujące 

na potrzeby aglomeracji mikulczyckiej pracownie kamieni żarnowych produkowały, 

stosując różny rodzaj surowca, najczęściej okazy o średnicy ok. 45-47 cm, czyli 

o wielkościach zbliżonych do parametrów żaren odkrytych w Gilowie. 

Z przedstawionych powyżej rozważań dotyczących problemów badawczych podejmowanych 

na grodzisku w Gilowie wynika, że dzięki systematycznym badaniom wykopaliskowym, 

prowadzonym dotąd przez blisko 20 sezonów, wspartych szczegółowymi 

analizami specjalistycznymi, obiekt ten, traktowany do niedawna jako gród dla 

południowego Śląska typowy i wiązany z plemieniem Ślężan, należy dzisiaj postrzegać 

zgoła odmiennie. Jego południowa, wielkomorawska geneza raczej nie podlega już 

w tej chwili dyskusji. Problemem badawczym pozostaje natomiast bliższe określenie 

kierunku napływu z Południa grupy ludności, której zawdzięczamy powstanie gilowskiego 

grodu. Brane są pod uwagę dwie możliwości (Jaworski 2001, s. 204), czyli najkrótsza 

droga wiodąca z Moraw poprzez dzisiejszą południową Opolszczyznę oraz nieco 

dłuższy trakt prowadzący z Moraw poprzez wschodnie Czechy i ziemię kłodzką 

(ten wariant tłumaczyłby dość liczne wschodnioczeskie elementy widoczne w ceramice 

z Gilowa). Być może nowe badania, zarówno terenowe, jak i prace analityczne, pozwolą 

na wyjaśnienie również i tej kwestii. 

287

288 

Bibliografia 

Bykowski K., Kaźmierczyk J., Konstrukcje obronne z IX-X w. podgrodzia w Gilowie koło Niemczy, 

w świetle badań w 1983 r., Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 26, 1985 

Bykowski K., Kaźmierczyk J., Lasak I., Grodzisko z IX-X wieku w Gilowie koło Niemczy w świetle 

wyników badań w 1982 r., Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 25, 1985 

Domański G., Ślęża w pradziejach i średniowieczu, Wrocław, 2002 

Dostál B., Slovanská pohřebiště ze středni doby hradištní na Moravě, Praha, 1966 

Dostál B., Břeclav-Pohansko IV. Velkomoravský velmožský dvorec. Brno, 1975 

Dzieduszycka B., Ze studiów nad wczesnośredniowiecznymi technikami budownictwa obronnego. 

Umocnienia wczesnośredniowiecznego Kaszowa w województwie wrocławskim, Slavia Antiqua, 

t. 24, 1977 

Foltyn E. M., Podstawy gospodarcze wczesnośredniowiecznej społeczności plemiennej na Górnym 

Śląsku, Katowice, 1998 

Hołubowicz W., Kaźmierczyk J., Z badań Niemczy Śląskiej w latach 1950-1961, Sprawozdania 


Hrubý V., Staré Město. Velkomoravský Velehrad, Praha, 1965 

Jaworski K., Znaleziska wielkomorawskie w Gilowie, Niemczy i Starym Książu na Dolnym Śląsku, 

(w:) K. Wachowski (red.), Śląsk i Czechy a kultura wielkomorawska, , Wrocław, 1997 

Jaworski K., Elemente der großmährischen Kultur in der Burgwällen Südniederschlesiens, [w:] Velká 

Morava mezi Východem a Západem, red. L. Galuška, P. Kouřil, Z. Měřínský, Spisy Archeologického 

Ústavu AV ČR, t. 17, Brno, 2001 

Jaworski K., Spätkarolingische Kulturelemente auf dem Burgwall in Gilów bei Niemcza (Nimptsch) 

in Niederschlesien vom ausgehenden 9.-bis zum Beginn des 10 Jh., (w:) H.-G. Stephan, K. Wachowski 

(red.) Neue Forschungen zur Archäologie des Mittelalters in Schlesien und Niedersachsen, Wrocław, 

2001 

Jaworski K., Grody w Sudetach (VIII-X w.), Wrocław, 2005 

Jaworski K., Kaźmierczyk J., Z nowszych badań nad konstrukcjami obronnymi grodziska z IX-X w. 

w Gilowie koło Niemczy, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 31, 1990 

Jaworski K., Paternoga M., Bramy podgrodzia wczesnośredniowiecznego założenia obronnego w Gilowie 

koło Niemczy, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 41, 1999 

Jaworski K., Paternoga M., Badania nad umocnieniami grodu w Gilowie w latach 1999-2000, Śląskie 

Sprawozdania Archeologiczne, t. 43, 2001

Jaworski K., Paternoga M., Grodzisko z przełomu IX i X wieku w Gilowie koło Niemczy. Badania 

w 2001 roku, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 44, 2002 

Jaworski K., Rzeźnik P., Kontakty z Morawami i (lub) Czechami około IX/X wieku w świetle nowych 

danych z badań w Gilowie w 1992 roku, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 35, 1994 

Jaworski K., Wójcik A., Przedmioty wykonane z surowców skalnych z grodziska w Gilowie, woj. 

wałbrzyskie, Studia Archeologiczne, t. 29, 1997 

Kaźmierczyk J., Z badań Niemczy Śląskiej w 1962 r., Sprawozdania Archeologiczne, t. 15, 1964 

Kaźmierczyk J., Kamienne elementy obronne grodów śląskich w VIII – XI w., (w:) M. Niemczyk 

(red.), Początki zamków w Polsce, Prace Naukowe Instytutu Historii Architektury, Sztuki i Techniki 

Politechniki Wrocławskiej, Nr 12, Seria: Studia i Materiały, Nr 5, Wrocław, 1978 

Kaźmierczyk J., Grodzisko w Dobromierzu koło Bolkowa. Studium do badań pogranicza Państwa 

Wielkomorawskiego na Śląsku, Studia Archeologiczne, t. 13, 1983 

Kaźmierczyk J., Kamień w kulturze Ostrowa Tumskiego we Wrocławiu w wiekach X-XIII, Wrocław–Warszawa, 

1990 

Klanica Z., Práce klenotníků na slovanských hradištích, Studie Archeologického Ústavu ČAV v Brně, 

Praha, 1974 

Kosmala T., Tomczak E., Okucie typu awarskiego z Dobrzenia Małego, woj. opolskie. Sprawozdania 


Kouřil P., Slovanské osídlení Českého Slezska, Brno-Český Těšín, 1994 

Marek O., Kostelníková M., Die Spinnwirtel aus Mikulčice, Studien zum Burgwall von Mikulčice, 

t. 3, 1998 

Marek O., Skopal R., Die Mühlsteine von Mikulčice, Studien zum Burgwall von Mikulčice, t. 5, 

2003 

Marešová K., Přesleny ze Sadského lupku, Časopis moravského muzea, Vědy společenské, t. 62, 

1977 

Měřínský Z., Keramika 6. až 1. poloviny 13. století na Moravě a její vztahy ke slezské oblasti, Śląskie 

Prace Prahistoryczne, t. 2, 1991 

Moździoch S., Witostowice, Silesia Antiqua, t. 26, 1984 

Pankiewicz A., Die Tonflaschen vom Fundplatz in Gilów bei Niemcza, (w:) P. Kouřil (red.), Die 

frühmittelalterliche Elite bei den Völkern des östlischen Mitteleuropas, Spisy Archeologického Ústavu 

AV ČR, t. 25, Brno, 2005 

Parkman M., Středověké mastkové přesleny na Prachaticku, Zlatá stezka, t. 2, 1995 

289

290 

Pazda S., Sachanbiński M., Problem eksploatacji, użytkowania i dystrybucji łupków kwarcytowych 

(kwarcowo-serycytowych) z rejonu Wzgórz Strzelińskich jako surowca do sporządzania osełek na Śląsku 

w starożytności, Studia Archeologiczne, t. 20, 1991 

Poleski J., O sposobach uprawiania archeologii – w odpowiedzi K. Wachowskiemu, Acta Archaeologica 

Carpathica, t. 32, 1993/1994 

Poleski J., Chronologia i periodyzacja wczesnego średniowiecza w Polsce – osiągnięcia i porażki, 

(w:) M. Kobusiewicz, S. Kurnatowski (red.), Archeologia i prahistoria polska w ostatnim półwieczu, 

Poznań, 2000 

Rzeźnik P., Elementy południowe w ceramice śląskiej w IX-X wieku, (w:) K. Wachowski (red.), 

Śląsk i Czechy a kultura wielkomorawska, Wrocław, 1997 

Szymański W., Stan wiedzy o zabytkach awarskich z obszarów położonych na północ od terytorium 

kaganatu, Archeologia Polski, t.40, z. 1-2, 1995 

Turek R., K otázce velkomoravských vlivů na českou keramiku. Přispěvek k rozboru keramiky z Libice 

n.C., Archeologické rozhledy, R. 25, 1973 

Váňa Z., Lahvovité tvary v západoslovanské keramice, Pamatký archeologické, t. 47, 1956 

Váňa Z., Přemyslovská Budeč. Archeologický výzkum hradiště v letech 1972-1986, Praha, 1995 

Wachowski K., Problem oddziaływań wielkomorawskich w południowej Polsce w świetle nowych badań, 

Przegląd Archeologiczny, t. 42, 1994 

Wachowski K., Śląsk w dobie przedpiastowskiej. Studium archeologiczne, Wrocław, 1997 

Zoll-Adamikowa H., W sprawie chronologii i sposobu publikacji okucia awarskiego z Dobrzenia Małego, 

Sprawozdania Archeologiczne, t. 42, 1990 

Summary 

Investigating the early medieval (IXth – Xth c.) hill fort at 

Gilów, Dzierżoniów district, in the Sudety Foreland 

The hill fort at Gilów, Dzierżoniów district, lies in the southern region of Lower Silesia, in the 

Niemcza Hills, a region of the Sudety foreland about 56 km south of Wrocław, 3 km west of 

the town of Niemcza, one of the main centers of early medieval settlement. Archaeological investigation 

carried out regularly starting from 1957 helped to establish that the fortification was 

used during a relatively short period, from the 890s until the second decade of the 10 th century. 

This dating was determined on the basis of small finds (pottery and metal finds, mainly weapons 

and ornaments) and the form of the structures of the hill fort, most of them defensive, which 

resemble closely similarly fortifications of similar date known from Bohemia and Moravia. This 

chronology is supported by the results of dendrochronology analysis – the only reliably dated 

timber came from a tree felled in 891 (other samples are dated more broadly to the last decade 

of the ninth century).

The encampment at Gilów is one of dozen-odd fortifications having ramparts faced with 

stones known from the Sudety region. Some of the defense-works of varied construction were 

faced on both sides with stone tied to the earth-clay core of the wall in different ways (four alternative 

variants of construction were observed). Gilów also produced a stone wall built of 

broken stone blocs held bound with clay. Similar structures are not known from any other early 

medieval fortification elsewhere in Poland (even in the region of Little Poland to the east where 

the physiographic conditions are similar to those in Silesia). Their first ‘pioneer’ investigation 

was undertaken by Józef Kaźmierczyk in 1957-1962 who went on to refine his method at other 

fortifications in the Sudety region with stone-faced ramparts (Niemcza, Dobromierz). The 

hill fort at Gilów was investigated using the same methodology (J. Kaźmierczyk in 1980-1983, 

K. Jaworski in 1988-2005) with running consultation from Czech researchers more experienced 

in investigating early medieval earthworks in Bohemia and Moravia (mainly Great Moravian 

and early Czech, from the second half of the 9th and early 10th century) which have ramparts 

and gateways of similar construction. 

With an area of nearly 5 hectares the earthwork at Gilów consists of two parts – the main fort 

and its accompanying fortified settlement. The entire structure was defended by ramparts some 

1.5 km in length. During exploration carried so far sections were made through the ramparts at 

five locations and extensive areas of the inner face of the rampart exposed at six other locations 

to determine the internal construction of the rampart and techniques of stone-facing. 

Different segments of the rampart at Gilów are in different construction which probably was 

varied depending on the configuration of the land. Where the rampart run on the edge of a steep 

hillside in an area less likely to be attacked its construction was simpler of smaller dimensions; 

in areas where the terrain was more level and open to attack the defenses were higher, wider and 

faced on both sides with stone. 

Different methods of construction of ramparts at Gilów raised a question of whether this 

diversity of form was not the result of several stages of construction or at least repair when gaps 

would have been patched up using a different technique. A careful study carried out in 1995 to 

explain this point exposed lengths of embankment joining different sections of rampart which 

differed in their construction. All were found to date from a same period. This was indicated not 

only by the points of junction of the differently constructed segments of the wall but also by the 

remains of buildings inside the stronghold situated by next to the ramparts (a building raised 

close to the point of junction during the early phase of the hill fort was still there when the fortress 

fell into disuse; imaginably it would have been demolished to facilitate access during any 

major repairs of the rampart). 

Similar methods of determining the relative chronology of individual sections of the earthwork 

at Gilów were used to understand the chronological relationship between the proper fort 

and the fortified settlement supported with evidence from small finds. It was established that 

the two main elements of the fortification are of the same period. 

The hill fort at Gilów is so far the best understood fortification in Silesia dating back to the 

tribal period. Until recently it was linked with the Western Slav Ślężanie (Sleenzane, Silensi). 

More recent studies suggest that the stronghold was raised as a result of external, ‘non-Silesian’ 

stimuli. It appears at present that the hill fort was established by an armed troop arriving from 

Great Moravia. This argument is supported both by the striking similarity of its defensive structures 

to their Moravian and Early Czech counterparts which they resemble in size, layout and 

form and by the large quantity of Moravian and Early Czech small finds. 

Gilów produced ample Great Moravia material (weapons, tools, ornaments, pottery some of 

which included many Early Czech elements, stone finds etc.; not including ceramics nearly fifty 

items so far), the largest to date assemblage of its kind in Poland. Until the 1950s similar finds 

291

292 

were recovered only in the SW part of the hill fort. Large trenches cut at other locations at the 

stronghold produced the same sort of material showing that the presence of Great Moravian 

material is typical for the entire site at Gilów. 

The finds recovered at the hill fort were later studied by metallographic, petrographic, botanical 

and archaeozoological analysis and most of the results published, some in the form of monographs. 

In 2004 the georadar method was used to identify areas of magnetic anomaly probably 

harboring the remains of further structures, to be studied in future.

Leszek Kajzer 

Zamki to też zabytki 

.................................................................................................................................................................................................................. 

Przeglądając ostatnie numery „Ochrony Zabytków”, dostrzegłem w niej dwa artykuły 

poświęcone różnym aspektom studiów „kastellologicznych”, a więc informujące 

o pewnym ożywieniu zainteresowania zamkami. Są to prace: Anny Pawlikowskiej-Piechotki 

(2004) o turystycznych funkcjach zamków mazowieckich i Jana Janczykowskiego 

(2004), który nakreślił szkic o historii badań i konserwacji zabytków architektury 

obronnej w Polsce. Przeczytałem je uważnie, bo sam srodze zainteresowany jestem tą 

problematyką, a jako stary belfer nie mogę powstrzymać się od krótkiego komentarza. 

Po lekturze pierwszego artykułu wiem już, że PT Autorka nie tylko nie bardzo 

zdaje sobie sprawę z tego, co to są zamki oraz kto i dlaczego je fundował, ale nawet 

nie ma podstawowej wiedzy na temat terenu (a zarazem krainy geograficzno-historycznej) 

określanego jako Mazowsze. Druga praca to przede wszystkim dość udane streszczenia 

najnowszych prac dotyczących szeroko pojętej problematyki zamkowej, a także 

krótkie odautorskie komentarze (potraktowane także jako podpisy pod ilustracje), 

z których wynika, że najważniejsze i najwspanialsze zamki małopolskie np. Tenczyn 

(fot. 4) czy Ojców (fot. 16), nie doczekały się jeszcze w miarę kompletnych badań archeologiczno-architektonicznych, 

a więc poznania w stopniu elementarnym. Większym 

szczęściem obdarzył je więc los (bo po części jeszcze istnieją, tak jak np. nigdy niebadany 

Melsztyn) niż badacze i konserwatorzy. 

Lektura obu artykułów skłania mnie także do domniemania, że profesjonalne uprawianie 

problematyki „kastellologicznej” jest trudne, a może nawet za trudne, podobnie 

zresztą jak archeologia dla całkiem sporej grupy archeologów. By jednak nie poświęcić 

tego tekstu zbytecznym polemikom, postarałem sobie przypomnieć, co robiłem w sensie 

badawczym w trakcie kilkunastu ostatnich lat, jakie zamki badałem, czym się one 

charakteryzowały i wreszcie, z jakimi trudnościami interpretacyjnymi spotykałem się 

podczas opracowywania wyników prac terenowych. W trakcie ostatnich 12 lat spędziłem 

w terenie blisko 15 miesięcy, które poświęciłem badaniom zamków w Sadłowie 

na ziemi dobrzyńskiej (sezony 1994-1997), w Lubawie (1998-2001), Sątocznie (2001- 

2002), Ujeździe koło Tomaszowa Mazowieckiego (2002-2004) i w Pińczowie (od 

2005 r.). Prace w pierwszych 4 zamkach zostały zakończone (z czego 3 – Sadłowo, Lubawa, 

Ujazd – doczekały się opracowań książkowych – Kajzer (red.) 2001; 2004; 2005), 

w Pińczowie dopiero rozpoczęte i nie wiadomo czy będą kontynuowane, gdyż warunkiem 

postępów działań archeologiczno-architektonicznych będzie aktywność budowlano- 

293

294 

konserwatorska władz miejskich zabezpieczających odkrywane relikty. Choć wymienione 

zamki różni właściwie wszystko, tak w sensie architektonicznym, jak też badawczym, 

jest jednak jedna cecha je łącząca, gdyż wszystkie praktycznie nie istnieją, a więc 

są niejako skazane na poznawanie głównie za pomocą metod archeologicznych. 

Omawiane obiekty różnią się zasadniczo stanem zachowania substancji murowanej, 

ukrytej pod powierzchnią gruntu. Relikt zamku w Sadłowie został ostatecznie rozebrany 

dopiero po II wojnie światowej, wtedy, gdy działające w pobliżu ekipy drogowców 

wykorzystały go jako magazyn kruszywa. Relikty murów magistralnych, choć przykryte 

ziemią, dotrwały jednak, przynajmniej fragmentarycznie, do sporej wysokości. Lubawa 

została w I połowie wieku XIX rozebrana przez Prusaków. Była to bardzo typowa 

dla tego państwa rozbiórka o charakterze porządkowym (Kajzer 2002), polegająca 

na ucięciu całego zamku nieco poniżej ówczesnej powierzchni gruntu. Tak więc partia 

dolna murów tej biskupiej warowni zachowana jest prawie kompletnie i tylko zagruzowana, 

sięgającymi 2 metrów, płatami ceglano-wapiennego rumoszu. Sątoczno to jeden 

z niewielu zbadanych archeologicznie prawie zupełnie drewnianych zamków krzyżackich 

z XIV w. Jego skromna część murowana, czyli jedyny ceglany dom, dotrwał częś- 

ciowo jako relikty dolnych partii fundamentowych, częściowo już tylko jako ledwo zachowane 

negatywy po murach. Natomiast po obiektach drewnianych zachowały się pozostałości 

już dość typowe dla naszej grupy zawodowej. Zamek w Ujeździe to obecnie 

pałacowy trawnik, w którym tkwią jeszcze dolne partie murów fundamentowych, których 

korony miejscami zalegają bezpośrednio pod darnią. Okoliczności te sprawiają, że 

obecnie nie wszystkie zachowane fragmenty substancji zabytkowej nadają się do pełniejszej 

analizy architektonicznej. Ostatni obiekt, czyli Pińczów, sukcesywnie rozbierany 

od schyłku XVIII w. i w latach 60. ubiegłego stulecia brawurowo rozpoznany przez 

profesora Adama Miłobędzkiego, to relikt, którego partie fundamentowe pokryte są 

dochodzącą do 3 metrów grubości warstwą białej „kaszy”, czyli drobnego i grubszego 

rumoszu wapiennego, pochodzącego z naturalnej i antropogenicznej destrukcji rodzimego 

surowca, określanego mianem „pińczaka”. Już to krótkie zestawienie informuje, 

że pozostałości analizowanych zamków różnią się między sobą zasadniczo tak stanem 

zachowania zabytkowej substancji murowanej jak i rodzajem i rozmiarami pokrywających 

je ziemnych lub gruzowych nadkładów. Jeśli dodamy do tego zróżnicowanie 

surowcowo-warsztatowe, odmienności w dyspozycji przestrzennej itp., a w końcu zarysujemy 

pełen wachlarz zarówno potencjalnych, jak i możliwych do rozwiązywania, 

pytań badawczych, jasna stanie się konieczność traktowania każdego z omawianych 

zamków jako dosłownego fenomenu, a nie wartości powtarzalnej. A uświadomienie sobie 

wieloznaczności użytego tu określenia „fenomen”, które z kolei analizować można 

pod odmiennymi kątami wielu dziedzin poznania historycznego, prowadzić powinno 

do wniosku o trudnościach piętrzących się na drodze poznawania zamków. Dlatego 

też coraz bardziej utwierdzam się w przekonaniu, iż słysząc sądy osób informujących 

o „metodach badania zamków”, dochodzą do mnie tylko puste i mdłe dźwięki wydawane 

przez ubogich intelektualnie, ale podszytych hochsztaplerstwem, niepoprawnych 

i bezrefleksyjnych zarazem optymistów. 

Nie bez przyczyny relikt zamku traktowany być może jako potencjalnie najpełniejsze 

źródło informacji o wiekach średnich, rozumianych wieloaspektowo i mogących

dostarczyć informacji frapujących dla wielu grup badaczy z różnych dyscyplin nauk 

historycznych. Bogactwo form, treści i znaczeń późnośredniowiecznej architektury 

militaris, które może być porównywalne chyba tylko ze zbytkiem gotyckich katedr 

królewskich, których wykute w kamieniu koronki informują równie dobrze nie tylko 

o trudzie i doskonałości artystycznej pojedynczego człowieka, ale i o wszystkich barwach 

społeczeństwa, w którym żył i działał. Natomiast spotykając na swej drodze zamki 

już formalnie niepełne i w znacznej mierze uszczuplone lub wręcz zatarte funkcjonalnie, 

powinniśmy mieć pełną świadomość trudności, które napotykać będziemy na 

mozolnej drodze, wiodącej do ich możliwie najpełniejszego poznania. 

Problematykę zamkową referowałem też ostatnio na II Kongresie Polskich Mediewistów. 

1 Swe wystąpienie w Lublinie poświęciłem dwóm zagadnieniom. Po pierwsze, 

zreferowałem tam współczesny stan zaawansowania i specyfikę badawczą polskiej kastellologii. 

Nie sądzę jednak, aby zagadnienia te mogły zainteresować konserwatorów. 

Drugą część tamtejszego wystąpienia poświęciłem jednak konserwatorskim aspektom 

zamków i do tej właśnie problematyki należy tu powrócić. Nie analizując starego porzekadła, 

że każda rewolucja z reguły pożera swoje dzieci, przypomnieć tu wypada, że 

zawsze wojna czy czasy przemian ustrojowych były (są) najlepszym okresem sprzyjającym 

szybkiemu bogaceniu się najbardziej aktywnych jednostek, często zresztą wychylających 

się z przysłowiowych nizin społecznych. Wiążące się z takimi wydarzeniami 

procesy wymiany elit nie tylko nieodmiennie interesują historyków i socjologów, ale też 

mają charakter bez mała cykliczny. I tak np. w późnośredniowiecznej Francji, w czasach 

upadku wielkich seniorów, nowe realia społeczne i finansowe najpierw doprowadzały 

ich wielkie warownie do stanu określanego jako „zamki nędzy”, a potem siedziby te 

stopniowo przechodziły w ręce paryskich kuśnierzy i złotników, których synowie pysznili 

się już renesansowym splendorem swych nowo odbudowanych, fałszywie „odwiecznych”, 

ale równocześnie nadal bezpiecznych, rezydencji. Powracając do realiów polskich 

nie mamy wątpliwości, że najwyraźniejsze zjawiska procesu wymiany elit nastąpiły 

w wieku X (w czasach opanowania przez gnieźnieńskich Polan pertynencji swego plemiennego 

państewka), w wieku XIII (gdy ustrój prawa książęcego zastąpiony został 

feudalizmem) i w latach 60. XVI w., gdy sojusz króla i średniej szlachty doprowadził 

do końca proces określany jako „egzekucja dóbr”, litościwie nie wspominając o zawirowaniach 

czasów nam bliższych. Nie powinno chyba ulegać wątpliwości, że przemiany 

ustrojowe przełomu lat 80. i 90. XX w. generują zarówno procesy, które określane są 

jako „powroty do własnych gniazd” (Rydel 2004), jak i przemiany dawnych rezydencji 

w obiekty hotelowo-turystyczne, a więc usługowe, mające dostarczać nowym właścicielom 

sowitych dochodów (Rouba 2004). Wielki to zbiór problemów, ale dla środowiska 

konserwatorskiego po części marginalny, bo dostępny przede wszystkim badaniom 

socjologów. 

