Programi nacional PËr
Programi nacional PËr
Programi nacional PËr
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
REPUBLIKA E MAQEDONISË<br />
MINISTRIA E<br />
ARSIMIT DHE SHKENCËS<br />
PROGRAMI NACIONAL PËR<br />
ZHVILLIMIN E ARSIMIT NË<br />
REPUBLIKËN E MAQEDONISË<br />
2005 - 2015 ME DOKUMENTET<br />
S H O Q Ë R U E S E P R O G R A M O R E
REPUBLIKA E MAQEDONISË<br />
MINISTRIA E ARSIMIT DHE<br />
SHKENCËS<br />
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> <strong>PËr</strong><br />
zhvillimin e arsimit nË<br />
rePublikËn e maqedonisË<br />
2005 - 2015 me dokumentet<br />
shoqËruese Programore
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
Botues:<br />
Ministria e Arsimit dhe Shkencës<br />
e Republikës së Maqedonisë<br />
Dizajnimi dhe përgatitja:<br />
Koma lab<br />
Shtypi:<br />
Maniko Grafiks<br />
Ekzemplarë:<br />
250<br />
Përkthimi nga gjuha maqedone:<br />
Lumnie Ajdari<br />
Kreshnik Ajdini<br />
Lekturimi:<br />
Lejlane Rushiti<br />
Përgjegjës për botimin shqip:<br />
Agim Rushiti<br />
Përkrahur financiarisht nga:<br />
Fondacioni Instituti shoqëria e hapur - Maqedoni
PËRMBAJTJA<br />
PARATHËNIE 5<br />
PROGRAMI NACIONAL PËR ZHVILLIMIN E ARSIMIT<br />
NË REPUBLIKËN E MAQEDONISË 2005 - 2015 9<br />
PROGRAMI PËR ZHVILLIMIN E EDUKIMIT<br />
DHE ARSIMIMIT PARASHKOLLOR 61<br />
PROGRAMI PËR ZHVILLIMIN E ARSIMIT FILLOR 89<br />
PROGRAMI PËR ZHVILLIMIN E ARSIMIT TË MESËM<br />
DHE ARSIMIT PAS TË MESËM 145<br />
PROGRAMI PËR ZHVILLIMIN E ARSIMIT TË LARTË 239<br />
PROGRAMI PËR ZHVILLIMIN PROFESIONAL TË<br />
KUADRIT SHKOLLOR 293<br />
PROGRAMI PËR SIGURIMIN DHE KONTROLLIN<br />
E CILËSISË NË ARSIM 343<br />
PROGRAMI PËR ZHVILLIMIN E PËRKRAHJES<br />
INSTITUCIONALE TË REFORMAVE NË ARSIM 371<br />
PROGRAMI<br />
PËR ZHVILLIMIN E TIK NË ARSIM 391<br />
PROGRAMI PËR ARSIMIM TË TË RRITURVE NË<br />
REPUBLIKËN E MAQEDONISË NË KONTEKST<br />
TË MËSIMIT TË PËRJETSHËM 431
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015
PARATHËNIE<br />
Të nderuar,<br />
Sikurse në botë ashtu edhe te ne, në dekadën e fundit të shekullit të kaluar<br />
dhe në fillim të këtij shekulli, në sistemin arsimor ndeshen inovacione të shumta që<br />
nxiten nga ndryshimet e mjedisit që i rrethon. Nga njëra anë u paraqitën ndryshime<br />
të thella në humanizëm dhe në rregullimet shoqërore, kurse nga ana tjetër zhvillimi<br />
tekniko-teknologjik përjeton ekspansion deri në kufij të paparashikueshëm. Këto<br />
trende i diktojnë subjektet ekonomike, më saktësisht ndërmarrësit dhe menaxhuesit<br />
e tyre.<br />
Nga shkenca kërkohen zgjidhje të reja. Vlera e e përdorshme e njohurisë në disa<br />
lëmi është vetëm disa vite. Shpejtësia e transmetimit së informatave vazhdimisht<br />
rritet. Përthellohet ndarja ndërmjet shteteve të zhvilluara dhe atyre të pazhvilluara në<br />
botë, si dhe ndërmjet të pasurve dhe të varfurve në një shtet. Procesi i globalizimit<br />
promovohet në të gjitha sferat. Në kushte të atilla ndryshohen sistemet e vlerave,<br />
kurse me të edhe mënyra e të jetuarit.<br />
Kjo periudhë për gjeneratat e reja karakterizohet me rritjen e dëshirës për cilësi<br />
më të mirë të jetesës dhe krijimit të të mirave të reja, të dëshirës së njohjes së botës<br />
dhe avanturizmit të theksuar, vetëdije më të lartë ekologjike, dëshirë për argëtim<br />
dhe jetë të lirë, pavarësi dhe individualitet më të madh. Por, gjithashtu hasen edhe<br />
disa dukuri negative, siç janë varshmëria nga duhani, alkooli dhe droga; sjellje të<br />
pakulturuara dhe të pahijshme në vendet publike; raporte më liberale në shkollë<br />
gjatë orëve dhe midis tyre; jomotivim për disa aktivitete të dobishme jashta mësimit;<br />
krizë e vlerave dhe moralit.<br />
Në rrethana të tilla, shkollat nuk arrijnë të gjenden në mënyrë më adekuate.<br />