W wystąpieniu na wspomnianym lubelskim kongresie mediewistów zająłem się obszerniej 

współczesnymi przemianami kilku zamków małopolskich (Korzkwią, Tropsztynem, 

Kurozwękami, Bobolicami i Sobkowem) oraz Kliczkowem na Śląsku Dolnym, 

Chudowem na Śląsku Górnym, wielkopolskim Sierakowem i mazowieckim, a w zasadzie 

historycznie rzecz biorąc, podlaskim, Tykocinem (Kajzer – w druku). Ich nowe kreacje 

i nowe drogi życiowe to jednakże temat rzeka, zupełnie niemożliwy do omówienia 

295

296 

w ramach tego szczupłego tekstu. Z tej też przyczyny chciałbym tu zatrzymać się tylko 

na jednym aspekcie relacji pomiędzy zamkami a konserwatorami, dotyczącym przygotowania 

służb konserwatorskich do prawidłowego stymulowania tych przemian. To też 

zbiór zbyt obszerny, który powinien być ograniczony do szerokości optyki tak archeologów 

badających czasy historyczne, jak i archeologów – pracowników służb konserwatorskich. 

Dopiero takie zawężenie tematyki pozwala postawić przed nami pytanie: jak obie 

te grupy przygotowane są do ochrony tej specyficznej kategorii stanowisk archeologicznych, 

jakimi są zamki? Wstrzymując się przed pochopnością odpowiedzi, jako swoisty 

komentarz pragnę przytoczyć urywek tekstu publikowanego w książce popularnej, ale 

o sporych walorach artystycznych i informacyjnych. Z relacji miłośnika zamków dowiedziałem 

się, że nowi właściciele jednej z warowni „obniżyli nawarstwiony przez wieki 

teren... dzięki czemu odsłoniły się w całej okazałości stare mury” (Szczepanek 2004: 

208-209). Kolejna część relacji jest równie optymistyczna, gdyż właściciel młodszy 

i „nadzorujący wszystkie prace jego ojciec” poprawili jeszcze otoczenie zamkowe przez 

„wykopanie i nawodnienie starej fosy”. Być może to smutny wyjątek. Ale jeśli wydarzenia 

takie w ogóle mają miejsce, to czy nie spychają nas w stronę „rewitalizacji” lub „restytucji” 

realizowanej na poziomie połowy i 2. połowy wieku XIX? Były to też dobre 

czasy, ale chyba nie dla wszystkiego i wszystkich. Może więc w polskich warunkach 

myśl i teoretyczna refleksja konserwatorska pozostają wyraźnie przed realiami terenowymi 

i działaniami wykonawczymi? 

Na naszych oczach rodzi się w Polsce nowa grupa społeczna, bardzo przypominająca 

tę, którą na XV-wiecznym Śląsku określano jako „Schlossherren” (określenie to 

stosował ostatnio T. Jurek – 2004: 416). Sądzić wypada, że jest ona bardziej zróżnicowana 

kulturowo niż ekonomicznie, gdyż biorąc pod uwagę ten ostatni aspekt, często 

prezentuje wielkie możliwości finansowe. Nie są też wyjątkiem inne ambicje, sięgające 

poziomu senatorskiego. A za tymi idą także równie duże wpływy i możliwości, także 

wywierania mniej lub bardziej delikatnego nacisku na wydawanie przyjaznych decyzji 

przez środowiska konserwatorskie. Zjawisko odbudowy i adaptacji starych zamków jest 

więc procesem nie do zatrzymania, a moda na odbudowanie i posiadanie prawdziwego 

zamku będzie narastać. 

I dlatego, nie szukając łatwych odpowiedzi, pilnie zastanowić się wypada, jak środowisko 

archeologiczno-konserwatorskie jest do opisanego problemu przygotowane merytorycznie, 

a jak mentalnie i gdzie pozostało najwięcej do zrobienia? Sądzę, że od 

strony prawnej prawie wszystko jest jasne, o meritum też nie należy za wiele mówić, 

ale za to... Opisana problematyka sprowadzona więc być może na dobrą sprawę do pytania, 

jakie są praktyczne możliwości rozsądnego, zgodnego z kanonami konserwatorskimi, 

zdrowym rozsądkiem i realnymi możliwościami prawno-administracyjnymi 

sterowania wielkimi ludzkimi ambicjami, z reguły dodatkowo nabrzmiałymi sporymi 

pieniędzmi? 

Bo jak dotychczas relacje pomiędzy nowymi właścicielami zamków a konserwatorami, 

interesujące nawet prasę codzienną, relacjonowane są w taki sposób, jak przedstawił 

to niedawno Leszek K. Talko: „Pan na zamku nienawidzi biurokracji i konserwatorów 

zabytków, którzy pętają go przepisami. Biurokracja nienawidzi panów na zamkach” 

(Talko 2005: 49). Nie wnikając w przyczyny całokształtu tych relacji, powodujących

opisane trudne miłości lub nienawiści, rola w nich archeologa mającego przeprowadzać 

obserwacje archeologiczno-architektoniczne nie powinna podlegać dyskusji. 

Zdaję sobie sprawę, że przedstawione tu tezy mają charakter wysoce autorski. Doceniając 

aktualność problemu i potrzebę dyskusji na ten temat, rad będę z każdej polemiki. 

Przypis 

1 Referat ten, wygłoszony we wrześniu 2005 r. miał tytuł „Problematyka badawcza zamków 

w Polsce” 

Bibliografia 

Janczykowski J., Zarys historii badań i konserwacji zabytkowej architektury obronnej w Polsce, 

Ochrona Zabytków, nr 3/4, 2004 

Jurek T., Elita Śląska w późniejszym średniowieczu, (w:) W. Fałkowski (red.) Kolory i struktury 

średniowiecza, Warszawa, 2004 

Kajzer L. (red.) Zamek w Lubawie. Dawniej i dziś, Lubawa, 2001 

Kajzer L. (red.), Zamek w Sadłowie na ziemi dobrzyńskiej, Rypin, 2004 

Kajzer L. (red.), Z dziejów Ujazdu koło Tomaszowa Mazowieckiego. Rezydencje - kościół – miasteczko, 

Łódź–Ujazd, 2005 

Kajzer L., „Dla porządku czy dla pieniędzy”, czyli z problematyki badań archeologiczno-architektonicznych 

(w:) Castrum, urbis et bellum. Sbornik nawkowych prac, Baranavičy, 2002 

Pawlikowska-Piechotka A., Funkcje turystyczne zamków Mazowsza, Ochrona Zabytków, nr 1/2, 

2004 

Rouba R., Hotele w obiektach zabytkowych, Ochrona Zabytków, nr 1/2, 2004 

Rydel M., Powroty do dawnych włości. Dwory i pałce, które wróciły do przedwojennych właścicieli do 

1989 roku (Wyniki badań nad sytuacją polskich dworów do 2003 roku), (w:) Dwór polski. Zjawisko 

historyczne i kulturowe. Materiały VII seminarium zorganizowanego przez Oddział Kielecki 

Stowarzyszenia Historyków Sztuki i Dom Środowisk Twórczych w Kielcach, Warszawa, 2004 

Szczepanek Z., Zamki Pomorza, Warmii i Mazur, Gdańsk, 2004 

Talko L.K., Zamek dla konia, Wysokie Obcasy, nr 46 (344), 2005 

297

298 

Summary 

Castles are also relics 

The present text contains remarks concerning the state of research on castles in Poland, the state 

of their preservation as relics and modern transformations. It consists of two parts. In the first 

one, the author briefly reports the results of his latest terrain research on castles, of archaeological-architectural 

character, carried out in five towns. The towns are: Sadłowo and Ujazd near 

Tomaszów Mazowiecki where baronial castles existed, and Lubawa where Chełmno bishops resided; 

Sątoczno which was a seat of a commander for a short time, and longer a seat of Teutonic 

“waldmeister” as well as Pińczów built by bishop of Cracow – Zbigniew Oleśnicki. They all significantly 

differed, and a feature that links them at present times is that they practically (in cubic 

content version) no longer exist. 

The other part of the text is devoted to remarks on modern threats, which the castle remains 

are confronted with. They need intensification of conservator’s actions. In recent years, intensification 

of a process of castles’ reconstruction can be observed. They are often re-used serving as 

hotels or private residences. In my considerations, I suggest that conservator’s services are sometimes 

poorly prepared for negotiations with private owners which concern limits and methods of 

castles’ reconstruction. Irrespective of this complicated problem, it is incumbent on archaeologists 

– conservators and conservator’s service workers – to exact certain more general settlements. 

They also consist in a fact that before planned building-adaptation operations, each castle would 

become a subject of archaeological-architectural research on a wide scale.

Anna Marciniak-Kajzer 

Czy późne średniowiecze i nowożytność 

są nadal epokami niedostępnymi dla archeologów? 

.................................................................................................................................................................................................................. 

Pytanie to tylko z pozoru wydaje się retoryczne lub po prostu prowokacyjne. Wiemy 

przecież, że od końca lat 60. XX wieku, czyli już od ponad 40 lat, archeologia późnego 

średniowiecza i nowożytności, nazywana niekiedy archeologią historyczną lub też staropolską, 

rozwija się w Polsce bardzo dynamicznie. Zastanowić się jednak trzeba, czy 

szybki rozwój jest zawsze rozwojem prawidłowym? Temu zagadnieniu chciałabym poświęcić 

tych kilka uwag. 

Zacznijmy od tego, że tytułową niedostępność należy rozważyć na kilku poziomach. 

Ze względu na to, że większość zgromadzonych tu osób związana jest ze służbami 

konserwatorskimi – jako pierwsze zagadnienie wysuwa się oczywiście możliwość 

prowadzenia badań wykopaliskowych stanowisk pochodzących z epok historycznych. 

Oczywiście takie możliwości od dawna istnieją. Przyjrzyjmy się jednak, jak to wygląda 

w praktyce, czyli ponarzekajmy na brak pieniędzy. 

Chyba wszyscy zdajemy sobie sprawę, że do tej pory badane były przede wszystkim 

stanowiska posiadające własną formę terenową, czyli – grodziska, a także ruiny 

zamków, czasami klasztorów i kościołów. Badania tego typu obiektów mogą przynieść 

najbardziej spektakularne efekty, są więc najbardziej pożądane. Najłatwiej jest również 

zauważyć, że są niszczone, a tylko to otwiera przecież furtkę do kasy konserwatorskiej. 

Gdybyśmy jednak tę sytuację odnieśli np. do badań nad kulturą łużycką, oznaczałoby 

to, że powinniśmy przebadać tylko jej grody, a zrezygnować z wykopalisk na osadach 

i cmentarzyskach. Z pewnością taki pomysł wydaje się niedorzeczny. Wszyscy jednak 

wiemy, że tak wygląda stan badań nad osadnictwem późnośredniowiecznym. Na palcach 

jednej ręki policzyć można badania grodzisk czy zamczysk, którym towarzyszyłyby 

kompleksowe wykopaliska na sąsiednich osadach lub cmentarzyskach. Przykłady 

takich działań obserwować mogliśmy w Siedlątkowie czy Kościelnej Wsi na Kujawach 

(Kamińska 1968; Kajzer 1994). 

Czasami w ramach prac na grodzisku robiono „przy okazji”, bez dodatkowych funduszy, 

niewielkie zazwyczaj sondaże, aby sprawdzić chronologię stanowiska (Marciniak-Kajzer, 

Horbacz 1996: 123-4). Do rzadkości należą kompleksowe badania osadnicze, 

takie jak w Kleczanowie, obejmujące zarówno wczesne, jak i późne średniowiecze 

(Kleczanów) lub w Kałdusie, dotyczące jednak wczesnego średniowiecza (Chudziak 

2003; 2004). 

299

300 

Podobnie wygląda sytuacja w przypadku osad niezwiązanych z żadną warownią. 

W Polsce nie prowadzi się badań tzw. zanikłych wsi, co jest zwyczajem chociażby u naszych 

południowych sąsiadów (Polla 962; Nekuda 1985; Nekuda R., Nekuda V. 1997). 

Tak więc nie wiemy prawie nic o rozplanowaniu wsi z różnych rejonów kraju, typie 

i przemianach budownictwa, a przecież to właśnie osadnictwo wiejskie dominowało 

w krajobrazie średniowiecznej Polski. Podobnie słabo poznaliśmy, jak dotychczas, kulturę 

materialną chłopów. 

Ilość tzw. materiałów dworskich, a ostatnio także miejskich, jest stosunkowo duża. 

Musimy jednak zdawać sobie sprawę, jak mało reprezentacyjne są one dla obrazu całości 

kultury materialnej średniowiecza. Ma to daleko posunięte implikacje, chociażby 

dla prawidłowości datowania materiałów pozyskiwanych w czasie badań powierzchniowych. 

Już 25 lat temu Jerzy Kruppé (Kruppé 1981: 22-23) zwracał uwagę na fakt, 

że odnajdywanie, nawet w bliskiej odległości, różnych technologicznie materiałów ceramicznych, 

bardziej tradycyjnych i „nowocześniejszych”, nie zawsze przekłada się na 

różnice chronologiczne rozpoznawanych stanowisk. Często są to bowiem odmienności 

w kulturze materialnej różnych, tak bardzo przecież zróżnicowanych, grup feudalnego 

społeczeństwa. 

W przypadku perspektyw badań wsi można mieć jednak nadzieję, że najbardziej demokratyczny 

dla wszystkich epok program badań autostradowych w niedługim czasie 

pozwoli uzyskać choćby szczątkową wiedzę na ich temat. 

Jeśli chodzi o badanie cmentarzysk późnośredniowiecznych, to jest to typ badań, 

których archeolodzy raczej starają się unikać. I nic dziwnego, brak wyposażenia pochówków 

powoduje, że nie są one dla nas specjalnie interesujące. Chętnie jednak poznalibyśmy 

wyniki badań antropologicznych interesującej nas populacji. W jak znaczny 

sposób dane antropologiczne mogą wzbogacić nasze wnioskowania, pokazuje opracowanie 

Bogdana Łuczaka (Łuczak 1996). 

W ostatnich czasach, ze względu na boom inwestycyjny, radykalnie wzrosła liczba 

badań w miastach. To cieszy, zwłaszcza jeśli są to duże programy badawcze, prowadzone 

przez zespoły wyspecjalizowane w badaniach miejskich. Przykłady badań wrocławskich, 

elbląskich, kołobrzeskich, gdańskich czy innych, rzeczywiście dają nadzieję 

na znaczny przyrost naszej wiedzy na temat średniowiecznych organizmów miejskich. 1 

Znacznie więcej obaw budzą losy niedużych badań czy nadzorów, do których angażowani 

są czasami przypadkowi badacze, zupełnie niezainteresowani problematyką miejską. 

Niestety, dopiero za kilka lat dowiemy się, czy ten wysiłek terenowy nie zostanie 

w dużej mierze zmarnowany przez brak opracowań wyników badań – czyli znowu – czy 

znajdą się na to pieniądze i dobre chęci. 

Przedstawiony pokrótce obraz pokazuje, jak bardzo nierównomiernie rozłożone są 

nasze wysiłki badawcze. Kompleksowe badania osadnicze stanowisk pradziejowych, 

w czasie których prowadzone są wykopaliska na osadzie, cmentarzysku, a często również 

na towarzyszących im krótkotrwałych obozowiskach czy wyodrębnionych osadach 

produkcyjnych, są w naszym kraju o ile nie normą, to bardzo częstą praktyką. Badania 

całych zespołów osadnictwa średniowiecznego nadal niestety pozostają wyjątkami. 

W takiej sytuacji każdy archeolog, który usiłuje napisać studium osadnicze z epok 

historycznych, musi w przeważającej mierze oprzeć się na wynikach badań AZP.

Proszę się nie obawiać, nie zamierzam dokonywać tutaj krytyki metody badań powierzchniowych, 

to zrobiono już wielokrotnie... (Mazurowski 1980; Archeologiczne... 

1996). W przypadku komisji odbierających arkusze AZP materiały z późnego średniowiecza, 

jeszcze nie tak dawno bezwzględnie rugowane, po wielu latach doczekały się 

pełnej nobilitacji i już są traktowane tak jak materiały pradziejowe. Problem jednak 

polega na tym, że należy je traktować inaczej! Nadmierna liczba punktów czy śladów 

osadniczych nagromadzonych w jednym miejscu nie zawsze jest spowodowana materialną 

zachłannością badacza, czasami świadczy o długotrwałym osadnictwie jednodworczym. 

Podobnie olbrzymie, słabo nasycone ułamkami naczyń stanowiska to nie 

zawsze nieudolność w wyznaczaniu granic osad, a być może ślad po „wędrującej” wsi 

w typie ulicówki, nie wspomnę tu już o kłopotach z rozpoznawaniem zasięgu pól nawożonych 

odpadkami gospodarskimi. Aby uniknąć nie zawsze miłych dyskusji w czasie 

oceny arkuszy AZP, nawet archeolodzy zdający sobie sprawę ze specyfiki osadnictwa 

średniowiecznego, dla świętego spokoju dokonują pewnych korekt, co niestety wypacza 

obraz struktury osadnictwa. To wszystko powoduje, że piszemy różne prace na podstawie 

dokumentacji AZP, już we wstępie zaznaczając naszą niewiarę w prawdziwość danych, 

na które się powołujemy – sytuacja doprawdy paradoksalna. 

Ideałem byłoby, gdyby w planowanej akcji weryfikowania badań AZP przynajmniej 

wybrane wsie o średniowiecznej metryce potraktować nieco inaczej. Przede wszystkim 

powierzyć to zadanie osobom zajmującym się czasami historycznymi. Szczególnie 

istotne byłoby tu przyjrzenie się tym wsiom, w których już w średniowieczu funkcjonowały 

dwór i kościół. Otrzymane w wyniku takich badań informacje, zarówno dotyczące 

topografii, jak i zróżnicowanej kultury materialnej takich osad, byłyby nie do 

przecenienia. 2 

Kolejna niedostępność wiąże się również z brakiem funduszy, lecz czasami również 

z brakiem – powiedzmy – dobrych chęci lub pracowitości niektórych badaczy. Stanowiska 

późnośredniowieczne charakteryzują się zazwyczaj bardzo dużą liczbą ruchomych 

materiałów zabytkowych – przede wszystkim ceramicznych. Kilka, kilkanaście 

tysięcy fragmentów naczyń i kafli piecowych to raczej norma niż wyjątek. Nietrudno 

więc sobie wyobrazić, ile czasu i pracy należy poświęcić na dobre ich opracowanie. 

O ile bogaty zbiór kafli pozwala na napisanie interesującej publikacji, o tyle opisywanie 

tysięcy ułamków skorup mało kogo interesuje. Oczywiście znacznie bardziej 

spektakularne byłoby opisanie konkretnych naczyń kuchennych i stołowych. W średniowieczu 

pojawiają się przecież zupełnie nowe, rzadko spotykane wcześniej formy. 

Oprócz garnków i mis do użytku wchodzą: rynienki, trójnóżki, pokrywki, a przede 

wszystkim naczynia typowo stołowe: kubki, kufle, dzbanki, talerze. Jednak zrekonstruowanie 

całego asortymentu wyposażenia kuchni czy odtworzenie „serwisu” stołowego 

wymaga posklejania tysięcy skorup i wykonania rekonstrukcji naczyń, czyli skorzystania 

z usług pracowni konserwacji ceramiki. To jednak sporo kosztuje, a pieniądze, 

które zazwyczaj otrzymujemy na badania, ledwie wystarczają na same wykopaliska. 

Nierekonstruowane naczynia nie mogą siłą rzeczy doczekać się prawidłowego opisu 

i interpretacji, a jak ciekawe wyniki przynieść może holistyczna analiza ceramicznych 

artefaktów, pokazuje np. studium Krystyny Sulkowskiej-Tuszyńskiej z 1997 roku (Sulkowska-Tuszyńska 

1997). 

301

302 

Chyba nikogo nie dziwią (choć powinny!) publikacje stanowisk, w których opis ceramiki 

naczyniowej kończy się na podaniu liczby zinwentaryzowanych fragmentów. 

Przyjął się już powszechnie zwyczaj opisywania ceramiki naczyniowej według grup 

technologicznych i podawanie ich statystyki. Jednak częsty brak możliwości wykonania 

profesjonalnej konserwacji nie pozwala na odtworzenie poszczególnych form i określenie 

liczby poszczególnych asortymentów wykorzystywanych naczyń. Tak więc to, co w 

założeniu miało być „wstępną waloryzacją”, traktowane bywa jako osiągnięcie końcowe 

(Kajzer 1991). 

Stosunkowo krótki, w porównaniu z innymi epokami, czas zalegania zabytków 

w ziemi sprawia, że znacznie częściej na wydobywanych naczyniach odnajdujemy dobrze 

zachowane pozostałości przechowywanych w nich substancji. Stwarza to znakomite 

możliwości wykonania specjalistycznych analiz, ale ich kosztu nie udźwignie zdecydowana 

większość badawczych budżetów. 

O ile jednak wydobyta z ziemi ceramika nie niszczeje i ma szanse doczekać lepszych 

czasów, to wykopane przez nas przedmioty metalowe, a zwłaszcza żelazne, jeśli nie zostaną 

poddane szybkiej konserwacji, ulegają bezpowrotnemu zniszczeniu. Uratowanie 

ich wymaga nie tylko kosztownej konserwacji, ale często pociąga za sobą konieczność 

wykonania zdjęć rentgenowskich czy badań składu stopu. A przypomnijmy, że w przypadku 

stanowisk średniowiecznych zabytki metalowe należą do stosunkowo licznych. 

Brak konserwacji wydobytych przedmiotów skutkuje również ich znacznie słabszym 

poznaniem. Być może niszczejące w piwnicach amorficzne bryły skorodowanego metalu 

kryją, a raczej kryły, w sobie prawdziwe skarby? Bez konserwacji pozostają jednak 

przedmiotami „niezidentyfikowanymi” lub „nieokreślonymi”, zapełniając wprawdzie 

tablice rysunkowe, jednak nie przynosząc istotniejszych informacji. 

Uwagi powyższe dotyczyły w równej mierze szkód wyrządzanych zarówno przez 

brak funduszy, jak i grzechy archeologów. Teraz jednak kilka słów na temat tego, że 

nawet najlepsze chęci badacza nie pomogą, bez zmiany nastawienia w przydzielaniu 

funduszy na badania archeologiczne stanowisk z epok historycznych. Przede wszystkim 

nowoczesne standardy wymagają, by datowanie stanowisk za pomocą tradycyjnych 

metod archeologicznych, było potwierdzone przez daty uzyskane z badań fizyko- 

-chemicznych. Niestety są one w naszych realiach bardzo drogie, więc w dalszym ciągu 

wymóg ten nie stał się normą. Nawet najzdolniejszy i najbardziej pracowity archeolog 

nie przeprowadzi samodzielnie analizy kości czy innych badań archeozoologicznych 

i paleobotanicznych, konserwacji przedmiotów wykonanych z materiałów organicznych, 

analizy zapraw murarskich czy szkła. A materiałów wymagających takich analiz stanowiska 

średniowieczne przynoszą zwykle znacznie więcej niż stanowiska pradziejowe. 

Trudno też się dziwić archeologowi, który otrzymał na badania stanowiska określoną 

sumę pieniędzy, że nie ogranicza areału wykopu, odkładając pieniądze na ewentualne 

przyszłe analizy. Na początku badań nie wiemy przecież co ani w jakich ilościach do 

tych analiz będzie się nadawało. Dochodzi do tego również sposób oceniania wysiłku 

badawczego, często przede wszystkim na podstawie ilości „przekopanych metrów kwadratowych”. 

Kolejne uwagi, którymi chciałabym się z Państwem podzielić, dotyczą specyfiki 

prowadzenia wykopalisk na stanowiskach średniowiecznych. Wykopy na stanowiskach

pradziejowych są z reguły dosyć płytkie, a liczba warstw rzadko przekracza kilkanaście. 

Głębokość wykopów na stanowisku późnośredniowiecznym jest zazwyczaj znacznie 

większa, często osiągając 3, a nawet 4 m. Układy stratygraficzne są wielokroć bardziej 

złożone. Liczbę warstw obserwowanych na profilach liczy się w dziesiątki, czasami setki. 

Ich właściwa interpretacja, a przede wszystkim wydzielenie funkcjonalnych zespołów, 

pozwalających na odtworzenie dziejów stanowiska, wymaga dużego doświadczenia. 

Przy obecnym systemie przetargów na prace archeologiczne zdarza się, że osoba, 

która nigdy nie widziała stanowiska późnośredniowiecznego, dostaje pozwolenie np. na 

badania w mieście. Wszyscy wiemy, że ma ona niewielkie szanse na dobre przekopanie, 

a przede wszystkim prawidłowe zadokumentowanie i opracowanie takiego stanowiska. 

Pozostawmy bez odpowiedzi pytanie, kto w tym przypadku jest bardziej winny, archeolog, 

który przeliczył się z siłami, czy brak możliwości odpowiedniego doboru wykonawcy 

badań? 

Zupełnie wyjątkowej uwagi wymagają stanowiska z zachowaną substancją murowaną. 

Tu konieczne jest zadokumentowanie nie tyko tego, co pod ziemią, do czego archeolodzy 

są przyzwyczajeni, ale również tego, co znajduje się ponad poziomem gruntu. 

Wymaga to znowu odpowiedniej wiedzy i umiejętności, a czasem również konsultacji 

architekta. O kosztach wykonania dokumentacji fotogrametrycznej wolę nie wspominać. 

Musimy jednak zdawać sobie sprawę, że nowoczesna archeologia wymaga coraz 

większej precyzji dokumentowania procesu eksploracyjnego. Zwykły niwelator czy teodolit 

pozwala na wykonanie nawet bardzo dużej liczby pomiarów. Ma to zwykle na celu 

otrzymanie trójwymiarowego obrazu badanego stanowiska. Jednak przetworzenie uzyskanych 

w ten tradycyjny sposób danych, aby nie były tylko tabelką – ozdobą sprawozdania, 

ale pozwalały na uzyskanie modelu cyfrowego odkrywanych struktur – wymaga 

specjalistycznych graficznych programów komputerowych i, co oczywiste, nowoczesnego 

sprzętu. Ze względu na złożoność stratygrafii stanowisk późnośredniowiecznych 

tym pilniej powinniśmy dążyć do pełnego wykorzystania metod cyfrowych w procesie 

eksploracji (Gołembnik 2004). Czy będziemy w stanie samodzielnie sprostać nowym 

procedurom badawczym, czy konieczna będzie tu współpraca geodety lub informatyka, 

w znacznym stopniu zależeć chyba będzie nie tylko od umiejętności i chęci archeologa, 

ale również od stopnia złożoności stratygraficznej i wielkości stanowiska. 

Pora poświęcić również kilka słów pracy kameralnej. Należy przede wszystkim 

przypomnieć, że przed przystąpieniem do badania stanowiska późnośredniowiecznego 

czy nowożytnego badacz jest zobowiązany do przeprowadzenia kwerendy w źródłach 

historycznych. Wymaga to jednak odpowiedniego warsztatu naukowego, którym rzadko 

kiedy dysponują adepci archeologii, jeśli nie ukończyli specjalizacji z epok historycznych. 

Poza tym konieczność odwiedzenia czasami kilku archiwów w różnych miastach 

i uzyskania kopii niektórych dokumentów, materiałów ikonograficznych czy kartograficznych 

to znowu dodatkowe koszty. Oczywiście kwerendę źródłową można również 

zlecić historykowi, ale na to potrzebne są jeszcze większe fundusze. 

Trzeba również wspomnieć o kolejnej niedogodności, jaką mają do pokonania badacze 

późnego średniowiecza i czasów nowożytnych. Są to kłopoty z publikowaniem 

wyników prac wykopaliskowych. Badania stanowisk z epok w pełni historycznych 

stanowią w naszym kraju od kilku lat zdecydowaną większość. A jednak największe 

303

304 

ogólnopolskie czasopisma archeologiczne nastawione są zdecydowanie na publikowanie 

materiałów pradziejowych. Jeśli nawet archeologia historyczna traktowana jest sprawiedliwie 

i dostaje tyle samo miejsca, co np. epoka brązu, to i tak ze statystyki wynika, że 

powinna otrzymać, co najmniej trzy razy tyle. Wydawana przez Uniwersyteckie Centrum 

Średniowiecza i Nowożytności „Archaeologia Historica Polona” najczęściej publikuje 

referaty z cyklicznych konferencji, organizowanych przez Centrum, a Kwartalnik 

Historii Kultury Materialnej w ogóle nie przyjmuje sprawozdawczych prac archeologicznych. 

Sytuację chyba tylko w nieznacznym stopniu poprawi wydawany przez Krajowy 

Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków „Monument”, który jako pismo interdyscyplinarne, 

też nie może poświęcić archeologii zbyt wiele miejsca. 

Pozostaje więc publikowanie sprawozdań w periodykach stricte regionalnych, do 

których dostęp potencjalnego czytelnika z innego regionu jest w znacznej mierze utrudniony. 

W takich warunkach przeprowadzenie kwerendy w poszukiwaniu konkretnego 

zagadnienia dla terenu całego kraju graniczy z niemożliwością. 

Powyższe uwagi pozwalają na stwierdzenie, że późne średniowiecze, a w jeszcze 

większym stopniu okres wczesnonowożytny, są najbardziej „nierównomiernie” badanymi 

epokami. Taki stan rzeczy skutkuje przede wszystkim tym, że każda próba 

napisania opracowania syntetycznego skażona jest błędem braku statystycznej wiarygodności 

źródeł. Jest to tym dotkliwiej odczuwalne, gdyż czasy, które badamy, są 

w równym stopniu domeną dociekań historyków. Powoduje to, że kreowana przez 

nas „archeologiczna” wizja średniowiecznego świata może być szybko zweryfikowana, 

a błędy boleśnie wytknięte. Nierównomierny, a czasami nawet wybiórczy, stan naszej 

wiedzy powoduje, że w dalszym ciągu nie jesteśmy w stanie nawiązać równoprawnego 

dialogu z historykami. A tylko ścisła współpraca pozwoliłaby na pełne poznanie 

omawianych epok. 

Jak się wydaje, trudne początki archeologia późnośredniowieczna i nowożytna ma 

już za sobą. Ostatnimi czasy na dobre stała się elementem nauczania uniwersyteckiego. 

Już 15 lat temu odbyła się pierwsza ogólnopolska konferencja podsumowująca ówczesny 

stan badań. Przez ten czas stworzone zostały podstawy metodologiczne, że wspomnę 

tylko prace Stanisława Tabaczyńskiego (Tabaczyński 1987), oraz metodyczne, tu wymienić 

trzeba choćby Leszka Kajzera (Kajzer 1996) i Zbigniewa Kobylińskiego. Doszło 

nawet do pierwszego kompetencyjnego podziału – wyodrębniła się grupa archeologów 

specjalizujących się w badaniu obiektów murowanych, która dodatkowo przyswoić musiała 

sobie umiejętności warsztatowe historyków architektury. Ten typ badań również 

doczekał się teoretycznej podbudowy w postaci podręczników do badań archeologiczno-architektonicznych 

(Kajzer 1984; Kobyliński [red.] 1999). 

Powoli świadomość odrębności metodycznej i metodologicznej archeologii czasów 

historycznych staje się powszechna. Należy chyba jednak w dalszym ciągu wykazywać 

na czym ta odrębność polega. Przede wszystkim na znacznie bardziej złożonym 

warsztacie badań kameralnych, wymagającym, oprócz wiedzy stricte archeologicznej, 

również znajomości metodyki pracy historyka mediewisty. Jeśli chodzi o prace terenowe, 

podkreślenia wymaga przede wszystkim fakt prowadzenia badań na stanowiskach, 

gdzie stopień złożoności układów stratygraficznych odpowiada złożoności procesów 

społecznych i gospodarczych zachodzących w badanym przez nas społeczeństwie

feudalnym. Dochodzą do tego niezmiernie ważne, bo wpływające na bezpieczeństwo 

pracujących osób, trudności techniczne przy eksploracji głębokich wykopów. 

Nie chciałabym, aby mój głos został odebrany tylko jako nawoływanie do hojniejszego 

finansowania badań na stanowiskach z epok historycznych, chociaż trudno jest porównać 

wysiłek włożony w przekopanie jednego ara na osadzie czy cmentarzysku pradziejowym, 

gdzie głębokość wykopów rzadko przekracza 70 cm, z nakładem pracy koniecznym 

do eksploracji tej samej powierzchni wykopu na głębokość 2-3 metrów. Niewspółmierny 

jest również wysiłek konieczny do opracowania tysięcy kawałków ceramiki 

i koszt jej rekonstrukcji. Trudno porównać wydatki na konserwację kilku brązowych 

ozdób z rachunkiem wystawionym za ponad setkę przedmiotów żelaznych. Zamiarem 

moim było przede wszystkim zwrócenie uwagi na konieczność odmiennego traktowania 

takich badań, już od momentu wydawania pozwoleń na prace wykopaliskowe, aż po 

zwrócenie baczniejszej uwagi na dzieje zabytków ruchomych, pozyskanych w wyniku 

badań terenowych. Inaczej pojęta ochrona zabytków archeologicznych będzie tylko odroczeniem 

ich agonii. Wprawdzie nie zostaną one zniszczone w terenie, ale wcześniej 

czy później unicestwi je kurz magazynów. 

Przypisy 

1 Wzorem mogą tu być badania wrocławskie, których pełne opracowania zawierające pełen 

wachlarz specjalistycznych analiz ukazują się stopniowo od 1999 roku w serii „Wratislavia 

Antiqua” wydawanej przez Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego. 

2 Próby przeprowadzenia takich analiz na podstawie dotychczasowych badań powierzchniowych 

przeprowadzono w ramach doktoratów realizowanych w Instytucie Archeologii UŁ. 

Bibliografia 

Buko A., (red.) Kleczanów. Badania Rozpoznawcze 1989-1992, Warszawa, 1997 

Chudziak W., Wczesnośredniowieczna przestrzeń sakralna in Culmine na Pomorzu Nadwiślańskim, 

Mons Sancti Laurenti, t. 1, Toruń, 2003 

Chudziak W., (red.) Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Kałdusie. Studia przyrodniczo-archeologiczne, 

Mons Sancti Laurenti, t. 2, Toruń, 2004 

Gołembnik A., Archeologia „in gremio”, Monument. Studia i Materiały Krajowego Ośrodka Badań 

i Dokumentacji Zabytków, 2004 

Jaskanis D., (red.) Archeologiczne Zdjęcie Polski – metoda i doświadczenia. Próba oceny, Biblioteka 

Muzealnictwa i Ochrony Zabytków, seria C, t. XCV, Warszawa, 1996 

Kajzer L., Wstęp do badań archeologiczno-architektonicznych, Łódź, 1984 

Kajzer L., W sprawie waloryzacji masowych zbiorów ceramiki późnośredniowiecznej i nowożytnej, 

Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, R. XXXIX, nr 4, 1991 

305

306 

Kajzer L., Średniowieczna i nowożytna Kościelna Wieś w świetle archeologicznych badań terenowych, 

(w:) L. Kajzer (red.) Budownictwo obronno-rezydencjonalne Kujaw i ziemi dobrzyńskiej, cz. III, 

Kościelna Wieś na Kujawach. Studium osadnicze, Łódź, 1994 

Kajzer L., Wstęp do archeologii historycznej w Polsce, Łódź, 1996 

Kamińska J., Siedlątków, obronna siedziba rycerska z XIV wieku, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego 

i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna, nr 15, 1968 

Kobyliński Z., (red.) Metodyka badań archeologiczno-architektonicznych, Warszawa, 1999 

Kruppé J., Garncarstwo późnośredniowieczne w Polsce, Studia i Materiały z Historii Kultury Materialnej, 

t. LIII, Wrocław, 1981 

Łuczak B., Antropologiczne źródła informacji historycznej, Łódź, 1996 

Marciniak-Kajzer A., Horbacz T.J., Sprawozdanie z badań archeologicznych przeprowadzonych 

w roku 1995 w miejscowości Gruszczyce gm. Błaszki woj. sieradzkie, Sieradzki Rocznik Muzealny, 

t. 10, 1996 

Mazurowski R., Metodyka archeologicznych badań powierzchniowych, Warszawa-Poznań, 1980 

Nekuda V., Mstěnice. Zaniklá ves u Hrotovic. Hrádek – tvrz – dvůr – předsunutá opevněni, Brno, 

1985 

Nekuda R., Nekuda V., Mstěnice. Zaniklá středoveká ves u Hrotovic. Dům a dvůr ve středověké 

vesnici, Brno, 1997 

Pola B., Stredoveká zaniknutá osada na Spiši (Zalužany), Bratislava, 1962 

Sulkowska-Tuszyńska K., Średniowieczne naczynia ceramiczne z klasztoru norbertanek w Strzelnie, 

Toruń, 1997 

Tabaczyński S., Archeologia średniowieczna. Problemy, Źródła, Cele badawcze, Wrocław, 1987 

Summary 

Are Late Middle Ages and modern times still 

unattainable epochs for archaeologists? 

Since the end of 1960s, that is for over 40 years, archaeology of Late Middle Ages and modern 

times has developed very dynamically. It should be thought over whether fast development is 

always proper. The present paper is devoted to this problem. 

So far, from among the sites from historical times, mostly those that have their own terrain 

form – strongholds, also castle ruins, sometimes ruins of cloisters or churches have been excavated. 

Till now, complex settlement researches, as well as excavations of villages and cemeteries 

are absolute rarities. The amount of so-called manor materials, and recently also town materials,

is relatively big. However, it should be realized how not very representative they are for the picture 

of the whole of material culture of the Middle Ages. It has far gone implications, even for 

correctness of dating the materials obtained during surface surveys. 

Exploration of sites from the discussed epochs is more difficult, first of all because of more 

complicated stratigraphic arrangements and big amount of artifacts which need both expensive 

analyses and conservation. It results in necessity of charge specialists in historical epochs with 

the research; there is also a necessity of different covering the cost of these works – including the 

need of earlier studies of historical sources and analysis of bigger amount of artifacts. 

307

308 

Jerz y Piekalski 

Metodyczne aspekty badań 

miast średniowiecznych na przykładzie Śląska 

.................................................................................................................................................................................................................. 

Wstęp. Miejsce archeologii w badaniach średniowiecznych miast 

Archeologia miast jest jedną z najmłodszych specjalności w obrębie naszej nauki. Do 

badań ośrodków miejskich dołączyliśmy jako ostatni, uzupełniając istniejące już środowisko 

złożone wcześniej głównie z historyków, historyków sztuki i architektury. Szczególne 

nasilenie archeologicznych badań miast pełnego i późnego średniowiecza nastąpiło 

w szeroko rozumianej Europie Środkowej stosunkowo niedawno, około 20-30 lat 

temu. Istotną wartością wprowadzoną przez archeologów, przełamującą zaznaczający 

się wcześniej interpretacyjny impas, okazały się bezpośrednie źródła materialne, dające 

wyobrażenie o średniowiecznej realności (zob. ostatnio Steuer 2004: 31, 33). Pomogły 

one odejść od statycznego, idealnego obrazu miasta i wsparły badania realnej, dynamicznie 

pojmowanej rzeczywistości historycznej i kształtujących ją procesów. Wartość badań 

archeologicznych została w związku z tym dostrzeżona, a wyniki skrzętnie wykorzystane 

przez niektórych przynajmniej historyków (np. Młynarska-Kaletynowa 1986; 

Goliński 1991; 1997; Gawlas 2003; 2005). Istota metody archeologicznej ujawniła się 

zwłaszcza w badaniach rozwoju przestrzeni miast, przebiegu i konstrukcji ulic, rozplanowania 

działek, budownictwa mieszkalnego, sakralnego i gospodarczego, fortyfikacji, 

zaopatrzenia w wodę, odprowadzania nieczystości, produkcji rzemieślniczej i szeroko 

pojętego życia codziennego mieszkańców. Mniejszy jest wkład archeologii w badania 

kultury duchowej wraz z religią, konwencji zachowań, organizacji prawnej miast, wydarzeń 

jednostkowych i katastrof naturalnych oraz politycznych (zob. Steuer 1986; Stadtluft 

1993; Rębkowski 1996-2005; Gläser 1997-2004; Wachowski 1999-2005). 

Można powiedzieć, że miejsce archeologów w gronie badaczy miast jest już stabilne 

i niekwestionowane, chociaż relacje z kolegami reprezentującymi pozostałe dyscypliny 

nie zawsze są do końca uregulowane. Teoretycznie jasne jest dla wszystkich, że badania 

miast, tak jak badania całej kultury średniowiecznej i wczesnonowożytnej muszą 

odpowiadać zasadzie histoire total – jednej historii analizowanej różnymi metodami na 

podstawie zróżnicowanych źródeł (Le Goff 1990:40). Badania muszą być zintegrowane 

i komplementarne, ale z zachowaniem świadomości podziału kompetencji między naukami 

badającymi średniowieczne miasta. Musimy pamiętać, że w miarę pełny obraz 

minionej rzeczywistości uzyskamy tylko przez badania dające możliwość weryfikacji, 

porównania i sumowania wyników uzyskanych różnymi metodami i na bazie różnych 

źródeł. Tego zdania są zarówno historycy, jak i archeolodzy (Kajzer 1984; Janssen 1987;

1988/89; Stephan 1990; Rösener 1991: 102; Scholkmann 1997/98; Steuer 1997/1998; 

Piekalski 1999). Wypracowanie zasad współpracy interdyscyplinarnej nie jest jednak 

łatwe. Granice między tradycyjnie pojętymi gałęziami nauki są trudne do przekroczenia. 

Wykorzystanie i interpretacja źródeł nauki sąsiedniej naraża na wzmożoną krytykę 

i protest badaczy nie tylko ortodoksyjnie przestrzegających granic specjalizacji (Nawrolski 

1985; 1988; 1993; Hundsbichler 1991: 86-88). O tym, że reakcja taka jest właściwa, 

przekonują dość typowe dla archeologów, a zwłaszcza historyków architektury, 

problemy z właściwym wykorzystaniem źródeł pisanych. 

Potrzeba współpracy z przedstawicielami sąsiednich dyscyplin nauki nie powinna 

jednak oznaczać rezygnacji z autonomii poczynań archeologów. Przyjmując pozycję nauki 

pomocniczej, nie uzyskamy szansy wniesienia do stanu badań miast nowych wartości. 

Nasze poszukiwania nie mogą być ukierunkowane na potwierdzenie bądź zaprzeczenie 

koncepcji istniejących już w literaturze historycznej, ukutych w różnych fazach 

badań mediewistycznych, na podstawie mglistych zwykle przesłanek źródłowych, niekiedy 

warunkowanych politycznie bądź emocjonalnie. Nie możemy dyskutować, czy rację 

miał ten, czy ów z historyków działających w XIX lub XX w. Musimy samodzielnie 

badać rozwój stref zasiedlenia, rozwój struktury miejskiej i kulturę życia codziennego, 

a następnie zweryfikować wyniki dorobkiem dyscyplin sąsiednich. Tylko takie podejście 

daje archeologii szansę na uzyskanie rzeczywistego wkładu w wyniki badań miast. 

Realizacja szeroko pojętych badań procesów dziejowych nie może oznaczać ograniczenia 

się wyłącznie do metod wypływających z archeologii pradziejowej. Ortodoksyjne 

pojmowanie warsztatu archeologa i źródeł materialnych nie pozwoli bowiem odtworzyć 

prawdziwego obrazu dawnej rzeczywistości. W takim przypadku uzyskane przez nas 

rezultaty nie będą przydatne do weryfikacji ani też zrozumiałe dla przedstawicieli nauk 

sąsiednich. Obserwując tak sformułowane wyniki badań, można by spytać, czy rzeczywiście 

zawsze zależy nam na tym, by efekty naszej pracy były czytelne? Czy hermetyczna 

terminologia i zawiłości warsztatu nie są zasłoną dla niewłaściwego wyboru tematów 

badawczych bądź przerywania badań przed osiągnięciem istotnych wyników? Jeśli 

budowane przez nas digitalne odwzorowania stratygrafii i zawiłe systemy typologiczne 

nie służą wyciągnięciu wniosków historycznych, to pozostają celem samym w sobie i nie 

wnoszą nowej wiedzy o organizacji miast i stylu życia mieszczan. 

Jak wygląda współpraca przedstawicieli poszczególnych dyscyplin nauki w wykopaliskowej 

fazie badań miast? Organizowanie zespołów interdyscyplinarnych jest potrzebą 

od dawna akceptowaną i popieraną, także przez służby konserwatorskie. Konserwator 

wskazuje na konieczność obecności w takim zespole historyka architektury 

i innych niezbędnych specjalistów, a także nakazuje poprzedzenie badań wykopaliskowych 

wykonaniem studium historycznego. Niektóre z takich zespołów mają długie tradycje 

współpracy, co gwarantuje dobre zrozumienie zadawanych nawzajem pytań badawczych, 

nawet jeśli poszczególni członkowie zespołu są mocno wyspecjalizowani we 

własnej dyscyplinie. Poprawna realizacja programu wykopalisk jest wówczas łatwiejsza. 

Inaczej jest, jeśli zespół organizowany jest doraźnie. Łączy on wówczas kilka nieskoordynowanych 

programów badawczych. Historyk oczekuje wówczas od archeologa jednoznacznego 

datowania i jasnych interpretacji funkcjonalnych, nie rozumiejąc, że wyniki 

takie najczęściej nie są możliwe do uzyskania. Archeolog z entuzjazmem, bezkrytycznie 

309

310 

i dosłownie przyjmuje ustalenia historyka, nawet jeśli nie są one oparte na stabilnych 

źródłach. Między archeologami a historykami architektury mają miejsce spory o rozgraniczenie 

zakresu badań lub obie strony ignorują źródła, które, w ich przekonaniu, 

należą do drugiej strony. W efekcie badań zwartego funkcjonalnie zespołu zabytkowego 

powstają niepowiązane ze sobą opracowania, sztucznie rozdzielające to, co w istocie 

stanowiło całość (Piekalski 1999a). 

Praktyczne możliwości zastosowania metody archeologicznej 

w badaniach miast 

Średniowieczne miasto jest jednym integralnym stanowiskiem archeologicznym. Stopień 

jego złożoności wynika ze skomplikowanego rozwoju strukturalnego i funkcjonalnego. 

Najlepiej byłoby więc, gdyby badania miasta prowadzone były przez jeden zespół, 

w razie potrzeby elastycznie uzupełniany. Zapewniłoby to ciągłość rozwoju problematyki 

badawczej, koordynację wyników uzyskiwanych w różnych częściach miasta i stały 

standard dokumentacji. Wymóg taki, zwłaszcza w przypadku dużych miast, jest jednak 

trudny do spełnienia. Udało się go wypełnić tylko w nielicznych ośrodkach, głównie 

w Kołobrzegu i Elblągu. W innych miastach wykopaliska prowadzone są zwykle przez 

kilka odrębnych zespołów reprezentujących instytuty naukowe, muzea, a coraz częściej 

stworzone do tego celu fundacje lub firmy prywatne. Zachodzi wówczas konieczność 

koordynacji prac tych zespołów, porównanie technik badawczych i integracja wyników, 

których celem byłoby dążenie do szeroko rozumianego opracowania źródeł i wprowadzenie 

ich do obiegu informacji naukowej. Katalizatorem koniecznej współpracy ekip 

badających jedno miasto mogą być instytucje naukowe – poprzez seminaria, kolokwia 

i zebrania naukowe. 

Obserwowana obecnie organizacja badań integracji takiej nie sprzyja. Archeolodzy 

prowadzący badania działają na zasadach podmiotów gospodarczych wykonujących 

prace konserwatorskie przy zabytkach. Miejsce współpracy koniecznej przy badaniach 

miasta rozumianego jako całość zajmuje konkurencja, w której liczą się kryteria finansowe 

i czas wykonania usługi. Decyzje dotyczące wyboru autorów badań zapadają w systemie 

złożonym z inwestora, inwestora zastępczego, generalnego wykonawcy, podwykonawców 

i podpodwykonawców. Jeśli archeolog zatrudniany jest bezpośrednio przez 

inwestora, to ma szansę panować nad całością zadania powierzonego mu zezwoleniem 

konserwatorskim. Jeśli natomiast podpisuje umowę z którymś z podwykonawców, to 

możliwe, że ten sam odcinek ulicy bądź inny zespół funkcjonalny będzie badał z innymi 

archeologami zatrudnionymi przez podwykonawcę innego fragmentu prac budowlanych. 