Përshtatja drejt kërkesave të reja realizohet me vështërsi, me ndjenjë se ndryshimet i<br />
rrënojnë “konceptet e tyre të mira të vjetra” e që i takojnë “kohërave të mira të vjetra”.<br />
Ajo është në thelb arsyeja për ndryshimet e realizuara me ngadalësi. Mënyra e vjetruar<br />
e punës, shpie deri tek ajo që të produkohen kuadro të cilët nuk janë të përgatitur në<br />
mënyrë adekuate t’i përgjigjen nevojave të tregut të punës. Si imperativ i filozofisë<br />
së vendosur për mësim të përjetshëm, imponohet nevoja për institucionalizimin e<br />
sistemit për arsimim të vazhdueshëm dhe arsimim të të rriturve.
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
E gjithë kjo kërkon vendosje të re të organizimit të shkollave dhe zhvillim të<br />
sistemit të institucioneve për përkrahje dhe zhvillim të arsimimit në nivel qendror.<br />
Në atë kontekst, para menaxhuesit të shkollës parashtrohen kërkesa të zakonshme<br />
të reja, kurse ai merr rol të ri. Në vend të kënaqjes të deritanishme të funksionit<br />
udhëheqës pedagogjik dhe, më shumë ose më pak, administrator, drejtori i shkollës<br />
merr përgjegjësi më të madhe shoqërore si udhëheqës, i cili i krijon, promovon,<br />
realizon dhe evaluon ndryshimet në shkollë.<br />
Procesi i edukimit të njeriut paraqet nxënie të njohurive, shkathtësive dhe aftësive<br />
për zotërimin me mënyrat për përmbushjen e nevojave (komponenta arsimore) dhe<br />
fitimin e përvojave jetësore dhe të punës, formimin e qëndrimeve, zhvillimin kritik<br />
ndaj punës, të mirës, vlerave botërore rreth tij (komponenta edukative).<br />
Qasja bashkëkohore është se në arsimim duhet shikuar sikurse në investim<br />
(kjo është theksuar në dokumentin e OECD dhe publikuar në vitin 1986). Nevoja<br />
dhe mënyra për të arritur në rezultatet më të mira nga investimi në arsim, vetëm<br />
e promovon dhe afirmon tezën për domosdoshmëri të zhvillimit të menaxhimit në<br />
shkollë. Përveç kësaj, anëtarët në shkollë - nxënësit dhe arsimtarët, posedojnë nevoja,<br />
interese, vlera, besime, të pritura të ndryshme, stile të sjelljes, stile të komunikimit.<br />
Roli i menaxhimit në shkollë, në atë kontest, është që të “sendërtojë ura” ndërmjet<br />
këtyre daljeve të ndryshme konceptuale.<br />
Sot në botë ekziston tendencë e fuqishme për krijimin e shoqërisë ndërmarrëse,<br />
sikurse në vendet e zhvilluara ashtu edhe në vendet në tranzicion. Baza e secilës<br />
shoqëri ndërmarrëse është krijimi i vetëdijes dhe kulturës ndërmarrëse te secili<br />
individ dhe shoqërisë në përgjithësi. Evidente është se në vendet në tranzicion, e në<br />
veçanti në shtetin tonë, ekziston sistem i aftësuar i dobët për trajnim dhe arsimim,<br />
si një ndër aspektet e potencialit njerëzor. Institucionet arsimore kanë problem me<br />
ballafaqimin me nevojat në rritje, por edhe me numrin dhe llojllojshmërinë e grupeve<br />
në shenjestër. Njëra nga shkaqet për këtë është mungesa e madhe e fleksibilitetit dhe<br />
adaptibilitetit në strukturat e këtyre institucioneve dhe qasja e tyre drejt ndryshimeve.<br />
Vijëzimi i tyre i pengon edhe në riaftësimin dhe riformulimin e kurikulumeve. Sistemet<br />
arsimore akoma tentojnë të vendosin theks tej mase ndaj njohurive akademike.<br />
Në këtë kontekst, duhet të afirmohet qasja e mësimit të përjetshëm. Në kuadër<br />
të Unionit Evropian, afirmimi i kësaj qasjeje kërkon zhvillim të kulturës për mësim në<br />
nivel individual dhe institucional, në të gjitha sferat, në jetën publike dhe atë private.<br />
Kjo paraqet përparësi kulmore, për arsye të dy shkaqeve vijuese:<br />
1. Evropa tenton drejt krijimit të shoqërisë dhe ekonomisë që bazohet në<br />
njohuri. Qasja deri te informatat dhe njohuritë aktuale, bashkarisht me motivimin<br />
dhe gjindshmërinë për shfrytëzimin sofistikues të këtyre resurseve, mbetet çelës për<br />
cilësinë e përgjithshme të jetës dhe punës së njerëzve.