Każdy z podwykonawców ma bowiem prawo dobrać sobie „własnego” archeologa, 

z którym współpracuje przez dłuższy czas, bez względu na charakter badanego stanowiska. 

W rezultacie każda działka mieszczańska czy wręcz każdy wykop traktowane są 

jak odrębne stanowisko archeologiczne. Wyniki badań wyrwane z kontekstu, niekiedy 

wręcz ukrywane przed „konkurencją”, tracą na wartości. 

To wszystko prowadzi do ograniczenia programu badań do niezbędnego minimum, 

a często do rezygnacji z rygorów metody i zaniechania opracowania wyników. 

Badacze dążący do naukowego opracowania źródeł pozyskanych w trakcie wykopalisk, 

zwłaszcza zespoły z instytutów badawczych, nie mają szans w finansowej konkurencji

Ryc. 1. Wrocław ok. 1200 r. 

Fig. 1. Wrocław circa 1200 AD. 

z kolegami, których pierwszym celem jest zysk, niezbędny do funkcjonowania firmy 

lub fundacji. To czynnik finansowy wytworzył w naszym środowisku nową generację 

omnibusów – archeologów uniwersalnych, którzy dla zysku podejmą badania każdego 

stanowiska, od paleolitycznego do nowożytnego. 

Wykopaliska to pierwszy etap badań archeologicznych – etap pozyskiwania źródeł. 

Tymczasem w świadomości coraz większych kręgów archeologów, niestety często także 

w pionie konserwatorskim, jest to etap zasadniczy. Nie przyjmujemy do wiadomości, że 

Ryc. 2. Wrocław 

przedlokacyjny 

(wg C. Buśko). 

Fig. 2. Wrocław in ancient 

times, according to 

C. Buśko. 

311

312 

Ryc. 3. Wrocław w XIV w., z zaznaczonymi pracowniami rzemieślniczymi zidentyfikowanymi 

metodą wykopaliskową, a – hutnictwo, b – kuźnia, c – pracownia garbarska, d – pracownia 

szewska, e – pracownia rogowiarska, f – pracownia wytwórcy figurek ceramicznych 

(wg M. Chorowskiej i J. Piekalskiego). 

Fig. 3. Wrocław in the XIVth c. with marked workshops uncovered during excavations, 

a – metallurgy, b – forge, c – tanner’s workshop, d – shoemaker’s workshop, e – horn processing 

workshop, f – ceramic figures maker’s workshop, according to M. Chorowska and J. Piekalski. 

źródła wykopane, choćby najbardziej metodycznie, a następnie złożone w magazynie 

instytutu naukowego, muzeum czy też w piwnicy prezesa firmy konserwatorsko-archeologicznej, 

tracą wartość i nikła jest nadzieja, że za 100 lat inni archeolodzy, dysponujący 

lepszą metodą, wyciągną na ich podstawie wnioski humanistyczne. Takie podejście 

służy bardziej uspokojeniu naszych sumień niż właściwemu załatwieniu problemu. Badania, 

których ostatecznym finałem jest odłożenie najlepszego choćby sprawozdania na 

półkę konserwatorską, wydają się nie do końca celowe, a ich wartość z upływem czasu 

niepomiernie maleje. 

Największe natężenie ratowniczych badań wykopaliskowych w miastach obserwowaliśmy 

w latach 90. XX w. Obecnie powinniśmy uzyskać publikacje opracowanych 

już wyników, przejść do studiów szczegółowych i syntetyzujących, a także do dyskusji 

ponadregionalnej, w skali europejskiej. Na tym etapie są jednak tylko nieliczni badacze 

z kilku ośrodków w Polsce. W dalszym ciągu niewielka liczba publikacji w językach 

kongresowych sprawia, że nasz dorobek nie zawsze jest uwzględniany w syntezach dotyczących 

urbanizacji, miast i mieszczaństwa w Europie. Pod tym względem pozostajemy 

w tyle choćby w stosunku do kolegów skandynawskich, ale także czeskich, węgierskich, 

łotewskich i estońskich.

Miasta na Śląsku 

W miastach śląskich spotkamy kilka różnych wariantów zastosowania metody archeologicznej 

i współpracy interdyscyplinarnej. Relatywnie duża dynamika badań, obserwowana 

w ciągu ostatnich 15 lat, doprowadziła do rozwoju licznego i zróżnicowanego 

wewnętrznie środowiska archeologów miast. Unikając pełnego przedstawienia stanu 

badań miast śląskich, pozostańmy przy kilku przykładach ilustrujących możliwe do zaobserwowania 

odmienności. 

Pozycja Wrocławia, jako przedmiotu badań archeologicznych, jest niejako uprzywilejowana 

obecnością w tym mieście dwóch instytutów badawczych i muzeum archeologicznego, 

wspomaganych przez ośrodek konserwatorski. Archeolodzy miasta dołączyli 

tam do prężnego środowiska historyków architektury, przejmując od nich część 

doświadczeń i dorobku metodycznego. Model działań interdyscyplinarnych wypracowany 

został w działającym w latach 70 i 80. w Instytucie Historii Architektury, Sztuki 

i Techniki Politechniki Wrocławskiej. Poczynione tam doświadczenia sprawiły, że boom 

inwestycyjny lat 90. i związane z nim prace ziemne w zabytkowych strefach miasta zastał 

środowisko archeologów, historyków sztuki i architektury oraz historyków sensu 

stricte przygotowanych do intensywnych działań. Nie uniknięto przy tym zróżnicowania 

rozwiązań organizacyjnych i dużej polaryzacji środowiska, owocujących konkurencją 

finansową, a w skrajnych przypadkach konfliktami utrudniającymi przepływ informacji 

naukowych. Ostateczny efekt dotychczasowych badań można uznać za umiarkowanie 

pozytywny. W serii wydawniczej Wratislawia Antiqua, uruchomionej w 1999 r. 

opublikowano dotąd osiem tomów zawierających wyniki badań na różnym poziomie 

Ryc. 4. Głogów, 

rekonstrukcja planu miasta 

średniowiecznego 

(wg T. Kozarzewskiego). 

Fig. 4. Głogów, 

reconstruction of the plan of 

medieval town, according to 

T. Kozarzewski 

313

314 

Ryc. 5. Głogów, zabudowa 

północnego bloku 

przyrynkowego 

(wg M. Chorowskiej 

i C. Lasoty). 

Fig. 5. Głogów, buildings 

of the N part of marketsquare, 

according to 

M. Chorowska 

and C. Lasota. 

opracowania – od źródłoznawczych sprawozdań, przez analizy poszczególnych zagadnień 

do syntetyzujących referatów konferencyjnych (Wachowski 1999-2005). Podjęto 

też próby wprowadzenia archeologii Wrocławia do ponadregionalnego obiegu informacji 

naukowej (np. Buśko, Piekalski 1997; Piekalski 1997; 2004). Za zjawisko pozytywne 

uznać trzeba dyskusje dotyczące interpretacji źródeł, dotyczące choćby przekształceń 

struktury miasta w XII-XIII w. (ryc. 1-2), a także łączenie wyników badań archeologów, 

historyków i historyków architektury (ryc. 3). 

Można szacować, że opracowano i opublikowano dotąd około 10-15% źródeł uzyskanych 

podczas badań wykopaliskowych Wrocławia. Jako ograniczone postrzegać 

można także zaangażowanie środowiska wrocławskich archeologów w powykopaliskowe 

etapy prac badawczych. Podejmują je głównie pracownicy naukowi, doktoranci, 

a rzadziej osoby związane z zespołem badawczym na zasadach umów o dzieło. Badacze 

reprezentujący firmy prywatne, równoprawne z instytutami badawczymi na etapie wyboru 

wykonawcy prac wykopaliskowych, znacznie rzadziej ujawniają się w późniejszych 

fazach prac. Przyczyna tego zjawiska leży w uwarunkowaniach organizacyjno-finansowych; 

środki na realizację zaawansowanych etapów opracowania źródeł są bowiem 

trudne do zdobycia. 

Inny obraz zastaniemy w Głogowie. Stare Miasto zostało tam zniszczone w trakcie 

działań wojennych, a następnie niemal doszczętnie rozebrane w latach 50. i 60. Do 

końca lat 80. XX w. pozostawało jako teren wolny od zabudowy. Intensywne, szerokopłaszczyznowe 

wykopaliska prowadzi się tam od połowy lat 80. Organizacyjną bazą 

tychże badań jest miejscowe muzeum, zatrudniające kilku archeologów i dobierające 

współpracowników głównie ze środowiska wrocławskich historyków architektury. Wyniki 

badań budownictwa są w znacznej części publikowane (ryc. 4; Czerner, Lasota 

1994; Chorowska, Lasota 2005: 38-39). Źródła archeologiczne natomiast publikowane 

są sporadycznie (Czapla 1997). Nie ma też dotąd programu ich opracowania. Nieopracowane 

zabytki zalegają w magazynach, a sprawozdania z wykopalisk – na półkach 

konserwatorskich. Chyba można w tej chwili powiedzieć, że głogowski model archeologicznych 

badań miasta nie sprawdził się.

Ryc. 6. Świdnica, zabudowa zachodniego bloku przyrynkowego 

(wg M. Chorowskiej i C. Lasoty). 

Fig. 6. Świdnica, buildings of the W part of market-square, 

according to M. Chorowska and C. Lasota. 

Świdnica, jedno z ważniejszych i piękniejszych miast średniowiecznego Śląska, jest 

przedmiotem intensywnych i skutecznych badań architektonicznych (ryc. 6). Zmieniły 

one zasadniczo wiedzę o historii tego ośrodka i przyczyniły się do radykalnej zmiany 

jego obecnego obrazu (np. Chorowska, Lasota, Małachowicz 1997; Chorowska, Karst, 

Lasota 1998; Chorowska, Lasota 2000; 2005: 39-41; Czerner, Lasota 1997). Wydaje 

się, że także w przypadku tego miasta archeologom nie udało się dotrzymać kroku historykom 

architektury, mimo dobrej, choć nie publikowanej pracy doktorskiej archeologa 

Dobiesława Karsta o świdnickim piwowarstwie. 

Co najmniej ciepłe słowo należy się badaczom miast Górnego Śląska. Tamtejsze 

środowisko archeologów nie ma własnego instytutu badawczego, a jego najważniejszą 

bazą instytucjonalną są muzea regionalne, wspomagane przez ośrodki konserwatorskie 

oraz kilka osób związanych z Instytutem Historii Uniwersytetu Śląskiego. O dobrym 

początku tamtejszej archeologii miejskiej świadczy interdyscyplinarna konferencja zorganizowana 

w 2003 r. w Muzeum w Gliwicach. Ogłoszone tam, a następnie szybko 

opublikowane referaty informują o sprawności organizacyjnej środowiska, zrozumieniu 

i dobrej intencji zastosowania metod właściwych nowoczesnej archeologii miast (Abłamowicz, 

Furmanek, Michnik 2004). 

Bibliografia 

Abłamowicz D., Furmanek M., Michnik M. (red.) Początki i rozwój miast Górnego Śląska. Studia 

interdyscyplinarne, Gliwice, 2004 

Buśko C., Wrocław u progu lokacji, (w:) C. Buśko (red.), Wschodnia strefa Starego Miasta we Wrocławiu 

w XII-XIII wieku. Badania na placu Nowy Targ, Wrocław, 2005 

315

316 

Buśko C., Piekalski J., Die Altstadt in Breslau im 13.-15. Jahrhundert, Zeitschrift für Archäologie 

des Mittelalters, Bd. 23/24 - 1995/96, wyd. 1997 

Buśko C., Piekalski J., Wrocław około roku 1200, (w:) Atlas historyczny Wrocławia, Wrocław, 

2001 

Chorowska M., Lasota C., Małachowicz M., Zabudowa średniowieczna kwartału zachodniego 

przy Rynku w Świdnicy, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, t. 42, z. 2, 1997 

Chorowska M., Karst D., Lasota C., Organizacja przestrzenna produkcji i sprzedaży piwa w śred- 

niowiecznej Świdnicy, Archaeologia Historica Polona, t. 7, 1998 

Chorowska M., Lasota C., Zabudowa Rynku świdnickiego do połowy XVI wieku, (w:) J. Piekalski, 

K. Wachowski (red.), Średniowieczny Śląsk i Czechy. Centrum średniowiecznego miasta. Wrocław 

a Europa Środkowa, Wratislavia Antiqua, t. 2, Wrocław, 2000 

Chorowska M, Lasota C., Upowszechnienie się mieszkalnej zabudowy murowanej w średniowiecznych 

miastach na Śląsku, (w:) B. Gediga (red.), Dom w mieście średniowiecznym i nowożytnym, 


Czapla K., Niektóre zagadnienia wewnętrznego rozplanowania działki mieszczańskiej na Starym 

Mieście w Głogowie, Archaeologia Historica Polona, t. 7, 1998 

Czerner, R., Lasota, C., Ratusz i urządzenia handlowe na rynku w Głogowie, Wrocław, 1994 

Czerner R., Lasota C., Blok Ratuszowy w Świdnicy do połowy XVI w., Wrocław, 1997 

Gawlas S., Znaczenie kolonizacji niemieckiej dla rozwoju gospodarczego Śląska, (w:) A. Barciak 

(red.), Korzenie środkowoeuropejskiej i górnośląskiej kultury gospodarczej, Katowice, 2003 

Gawlas S., Przełom lokacyjny w dziejach miast środkowoeuropejskich, (w:) Z. Kurnatowska, T. Jurek 

(red.), Civitas Posnaniensis. Studia z dziejów średniowiecznego Poznania, Poznań, 2005 

Gläser M. (red.) Lübecker Kolloquium zur Stadtarchäologie im Hanseraum I-IV, Lübeck, 1997- 

2004 

Goliński M., Topografia zawodowa Starego Miasta we Wrocławiu w XIII w., Śląski Kwartalnik 

Historyczny Sobótka, R. 45 (1990), Nr. 3, 1991 

Goliński M., Socjotopografia późnośredniowiecznego Wrocławia, Wrocław, 1997 

Hundsbichler K., Perspektiven für die Archäologie des Mittelalters im Rahmen einer Alltagsgeschichte 

des Mittelalters, (w:) J. Tauber, Methoden und Perspektiven der Archäologie des Mittelalters, Archäologie 

und Museum, z. 20, Liestal, 1991 

Janssen W., Die mittelalterliche Stadt als Problem der Archäologie, (w:) H. Jäger, Stadtkernforschung, 

Städteforschung, Seria A, Bd. 27, 1987

Janssen W., Die Stellung der Archäologie des Mittelalters im Gefüge der historischen Wissenschaften, 

Beiträge zur Mittelalterarchäologie in Österreich, t. 4-5, 1988/89 

Kajzer L., Wstęp do badań archeologiczno-architektonicznych, Łódź, 1984 

Le Goff J., Neue Geschichtswissenschaft, (w:) J. Le Goff, R. Chartier, J. Reval (red.), Die Rückeroberung 

des historischen Denkens. Grundlagen der neuen Geschichtswissenschaft, Frankfurt/M., 

1990 

Młynarska-Kaletynowa M., Wrocław w XII-XIII wieku. Przemiany społeczne i osadnicze, Wrocław, 

1986 

Nawrolski T., Archeologia w badaniach zabytków architektury i budownictwa (Uwagi na marginesie 

książki Leszka Kajzera), Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, t. 33, nr 3, 1985 

Nawrolski T., Z problematyki badawczej miasta lokacyjnego, (w:) Badania archeologiczne Pracowni 

Konserwacji Zabytków, Warszawa, 1988 

Nawrolski T., Od Zamościa do Elbląga - archeologiczne badania miast zabytkowych: doświadczenia 

i możliwości, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, t. 36, 

1993 

Piekalski J., Topographische Struktur Breslaus (Wrocław): zwei Typen mittelalterlichen Stadt im mitteleuropäischen 

Binnenland, (w:) G. De Boe, F. Verhaeghe (red.), Urbanism in Medieval Europe. 

Papers of the ‘Medieval Europe Brugge 1997’ Conference, Vol. 1, Zelik, 1997 

Piekalski J. Wstęp, (w:) C. Buśko, J. Piekalski (red.), Ze studiów nad życiem codziennym w średniowiecznym 

mieście. Parcele przy ulicy Więziennej 10-11 we Wrocławiu, Wratislavia, t. 1, Wrocław, 

1999 

Piekalski J., Współczesna archeologia miast – metody badawcze, problematyka i zagrożenia, Acta Archaeologica 

Pomoranica, t. 2, 1999 

Piekalski J., Die Infrastruktur der mittelalterlichen und frühneuzeitlichen Stadt Breslau, w: Lübecker 

Kolloquium zur Stadtarchäologie im Hanseraum, IV, Die Infrastruktur, Lübeck, 2004 

Piekalski J., w druku, Handwerk in Breslau im 12.-17. Jh., w: Lübecker Kolloquium zur Stadtarchäologie 

im Hanseraum, V, Lübeck, Oktober 2004. 

Rębkowski M. (red.) Archeologia średniowiecznego Kołobrzegu, Kołobrzeg, t. 1-4. 1996-1999 

Rösener W., Archäologie und Geschichtswissenschaft: Erwartungen der Mediäwistik von der Archäologie 

des Mittelalters, (w:) J. Tauber, Methoden und Perspektiven der Archäologie des Mittelalters, Archäologie 

und Museum, z. 20, Liestal, 1991 

Scholkmann B., Archäologie des Mittelalters und der Neuzeit heute: eine Standortbestimmung im interdisziplinären 

Kontext, Zeitschrift für Archäologie des Mittelalters, Jg. 25/26, 1997/98 

Stadtluft A., Stadtluft, Hirsebrei und Bettelmönch. Die Stadt um 1300, Stuttgart, 1993 

317

318 

Stephan H.G., Archäologie und Stadtgeschichte. Reflexionen zu Möglichkeiten, Grenzen und Nutzen 

archäologischer Stadtforschung in der Bundesrepublik Deutschland, (w:) F. Andraschko, W.R. Teegen 

(red.), Gedenkschrift für Jürgen Driehaus, Mainz, 1990 

Steuer H., Zur Lebensweise in der Stadt um 1200. Ergebnisse der Mittelalterarchäologie, Köln, 

1986 

Steuer H., Entstehung und Entwicklung der Archäologie des Mittelalters und der Neuzeit in Mitteleuropa, 

Zeitschrift für Archäologie des Mittelalters, Jg. 25/26, 1997/98 

Steuer H., Überlegungen zum Stadtbegrief aus der Sicht der Archäologie des Mittelalters, (w:) Johanek 

P., Post F.J., Vielerlei Städte. Der Stadtbegrief, Böhlau Verlag. Köln. Weimar. Wien, 2004 

Wachowski K. (red.) Wratislavia Antiqua. Studia z dziejów Wrocławia, t. 1-7, Wrocław, 1999- 

-2005 

Summary 

Methodology of Investigating Medieval Urban Centers. 

Case study: Poland, Silesia 

Introduction. The place of archaeology in investigating medieval urban centers 

Study of medieval towns is an interdisciplinary venture, best achieved by joint involvement of 

specialists from the field of general history, history of architecture and art. For some years now 

the effort has been profiting greatly from the participation of archaeologists and specialists from 

various other research areas. Representatives of individual disciplines are concerned with their 

specific sorts of evidence and apply methods proper to their field of study verifying the results 

of their work against those obtained by specialists from other fields; ultimately their input is 

integrated into a comprehensive whole. An important contribution to the study of medieval cities 

made by archaeologists is that they focus on the direct material record by which they offer 

invaluable insight on otherwise unrecorded medieval reality. Main areas addressed by the archaeological 

method include investigation of spatial evolution of towns, layout and construction 

of their streets, organization of building plots, town houses, religious and industrial structures, 

fortifications, water supply and waste disposal systems, crafts and widely understood details of 

everyday town life. Archaeology also offers some less impressive input on ideology, including 

religion, conventions of behavior, legal organization of towns, isolated historical events, natural 

and political disasters. 

Working out guidelines of interdisciplinary cooperation is far from easy: the boundaries between 

traditionally understood branches of inquiry and methods proper to them are not easily 

breached. Apparently, the best results are gained by having cooperation take place within the 

framework of a standing research team which guarantees the proper grasp of research queries 

pursued by specialists from individual fields. This is of great help for successfully accomplishing 

the programme of investigation. In contrast, where investigation is made by ad-hoc research 

teams, their members pursuing their individual and uncoordinated research programs, there is 

serious risk that the results of their efforts ultimately will prove difficult to bring together into 

one coherent whole. In the end, the output from investigation of a single functionally integral 

historical entity takes the form of several largely unrelated studies, and what basically is a unity 

has become separated in an arbitrary manner.

Potential offered by application of the archaeological method 

in investigation of medieval towns 

A medieval town is a single integral archaeological record its degree of complexity the result of 

complicated structural and functional evolution. As such it is best investigated by a single team 

of archaeologists, expanded flexibly if need be by inviting specialists from relevant fields. In this 

way we ensure continuity of research, coordination of results obtained in different parts of the 

town and a stable standard of recording. Unfortunately the above postulate tends to be hard to 

put into practice, especially while investigating larger towns. The norm at present is that excavation 

work is carried out by a number of different teams of researchers, deployed by individual 

research institutes, museums, and increasingly, by foundations or private companies established 

expressly for the purpose. This makes it necessary to coordinate the work of individual teams, 

compare their research methods and integrate the obtained results, finally to arrive at a comprehensive 

analysis of the evidence for putting into scientific circulation. 

Integration of research results is not promoted by the current practice. In place of cooperation, 

so necessary when investigating town as a single unit, we have competition which is largely 

subordinated to the financial factor and the shortest possible time available for carrying out the 

project. The final decision as to who carries out the investigation rests with the main investor. As 

a result, individual building plots, individual trenches even, tend to be treated as disconnected 

archaeological units. The recovered data, robbed in this way of its context, loses much of its value... 

In the end, the research programme is truncated and - frequently - the rules of the method 

are greatly relaxed or entirely dispensed with. 

Investigating medieval urban centers in Silesia 

At present individual medieval urban centers in Silesia vary greatly as to the approach taken to 

archaeological investigation and interdisciplinary cooperation. 

Wrocław has the largest group of specialists, associated with research institutes and the Museum 

of Archaeology, with some support from the Monuments Conservation Office. Entering 

the fray, urban archaeologists joined a dynamic group of historians of architecture, from whom 

they adopted some of their expertise and methodology. The investment boom of the 1990s, with 

its associated spate of excavation work carried out in the historic districts of the city, found the 

city’s archaeologists, art and architecture historians as well as historians prepared for intensive 

activity. There have been some unavoidable differences in planning as well as a substantial polarization 

in the research circles. Even so, the end result of to date investigation appears to be 

moderately positive. The series Wratislawia Antiqua launched in 1999 at present includes no less 

than eight volumes of input from research at different stage of processing, ranging from reports 

on the obtained archaeological record, through analyses of specific groups of issues, to conference 

papers aimed at a synthesis. Another positive development must surely be the ongoing 

discussion as to how the obtained evidence should be interpreted and how to successfully bring 

together the contribution of research made by archaeologists, general historians and their colleagues 

concerned specifically with architecture. 

In Głogów we see a much less happy situation. The historic quarter of that town razed at the 

end of WW II went on to be almost fully dismantled during the 1950s and 60s. Until the end 

of the 1980s the area remained undeveloped. Starting from around 1985 it came under intensive 

excavation work, overseen by the local Museum. Much of the output from architectural investigation 

was published but the contribution made by archaeologist continues to be far from comprehensive. 

And, there is no programme to analyze the archaeological record. Artifacts languish 

in the storerooms, excavation reports gather dust on the shelves of the Monuments Conservation 

319

320 

Office. As such the model of archaeological investigation seen in Głogów does not seem to have 

been greatly successful. 

Świdnica, one of the leading medieval Silesian towns of great beauty has been the focus of 

intensive and fruitful architectural study. The results of this research have helped to dramatically 

change our understanding of the history of this town. Nevertheless, it appears that, like in 

Głogów, archaeologists investigating Świdnica have been left far behind by art historians. 

Researchers investigating medieval archaeology of Upper Silesian towns deserve some praise. 

Especially that they have no research institute of their own, and the main institutional base is 

represented by regional museums, supported by the Monuments Conservation Offices and a 

number of researchers associated with the History Institute of Silesian University. The promising 

start of archaeology in Upper Silesia was heralded by an interdisciplinary conference which 

was organized at the Museum in Gliwice in 2003. Timely publication of the proceedings from 

this occasion testifies to the efficiency of the local research circles and their dedication to applying 

methods proper to modern urban archaeology.

Tadeusz Poklewski-Koziełł 

Badania archeologiczne miasta historycznego. 

Studium metodyczne na podstawie przykładów 

Dąbrówna, Łęczycy, Przedborza i Kalisza 

.................................................................................................................................................................................................................. 

Dla uniknięcia nieporozumień określimy na wstępie przedmiot zainteresowań. Jest to 

miasto, którego definicję, na użytek niniejszego studium, formułuję w sposób następujący. 

Jest ona dwuczłonowa: zjawisko przestrzenne i zjawisko społeczne. A zatem jest 

to zaglomerowany układ przestrzenny siedzib ludzkich, poddany rygorom formalnym 

i uwzględniający wielorakie czynniki zróżnicowania społecznego i zawodowego mieszkańców. 

Z punktu widzenia metodologii badań archeologicznych oraz ich metodyki miasto 

warto uznać za stanowisko osadnicze, które posiada nadający się do określenia zasięg 

terytorialny, który przybiera czasem formę ustabilizowaną i widoczną w terenie. Jest 

to zatem układ urbanistyczny, w zasadzie zamknięty, który wszakże – będąc zjawiskiem 

kinetycznym i progresywnym – może rozszerzać się na zewnątrz, uzyskując kolejne, 

nowe granice oraz przekształcać się wewnątrz układu. Mamy więc do czynienia ze 

zjawiskiem ożywionym i progresywnym, zarówno pod względem przestrzennym, jak 

i społecznym. 

Niniejszy artykuł składa się z trzech podstawowych części. W pierwszej zamierzamy 

mówić o mieście jako całości, to znaczy o samodzielnym układzie przestrzennym 

i o sugerowanych zasadach badania go przez archeologa. Postaramy się zilustrować to 

na przykładzie Dąbrówna w woj. warmińsko-mazurskim. W drugiej części zajmiemy 

się badaniami poszczególnych wnętrz urbanistycznych w obrębie przestrzeni miejskiej. 

W tym celu posłużymy się przykładami Łęczycy i Przedborza. W części trzeciej zaproponujemy 

przykłady dokumentacji zbiorczej, przeznaczonej przez archeologa dla urbanisty, 

przystępującego do rewaloryzacji starego miasta w Kaliszu. 

Ponieważ mówimy o mieście w konkretnych, polskich warunkach geograficzno-historycznych, 

musimy zdać sobie sprawę z tego, że miasto jest u nas zjawiskiem, które 

powstaje w średniowieczu i trwa do współczesności. Nie będziemy zatem odnosić naszych 

uwag do miast wyrosłych z dawnych miast antycznych lub z rzymskich obozów 

legionowych. 

Już najwcześniejsze znane miasta średniowieczne w Polsce są organizmami złożonymi 

pod względem terytorialnym i społecznym. Zbudowane są one z poszczególnych 

składników przestrzennych, spełniających rozmaite funkcje. Są wśród nich przede 

wszystkim składniki tworzące układ komunikacyjny wewnętrzny wraz z rynkiem, następnie 

składniki tworzące miejsca zamieszkiwania i wykonywania pracy zawodowej 

321

322 

Ryc. 1. Dąbrówno, woj. warmińskomazurskie. 

Plan miasta w 1995 r. 

z naniesionymi miejscami badań 

archeologicznych. 

Fig. 1. Dąbrówno, Warmian – 

Masurian province. Plan of the 

town from 1995 with marked places 

on which archaeological research 

was carried out. 

przez mieszczan, a wreszcie składniki zapewniające funkcjonowanie życia religijnego. 

Częstym elementem miasta, ale nie niezbędnym jest wyodrębniona siedziba właściciela. 

Nie pretendujemy do enumeracji absolutnie wszystkich składników, tworzących 

miasto, zwłaszcza średniowieczne. Poprzestaliśmy na czterech podstawowych. Można 

do nich jeszcze dorzucić strefę graniczną miasta, która często jest linią obronną wraz 

z wyjściami komunikacji zewnętrznej. Dla dopełnienia tej pobieżnej charakterystyki 

zjawiska trzeba zwrócić uwagę na to, że kanwą miasta, już od średniowiecza, jest układ 

blokowy, opleciony siecią ulic. W miastach średniowiecznych i nowożytnych poszczególne 

bloki mają ściśle określone funkcje i wartość społeczną. Każdy z bloków mieszkalnych 

stanowi odrębne wnętrze urbanistyczne, które dzieli się na parcele. Jednakże zagospodarowanie 

tych parcel, acz zindywidualizowane, jest poddane wspólnym rygorom 

w obrębie bloku. Rygory te narzuca konieczność utworzenia warunków dla minimalizacji 

konfliktów sąsiedzkich nieuniknionych w zabudowie zwartej lub nawet miedzuchowej. 

Ważnym wnętrzem urbanistycznym w mieście średniowiecznym i nowożytnym 

jest jeden lub kilka rynków z ich zabudową handlową – kramami, jatkami, wagą i temu 

podobnymi. Blok zabudowy o charakterze religijnym to przede wszystkim ten, w którym 

mieści się kościół farny z cmentarzem grzebalnym wokół niego i ewentualnymi zabudowaniami 

plebanii, a następnie bloki mieszczące poszczególne klasztory. Kolejnym 

samodzielnym wnętrzem urbanistycznym jest siedziba senioralna, czyli zamek lub dwór. 

Doświadczenie z Dąbrówna uczy, że może to być także kamienica wraz z podwórzem 

i zabudowaniami gospodarczymi, m.in. browarem i słodowniami. 

Odrębnym zagadnieniem, którego archeolog nie może pominąć, są jurydyki i zwarte 

przestrzenie, zamieszkane przez grupy mniejszości etnicznych lub religijnych. Te ostatnie 

nie zawsze są do końca wyodrębnione, np. w formie getta żydowskiego.

Ryc. 2. Dąbrówno, woj. warmińsko-mazurskie. Profil wykopu zewnętrznego, 

prostopadłego do muru miejskiego. Strona wschodnia, od jeziora Dąbrowa 

Wielka. Widoczne strefy brzegowe jeziora. 

Fig. 2. Dąbrówno. Cross-section of inner trench, perpendicular to the city 

Wells. E-side, view from Dąbrowa Wielka Lake; one can recognize the 

coastline zone. 

Badania archeologiczne miasta mogą mieć wieloraki cel, różny charakter i różną 

rozpiętość. Cel badań może wynikać przede wszystkim z prostej ciekawości badacza. 

Może on zatem prowadzić do działań dość jednostronnych, polegających np. na chęci 

poznania początków zasiedlenia obszaru miejskiego. Częściej jednak celem badań są 

ogólne dzieje powstania, zabudowy i rozbudowy miasta wraz z historią jego rozwoju 

przestrzennego i społecznego. Niepomiernie ważnym celem są również archeologiczne 

badania na potrzeby odbudowy po wszelkich zniszczeniach katastrofalnych, rewaloryzacji 

układów przestrzennych i architektury oraz rozbudowy miasta. 

Uważamy, że w tych badaniach, wymienionych w drugim szeregu, a które uznajemy 

za najważniejsze, niezbędne jest działanie planowe, podejmowane na podstawie 

programu. Badania te muszą, podkreślmy, objąć swą interwencją wszelkie podstawowe 

wnętrza urbanistyczne, zarówno te mieszkalne jaki i te o charakterze publicznie użytecznym, 

jak też strefę graniczną i zewnętrzną miasta. Nie można, naszym zdaniem, 

polegać w tych wypadkach wyłącznie na śledzeniu przypadkowych wykopów. Trzeba 

podejmować własne, szerokopłaszczyznowe wykopaliska, prowadzące do rejestracji zjawisk 

przestrzennych w układzie horyzontalnym i pionowym. W wypadku Dąbrówna 

wykopy szerokopłaszczyznowe założono w pięciu blokach, stanowiących odrębne wnętrza 

urbanistyczne: w dwóch blokach zabudowy mieszkaniowej, na rynku, w siedzibie 

pańskiej i na cmentarzu grzebalnym wokół kościoła. Prócz tego przebadano dwie ulice 

oraz miejski mur obronny. Wykopaliska wyszły także czterokrotnie poza utworzoną 

przez ten mur linię graniczną. Prócz tego przy użyciu wierceń spenetrowano tereny sąsiadujące, 

w których historycy z XIX i początku XX w. domyślali się lokalizacji osadnictwa 

z okresu przed założeniem miasta. 

323

324 

Ryc. 3. Dąbrówno, woj. warmińskomazurskie, 

ulica Jagiellońska, 

Przymurna. Profil przekopu przez ulicę 

Przymurną, z widocznymi warstwami 

nawierzchni oraz niwelacji terenu 

przed budową miasta. 

Fig. 3. Dąbrówno, Jagiellońska and 

Przymurna streets. Cross-section of 

a trench running across Przymurna 

streets. 

W sumarycznym zestawieniu badania Dąbrówna doprowadziły do kilku ustaleń bezspornych 

i do kilku hipotetycznych. Stwierdzono bezspornie, że przesmyk między dwoma 

jeziorami, Dąbrowami Wielką i Małą, pokrywa rząd wzgórz morenowych, między 

którymi wiła się częściowo urządzona droga, zapewniająca jedyną komunikację na 

kierunku północ-południe w tej okolicy, czyli między Ostródą i Działdowem. Przy tej 

drodze w początku XIV w. powstały zabudowania wiejskie lub dworskie, z których odsłonięto 

3 siedliska, prawdopodobnie zresztą wszystkie. Te zabudowania zostały celowo 

zniszczone w związku z przystąpieniem do budowy miasta po 1326 r. Miasto zostało 

urządzone jako jednorazowe przedsięwzięcie techniczno-urbanistyczne. Wytyczono 

jego rzut, zbudowano mur obronny z bramami, następnie zniwelowano pagórki morenowe 

wewnątrz obwodu obronnego, po czym wytyczono ulice i działki. Wtedy nastąpiła 

indywidualna zabudowa parcel. Od strony wschodniej proporcjonalny układ przestrzenny 

poszerzono o pas szerokości 20 m, podzielony na parcele według innej miary. 

Przypuszczamy, że była to jurydyka krzyżacka. Faktem stwierdzonym bezspornie jest 

także jednorazowy i całkowity pożar miasta, któremu ostał się jedynie kościół, otoczony 

niezabudowaną przestrzenią cmentarza grzebalnego. Pożar ten manifestował się we 

wszystkich blokach zabudowy miejskiej, zarówno w wykopach archeologicznych, jak 

i obserwowanych wykopach budowlanych. Temperatury podczas pożaru sięgały w zasadzie 

strefy 900-1100ºC, jednakże punktowo osiągały pułap 1500ºC. W mieście zgliszcza 

zostały zniwelowane, a na nich przeprowadzono nową delimitację miasta, która nie 

zawsze pokryła się z poprzednimi granicami działek. Pojawiła się nowa, w przyrynkowej 

części murowana, zabudowa. Natomiast w strefie wschodniej, w domniemanej jurydyce 

krzyżackiej, zgliszcz nie uporządkowano i strefa ta aż do połowy XVI w., czyli do 

sekularyzacji Prus, pozostała niezamieszkana. 

Jeszcze jednym faktem bezspornym są zgliszcza, które w znacznej części miasta, 

zwłaszcza w trzech pierzejach rynku i w strefach przyrynkowych i podmurnych od północy, 

wschodu i południa, pokryły całe miasto. Są to zgliszcza z pożaru wznieconego 

przez żołnierzy radzieckich już w zdobytym mieście, w lutym 1945 r.

Ryc. 4. Dąbrówno, woj. warmińsko-mazurskie, ulica Rowowa 2. 

Działka pod murem północnym z warstwą pożaru zabudowań 

1410 r. Niżej warstwy niwelacji terenu przed budową miasta. 

Fig. 4. Dąbrówno, Rowowa 2 street. Plot located next to the 

northern wall and the layer of burned buildings dating back to 

1410 AD. 

Poza tymi istnieje wiele znalezisk, które prowadzą do formułowania hipotez, związanych 

z socjotopografią miasta przed katastrofą 1410 r., następnie z rozwojem ekonomicznym 

i przestrzennym miasta po sekularyzacji 1525 r. oraz z niektórymi zmianami 

linii regulacyjnych w czasach nowożytnych i współczesnych. Istotna grupa źródeł archeologicznych 

dotyczy ludności Dąbrówna, jej częściowej zagłady zapewne w 1656 r., 

podczas wojny Rzeczypospolitej ze Szwedami oraz typu antropologicznego populacji 

Dąbrówna w XVII i początku XVIII w. 

Znaczna część informacji, uzyskanych o mieście odbudowywanym długo po pożarze 

w 1410 r., może posłużyć przy pracach planistycznych i projektowych podczas odbudowy 

miasta, dotąd pozostającego bez zabudowy po pożarze z 1945 r. Źródła archeologiczne 

pozwalają także lepiej, aniżeli to było dotąd, wykorzystać walory turystyczne 

zabytkowej zabudowy miasteczka. 

Przedstawmy następne zagadnienie, to znaczy archeologiczne badania wnętrza 

urbanistycznego. W miastach historycznych, to znaczy średniowiecznych i nowożytnych, 

można rozróżnić dwa typy takich wnętrz. Pierwsze z nich to przestrzeń obudowana 

budynkami, stojącymi wzdłuż ulic i tworzących pierścień lub część pierścienia 

wzdłuż granic całej wyodrębnionej przestrzeni. Są to przede wszystkim bloki z zabudową 

mieszkaniową, ale często również bloki klasztorne. Drugi typ wnętrz urbanistycznych 

tworzą przestrzenie z dominantą centralną. Najbardziej typowymi są bloki 

kościelne z budowlą sakralną w centrum oraz rynki z centralnie położonym ratuszem. 

Konstrukcja przestrzenna miasta z przytłaczającą przewagą tych dwóch typów bloków 

jest, naszym zdaniem, właściwa aż do industrializacji miast w ciągu XIX w. W Polsce 

najbardziej charakterystycznym przykładem jest chyba Łódź, w której już w połowie 

XIX w. korpusy wielokondygnacyjnych budynków fabrycznych wtargnęły wtedy do zabudowy 

samego centrum miasta, nawet na słynną ulicę Piotrkowską. 

Musimy w tym miejscu, oczywiście, zastrzec się, że opisane wyżej dwa typy bloków 

to generalizacja i uproszczenie zagadnienia. W XV, XVI i XVII w. w miastach królewskich 

funkcjonują np. tak zwane przygródki, czyli obszary bezpośredniego zaplecza 

gospodarczego zamku, które są zabudowywane w sposób mało regularny i odległy od 

325

326 

Ryc. 5. Przedbórz, woj. łódzkie. 

U góry poniemieckie zdjęcie 

zniszczonego rynku, niżej 

podziały na budynki wzdłuż linii 

regulacyjnej rynku: A – relikty 

i schemat zabudowy z drugiej 

połowy XVII w.; B – relikty 

z połowy XIX w.; C – schemat 

z połowy XIX w.; D – propozycja 

nowego podziału przestrzennego. 

Fig. 5. Przedbórz, Łódź province. 

Picture of a destroyed building 

(upper), building sections located 

along the main regulation line of 

the market (below): A – remains 

and outline of buildings dated to 

the second half of XVIIth c.; 

B – relics from the half of XIXth c.; 

C – outline from the half of 

XIXth c.; D – suggestion of a new 

spatial division. 

możliwości typizacji. Dotyczy to również samej siedziby feudalnej, czyli zamku, dworu 

lub kamienicy pańskiej. W tych i niektórych innych blokach, zwłaszcza w jurydykach, 

nie da się do końca dostrzec modelowych zasad rozwiązań przestrzennych. 

Najbardziej typowym wnętrzem urbanistycznym jest blok zabudowy mieszkaniowej. 

W mieście modelowym byłby to obszar otoczony z czterech stron zabudową mieszkaniową 

i rzemieślniczą, z zapewnionymi dojazdami do wnętrza i podzielonymi na parcele 

przestrzeniami gospodarczymi wewnątrz bloku. Te przestrzenie są w części niezabudowane. 

Takie modelowe bloki rzadko pojawiają się w mniejszych miastach i dlatego 

sądzimy, że nie są one typowe dla ogromnej większości zabudowy mieszkaniowej historycznych 

miast w Polsce. Posłużymy się tutaj przykładem z badań Andrzeja Bartczaka 

z Łęczycy (Pracownia Archeologiczno-Konserwatorska Oddziału Łódzkiego Pracowni 

Konserwacji Zabytków przedsiębiorstwa państwowego, lata 80. XX w.). Otóż 

w południowym bloku przyrynkowym, w którym zabudowę mieszkaniową zlikwidowano 

w XIX w., odkopano w pierzei przyrynkowej fundamenty domostw, stojących 

w ciągu zwartym, ale przerywanym przejazdami bramnymi. Były to budynki w konstrukcji 

murowanej lub szkieletowej, chyba jednotraktowe. W zapleczu poszczególne 

parcele wydłużone były rozdzielone przez ogrodzenia, w których, co dwie parcele, była 

przerwa na wspólną studnię. Zabudowania gospodarcze i doły kloaczne, pogrupowane 

zapewne na przeciwległych krańcach parcel i dostępne od strony uliczki równoległej do 

pierzei rynku, nie zostały objęte badaniami. Cały ten układ, na podstawie stratygrafii, 

znalezionych zabytków ruchomych i odniesień do sytuacji stratygraficznej określonej 

w innych blokach zabudowy miasta, należy łączyć z XVI i XVII w. 

Podobny układ przestrzenny obserwowaliśmy w zbadanych blokach przyrynkowych 

w Dąbrównie. Jest on tam bardzo dokładnie datowany na XV, XVI i XVII w., 

a tworzenie go rozpoczęto po pożarze w 1410 r. Takie układy przestrzenne zachowały 

się jeszcze do niedawna m.in. w blokach historycznej zabudowy, zapewne z XVI

lub z XVII w., w Sycowie na Dolnym Śląsku 

i w Byczynie na Śląsku Opolskim. Podobny 

układ przestrzenny parcel można odczytać 

w historycznych zabudowaniach południowego 

bloku przyrynkowego w Sieradzu (wieloletnie 

badania Anny Kufel-Dzierzgowskiej na ulicy 

Dominikańskiej 2). Możemy zatem uznać, że 

wyniki badań archeologicznych w obrębie przyrynkowej 

zabudowy mieszkaniowej niewielkich 

miast prowadzą do określenia modelowego 

wnętrza urbanistycznego. Byłby to blok otoczony 

ulicami z trzech stron, frontem przylegający 

do rynku. Ten front stanowią domy mieszkalne. 

Za nimi ciągną się parcele, z zabudową gospodarczą 

i sanitarną przy przeciwległym krańcu 

i dostępne od strony ulicy gospodarczej równoległej 

do rynku. 

Nie będziemy tu opisywać dokładniej wnętrz 

urbanistycznych z dominantą centralną, to znaczy 

z kościołem lub ratuszem. Nie mamy w naszym 

zasięgu odkryć archeologicznych, które 

powodowałyby jakąś istotną zmianę obrazu takich 

wnętrz. Warto natomiast przywołać przykłady 

wyników badania dwóch rynków, w cytowanym 

już Dąbrównie oraz w Przedborzu w woj. 

łódzkim. Z badań archeologicznych wynikło, 

że rynek w Dąbrównie, już w momencie budowy 

miasta, czyli po 1526 r., objął swym zasięgiem 

już funkcjonującą drogę, którą zaakceptował. 

Wpłynęła ona na pewną asymetrię zagospodarowania 

rynku. Z zabudowy kramarskiej 

wyłączyła ciągi pierzei zachodniej i północnej. 

Ratusz odsunięto w kierunku narożnika południowo-wschodniego, 

a w części południowo- 

-zachodniej, przy drodze, umieszczono głęboką 

studnię. Jest rzeczą znamienną, że ten układ 

przestrzenny rynek dąbrówieński utrzymuje do 

dzisiaj, nawet w zrujnowanym mieście. 

Nieco inaczej przedstawia się wnętrze urbanistyczne, 

które tworzy rynek w Przedborzu 

nad Pilicą. W czasach współczesnych przeżył 

on dwie katastrofy. Pierwszą był totalny pożar 

w 1832 lub 1833 r. Drugą był fakt „rozstrzelania” 

miasta przez Niemców 2 września 1939 r. 


Plan współczesny miasta z wykopami 

archeologicznymi z 1978 r. 

Fig. 6. Przedbórz. Plan of a modern town 

with archaeological trenches 1978. 


Plan współczesny rynku 

z naniesioną hipotetyczne zabudową 

dziewiętnastowieczną północno-wschodniej 

pierzei rynku na tle miedzuchów z drugiej 

połowy XVII w. (linie przerywane). 

Fig. 7. Przedbórz. Plan of a modern market 

and hypothetically drawn buildings 

from the 19th c. of the NW side of the 

market against a background of so-called 

miedzuchy from the second half of 17th c. 

(dashed line). 

327

328 

Ryc. 8. Kalisz, woj. 

wielkopolskie. Propozycja 

punktowej rejestracji 

budowli historycznych 

i wykopów archeologicznych 

stan w 1981 r.(archiwalny 

rysunek roboczy). 

Fig. 8. Kalisz, Great Poland 

province. Suggestion of a 

pointing method of evidence 

of historical buildings and 

archaeological trenches, 

status from 1981 (archive 

picture). 

Motywacja działania napastnika była podobna do tej z 7 sierpnia 1914 r. w Kaliszu. 

W obu wypadkach strzał nieznanego strzelca zgładził niemieckiego żołnierza w Przedborzu. 

Był to żołnierz z kolumny przeciwnika, wkraczającej w warunkach wojennych do 

zajmowanego miasta. Kolumnę zatrzymano, a dla retorsji terroru na rynek wprowadzono 

czołg, który, jadąc wzdłuż kolejnych pierzei, burzył strzałami z armaty poszczególne 

domy. W ciągu najbliższej zimy Niemcy, zmuszając do pracy Żydów, doprowadzili 

do usunięcia gruzów z rynku. W powojennej Polsce rynek najpierw otoczyły trawniki, 

zaś potem, w dwóch pierzejach, powstały gigantyczne na miarę miasteczka budowle, 

mieszczące sklep GS, kino oraz niektóre instytucje kulturalne. Na zapleczu działek 

pierzei północnej zbudowano dwa bloki mieszkalne. Cała ta zabudowa była ewidentnym 

obcym wtrętem w klimacie i charakterze wnętrza urbanistycznego, w którym się 

znalazła. 

Aby wyjść z impasu, należało przedstawić udokumentowaną historycznie kontrpropozycję. 

Rzeczowe podbudowanie takowej zlecono archeologom. Podjęliśmy w tym 

celu badania kompleksowe: studia ikonograficzne, kartograficzne oraz badania archeologiczne. 

Nadmiernie szybka kwerenda kartograficzna nie dała pozytywnych rezultatów, 

ponieważ nie odnaleziono materiałów sprzed pożaru w XIX w. i nie dotarto 

do projektów urbanistyczno-architektonicznych Marconiego z 1834 r. Studium ikonograficzne 

doprowadziło przede wszystkim do zebrania na miejscu, w Przedborzu, 

znacznej liczby fotografii rynku sprzed 1939 r., z okresu rozbiórki w 1940 r. i powojennych, 

aż po 1960 r. Większość tych fotografii nie była nigdy publikowana i udostępniana 

komukolwiek w inny sposób. Ta dokumentacja pozwoliła ustalić wygląd architektoniczny 

wszystkich czterech pierzei rynku po 1834 r., czyli zgodny z projektem 

Marconiego z 1834 r. Pierzeja północna nasłoneczniona miała wysklepione półkoliście 

arkadowe podcienia. W pierzejach wschodniej i południowej, pozostających w cieniu,

Ryc. 9. Kalisz, 

woj. wielkopolskie. 

Próba rekonstrukcji 

średniowiecznej zabudowy. 

Stan wiedzy w 1981 r. 

(archiwalny rysunek 

roboczy). 

Fig. 9. Kalisz. 