2. Bota në të cilën sot jetojnë evropianët, është shoqërisht dhe politikisht e<br />
ndërlikuar dhe komplekse. Shumica e njerëzve dëshirojnë ta planifikojnë jetën e<br />
tyre dhe presin të kontribuojnë në mënyrë aktive në shoqëri, dhe për këtë duhet<br />
të mësojnë që të jetojnë me dallimet kulturore, etnike dhe gjuhësore. Arsimimi,<br />
kuptuar në mendim më të gjërë të fjalës, është çelësi për mësim dhe kuptim, me<br />
qëllim të përgjigjes së këtyre cytjeve. Të vetëdijshëm për këto cytje dhe në nivel të<br />
shtetit tonë, nevoja për përshtatjen e diverzitetit real të shoqërisë edhe në sistemin<br />
shumëgjuhësh të arsimit, është dhe do të mbetet lëndë e zhvillimit të përditshëm të<br />
shoqërisë demokratike te ne dhe në Evropë.<br />
Këto dy karakteristika të ndryshimeve bashkëkohoro shoqërore dhe ekonomike<br />
janë të lidhura mes veti. Ato paraqesin dy qëllime të njësishme të filozofisë ndaj<br />
mësimit të përjetshëm, e ato janë: promovimi i individit në shoqëri, si qytetar aktiv<br />
dhe promovimi i mundësive për punësim.<br />
Duke u nisur nga paraprakja, në sferën e arsimit promovohen disa trende të<br />
reja. Njëra prej tyre është edhe ajo e arritjes së shkathtësive të reja për të gjithë<br />
ose qasja universale dhe e vazhdueshme deri te mësimi, me qëllim të fitohen dhe<br />
të përmirësohen shkathtësitë e nevojshme për participimin në shoqëri, në të cilën<br />
dituria është me rëndësi të veçantë. Këto shkathtësi të reja elementare përfshijnë<br />
punë në kompjuter, gjuhë të huaja, kulturë teknologjike, ndërmarrje dhe shkathtësi<br />
sociale.<br />
Investimi më i madh në resurset njerëzore ose ngritja e theksuar e nivelit të<br />
investimeve në resurset njerëzore është me qëllim që të vendosë përparësi mbi<br />
vlerën më të rëndësishme të Evropës – njerëzit. Njëra nga mënyrat do të ishte që të<br />
kërkohet pajtueshmëri mbi partnerët social me të cilën kompanitë do të parashtrojnë<br />
qëllime për aftësim të vazhduar ose kontinual. Inovimet në procesin mësimor dhe të<br />
nxënit ose zhvillimi i metodave efektive të të nxënit dhe të mësuarit kontinum të të<br />
nxënit për gjatë tërë jetës, mbeten çelës për suksesin. Sistemet për mësim doemos<br />
të adaptohen drejt mënyrës së ndryshueshme të jetesës. Para së gjithash, kjo dmth.<br />
revizion i përgjithshëm dhe reformë e arsimimit inicial dhe aftësimit për vendin e<br />
punës, si dhe aftësimit të atyre që i mbajnë kurset, gjegjësisht arsimtarët. Roli i tyre<br />
është akoma më shumë në drejtim të jenë mentorë, udhëheqës dhe mediatorë.<br />
Vlerësimi i të nxënit të mësimit ose përmirësimi i mënyrave në të cilat kuptohet<br />
pjesëmarrja e nxënësve dhe arsimtarëve në procesin e të nxënit dhe rezultatet nga ai,<br />
dhe si ato të vlerësohen, fiton në rëndësi.<br />
Diplomat, çertifikatat dhe kualifikimet paraqesin referencë të rëndësishme, si<br />
për punëdhënësit, ashtu edhe për individët, edhe atë si në tregun e punës ashtu<br />
edhe në organizatat. Sipas kësaj, modernizimi i sistemit <strong>nacional</strong> të çertifikimit për<br />
ekonomitë e reja si dhe kushtet e reja shoqërore, mbetën moment i rëndësishëm në<br />
të gjitha pjesët e UE.