Reconstruction of medieval 

buildings. Status from 1981 

(archive picture). 

podcieni nie było. We wschodniej pierzei arkady markowano półkolistymi płycinami 

nad otworami okiennymi i drzwiowymi. W pierzei południowej analogiczne płyciny 

miały kształt prostokątów. Udało się policzyć liczbę osi w każdej z tych trzech pierzei 

oraz ustalić ich liczbę dla poszczególnych domostw, dwu- lub trzyosiowych. Zlokalizowano 

też grubsze ściany ogniowe, dzielące pierzeje na segmenty po dwa lub trzy domostwa. 

Ponieważ rynek przedborski mieści się na stoku terasy brzegowej, a deniwelacja 

wynosi ponad 5 m, z nachyleniem na zachód, ku Pilicy, ustalono też, że w pierzejach 

północnej i południowej co kilka osi następował uskok i ponowne przyjęcie linii horyzontalnej 

dla wszelkich poziomych elementów architektury. Ustalono także, iż pierzeja 

zachodnia, od Pilicy, nie została uporządkowana. Możliwe, że przyczyny należy dopatrywać 

się w lokalizacji synagogi na zapleczu tej pierzei. Mogło to komplikować stosunki 

własnościowe przy rynku. 

Badania archeologiczne przeprowadzono w jedynie dostępnej pierzei północnej. Uzyskano 

następujące rezultaty pozytywne. Wymienimy je w porządku chronologicznym. 

Stwierdzono, że rynek i partie przyrynkowe zlokalizowano na skalnej terasie brzegowej 

i że zerodowana powierzchnia skały wapiennej znajduje się tuż pod cienką warstwą 

próchnicy na trawnikach przy rynku i tuż pod brukiem rynku. Nie stwierdzono na tym 

obszarze żadnej kumulacji w postaci warstwy kulturowej i żadnych zabytków starszych 

aniżeli czasy nowożytne, najpewniej sprzed XVII w. Najstarsza zabudowa pierzei zachowała 

się w postaci fundamentów kamiennych wolno stojących domostw, zwróconych 

do rynku dwojako: albo szczytem, albo kalenicą. Te miedzuchy powstałyby zapewne 

w XVII w. i byłyby składnikiem najstarszej obudowy rynku. Połączenie ich fasad ze 

stratygrafią przed nimi pozwoliło zlokalizować linię najstarszej pierzei rynku. Ślady pożaru 

są nikłe. Jednakże nowa zabudowa rynku, ta z 1834 r., powstała bezpośrednio na 

warstwie destrukcji lub rozbiórki owych domostw. Linię regulacyjną pierzei przesunięto 

329

330 

Ryc. 10. Kalisz, woj. wielkopolskie. Propozycja szlaku 

turystycznego wzdłuż murów obronnych. Stan z 1982 r. 

(archiwalny rysunek roboczy). 

Fig. 10. Kalisz. Suggestion of tourist route along city walls. 

Status from 1982 (archive picture). 

o kilka metrów w kierunku rynku zmniejszając w ten sposób jego powierzchnię. Chociaż 

do rynku można by zaliczyć pieszy ciąg komunikacyjny w podcieniach. Archeolog 

stwierdza niezbicie, że wraz z odbudową rynku nastąpiła zmiana układu przestrzennego 

pierzei, co musiało pociągnąć za sobą modyfikację praw własnościowych do gruntu 

budowlanego. 

W wyniku badań archeologicznych oraz ikonograficznych została opracowana 

w 1979 r. wstępna propozycja pozytywna nowego zagospodarowania przestrzennego 

pustych placów przyrynkowych. Uwzględniono w niej historyczne walory pozostałej 

jeszcze zabudowy z XIX w. oraz wymóg prawny oddania pod budowę co najmniej 11 

parcel, która to liczba określała możliwość założenia spółdzielczego zespołu indywidualnego 

budownictwa mieszkaniowego. Takie rozwiązanie prawne dawało wówczas 

możliwość dofinansowania inwestycji z budżetu państwa. 

Przedstawiliśmy dwa przykłady archeologicznego badania wnętrz urbanistycznych 

w obrębie miasta. Oba zasadzają się na głównym dla nas wskazaniu metodycznym: podstawowych 

badań szerokopłaszczyznowych wraz z uzupełnieniem na drodze dodatkowych 

badań sondażowych w wybranych świadomie miejscach. Niezwykle ważnym momentem 

w tych badaniach jest lokalizacja linii regulacyjnych dla poszczególnych bloków, 

czyli delimitacja wnętrz urbanistycznych oraz odróżnienie ich od innych wnętrz 

urbanistycznych w tym samym mieście. 

Obu tych przykładów nie uważamy za wzorcowe, obabowiem mają istotne wady. 

W Łęczycy nie dotarto do linii regulacyjnej południowej pierzei przyrynkowej, gdyż

dokładnie na tej linii zlokalizowano centralny radziecki kabel telefoniczny linii komunikacyjnej 

Moskwa-Berlin. Każde zbliżenie się do kabla powodowało natychmiastowe 

przybycie radzieckiego patrolu wojskowego. W Przedborzu utrwalone elementy współczesnego 

zagospodarowania powierzchni terenu uniemożliwiły penetrację w głąb działki 

budowlanej. Udało się natomiast w sposób pewny zlokalizować kolejne linie regulacyjne 

rynku: tę z XVII w., tę z 1834 r. oraz aktualną, ustabilizowaną po 1945 r. 

Wrócimy na chwilę do początku niniejszego tekstu. Archeolog, który bada miasto, 

powinien mieć świadomość, że materialne wyniki jego badań w postaci zlokalizowanych 

i datowanych ukształtowań przestrzennych oraz elementów form architektonicznych, 

mogą być przydatne do różnych celów. Jest to niezależne od głównego zamiaru archeologa, 

którym może być wyłącznie poznanie historii miasta, abstrahujące od wszelkich 

celów praktycznych pozapoznawczych. Jesteśmy przeświadczeni, że takich badań 

nie da się wydestylować z zakusów brudnego praktycyzmu. Należy podjąć to wyzwanie, 

nie bronić się przed nim, lecz odpowiednio przygotować się do zadośćuczynienia. 

Jest to, naszym zdaniem, kwestia komunikacji, czyli przemawiania do ludzi ich językiem, 

do Anglika po angielsku, do Greka po grecku, a do urbanisty właściwym mu 

językiem symboli i plam kartograficznych. Jeżeli archeolog chce, aby wyniki jego badań, 

tak ważne dlań, zostały przysposobione przez urbanistę, zrozumiane i uwzględnione 

w pracach planistycznych, to muszą być transponowane na język urbanisty. Sądzimy, 

że generalny brak takiej transpozycji był wadą niezwykle wartościowych prac naukowo-badawczych 

Pracowni Archeologiczno-Konserwatorskich PP PKZ w latach 70. 

i 80. ubiegłego wieku. W ogromnych woluminach opracowań projektant, urbanista lub 

architekt błądził wśród profilów i rysunków setek ułamków naczyń glinianych oraz 

różnych mniej lub bardziej atrakcyjnych przedmiotów. Czasem znajdował w tym myśli 

istotne dla swego projektu. Częściej kwitował tylko istnienie opracowania. Rzadko 

tylko pojawiały się opracowania syntetyzujące, zbiorczo przedstawiające problematykę 

archeologiczną, dotyczącą urbanistyki i architektury. Ekstremalnym przypadkiem było 

znane nam bezpośrednio podwórko na ulicy Złotej w Lublinie, w którym w trzech różnych 

latach przed trzema budynkami na podwórku założono wykopy i przeprowadzono 

badania archeologiczne. Każdy z wykopów był samodzielny i wobec tego uzyskał własne 

studium interpretacyjne stratygrafii na podwórku, z niezależnym opisem warstw 

i odrębną interpretacją. W ten sposób to małe podwórko na starym mieście lubelskim 

zmieniło się w trzy niezależne wnętrza urbanistyczne. 

Potrzebny nam jest zatem, archeologom, architektom i urbanistom, wspólny język 

do bezkonfliktowej komunikacji. 

Jeżeli uznamy język słowny, nawet w zapisie, za przystosowany do nadawania i odbierania 

za pomocą dźwięków, czyli mowy, zaś język graficzny za przystosowany do odbioru 

wzrokowego, czyli obrazu, to dla humanisty właściwy będzie ten pierwszy sposób 

komunikowania się, natomiast ten drugi będzie właściwy dla urbanisty i architekta. Jest 

dla nas oczywiste, że chęć wykorzystania w pracy projektowej wyników badań archeologicznych 

jest zróżnicowana. Urbanista i architekt mogą wytworzyć w projekcie kształty, 

niezależnie od aportu wyników badań archeologicznych. Ten projekt mogą zrealizować 

w naturze, bez względu na to, czy uwzględnią w nim świadomość i wiedzę historyczną, 

czy też okażą się wobec nich obojętni. Chcemy przez to powiedzieć – i podkreślić – 

331

332 

gradację zainteresowania uwzględnieniem wyników badań archeologicznych w realizacji 

projektu urbanistycznego lub architektonicznego. Stroną bardziej zainteresowaną jest 

sprzedawca wyników badań archeologicznych, czyli archeolog. Zainteresowanie natomiast 

urbanisty lub architekta, a nawet inwestora, którym dla urbanisty jest zwykle samorząd, 

jest faktycznie wymuszony odpowiednią decyzją władzy konserwatorskiej. 

Smutna praktyka uczy, że często taka decyzja staje się przedmiotem różnych prób 

ominięcia lub uchylenia. Dlatego – i jesteśmy o tym przeświadczeni – archeolog powinien 

do urbanistów i architektów przemawiać ich językiem, czyli płaszczyzną barwną 

lub symbolem graficznym. Nie tylko opasłe tomy, ale nawet dość zwięzłe teksty stają się 

w takiej zawodowej dyskusji mało komunikatywne, wymagają ustawicznych weryfikacji 

i dyskusji. O wiele łatwiej naszym kontrahentom zrozumieć interpretacje archeologiczne, 

zlokalizowane topograficznie. Wtedy mogą je oni skonfrontować bezpośrednio 

z własnymi pomysłami i ustosunkować się do tych zjawisk pozytywie. Usilnie polecamy 

archeologom tę właśnie drogę. 

W 1980 r. zostaliśmy, jako zespół badawczy Instytutu Historii Kultury Materialnej 

PAN, zaproszeni do przeprowadzenia badań archeologicznych na potrzeby projektu rewaloryzacji 

obszaru staromiejskiego w Kaliszu. W dzisiejszym słownictwie fachowym 

należałoby tu pewnie mówić o rewitalizacji. Na terenie miasta zaczął wtedy działać 

zespół do spraw rewaloryzacji Kalisza, kierowany przez architekt Królikowską, afiliowany 

przy Wojewódzkim Biurze Projektów. Wspólnie opracowano program i archeolodzy 

podjęli badania. Zostały one rozłożone na kilka etapów. Pierwszy z nich objął 

prace przygotowawcze do badań terenowych, polegające na szczegółowym zapoznaniu 

się z opracowaniami historycznymi i źródłami historycznymi oraz na zgromadzeniu 

wiadomości o wcześniej uzyskanych źródłach archeologicznych. Etap drugi objął prace 

inwentaryzacyjne i badania terenowe w strefie średniowiecznych fortyfikacji miejskich. 

W etapie trzecim przewidziano odnalezienie i badania wykopaliskowe zamku. Etapem 

czwartym miały stać się rozległe badania wykopaliskowe na obszarach zabudowy miejskiej. 

Przewidziano zatem system stopniowego badania poszczególnych wnętrz urbanistycznych, 

a następnie zebrania wyników w jeden obraz historii rozwoju przestrzennego 

dzisiejszego starego miasta w Kaliszu. To zsumowanie wyników stanowiło piąty etap 

badań. 

Pisząc niniejsze uwagi, nie zamierzamy wnikać w merytoryczne rezultaty badań nad 

Kaliszem w latach 1980-1987. Przedstawiamy tutaj propozycję organizacji badań według 

zagadnień i etapów ich rozwiązywania. Natomiast głównym naszym celem jest 

propozycja graficznego języka archeologa, którym mógłby on porozumieć się z urbanistą 

i architektem. W zasadzie opracowaliśmy go dla przedstawienia dwóch zagadnień. 

Pierwsze z nich to rejestracja dotychczasowych wyników i transpozycja tej rejestracji 

zjawisk lokalizowanych punktowo na przestrzenie, czyli na wnętrza urbanistyczne. 

Drugim jest propozycja przedstawienia sugestii archeologa-badacza w odniesieniu do 

konkretnych przestrzeni rewaloryzowanych. 

Nie przedstawimy tutaj kompletnej propozycji użytego przez nas w początku lat 80. 

XX w. systemu komunikowania się ze środowiskiem projektanckim. Jest to oczywiście 

problem zbyt złożony, a materiały zbyt obszerne, nieadekwatne do miejsca przeznaczonego 

na niniejszy artykuł. Zresztą propozycja ta jest siłą rzeczy ułomna i daleka

nie tylko od doskonałości, ale nawet od poziomu średniego. Jesteśmy tego w pełni świadomi. 

Jednakże przekonani o istotnej, a może nawet pilnej potrzebie opracowania takiego 

języka, publikujemy tutaj jego próbkę. 

Owa próbka została w odpowiednim momencie przekazana na właściwych do tego 

celu planszach kaliskiemu zespołowi rewaloryzacyjnemu. Jednakże ustawiczne oszczędności 

budżetowe i międzyinstytucjonalne zawiści o priorytety i osiągnięcia wzięły wtedy 

– jak to często bywa – górę nad zdrowym rozsądkiem i rzeczywistymi potrzebami 

miasta. Zespół przyporządkowano innej instytucji, która nie znalazła dla niego umocowań 

statutowych i rozrzuciła po różnych wydziałach. I tak oto zagadnienie przestało 

istnieć, a nasze propozycje językowe i merytoryczne zostały zaprzepaszczone. 

Próbowaliśmy wrócić do tej problematyki wówczas, gdy zwierzchnictwo nad pracowniami 

archeologiczno-konserwatorskimi PP PKZ objął Jan Gromnicki. Stało się 

ono wtedy przedmiotem studiów w ramach Komisji XIII, archeologicznej w Grupie 

Roboczej Krajów Socjalistycznych do spraw, ogólnie mówiąc, zabytków. W ramach 

podziału prac wewnątrz tej grupy, do której powołany został autor niniejszego szkicu, 

sprawę opracowania odpowiedniego systemu znaków do komunikowania się archeologów 

z projektantami przestrzeni i architektury, powierzono zespołowi Pracowni Archeologiczno-Konserwatorskiej 

PP PKZ w Szczecinie. Zadanie nie znalazło wszakże 

dostatecznego zainteresowania w owej placówce. Można to zrozumieć, skoro w jej planach 

badawczych nie pojawiły się stanowiska archeologiczne związane z problematyką 

urbanistyczną. A przede wszystkim ta problematyka wymaga specjalnego przełożenia 

na język grafiki. Nie dopracowaliśmy się zatem ani sytemu, w miarę kompletnego, ani 

nawet ogólnie zarysowanego modelu. 

Doświadczenia ostatnich 15 lat wskazują, naszym zdaniem, na potrzebę opracowania 

takiego języka. Plany zagospodarowania przestrzennego gmin wiejskich i miejskich 

zyskują coraz bardziej na znaczeniu przy rozwiązywaniu lokalnych problemów inwestycyjnych 

i tworzenia nowych układów przestrzennych w kraju o znacząco postępującej 

urbanizacji. Coraz ściślej egzekwowana jest także ochrona zabytków archeologicznych. 

Istotne znaczenie ma fakt powstania Ośrodka Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego, 

który zapewnia lepszy aniżeli dotychczasowy nadzór merytoryczny nad regionalnymi 

służbami konserwatorskimi w zakresie archeologii. W wyniku podejmowanych działań 

organy administracji państwowej i samorządowej, aż od ministra, nawet do sołtysa, 

uświadamiają sobie obecnie, że nieruchome zbytki archeologiczne stanowią w sumie 

30% ogółu zabytków archeologicznych w Polsce. Ta świadomość powoli zmusza wszelkie 

władze do podejmowania dzieła chronienia nieruchomych zabytków archeologicznych. 

Nie będzie ono jednak skuteczne, jeżeli, w dobie rozwoju inicjatyw jednostek, nie 

przemówimy do władzy oraz – mówiąc językiem prawniczym – osób fizycznych, językiem 

zrozumiałym dla urbanistów-planistów i temu środowisku właściwym. Trzeba zatem, 

podkreślmy z naciskiem, podjąć pracę nad utworzeniem takiego języka. 

Każdy archeolog zdaje sobie sprawę ze złożoności własnej metodyki badawczej. 

Oprócz najprostszych wykopalisk stosuje metody pozyskiwania materiałów towarzyszących 

badań przyrodniczych metodami właściwymi dla poszczególnych dyscyplin 

przyrodniczych, traktowanych jako pomocnicze. I obojętne w tym względzie jest, czy 

mamy do czynienia z profilem palinologicznym, czy studium hydrologicznym, opartym 

333

334 

na badaniach łożysk cieków wodnych, czy też z próbkami mykologicznymi lub na potrzeby 

analiz C14. Jesteśmy do tego przyzwyczajeni, a niektóre uczelnie uczą nawet 

tego na studiach. Jeżeli zatem stanowisko ze środkowego paleolitu wymaga szczególnej 

organizacji i odrębnej metodyki eksploracyjnej, to – idąc na drugi koniec dziejów człowieka 

– uznajmy prawo stanowisk miejskich do szczególnej organizacji i odpowiedniego 

reżimu badań archeologicznych. Owe badania wymagają także specjalistycznej wiedzy 

archeologa, która pozwoli mu na właściwe przygotowanie nadal, na odpowiednie dobranie 

terenów eksploracyjnych oraz na włączenie w tok badań innych dyscyplin naukowych. 

To ostatnie archeolog powinien czynić z pełną świadomością możliwości dojścia 

do zmiany priorytetów badawczych, czyli przedmiotowych, ale także i podmiotowych, 

czyli osobowych. Albowiem może dojść do tego, że w miarę postępu badań i rozwoju 

problematyki oraz coraz to lepszego poznawania przedmiotu badań inna kategoria źródeł 

uzyska prymat nad wynikami badań archeologicznych. Trzeba wtedy umieć przekazać 

insygnia władzy komu innemu, a samemu – jak kiedyś napisał Jan Parandowski 

– „odejść ze wstydem i żalem”. Prawie zawsze, w odróżnieniu od badań epok pradziejowych, 

wyniki badań archeologicznych w miastach dają się przełożyć na praktykę. Mogą 

posłużyć do celów, jak już wyżej mówiliśmy, planistycznych i projektowania architektonicznego. 

Dlatego też odpowiedni program badań wraz z oparciem jego realizacji na 

odpowiedniej dyslokacji miejsc badań, a zwłaszcza wykopów szerokopłaszczyznowych, 

jest zagadnieniem niezwykle istotnym, którego nie da się rozwiązać serią obserwacji 

drobnych dziurek, porobionych przez różnych instalatorów. Natomiast wyniki zawsze 

powinny być transponowane na zrozumiały dla urbanistów i architektów język symboli 

graficznych. Na razie nie dopracowaliśmy się jeszcze jednolitego systemu językowego na 

te potrzeby. Sądzimy jednakże, że warto nad nim pracować. 

Bibliografia 

Collet Ch., Leroux P., Marin J.-Y., Caen cite médiévale. Bilan d’archéologie et d’histoire, Caen, 

1996 

Nawrolski T., Probleme archäologischer Untersuchungen der Altstadt in Elbing, Archaeologia Elbingensis, 

t. 1, 1992 

Poklewski T., Archeologia a urbanistyka. Kilka uwag na marginesie sympozjum „Archeologia w badaniach 

miejskich zespołów zabytkowych na ziemiach polskich”, Ochrona Zabytków, R. 33 (3), 1980 

Poklewski T., Tha Protection of Archeological Sites in Moderny City, (w:) Międzynarodowy Kongres 

TUP – TUP International Congress, Warszawa, 1993 

Poklewski T., Badania archeologiczne w Dąbrównie w woj. olsztyńskim w roku 1980 i w latach 

1988-1995 jako przyczynek do studiów nad rewaloryzacją miasteczka, (w:) J. Wysocki (red.) Badania 

archeologiczne starych miast Warmii i Mazur a problemy ich rewaloryzacj, Nidzica, 1998 

Poklewski-Koziełł T., Zniszczona przestrzeń rynku w Przedborzu nad Pilicą. Dzieje kształtowania 

się (XVII-XX.), Możliwości odtworzenia, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, t. 43 

(zesz. 1-2), 1998

Poklewski-Koziełł T., Udział badań archeologicznych w procesach rewaloryzacji miast historycznych, 

(w:) A. Michałowski (red.) Strategie rewaloryzacji miast w Polsce i w innych krajach, Warszawa, 

2000 

Poklewski T., Puget W., Jaworowski H., Architektura na tle rozwoju przestrzennego miasta, 

(w:) R. Rosin (red.), Łęczyca. Monografia miasta do 1990 roku, Łęczyca, 2002 

Summary 

Archaeological research of a historical town. A methodical study 

on the basis of Dąbrówno, Łęczyca, Przedborze and Kalisz 

The author of this article focuses on three basic aspects met by an archaeologist during the exploration 

of a Polish town. First of all, we should begin with the definition of a town: it can be 

depicted as a spatial and social occurrence. A town can be referred to as urbanized spatial arrangement 

of living quarters in consideration of social and occupational division of its citizens. 

The first part of the article presents a town understood as archaeological site. In the second part 

the attitude of an archaeologist to urban interior has been described; the third part concerns the 

relationship between archaeologists, town planners and architects. 

The author believes that town understood as archaeological sit is not different from other 

settlements, mediaeval or modern sites. The archaeological research should be based on the recognition 

of the stratigraphy and wide-spatial research should be applied. The sounding research 

here plays supplementary role. In author’s opinion it’s not possible to reconstruct properly the 

evolution of town’s area basing merely on the observation of random trenches. 

In the second part the classification of town’s urban interiors is presented, according to their 

formal-spatial shapes and functions. The examples of research in Łęczyca, Przedborze and 

Dąbrówno and arrangements of architectonical-constructional elements are shown. 

The third part describes the relationship between archaeologists, town planners and architects. 

In author’s opinion the use of the outcomes of archaeological research in town planning 

is in archaeologists’ and conservators’ interest. That’s why both archaeologists and conservators 

should be more concerned about creating good relation and cooperation. 

335

336 

Bartłomiej Sz. Szmoniewski 

Metodyka eksploracji grobów typu Alt Käbelich 

na stanowisku 16 w Targowisku, woj. małopolskie 

.................................................................................................................................................................................................................. 

Obiekty odkryte na stanowisku 16 w Targowisku, gm. Kłaj, woj. małopolskie można 

zaliczyć do pochówków jamowych określanych w literaturze przedmiotu jako typ Alt 

Käbelich. Nazwa pochodzi od cmentarzyska we wschodniej Meklemburgii, na którym 

po raz pierwszy zostały one wyróżnione (V. Schmidt 1981, s. 333 n., H. Zoll-Adamikowa 

1988, s. 196, 199). 

Groby typu Alt Käbelich w większości przypadków charakteryzują się dużymi rozmiarami, 

a ich forma zbliżona jest do owalnej lub czworobocznej. Zdaniem V. Schmidta 

jamy te mogły być pozostałościami domów zmarłych (Totenhauser) przypisane do 

jednej rodziny (V. Schmidt 1988, s. 327 i n., 1995, s. 85 n.). Na terenie Polski znane są 

obiekty o mniejszych rozmiarach i zróżnicowanych kształtach (B. Muzolf 2002). 

Wypełniska grobów są jedno lub wielowarstwowe. W poszczególnych warstwach 

znajdują się przepalone kości ludzkie, czasem także zwierzęce oraz bardzo rozdrobnione 

fragmenty ceramiki naczyniowej (W. Łosiński 1998, s. 475, B. Muzolf 2002, 

401-402, A. Tyniec-Kępińska, J. Wróbel 2002). Przepalone kości ludzkie występują 

w małej ilości nie przekraczającej kilkunastu gramów (W. Łosiński 1998, s. A. Tyniec- 

-Kępińska, J. Wróbel 2002). Prawdopodobnie umieszczano tylko symboliczną części 

szczątków ze stosu w jamie grobowej (W. Łosiński 1998, s. 475). Na cmentarzyskach 

w Meklemburgii grobom ciałopalnym towarzyszą także cząstkowe pochówki szkieletowe 

głównie dziecięce (W. Łosiński 1998, s. 475). 