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
Afrimi i të nxënit ose sigurimi i mundësive për mësim aq sa është e mundur më<br />
afër kandidatëve në bashkësitë e tyre, dhe me përkrahje të kapaciteteve të pajisura<br />
me kompjutor, është gjithashtu trend botëror. Për pjesën më të madhe të njerëzve ,<br />
nga mosha e hershme e deri në pleqëri, të nxënit e njohurive ndodh në nivel lokal.<br />
Autoritetet lokale dhe rajonale janë ato që e sigurojnë infrastrukturën e qasjes deri te<br />
mësimi i përjetshëm, duke përfshirë mbrojtjen e fëmijëve, transportin dhe shërbimet<br />
sociale.<br />
Në botë tani më është vendosur paradigma: nga shoqëria që mëson, në shoqëri<br />
që din. Bëhet fjalë për shoqëri të qytetarëve proaktiv dhe qytetarëve ndërmarrës. Në<br />
këtë kontekst, arsimi fiton rol kyç. Njëherësh, në shkollat tona duhet të edukohen<br />
individë të cilët do të jenë të aftë që të ballafaqohen me sfidat e kohës në të cilën do të<br />
jetojnë dhe punojnë. Procesi interaktiv i të mësuarit që nga fëmijët do të krijojë, ashtu<br />
siç prejudikoi në mënyrë metaforike filozofi i njohur Edgar Moren, “kokë që mendon<br />
e jo kokë që mban mend”, do të duhej të jetë thelbi i reformave të përgjithshme në<br />
arsim, jo vetëm te ne por edhe më gjërë.<br />
Duke patur parasysh gjithë këtë, Ministria e Arsimit dhe Shkencës e Republikës<br />
së Maqedonisë miratoi vendim të rëndësishëm, e kjo ishte që të përgatitet <strong>Programi</strong><br />
<strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit, si dokument strategjik i cili duhet t’i vërtetojë drejtimet<br />
e zhvillimit të arsimit deri në vitin e 2015. Ky projekt i rëndësishëm i Ministrisë është<br />
realizuar me mbështetje financiare nga Instituti shoqëria e hapur – Maqedoni dhe ajo<br />
që është më e rëndësishme për të njejtën, është sigurimi i mënyrës transparente të<br />
hartimit të <strong>Programi</strong>t, me pjesëmarrjen e të gjitha subjekteve të interesuara në vend.<br />
Ministër i Arsimit dhe Shkencës<br />
Dr. Azis K. Pollozhani
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> <strong>PËr</strong><br />
zhvillimin e arsimit nË<br />
rePublikËn e maqedonisË<br />
2005 - 2015 >>>>>>>>>>>>>><br />
grupi <strong>nacional</strong> i ekspertëve:<br />
dr. tale geramitçioski, koordinator<br />
dr. zoran vellkovski<br />
dr. zoran t. Popovski<br />
dr. emilija simovska<br />
dr. Xheladin murati<br />
dr. snezhana adamçeska<br />
agim rushiti<br />
mr. laste spasovski<br />
dr. hasan Jashari<br />
aspasija haxhishçe<br />
suzana kiranxiska<br />
mr. shefqet zekolli<br />
latif ismaili<br />
trajçe gjorgjijevski
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
0
PROGRAMI NACIONAL PëR<br />
zhVILLIMIN E ARSIMIT<br />
Në REPUBLIKëN E MAQEDONISë<br />
2005-2015<br />
Arsimimi për të ardhmën tonë më të mirë<br />
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> i përkushtohet zhvillimit dhe përparimit të diturive dhe<br />
përforcimin e kulturës së të jetuarit të qytetarëve të Republikës së Maqedonisë.<br />
Ajo mëton të jap kontribut të plotë pë realizimin e zhvillimit të qëndrueshëm dhë<br />
përmirësim të shoqërisë dhe afirmimin e saj si anëtor i barbartë dhe i respektuar<br />
në qarqet evropiane dhe botërore.<br />
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit ndihmon për zhvillimin efektiv<br />
të sistemit arsimor, që disponon mekanizma të përgatitjes së të rinjëve dhe të<br />
rriturve për të gjitha cytjet dhe ndryshimet me të cilat do të ballafaqohen me të<br />
nesërmen që vjen.<br />
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> duhet të rezultojë me arkitekturë arsimore të bazuar në<br />
vlera adekuate për drejtimet kryesore zhvillimore, karakteristike për botën bashkëkohore<br />
dhe të mjaftueshme që të kontribuojë për plotësimin e nevojave urgjente<br />
dhe të rëndësishme të shoqërisë, por që me këtë rast mos të margjinalizohet<br />
obligimi për mbrojtjen e kulturës dhe traditës <strong>nacional</strong>e. Standardet e larta në<br />
arsim do të kontribuojnë për zhvillimin e mendimit të lirë, diturisë, inovacioneve<br />
dhe kreativitetin si baza të shoqërisë, zhvillimin e saj dhe mirëqenien e çdo anëtari<br />
të saj.<br />
Kuvendi i Republikës së Maqedonisë
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015
I. QËLLIMI I PROGRAMIT<br />
Ministria e Arsimit dhe Shkencës<br />
e Republikës së Maqedonisë ka<br />
përgjegjësi shoqërore të krijojë kushte<br />
për përparimin e arsimit dhe mundësinë<br />
e rritjes së mirëqenies së qytetarëve.<br />
Pasojat e aktiviteteve që i ndërmerr Ministria janë afatgjate të fuqishme dhe<br />
ndikojnë drejtëpërdrejt në jetën e çdo qytetari. Kushtet dhe mundësitë për<br />
preventivë dhe kompensim që Ministria i ofron në planin e arsimimit dhe trajnimit,<br />
hulumtimeve, zhvillimit dhe afirmimit të vlerave kulturore, janë me domethënie<br />
thelbore për përcaktimet jetësore të të rinjëve dhe të rriturve.<br />
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit i anticipon nevojat afatgjate të<br />
shtetit në planin e arsimit dhe implikon gatishmëri që garanton se vizioni, idetë<br />
dhe vlerat që i përmban do të realizohen. Vlera strategjike e këtij dokumenti,<br />
për çdo qytetar dhe pjesëmarrës në arsimim, është mundësia që qëllimet dhe<br />
përcaktimet e tyre të mund të realizohen.<br />
<strong>Programi</strong> i parashikon ndryshimet e ardhshme në sferat vendore, ndryshimet<br />
në Ministrinë e Arsimit dhe Shkencës, ndryshimet në shoqëri dhe ndryshimet në<br />
rrethin ndërkombëtar, duke nxjerrë në pah qëllimet e rëndësishme që duhet të<br />
sendërtohen.<br />
<strong>Programi</strong>, gjithashtu, është i fokusuar në administrim dhe udhëheqjen me<br />
zhvillimin. Kjo është e domosdoshme që të vërtetohen trendet dominante të<br />
zhvillimit në rrethin e ngushtë dhe të gjerë si dhe ndikimi i tyre mbi zhvillimin dhe<br />
organizimin e monitoringut të vendimeve dalëse. Karakteristikat dhe efikasiteti<br />
i organizatës janë kyçe për orvajtjet që ndërmirren për arritjen e qëllimeve të<br />
pritura.<br />
II. CyTJET<br />
Arsimi është e drejta fundamentale e njeriut. Ai<br />
u mundëson fëmijëve, të rinjve dhe të rriturve<br />
forcë që në mënyrë kritike të mendojnë, të bëjnë<br />
zgjedhje dhe të përmirësojnë jetën. Rrethin e<br />
mbyllur të varfërisë e thyen dhe është rrethanë<br />
kyçe e zhvillimit socialo ekonomik .<br />
(EFA, UNESKO)<br />
Ngjarjet nga gjysma e dytë e shekullit 20, shkaktuan disa cytje kyçe me<br />
të cilat ballafaqohet njerëzimi në fillim të shekullit 21. zhvillimi i teknologjisë<br />
kompjuterike, sistemet bashkëkohore të informatave, shkaktuan revolucion<br />
në sferën e punës dhe jetës së njerëzve. Ekonomitë, nga prodhimi manuel i<br />
standardizuar, u transformuan në prodhim të nduarnduarshëm dhe në njohuri<br />
të bazuara në shërbime dhe të mira. Falë zhvillimit të sistemeve komunikuese<br />
dhe mobilizimit të njerëzve, arritëm te një proces të afrimit kulturor të popujve<br />
të botës. Përforcimi i marrëdhënieve interaktive dhe bashkëpunuese, para se<br />
gjithash ekonomike, e përshpejtojnë procesin e integrimit politik. Globalizimi<br />
politik, kulturor dhe ai ekologjik, u bënë përcaktues të zhvillimit të vendeve në<br />
botë.