W niniejszym tekście zostaną przedstawione propozycje sposobu eksploracji wczesnośredniowiecznych 

grobów typu Alt Käbelich. Wypowiedź ta ma na celu zwrócenie 

uwagi na bardzo ciekawą grupę pochówków, które ze względu na swoją specyfikę są 

trudne do zaobserwowania. Wymagają one podobnie jak w przypadku badań wczesnośredniowiecznych 

kurhanów ciałopalnych wiele uwagi (por. H. Zoll-Adamikowa 1976). 

W trakcie badań na trasie przebiegu autostrady A4 (wschód-zachód) na stanowisku 

16 w Targowisku, gm. Kłaj, woj. Małopolskie, odkryto kilkanaście pochówków typu 

Alt Käbelich. Znajdują się one we wschodniej części stanowiska (B. Sz. Szmoniewski 

2005). Większość z nich stanowiły jamy o kształcie zbliżonym do owalnego (ryc. 1, 

2) o wymiarach od 160 x 110 cm do 560 cm x 300 cm. Jeden z obiektów miał kształt 

zbliżony do kwadratu o wymiarach 400 x 350 cm. Miąższość obiektów była zróżnicowana 

i wahała się od 8 do 40 cm (głębokość od momentu zadokumentowania). Wyróżniono 

wypełniska jednolite i wielowarstwowe. Pierwsze z nich były barwy szarej,

Ryc. 1. Targowisko, st. 16, gm. Kłaj, obiekt 

2008 w momencie zadokumentowania 

(fot. K. Łach). 

Fig. 1. Targowisko, site 16, Kłaj commune, 

feature 2008 (photo by K. Łach). 

o jednorodnej strukturze nasycone niewielką ilością ceramiki, węgli drzewnych oraz 

przepalonych kości. Wypełniska wielowarstwowe (ryc. 2, 3) różnią się kolorystyką poszczególnych 

warstw oraz stopniem nasycenia materiałem zabytkowym. 

W 2004 roku autor brał udział w badaniach grobów na stanowisku 16 w Targowisku 

a sposób ich eksploracji zostanie opisany poniżej. Po zdjęciu warstwy ornej ujawnione 

jamy grobowe zostały przecięte profilem krzyżowym. Zastosowano tzw. metodę 

ćwiartkową zwaną także ćwiartek przeciwległych. Dodatkowo wypełnisko podzielono 

umownie na trzy części: dwie zewnętrzne A i B oraz wewnętrzną C. Podział ten miał 

na celu określenie ilości wydobytych materiałów z poszczególnych części pochówku. 

Ryc. 3. Targowisko, st. 16, 

gm. Kłaj, profil obiektu 2011 


Fig. 3. Targowisko, site 16, 

cross-section of feature 2011 

(photo by K. Łach). 

Ryc. 2. Targowisko, st. 16, gm. Kłaj, obiekt 2008 

(rys. I. Jordan). 

Fig. 2. Targowisko, site 16, feature 2008 (drawn by 

I. Jordan). 

337

338 


gm. Kłaj, obiekt 2008 



feature 2008 (photo by 

K. Łach). 

Podzielone profilem krzyżowym jamy eksplorowano naprzemiennie warstwami 10 cm 

(ryc. 4, 5). Ze względu na obecność bardzo rozdrobnionego materiału ceramicznego 

oraz fragmentów kości ludzkich, których wielkość w większości przypadków nie przekraczała 

1 cm, każdą z warstw badano bardzo starannie. Wszystkie znalezione fragmenty 

ceramiki, przepalone szczątki ludzkie i węgle drzewne nanoszono szczegółowo 

na rzut obiektu. 

Z każdej ćwiartki pobierano próby do badań archeobotanicznych. Przy ich pobieraniu 

należy pamiętać o dwóch podstawowych warunkach: czystości oraz ich dokładnej 

lokalizacji w obrębie obiektu, sektoru, warstwy (M. Lityńska-Zając, K. Wasilikowa 

2005, s. 167-181). Pobrane próby zostały opisane w jednolity sposób zawierający informacje 

o szczegółowej lokalizacji, terminie jej pobrania, nazwisku osoby pobierającej 

próbę. 

Każdorazowo po wyeksplorowaniu 10 cm warstwy wykonywano barwną dokumentację 

rysunkową oraz fotograficzną. Zbierano pozyskane materiały ceramiczne, ludzkie 

szczątki, węgle drzewne pakując je do oddzielnych pojemników. Do każdego z nich 

dołączono dokładne dane o lokalizacji powiązane z numeracją i symbolami nadanymi 


gm. Kłaj, rzut obiektów 2687, 

2689, 2688 

(fot. B. Sz. Szmoniewski). 


outlines of features 2687, 

2689, 2688 

(photo by B. Sz.Szmoniewski).

Ryc. 6, 7. Targowisko, st. 16, gm. Kłaj, naczynia 

z obiektów 2008 i 2011 (fot. B. Sz. Szmoniewski). 

Fig. 6, 7. Targowisko, site 16, vessels from features 2008 

and 2011 (photo by B. Sz. Szmoniewski). 

dla poszczególnych typów znalezisk zaznaczonymi na sporządzonych planach grobów. 

Wszystkie obserwacje wpisywano do specjalnie prowadzonego zeszytu badań. 

Po zdjęciu poszczególnych warstw w sektorach wrysowywano kolejne części profilów. 

Na podstawie wstępnych wyników opracowania pochówków badanych w 2004 roku 

można stwierdzić, że podział obiektu na dwie części zewnętrzną A i B oraz wewnętrzną 

C był słuszny. Zaobserwowano bowiem różne ich nasycenie ceramiką, węglami drzewnymi 

i przepalonymi kośćmi. Ponadto ziemia z wypełniska, którą zabrano do szlamowania 

zawierała zróżnicowaną ilość materiałów dla każdej z wydzielonych części. Uzyskane 

w ten sposób informację pozwolą na stwierdzenie czy w danym pochówku mamy 

do czynienia z celowym układem pozostałości ze stosu czy też z przypadkowym ich 

rozsypaniem w jamie. Możliwe jest także w przypadku pochówków wielowarstwowych, 

że w wyróżnionych warstwach występowały szczątki pochodzące z różnych ceremonii 

pogrzebowych. Przypuszczenie to mogą potwierdzić jednak specjalistyczne badania. 

W tym miejscu trzeba także zwrócić uwagę na materiał ceramiczny. W przypadku 

pochówków z Małopolski jest on bardzo rozdrobniony i zniszczony (A. Tyniec-Kepińska, 

J. Wróbel 2002, B. Sz. Szmoniewski 2005, A. Tyniec-Kępińska, B. Sz. Szmoniewski 

2006). W kilu przypadkach udało się zrekonstruować większe partie naczyń, które 

wystąpiły w różnych warstwach (ryc. 6). 

Szerokopłaszczyznowe badania na trasie autostrady A4 ujawniły nieznany dotąd 

w Małopolsce typ pochówków, który można datować na koniec VIII i IX wiek. Cmentarzysko 

w Targowisku jest drugim po Krakowie Bieżanowie stan. 27 tego rodzaju założeniem 

nekropolicznym w Małopolsce (A. Tyniec-Kępińska, B. Sz. Szmoniewski 2006; 

B. Sz. Szmoniewski, A. Tyniec-Kępińska 2006a, 2006b ). 

339

340 

Bibliografia 

Muzolf B. 

2002 Wczesnośredniowieczne cmentarzysko ciałopalne z obiektem kultowym, (w:) Badania archeologiczne 

na terenie odkrywki „Szczerców” kopalni węgla brunatnego „Bełchatów” S.A., t.2. 

Łódź, s. 401-425. 

Lityńska-Zając M., Wasylikowa K. 

2005 Przewodnik do badań Archeobotanicznych, Poznań. 

Łosiński W. 

1998 Z dziejów obrzędowości pogrzebowej u północnego odłamu Słowian zachodnich w świetle 

nowych badań, (w:) Kraje słowiańskie w wiekach średnich. Profanum i sacrum, (red. H. Kóčka- 

-Krenz, W. Łosiński), Poznań, s. 473-483 

Schmidt V. 

1981 Slawische urnenlose Brandbestattungen in Flachgräbern aus dem Bezirk Neubrandenburg, 

Zeitschrif für Archäologie, t. 15, s. 333-354. 

1988 Bestattungssitten bei den Wilzen/Lutizen, (w:) Trudy V Meždunarodnogo Kongressa Archeologov 

Slavistov, II, Kiev, 327-331. 

1995 Ein slawisches birituelles Gräberfeld von Alt Käbelich, Lkr Mecklenburg-Strelitz, Bodendenkmalpflege 

in Mecklenburg-Vorpommern, t. 43, s. 83-113. 

Szmoniewski B. Sz. 

2005 Wczesnośredniowieczne cmentarzysko ciałopalne na stanowisku 16 w Targowisku, gm. Kłaj, 

woj. Małopolskie, Materiały Archeologiczne, t. XXXV, s. 109-117. 

Szmoniewski B. Sz., Tyniec-Kępińska A. 

2006a Zum Bestattungsbrauchtum in Kleinpolen im Lichte der neuen Forschungsergebnisse 

(w:) Świat Słowian wczesnego średniowiecza, (M. Dworaczyk, A. B. Kowalska, 

S. Moździoch, M. Rębkowski, Szczecin-Wrocław, s. 499-504. 

2006b Obrzędowość pogrzebowa w Małopolsce wczesnośredniowiecznej (VII/VIII – poł. 

X w.) w świetle nowych badań, Materiały Archeologiczne t. XXXVI, s. 27-31. 

Tyniec-Kępińska A. Wróbel J. 

2002 Wczesnośredniowieczne cmentarzysko ciałopalne na stanowisku 27 w Krakowie Bieżanowie, 

Materiały Archeologiczne, t. XXXIII, s. 163-170. 

Tyniec-Kępińska A. Szmoniewski B. Sz. 

2006 Nowe wczesnośredniowieczne cmentarzyska w typie Alt Käbelich z Małopolski, (w:) 

Stan i potrzeby badań nad wczesnym średniowieczem w Polsce-15 lat później, (red. W. Chudziak, 

S. Moźdioch), Toruń-Wrocław-Warszawa, s. 383-389. 

Zoll-Adamikowa H. 

1976 Uwagi o sposobach badania wczesnośredniowiecznych kurhanów ciałopalnych, Archeologia 

Polski, t. XXI/2, s. 281- 318.

1988 Przyczyny i formy recepcji rytuału szkieletowego u Słowian nadbałtyckich we wczesnym średniowieczu, 

Przegląd Archeologiczny, t. 35, s. 183-229. 

Summary 

Methods of explorations of graves Alt Käbelich type from 

Site 16 at Targowisko, Małopolskie Voievodeship 

The cremation cemetery at Targowisko, site 16, Kłaj commune, małopolska voievodiship was 

discovered as a result of the excavation carried out by the Archaeological Team for Highway 

Research (Krakowski Zespół do Badań Autostrad). 

The cemetery in Targowisko, belongs to cemeteries defined in the literature of the as Alt Käbelich 

type. This type of burial characterised by a small amount of cremated bones and broken 

pottery, is known chiefly from the Western Slavonic areas. 

The grave pits from Targowisko have oval – shape and close to quadrate- shape with one to 

three layers. The layers consist small amount of carbonized bones, charcoals and broken pottery. 

Ceramics from graves are characteristic for Lesser Poland pottery from the period between 

the 8 th and turn of the 8 th /9 th century A. D. 

The author presents in paper proposal of exploration this type of graves from Targowisko, 

site 16. 

341

342 

Robert Szwed 

Metodyczne aspekty badań 

osady wczesnośredniowiecznej 

na stanowisku Ślęza 13, pow. Wrocław 

.................................................................................................................................................................................................................. 

Badania nad wczesnośredniowiecznymi osadami otwartymi w Polsce, mające już 

długą tradycję i znaczący dorobek, wyraźnie wyprzedzają badania nad osadami późnośredniowiecznymi. 

Dysproporcje te są na tyle duże, iż coraz częściej postuluje się skupienie 

uwagi na zagadnieniu lub wręcz uruchomienie powszechnego programu badań 

siedlisk wiejskich datowanych na okres od XIII do XV w., a każdy przykład takich badań 

witany jest z zainteresowaniem i nadzieją na poprawę sytuacji. Istotnym osiągnięciem 

na tym polu wydają się zatem wszechstronne badania osady ze schyłku wczesnego 

średniowiecza na stanowisku nr 13 w miejscowości Ślęza, w powiecie wrocławskim, ze 

względu zaś na niektóre cechy osady, a zwłaszcza jej udokumentowaną w źródłach metrykę, 

można uznać, iż stanowiła ona wstęp do pełnego średniowiecza. 

W ujęciu metodycznym badania osady wczesnośredniowiecznej na stanowisku Ślęza 

13 miały charakter dwustopniowy. Etap pierwszy wyznaczały prace terenowe, które 

objęły takie aspekty badań wykopaliskowych, jak: organizacja pracy, techniki eksploracyjne, 

forma sporządzanej dokumentacji polowej, prace geodezyjne, badania geomorfologiczne 

itp. Drugi etap obejmował opracowanie pozyskanych w trakcie działań terenowych 

danych, czyli prace gabinetowe. Wchodziły w to m.in. sposób interpretacji 

odkrytych obiektów i ich stratygrafii, ustalenie chronologii względnej i bezwzględnej 

zabytków, a także wiele analiz i ekspertyz specjalistycznych, jak petrograficzne, osteologiczne, 

botaniczne, geomorfologiczne i inne. W wielu momentach oba te etapy zazębiały 

się ze sobą, a szczególnie wyniki prac gabinetowych w dużej mierze uzależnione 

były od przyjętej wcześniej w terenie metody eksploracyjnej. W sumie szystkie te działania 

nadały badaniom charakter kompleksowy i interdyscyplinarny. 1 

Informacje wstępne 

Wielokulturowe stanowisko Ślęza 13, na którego terenie odkryto m.in. omawianą osadę 

wczesnośredniowieczną, znajduje się ok. 600-700 m na wschód od miejscowości Ślęza 

położonej w gminie Kobierzyce, tuż przy południowej granicy Wrocławia (ryc. 1). 

Stanowisko zostało odkryte w 1980 r. w trakcie badań powierzchniowych prowadzonych 

w ramach AZP. Na obszarze stanowiska zarejestrowano wówczas ślady 

osadnictwa pradziejowego oraz wczesnośredniowiecznego. W 1986 roku przeprowadzono 

badania weryfikacyjne, które potwierdziły lokalizację i chronologię stanowiska. 

Dokładnie 10 lat później, w celu kosztorysowania i ustalenia harmonogramu prac

wykopaliskowych poprzedzających budowę autostrady A4, przeprowadzono badania 

sondażowe stanowiska. Miały one za zadanie określenie stopnia intensywności i zasięgu 

stanowiska. 

W czterech kolejnych sezonach, w okresie od października 1997 do sierpnia 2000 r., 

przeprowadzone zostały szerokopłaszczyznowe badania ratownicze na terenie zagrożonym 

zniszczeniem przez roboty ziemne związane z budową autostrady A4. Badania te 

przyniosły m.in. odkrycie stosunkowo licznych śladów po wczesnośredniowiecznej osadzie, 

która najprawdopodobniej przebadana została w całości. 

Prace terenowe 

Pierwotnie do prac wykopaliskowych wytypowano obszar obejmujący około 230 arów, 

który jednak na skutek kolejnych odkryć sukcesywnie powiększano, tak iż ostatecznie 

przebadano areał o powierzchni przekraczającej 6 ha. 2 

Obszar stanowiska Ślęza 13 przecinała droga szybkiego ruchu, obecnie autostrada 

A4, co wymusiło podział terenu badań na dwie części: północną, obejmującą wykopy II 

i III, oraz południową z wykopami I i V (ryc. 2). 

Podstawą systemu pomiarowego była w czasie badań na stanowisku Ślęza 13 siatka 

arowa. Powstawała ona jednak w dwu etapach, co spowodowało różnice w jej organizacji. 

W trakcie prac na wykopie I i II siatka arowa zorientowana była według stron świata, 

natomiast w przypadku pozostałych 

wykopów nawiązana została do drogi 

A4 i przebiegała równolegle do jej 

osi (ryc. 2). 

Ratowniczy charakter prac oraz 

znaczne rozmiary terenu przeznaczo- 

nego do przebadania wymusił 

przy usuwaniu warstwy ornej użycie 

sprzętu mechanicznego, w tym 

przede wszystkim spychaczy (ryc. 3). 

W trakcie tych prac dokonywano 

bieżącej obserwacji humusu, zwłaszcza 

jego dolnych warstw, podejmując 

z jej obrębu materiał zabytkowy. 

Odsłaniane pod warstwą orną stropy 

obiektów archeologicznych były 

wyrównywane i doczyszczane ręcznie. 

Eksploracja obiektów i nawarstwień 

kulturowych odbywała się 

wedle powszechnie przyjętych metod 

wykopaliskowych właściwych 

Ryc. 1. Ślęza, pow. Wrocław. Lokalizacja stanowiska 

nr 13. 

Fig. 1. Ślęza, Wrocław district. Location of site 13. 

dla osad otwartych. Dla określenia 

rozmiarów, głębokości oraz powiązań 

stratygraficznych rejestrowano 

343

344 

Ryc. 2. Ślęza 13, pow. Wrocław. Rozplanowanie wykopów z rozmieszczeniem obiektów średniowiecznych. 

Fig. 2. Ślęza 13. Arrangement of trenches with early medieval features. 

najpierw rzuty poziome obiektów, a następnie dokonywano ich cięć, bądź w systemie 

ćwiartek i połówek, bądź też, zwłaszcza w przypadku obszerniejszych obiektów, z zachowaniem 

tzw. świadków (ryc. 4). Warstwy ściągano z reguły co 10 cm, ale jeśli umożliwiała 

to stratygrafia obiektu, również zgodnie z jego nawarstwieniami. 

W trakcie prac polowych, oprócz standardowej dokumentacji, dostosowanej do wytycznych 

Generalnego Konserwatora Zabytków, sporządzano także zapis nawarstwień 

oraz charakterystykę obiektów według wzorów kart przygotowanych przez ORBA. 

Prace gabinetowe 

W wyniku przeprowadzonych na stanowisku Ślęza 13 badań odkryto łącznie 74 obiekty 

datowane na późne fazy wczesnego średniowiecza. Rekonstrukcja ich formy i funkcji 

miała charakter dwustopniowy i w głównej mierze opierała się na schemacie zaproponowanym 

przez M. Dulinicza (2001, 120-121), który wydziela 4 podstawowe grupy 

obiektów, tj. obiekty mieszkalne i niemieszkalne (gospodarcze) oraz budowle wziemne 

i naziemne. 3 

Najwięcej kłopotu sprawiało wyznaczenie jednoznacznych kryteriów zastosowanych 

podziałów. Przykładowo jednym ze sposobów interpretowania obiektu jako mieszkalnego 

jest określenie jego minimalnej powierzchni użytkowej. Dość powszechnie za powierzchnię 

taką uznaje się co najmniej 9-10 m 2 (Kobyliński 1988, 100, Chudziak 1988, 

193; Dulinicz 2001, 121n). Wyznaczanie takiej przestrzeni jako niezbędnej do celów 

mieszkalnych uznać jednak należy za podejście nieco wyidealizowane, albowiem również 

budynki o mniejszej powierzchni, nawet w granicach 6 m 2 , również mogły realizować 

zadania mieszkalne, a przynajmniej noclegowe. Na ewentualność taką wskazuje 

właśnie zabudowa osady ślęzańskiej. Poza kilkoma przykładami obszerniejszych obiektów, 

nieprzekraczających jednak maksymalnie 8-9 m 2 powierzchni, spora grupa to budowle 

niewielkie, lub wręcz małe, o powierzchni rzędu 5-7 m 2 . 

Podstawą wyróżnienia na osadzie mieszkalnych obiektów wziemnych, półziemianek 

i ziemianek było z kolei umiejscowienie poziomu użytkowego wyraźnie poniżej powierzchni 

otoczenia. Dla ziemianek za minimalną przyjęto głębokość 0,8-0,9 m, przy 

czym maksymalnie sięgały one 1,1 m poniżej poziomu gruntu. Najprawdopodobniej

Ryc. 3. Ślęza 13, 

pow. Wrocław. Prace przy 

odhumusowywaniu terenu 

badań. 

Fig. 3. Ślęza 13. Removing 

of the top layer. 


pow. Wrocław. 

Eksploracja obiektu 

z zachowaniem tzw. 

świadków. 

Fig. 4. Ślęza 13. 

Exploration of the feature. 

pierwotna głębokość takich obiektów była nieco większa, co zależało także od tego, na 

ile przygotowane zostało miejsce jej wzniesienia. Teoretycznie ziemianka, zwłaszcza 

jeżeli miała pełnić funkcje mieszkalne, musiała dysponować wysokością wnętrza w granicach 

minimum 1,5-1,6 m, nawet gdyby założyć, że mogła służyć głównie jako noclegownia 

lub też do zamieszkania wykorzystywana była jedynie okazjonalnie. Do celów 

gospodarczych, np. magazynowych, mogła być znacznie płytsza. Mieszkalne półziemianki 

były zagłębione średnio na 0,35 do 0,45 m, choć pierwotnie głębokość takich 

budowli sięgała zapewne średnio 0,5 m. 

Dosyć wyraźna była zatem tendencja do zdecydowanego rozgraniczenia pomiędzy 

obu typami budowli; rozwiązania pośrednie wystąpiły jedynie w dwu przypadkach. 

Obiekty, których poziom użytkowy zlokalizowany został na poziomie gruntu, lub 

też jedynie nieznacznie poniżej, zaliczono do obiektów naziemnych. Ze względu jednak 

na fakt, że w praktyce każda budowla była przynajmniej w minimalnym stopniu 

345

346 


pow. Wrocław. Rzut 

poziomy stropu obiektu 

nr 186/7. 

Fig. 5. Ślęza 13. Outline 

of feature 186/7. 

zagłębiona w podłoże, w grupie tej znalazły się też obiekty, których miąższość sięgała 

w skrajnych przypadkach nawet 0,3 m. 

Najbardziej typowy dla tej grupy obiekt nr 186/7, wyróżniający się przede wszystkim 

znacznymi rozmiarami, osiągał niemal 20 m 2 powierzchni. Jest to jednocześnie właś- 

ciwie jedyna budowla o czytelniejszej konstrukcji, wspartej najwyraźniej na słupach, 

z których zachowało się 5 negatywów (ryc. 5). Ich przebieg wskazuje, że słupy lokowane 

były na obwodzie budowli, najprawdopodobniej na linii ścian. Cenną wskazówkę w rekonstruowaniu 

techniki budowlanej zastosowanej w trakcie wznoszenia obiektu 168/7 

przynosi porównanie głębokości słupów z głębokością części zasadniczej. Ponieważ słupy, 

na których wspierał się budynek, zachowały się mniej więcej na tej samej głębokości, 

co jego wnętrze, możliwe było określenie stopnia zagłębienia obiektu w podłoże. 

Spośród odkrytych pozostałości po zabudowie osady wydzielono ponadto liczne 

obiekty o charakterze gospodarczym. Na ich funkcje, oprócz mniejszych rozmiarów, 

wskazywały przede wszystkim charakter wypełnisk oraz inwentarze zabytkowe, 

w mniejszym stopniu sama konstrukcja. 

Ściśle określoną funkcję miała oczywiście odkryta na osadzie studnia z drewnianą 

cembrowiną (ryc. 6). Reprezentuje ona najczęściej spotykane we wczesnym średniowieczu 

rozwiązanie konstrukcyjne, określane jako technika zrębowa lub też krzyżowa, 

prosta (ryc. 7). 

Przebadanie na stanowisku Ślęza 13 większej części osady wczesnośredniowiecznej, 

o ile nie całej, niosło ze sobą doskonałą okazję do przestudiowania jej rozplanowania 

wewnętrznego. 

Ślady po zabudowie osady rozmieszczone były w kilku zgrupowaniach na obszarze 

ok. 1,5 ha (ryc. 2). Łącznie na terenie osady wyróżniono 9 wyraźniej zarysowanych 

skupień obiektów nieruchomych, z których 5 (1-5) zarejestrowano w południowej części 

stanowiska, natomiast pozostałe 4 (6-9) po stronie północnej drogi A4. Większość 

z nich składała się z kilku, średnio 4 do 6, śladów po zabudowie. Najczęściej tworzyły 

one zgrupowania, które opisać można jako zagrody, to jest jednostkę, na którą 

składało się domostwo oraz towarzyszące mu obiekty gospodarcze. W części północno-

Ryc. 6. Ślęza 13, pow. Wrocław. 