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
Kjo arkitekturë e re planetare implikon iniciativa që kanë për qëllim zgjidhjen<br />
e çështjeve të popujve në botë. Në nivelin më të lartë ndërkombëtar, sot<br />
flitet për transformime politike, procese integruese, intelektualizim të profesionit<br />
dhe punës; shkallë të lartë të papunësisë, shtim të varfërisë, luftë për të drejtat<br />
e njeriut (mbrojtje të fëmijëve, të përbuzurve, të grupeve të margjinalizuara<br />
dhe diskriminauara të njerëzve etj.); multikulturalizëm, mbipopullim; çështje në<br />
sferën e mbrojtjes sociale dhe shëndetësore, bilinguizëm dhe multilinguizëm si<br />
nevojë për ofrim dhe mirëkuptim të ndërsjellë, çështje në sferën e mbrojtjes së<br />
ambientit jetësor; afirmimi i dimensionit ekonomik të njohurisë etj.<br />
Globalizimi ekonomik, politik, arsimor dhe ekologjik, nga njëra anë, dhe<br />
përcaktimi i Republikës së Maqedonisë për integrim në proceset e bashkëpunimeve<br />
evropiane dhe botërore, nga ana tjetër, i nxisin kapacitetet e shtetit, ato<br />
njerëzore dhe materiale, si një nga parakushtet për arritjen e këtyre qëllimeve.<br />
Sistemi arsimor, hulumtimet dhe risitë dhe zhvillimi i të mirave dhe njohurive<br />
të bazuara në aftësi, manifestohen si elemente përbërëse të kësaj kompetence.<br />
Suksesi <strong>nacional</strong> dhe ai ndërkombëtarë i Republikës së Maqedonisë, drejtëpërdrejt<br />
është i determinuar nga qenia e standardeve të larta në arsim, përparimi i<br />
hulumtimeve dhe përforcimi i kreativitetit dhe risive, kultivimit të specifikave në<br />
dallimet kulturore dhe përdorimi i teknologjisë bashkëkohore komunikative dhe<br />
informative.<br />
Në periudhën e ardhshme, Republika e Maqedonisë do të ballafaqohet me<br />
zgjidhjen e një varg çështjesh të rëndësishme, siç janë: përforcimi i zhvillimit<br />
ekonomik, përparimi i kompetencave dhe procedurave për sjelljen e vendimeve,<br />
forcimin e bashkëpunimit ndëretnik në fushën e kulturës si dhe sendërtimin e<br />
qëllimeve lidhur me proceset integruese politiko-ekonomike. Qëllimi parësor,<br />
në rastin tonë, do të jetë përforcimi i kompetivitetit të shtetit, si cilësi që do<br />
të mundësojë zgjidhjen optimale të çështjeve në fjalë si dhe përfshirjen e të<br />
rinjve dhe të të rriturve në proceset arsimore dhe hulumtimet shkencore, në<br />
bashkëpunim me vendet e Unionit Evropian dhe vendet tjera në botë. Pjesëmarrja<br />
aktive e Republikës së Maqedonisë në proceset globale integruese, nënkupton<br />
marrjen mbi vete të përgjegjësisë për plotësimin e politikës globale në sferën e<br />
arsimit. Në këtë drejtim, Ministria për Arsim dhe Shkencë do ta merr mbi vete<br />
përgjegjësinë për realizimin e qëllimeve, parimeve dhe porosive që janë të<br />
theksuara në dokumentet ndërkombëtare për zhvillimin e arsimit në Evropë dhe<br />
botë. <strong>Programi</strong> Arsimimi për të gjithë, i UNESKO-s, Qëllimet mijëvjeçare të KB dhe<br />
Procesi i Bolonjës, janë kornizë referente që përmbajnë pjesën më të madhe të<br />
qëllimeve që Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të orvatet t’i realizojë përmes<br />
<strong>Programi</strong>t <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë.<br />
Krahas rritjes së inter<strong>nacional</strong>izimit të bashkëpunimit dhe zhvillimit, Republika<br />