Studnia w trakcie eksploracji. 

Fig. 6. Ślęza 13. Well during 

exploration 

wschodniej osady zarejestrowano większą koncentrację obiektów, która najprawdopodobniej 

stanowiła jej zasadniczą część. Z uwagi na jej niemal liniowy układ, nabierała 

ona charakteru ulicówki. 

Mimo lokalizacji w terenie pofałdowanym osada położona była na relatywnie jednolitym 

poziomie, a amplituda wysokości pomiędzy najwyżej a najniżej położonymi 

obiektami nie przekraczała 2 m, przy średniej wartości zawartej w przedziale 136-137 m 

n.p.m. 

W trakcie eksploracji obiektów o chronologii wczesnośredniowiecznej pozyskano 

łącznie blisko 3000 zabytków, w tym niemal dwa tysiące fragmentów kości zwierzęcych, 

862 ułamki ceramiki naczyniowej, a także kilka innych typowych dla tego okresu artefaktów, 

jak noże żelazne oraz wyroby kamienne i kościane. Cały ten materiał poddany 

został wielostronnym opracowaniom, analizom i ekspertyzom specjalistycznym. 

Materiał ceramiczny zaprezentowany został tabelarycznie, przy wykorzystaniu kwestionariusza 

liczącego ponad 20 cech. Poza standardowymi elementami opisu na uwagę 

zasługuje zaproponowany sposób określenia faktury powierzchni naczyń, który oparto 

na obserwacji gęstości ziaren domieszki schudzającej, czytelnej na powierzchni naczynia, 

a który wynika przede wszystkim z jej grubości. Do ujednolicenia odczytu i opisu 

stopnia porowatości naczynia wykorzystano standardowe gęstości, jakie stosuje się przy 

klasyfikowaniu papieru ściernego, gdzie jego rodzaj określany jest na podstawie liczby 

ziaren rozmieszczonych na powierzchni 1 cm 2 . Dla gęstości poniżej 30 ziaren na cm 2 , 

fakturę określono jako porowatą zawartą w przedziale 30-60 ziaren, jako chropowatą, 

natomiast w przedziale 60-80 jako szorstko-chropowatą, a powyżej 80 jako szorstką. 

Interesującej obserwacji dokonano także odnośnie do rozłożenia żłobkowania na powierzchni 

naczynia. Odnotowano, iż w partii górnej brzuśca żłobienia rozmieszczone 

są zwykle znacznie gęściej aniżeli w dolnej części. W momencie zatem opisu fragmentu 

brzuśca, zwłaszcza mniejszych rozmiarów, obserwacja ta umożliwia określenie 

w przybliżeniu, z jaką częścią naczynia mamy do czynienia. Podobną pomoc niesie ze 

sobą stwierdzona różnica w kącie nachylenia narzędzia, którym dokonywano żłobienia. 

W górnej części naczynia żłobienie wykonywano narzędziem trzymanym pod kątem 

347

348 


Rekonstrukcja studni po 

konserwacji. Wystawa stała 

w Muzeum Archeologicznym 

we Wrocławiu. 

Fig. 7. Ślęza 13. Reconstruction 

of the well after conservation. 

Exhibition in Archaeological 

Museum in Wrocław. 

prostym względem powierzchni naczynia, natomiast w niższych partiach poprzez kontakt 

ukośny. 

Przytoczone wyżej przykłady pomiarów mogą pozwolić na uchwycenie indywidualnych 

różnic w wykonaniu naczyń, a w konsekwencji przyczynić się do identyfikacji 

twórców poszczególnych form czy też zespołów. 

Dla uzyskania jak najpełniejszego obrazu osady wykonano także wiele badań specjalistycznych. 

Dr H. Chmal z Uniwersytetu Wrocławskiego dokonał ekspertyz geologicznych 

i geomorfologicznych terenu badań wykopaliskowych. Ekspertyzy materiałów 

kostnych wykonały dr W. Chrzanowska oraz dr A. Krupska z Katedry Anatomii 

i Histologii Wydziału Medycyny Weterynaryjnej Akademii Rolniczej we Wrocławiu. 

Zespół pod kierunkiem prof. dr. hab. A. Grodzickiego, wraz z dr A. Pacholską i mgr 

A. Setlik (Instytut Nauk Geologicznych Uniwersytetu Wrocławskiego), dokonał analizy 

petrograficznej źródeł kamiennych. Szczegółową charakterystykę surowca wykorzystanego 

do sporządzenia wyrobów kamiennych przygotowała dr A. Wójcik. 

Na podstawie analizy konserwatorskiej drewnianych elementów studni czerpalnej, 

wykonanej przez mgr. inż. L. Babińskiego z Pracowni Konserwacji Drewna w Biskupinie, 

oraz badań dendrochronologicznych prób drewna, przeprowadzonych przez dr hab. 

M. Krąpca z Krakowa, ustalono gatunki drewna użytego do budowy studni (buk i dąb) 

oraz określono jej wiek (1216 AD). Do celów rekonstrukcyjnych oraz popularnonaukowych 

sporządzono ponadto jej komputerową wizualizację. Obecnie, po dokonanej 

konserwacji w ośrodku biskupińskim, studnia prezentowana jest w Muzeum Archeologicznym 

we Wrocławiu (ryc. 7). 

Końcowym etapem kompleksowych badań osady ślęzańskiej było określenie jej roli 

w rejonie. Niewątpliwie stanowiła ona zaplecze coraz prężniej rozwijającego się w tym 

czasie ośrodka wrocławskiego, funkcjonując w ramach jego najbliższego otoczenia, zawartego 

w promieniu do kilkunastu km (Młynarska-Kaletynowa 2001, 182, 184). Brak 

śladów rzemiosł pozwala przypuszczać, że wioska stanowiła głównie zaplecze żywnościowe 

Wrocławia, dostarczając płodów rolnych oraz produktów uzyskiwanych w trakcie 

hodowli zwierząt.


Ślęza na tle innych miejscowości 

rejonu w XIII w. 

Fig. 8. Ślęza 13. Ślęza against 

a background of other localities 

in 13th century. 

Najprawdopodobniej też osada powiązana była z zorganizowaną przy grobli na rzece 

Ślęza stacją celną na ważnym szlaku południowym, wiodącym z Wrocławia w kierunku 

Niemczy, Kotliny Kłodzkiej i dalej do Czech (ryc. 8). 

Dalszych informacji udzieliły źródła historyczne. Najprawdopodobniej osadę odkrytą 

na stanowisku Ślęza 13 można wiązać z notowaną w źródłach pisanych wioską 

o metryce średniowiecznej. Po raz pierwszy była ona wymieniana w bullach papieskich 

Hadriana IV, z roku 1155, i Innocentego IV, datowanej na 1245 r. W 1218 r. wzmiankowany 

jest folwark, będący własnością wójta wrocławskiego, Henryka, a następnie 

jego synów oraz Fursto de Waclaw. W roku 1292 folwark, liczący 5 łanów (włók), zakupiony 

został przez mieszczanina wrocławskiego Kunnona Hophinger od wdowy po 

Hermanie de Slucz (Sebzda 1998, 2). W tym miejscu lokalizowana jest także, datowana 

na XIII w., stacja celna przy grobli nad rzeką Ślęzą (Młynarska-Kaletynowa, 2001, 

188, ryc. 1). 

Wśród dawnych nazw miejscowości wymienia się: Lau (1155, 1250), Lahe (1292, 

1311), Laa (1353), Lo(h) (1345), a przed 1945 r. Lohe (Domański 1967, 82; Sebzda 

1998, 2). Tłumaczona ona jest jako Ławy (od grobli?), choć być może nazwa miejscowości 

pochodzi od przepływającej w pobliżu rzeki Ślęzy [niem. Lau], jak to często było 

praktykowane w nazewnictwie osad średniowiecznych (Młynarska-Kaletynowa 1986, 

27-8). 

W konkluzji podkreślić należy dwie kwestie. Po pierwsze, pomimo zasadniczo wczesnośredniowiecznego, 

w tradycyjnym rozumieniu, charakteru materialnych śladów po 

osadzie, odkrytą wieś w miejscowości Ślęza, dzięki jej źródłowej metryce, uznać można 

także za osadę średniowieczną. Po wtóre, mimo ratowniczego charakteru prac możliwe 

349

350 

było przeprowadzenie wszechstronnych badań, opracowań i analiz pozyskanych materiałów. 

Zdecydowały o tym przede wszystkim dostępne fundusze, zarówno autostradowe, 

jak również środki Fundacji Na Rzecz Nauki Polskiej, a także zaplecze naukowo- 

-techniczne Instytutu Archeologii i Etnologii PAN Oddział we Wrocławiu. Wszystkie 

te okoliczności umożliwiły przygotowanie jednego z pełniejszych i najbardziej wszechstronnych 

opracowań średniowiecznej osady z terenu Polski. 

Przypisy 

1 Szwed 2003, tam dalsza literatura. 

2 Dygresja na temat techniki sondażowej. Po zakończeniu prac na preliminowanych wykopach 

I i II wykonano po północnej stronie drogi A4 i równoległe do jej osi, cztery kontrolne sondaże 

o wymiarach 2x100 m, które rozmieszczono w odstępach co 15 i 20 m. W ten sposób 

objęto potencjalnie powierzchnię ok. 60 arów. W wyniku tych działań odsłonięto jedynie 

3 negatywy słupów, z których zaledwie jeden wykazał obecność materiału zabytkowego, 

tj. pojedynczego fragmentu ceramiki naczyniowej datowanej na OR. Z uwagi na znikomą 

liczbę odkryć zaniechano dalszych prac szerokopłaszczyznowych na tym obszarze. 

W następnym sezonie w rejonie stanowiska rozpoczęły się prace ziemne przy przygotowaniu 

terenu pod budowę autostrady. Po odhumusowaniu obszaru na zachód od dotychczas przebadanego 

wykopu nr II, tj. dokładnie w miejscu gdzie wykonano wspomniane sondaże, odsłonięte 

zostały zarysy kolejnych obiektów. Ich liczba kilkakrotnie przewyższyła liczbę obiektów 

przebadanych w poprzednich sezonach. Stanowiły one głównie pozostałości osadnictwa 

pradziejowego, przede wszystkim z okresu rzymskiego, ale kilkanaście obiektów zawierało 

również materiały średniowieczne. 

3 W trakcie rekonstruowania osady uwzględniono także dociekania innych badaczy, z których 

na szczególną uwagę autora zwróciły, oprócz pionierskich prac J. Kaźmierczyka (1970) 

i R. Barnycz-Głupieniec (1974), także nowsze B. Kościńskiego (1995) i M. Brzostowicza 

(2002). 

Bibliografia 

Barnycz-Głupieniec R., Drewniane budownictwo mieszkalne w Gdańsku w X-XIII wieku, Gdańsk, 

Gdańsk wczesnośredniowieczny, t. 8, 1974 

Brzostowicz M., Bruszczewski zespół osadniczy we wczesnym średniowieczu, Poznań, 2002 

Chudziak W., W kwestii budownictwa Słowian na Niżu Polskim w VI-VII w., Archeologia Polski, 

t. 33, z.1, 1988 

Domański J., Nazwy miejscowe dzisiejszego Wrocławia i dawnego okręgu wrocławskiego, Wrocław, 

1967 

Dulinicz M., Kształtowanie się Słowiańszczyzny Północno-Zachodniej. Studium Archeologiczne, 


Kaźmierczyk J., Wrocław lewobrzeżny we wczesnym średniowieczu, Cz. 2, Wrocław-Warszawa- 

-Kraków, 1970

Kobyliński Z., Struktury osadnicze na ziemiach polskich u schyłku starożytności i w początkach wczesnego 

średniowiecza, Wrocław, 1988 

Kościński B., Osada w Racocie (stanowiska 18 i 25), gmina Kościan, woj. leszczyńskie, (w:) Z badań 

nad osadnictwem wczesnośredniowiecznym Wielkopolski Południowej (red.) Z. Kurnatowska, Prace 

Komisji Archeologicznej PTPN, 15, 1995 

Młynarska-Kaletynowa M., Wrocław w XII-XIII wieku. Przemiany społeczne i osadnicze. Prace 

Komisji Archeologicznej PAN we Wrocławiu, 1986 

Młynarska-Kaletynowa M., Partynice – wieś na zapleczu średniowiecznego Wrocławia (w:) Od 

neolitycznego obozowiska do średniowiecznej wsi, Badania archeologiczne we Wrocławiu-Partynicach, 

Wratislavia Antiqua, t. 4, 2001 

Sebzda B., Ślęza, Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, Wrocław, Archiwum 

Dolnośląskiego Konserwatora Zabytków we Wrocławiu, 1998 

Szwed R., Osada wczesnośredniowieczna w miejscowości Ślęza, stan. 13, pow. Wrocław, Archeologiczne 

Zeszyty Autostradowe IAiE PAN, z. 2 Badania na autostradzie A4, część I, 2003 

Summary 

Methodical aspects of the research carried out on early 

mediaeval settlement, site Ślęża 13, Wrocław district 

The research at site 13 in Ślęza, Wroclaw province (Fig. 1), is an excellent example of steady development 

of Polish studies on medieval open villages. It is also an example of new methods and 

interdisciplinary approach towards the research on medieval sites. 

The village was discovered during the surface researches in 1980 within the programme of 

Polish Archaeological Record (AZP). In 1996 it was a subject of sounding research aim of which 

was to estimate the intensity and the reach of the site in order to organize rescue excavations 

preceding the construction of A4 motorway. Between October 1997 and August 2000 the area 

of site found itself under regular wide range excavations which, among others, succeeded in discovering 

of a probably whole medieval village from late 12th and early 13th century. 

Field works were organized into 4 main trenches (I-III, V) which had been covered with a 

are grid (Fig. 2). The upper layer of ground had been removed by bulldoggers (Fig. 3) and the 

exploration of archaeological features had been carried out by spades and other smaller equipment. 

The description of features was carried on according to traditional methods and also with 

the use of AHPC card scheme. 

On the course of excavations at the site 74 medieval features were discovered. They 

were divided into 4 main functional and constructional categories, i.e. of residential or utility 

purpose and settled into earth and surface features (Fig. 4-5). In the middle of the village there 

was also discovered a wooden framework well (Fig. 6-7). 

The village had probably been uncovered in all which allowed examining the inner organization 

of the site. It created 9 groups of features, dwelling and of economical purpose, which covered 

an area of about 1,5 hectare (Fig. 2). Most of them consisted of 4-6 features which created 

a kind of homestead, i.e. a unit, which comprises of dwelling and outbuilding/utility buildings. 

351

352 

In the north-eastern part of the site buildings were arranged into a linear structure, which might 

be described as a street village. 

During the exploration of medieval features nearly 3000 artifacts were discovered. About 

2000 of them included animal bones, 862 fragments of pottery and a few other objects like iron 

knives and wooden and stone tools. All these were the subject of thorough specialist examinations 

and description. 

Ceramics was presented in a tabular form, with over 20 features at use, and some of them 

were new methods. Among others the texture of the surface of pottery was compared to the texture 

of abrasive paper and according to the number of grains on 1 sq. cm. For density of up to 30 

grains/sq. m. the texture was defined as a porous, between 30 and 60 grains as a rough, 60-80 a 

coarse and over 80 as a light coarse or smooth. 

To get a full picture of the village many other specialist expertise were carried out. H. Chmal 

(University of Wroclaw) prepared geological and geomorphologic description of the area. On 

the basis of osteological expertise of animal bones conducted by W. Chrzanowska and A. Krupska 

(Academy of Agriculture in Wrocław) we learnt that the dwellers of the village kept only 

domestic cattle and pigs. The team of professor A. Grodzicki, with A. Pacholska and A. Setlik 

(University of Wrocław), and together with A. Wójcik produced a thorough analysis of 

stone artifacts. The wooden well was examined dendrochronologically (1216 AD) by Professor 

M. Krąpiec and the type of wood which was used for the construction (oak and beech) was described 

by L. Babiński (Biskupin). For the reconstruction and educational purpose computer 

visualization of the well was created. Now, after conservations works in Biskupin it is presented 

in Archaeological Museum in Wrocław (Fig. 7). 

The next stage of complex research of the village was to define its role in the region. First of 

all it was a food base of expanding urban centre of medieval Wrocław. Sleza functioned in the 

nearest surrounding of the city within a few kilometers from it (Młynarska-Kaletynowa 2001, 

182, 184). The lack of traces of any crafts proves that it was a village of food supply. 

The village was probably also connected with the customs station situated at the river Sleza 

(fig. 8). It was a station on the important southern route towards Bohemia (Młynarska-Kaletynowa, 

2001, 188, fig.1) 

Historical sources deliver some further information. The discovered village at the site Sleza 

13 was most probably connected with the settlement of medieval origin. It was first mentioned 

in papal documents issued by Hadrian IV (1155) and Innocent IV (1245). Among old names 

of the village are known: Lau (dated 1155, 1250), Lahe (1292, 1311), Laa (1353), Lo (h) (1345) 

and Lohe (till 1945) (Domański 1967, 82; Sebzda 1998, 2). They may be translated as a bench 

on the river or derived from the German name of the river (Lau).

Anna Tyniec-Kępińska 

Metodyka badań systemów wodnych 

przy osadzie wczesnośredniowiecznej 

na stanowisku 20 w Brzeziu, woj. małopolskie 

.................................................................................................................................................................................................................. 

Wczesnośredniowieczna osada na stan. 20 w Brzeziu, gm. Kłaj, woj. małopolskie, 

(nr AZP: 104/59/39) od roku 2004 jest badana przez Krakowski Zespół do Badań 

Autostrad (Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego, Instytut Archeologii 

i Etnologii PAN, Muzeum Archeologiczne w Krakowie). Osada zajmuje stoki oraz dno 

niewielkiej doliny (ryc. 1). Do końca roku 2005 przebadano na niej powierzchnię ok. 

130 arów, odkryto prawie 400 obiektów. 1 

Większość obiektów i zabytków archeologicznych ze stanowiska 20 w Brzeziu łączy 

się z okresem wczesnego średniowiecza. Na podstawie analizy materiałów ceramicznych 

datować je można na VIII-X w. (oczekuje się weryfikacji tych ustaleń – na stanowisku 

odkryto duże fragmenty obrabianych belek drewnianych, z których pobrano 

próby do badań dendrochronologicznych – daty jeszcze nie są znane). W dnie doliny 

zajętej przez osadę odkryto także system starorzeczy, złożony z trzech różnoczasowych, 

zmeandrowanych koryt strumienia. 

Na odcinku ok. 70 m (ryc. 2) eksplorowano trzy starorzecza (dwa starsze znalazły 

się następnie poza granicą eksploracji). Na najdłuższym odcinku badano najmłodsze 

koryto rzeczne, odkryte na całej szerokości pasa planowanej autostrady, tj. na długości 

prawie 150 m. W trakcie eksploracji okazało się, że w warstwach zapełniających to 

właśnie starorzecze odkrywane są znaczne ilości zabytków archeologicznych, datowanych 

tak samo, jak znaleziska z badanej osady wczesnośredniowiecznej. 

Badanie starorzeczy prowadzone było etapami. Najkrótszy rozpoznawany w jednym 

czasie odcinek miał 40 metrów długości. Umożliwiało to prowadzenie równoczesnych 

obserwacji stratygrafii poziomej i pionowej (na granicach wykopów uzyskano pełne profile 

poprzeczne nawarstwień). Eksploracja prowadzona była na całej powierzchni wykopu 

warstwami mechanicznymi o grubości 10 cm. Dodatkowe cięcia profilowe wyznaczano 

w miejscach, w których przy linii brzegowej starorzecza odkrywano pozostałości 

obiektów – umożliwiało to określenie ich relacji z korytem rzecznym (ryc. 3, 4), jak 

również wyjaśnienie ich pochodzenia. Oprócz wykopanych i użytkowanych przez człowieka 

jam, wyodrębnione zostały obiekty powstałe jako efekt powodzi i obrywania się 

brzegów (część z nich była następnie wykorzystywana przez człowieka – czytelne różnice 

charakteru wypełniska). Od głębokości, na których w calcu rysowały się wyraźnie 

granice starorzeczy, warstwy eksplorowano plastycznie. 

Wypełniska dwóch starszych starorzeczy pozbawione były znalezisk ruchomych, natomiast 

najmłodsze dostarcza dużej liczby znalezisk – ceramiki, przedmiotów metalowych, 

353

354 

Ryc. 1. Lokalizacja stanowiska 20 

w Brzeziu, gm. Kłaj. Fot. A. Tyniec- 

Kępińska. 

Fig. 1. Location of site 20 in 

Brzezie, Kłaj commune. Photo by 

A. Tyniec-Kępińska 

Ryc. 2. Brzezie, gm. Kłaj, stan. 20. 

Wstępny etap eksploracji 

starorzeczy. Fot. P. Olejarczyk. 

Fig. 2. Brzezie, site 20. Preliminary 

stage of exploration of the 

watercourse. 

Photo by P. Olejarczyk. 

kości zwierzęcych, polepy, żużlu, drewna – związanych z działalnością człowieka, pochodzą 

zarówno z części przydennej, jak i z warstw powodziowych. W obrębie koryta 

odkryto także rodzaj kładki z niewielkich desek, gałęzi i kamieni. Nad brzegiem ówczesnego 

strumienia odkryto także ślady wyspecjalizowanej działalności produkcyjnej, 

związanej z obróbką żelaza. 

Prace wykopaliskowe systemu rzecznego prowadzone są przy stałej konsultacji specjalisty 

w zakresie geomorfologii fluwialnej – Tomasza Kalickiego (Zakład Geomorfologii 

i Hydrologii Gór i Wyżyn Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania 

PAN), który jest autorem analizy prób pobranych z profili starorzeczy. 

W trakcie prac wykonywano dokumentację fotograficzną, rysunkową i opisową. 

Wszystkie znaleziska i pobrane do badań interdyscyplinarnych próbki dokumentowano 

trójwymiarowo. Z profili starorzeczy pobrano ciągłe próby, które m.in. dostarczą 

danych do opisania procesu zapełniania koryta rzecznego, szczególnie dobrze zapetryfikowanego 

w obrębie stanowiska. 

Podkreślić należy, że znaczący zakres badań wykopaliskowych na stanowisku 20 

w Brzeziu możliwy jest dzięki temu, że są one prowadzone w ramach programu prac 

badawczych poprzedzających budowę autostrady A4. Standardy badawcze stosowane 

przez Krakowski Zespół do Badań Autostrad umożliwiają stałą współpracę interdyscyplinarną, 

która w przypadku tego rodzaju stanowiska ma trudne do przecenienia znaczenie.

Przypis 

1 Eksplorację zakończono w roku 2006. Prezentowany tekst nie zawiera informacji pozyska- 

nych w tym sezonie badawczym. 

Summary 


Eksploracja starorzecza z okresu 

wczesnego średniowiecza. 

Fot. P. Olejarczyk. 

Fig. 3. Brzezie, site 20. Exploration 

of the watercourse dated back to 

Early Middle Ages. 

Photo by P. Olejarczyk. 


Eksploracji starorzecza 

z okresu wczesnego średniowiecza 

– w wypełnisku koryta widoczne 

fragmenty belek drewnianych. 

Fot. P. Olejarczyk. 

Fig. 4. Brzezie, site 20. Exploration 

of the watercourse dated back to 

Early Middle Ages – fragments of 

wooden logs uncovered in the river 

bed. Photo by P. Olejarczyk. 

Methods of research of watercourse located in the proximity of 

early medieval settlement at site 20 in Brzezie, Little Poland province 

The early medieval settlement at site 20 in Brzezie, Kłaj commune, is explored by the Cracow 

Team for Motorway Survey. This site is situated in the valley in which a system of chronologically 

multi-staged watercourses – 3 meandered river beds was discovered, in the bed dated to 

Early Middle Age great numbers of archaeological objects were founded. The exploration was 

carried out using 10 cm-thick layers with simultaneous observation of horizontal and vertical 

stratigraphy (complete cross-sections were performed). If any methodological doubts occurred 

additional cross-sectional cuts were conducted. 

Excavation works of this river system were carried out in consultation with geomorphologist 

Tomasz Kalicki. Photographs, drawings and descriptions were taken. All findings and samples 

were 3-dimentionally documented. 

355

Materiały z konferencji konserwatorstwa archeologicznego, 2007

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?