e Maqedonisë, gjatë procesit të ndryshimeve të saja, bën përpjekje ndryshimet t’i
sendërtojë në frymën e pluralizmit dhe ndryshimeve të vlerave. Përpjekjet e saja<br />
vërehen në orvajtjet për sendërtim të barazisë dhe tejdukshmërisë në veprim,<br />
me kultivim të theksuar të frymës për bashkëjetesë, demokraci dhe cilësi. Për<br />
këtë qëllim, bëhen përpjekje të ndërtohen mekanizma të qarta për bashkëpunim<br />
<strong>nacional</strong> dhe inter<strong>nacional</strong> dhe arkitekturë e re vlerash që do të duhej t’i kënaq<br />
kërkesat e proceseve të zhvillimit dhe bashkëpunimit ndërkombëtar, nga njëra<br />
anë, ndërkohë që do të ndihmojë në zgjidhjen e brendshme të çështjeve shtetërore,<br />
nga ana tjetër. Nga këto orvajtje, do të duhej të rezultoj sendërtimi i një hapësire<br />
të gjërë ofertash që do të siguronin mundësi për zgjedhje të shumënduarshme të<br />
çdo qytetari për përparim në karierë në përputhje me përcaktimet e tija jetësore.<br />
Ndërkaq, në rastin me fëmijët dhe të rinjtë, duhet theksuar domosdo se do<br />
t’u ofrohet arsimim që do t’i kultivojë kapacitetet e tyre, do t’i respektojë interesat<br />
dhe prirjet e tyre dhe do t’u ofrojë mundësi të bëjnë zgjedhjen dhe të vijnë në<br />
shprehje përmes proceseve edukativo-arsimore.<br />
Ndryshimet në strukturën e moshës së popullatës në Republikën e<br />
Maqedonisë, flasin se numri i foshnjeve të lindura bie çdo vit, pavarësisht nga<br />
përkatësia <strong>nacional</strong>e. Përjashtim bëjnë disa grupe të veçanta etnike (romët), ku<br />
numri i foshnjeve të lindura është në rritje. Në të ardhmen, numri i popullatës së<br />
re pritet të zvogëlohet në relacion me numrin e të rriturve dhe të moshuarve. Ky<br />
trend, në mënyrë të dukshme përcakton krijimin e politikës arsimore në shtet,<br />
veçanërisht sa i përket rrjetit që ofrojnë shërbimet arsimore dhe ndikimi i tyre<br />
grumbullues, si dhe specifitetet dhe karakterin e mundësive arsimore që do të<br />
duhej t’i zbatojë shteti në të ardhmen. Papunësia dhe zvogëlimi i mundësive për<br />
participim në punësimin e të rinjve, gjithashtu, ndikon në strukturimin e nevojave<br />
arsimore.<br />
Një nga cytjet kyçe për kreatorët e politikës arsimore dhe sistemet arsimore<br />
në tërësi, në periudhën e ardhshme do të jetë ngritja e nivelit të arsimimit të të<br />
rinjëve dhe të rriturve, me theks të veçantë të rritjes së cilësisë së kompetencave<br />
profesionale dhe sociale. Objektivizmi i konceptit për mësim të përjetshëm<br />
dhe trajnim duhet të ndihmojë në rivendosjen e një lidhjeje dinamike të arsimit<br />
me tregun e punës dhe ndryshimet shoqërore. Ofrimi i kushteve për rritje të<br />
vazhdueshme, ndryshim dhe freskim të kompetencave të të rinjëve dhe të<br />
rriturve do të implikojë pozita më të mira startuese gjatë kalimit nga mësimi në<br />
punë, ruajtja ose ndërrimi i vendit të punës si dhe pjesëmarrja aktive në proceset<br />
vendimmarrëse demokratike.<br />
Parakushti themelor për sendërtim të këtij qëllimi është ngritja e cilësisë<br />
dhe fuqisë së atyre që ofrojnë shërbime arsimore, kulturore dhe sportive dhe<br />
ndërtim mekanizmash për veprim efektiv të tyre në përforcimin e kapaciteteve<br />
dhe përparimin e cilësisë të jetës individuale dhe shëndetit psiko-fizik i të rinjëve<br />
dhe të rriturve.
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
Në pajtim me strategjitë afatgjate për zhvillim ekonomik në nivel shtetëror, e<br />
nevojshme është të ndërtohen strategji veç e veç për zhvillim ekonomik në nivel<br />
regjional. Me një rast të tillë do të definohen projeksionet për zhvillim të kuadrove<br />
dhe zvogëlimin e papunësisë. Në funksion të rritjes së mundësive për punësim,<br />
është e nevojshëm zbatimi paralel i ndryshimeve në sferën e arsimit. Me një rast<br />
të tillë, punësimi do të jetë i përcaktuar, jo vetëm nga hapat e rritjes ekonomike<br />
dhe oferta e tregut të punës, por edhe nga efikasiteti i sendërtimit të politikës<br />
arsimore në nivel të rajonit. zhvillimi ekonomik dhe kulturor i secilit rajon dhe atij<br />
shtetëror në tërësi, do të varen nga statusi i njohurive dhe cilësive profesionale<br />
të shkollës me përparësi të vlerave në rajon dhe shtet. Ata duhet ta kenë statusin<br />
e faktorit vendimtar për zhvillim të suksesshëm ekonomiko-kulturor, përkundër<br />
nepotizmit dhe favorizimit partiak. Vetëm në atë mënyrë mund t’i bëjmë ballë<br />
kërkesave të ekonomisë globale dhe të pafrenueshmes teknologjike informatike<br />
dhe ndikimit të tyre ndaj strukturës së profesioneve dhe profileve dhe frytit të<br />
njohurive, punë e bazuar në të gjitha fushat.<br />
zhvillimi i shpejtë dhe zbatimi i shpeshtë i teknologjisë informatike në të<br />
gjitha fushat e manifestimeve të njeriut, janë disa nga karakteristikat themelore<br />
të dekadave të fundit të shekullit tonë. Me përmasa të gjera planetare në të gjitha<br />
format e veprimtarisë së njeriut, zhvillimi i industrisë informatike, e veçanërisht<br />
teknologjia kompjuterike, në masë të madhe e aktualizon çështjen për promovimin<br />
e shkrim-leximit informatik, si njëra nga kompetencat kyçe me të cilat duhet<br />
të disponojë i riu dhe i rrituri.<br />
Republika e Maqedonisë, në planet e veta zhvilluese, duhet të rrumbullaksojë,<br />
jo vetëm instalimin e ri të teknologjisë informatike në të gjitha sektoret e<br />
veprimit, por edhe: rritjen e potencialit kadrovik nga informatika në vend, përforcimin<br />
e arsimimit informatik dhe trajnimin në të gjitha sektoret e veprimit, aftësimin<br />
funksional ose shkrim-leximin kompjuterik të të rinjëve dhe të rriturve<br />
për sektorët e ngopura në teknologjinë e re informatike, përparimin e arsimimit<br />
informatik të detyruar dhe arsimimit postdetyruar, dhe përdorimin e TIK në funksion<br />
të rritjes së frytshmërisë të sistemit arsimor. Në këtë drejtim, njohja dhe<br />
puna me TIK paraqet pjesën thelbore të kompetencave të të rinjve dhe të rriturve<br />
dhe kusht për frytshmërinë e manifesimit në sferën e punës dhe të jetës politikoshoqërore.<br />
Në periullën e ardhshme, Republika e Maqedonisë duhet të sigurojë stabilitet<br />
fundamental të ekonomisë <strong>nacional</strong>e. Kjo nënkupton sendërtimin e rritjes<br />
ekonomike, përforcimin e kompetencës të sektorit publik dhe atij privat, sajimin<br />
e frytshëm ligjvënës dhe mekanizmat për sigurim dhe efektivitetin e proceseve<br />
ekonomike. Arritja e këtyre qëllimeve, drejtëpërdrejtë është përcaktuar nga shteti,<br />
si përcaktim për përkrahjen e arsimimit dhe trajnimit, implementimi i teknologjisë<br />
së lartë dhe përdorimi i saj efektiv, zmadhimi i efikasitetit në sektorin publik dhe<br />
të praktikuarit e standardeve dhe vlerave të larta. Cilësia duhet të jetë bazë e
shquar e daljes nga vështirësitë. Prandaj, shteti duhet të bëjë revizion të sistemit<br />
për financimin e zhvillimit të të mirave njerëzore, përkatësisht shqyrtim të atyre<br />
ekzistuese dhe burimeve alternative për financim dhe të ndërtojë mekanizma për<br />
ndarje efektive e funksionale të mjeteve për arsim dhe hulumtim.<br />
Duke marrë parasysh zvogëlimin permanent të mjeteve për arsim dhe<br />
hulumtim nga ana e shtetit, duhet mbajtur llogari për aktivitetet/projektet që i<br />
zbatojnë fondacionet e vendit dhe fondacionet ndërkombëtare dhe organizatat<br />
në sferën e arsimit dhe hulumtimit.<br />
Që të kompensohet mungesa dhe në funksion të realizimit të frytshëm të<br />
përcaktimeve programore të shtetit, domosdo duhet të bëhet një koordinim<br />
në realizimin e aktiviteteve mes shtetit, nga njëra anë, dhe sektorit joqeveritar<br />
ndërkombëtar, nga ana tjetër. është me rëndësi të sigurohet shkallë e lartë e përputhshmërisë<br />
mes aktiviteteve të organizatave joqeveritare dhe ndërkombëtare,<br />
me prioritetet e caktuara shtetërore në sferën e arsimimit. Në atë mënyrë, do të<br />
kemi shfrytëzim të frytshëm të investimeve në arsim dhe kompenzim të mjeteve<br />
të pamjaftueshme. Në këtë drejtim, është e domosdoshme që në periudhën e<br />
rradhës, të vërtetohet cilat dhe çfarë shërbime do të jep sektori publik, privat<br />
dhe ai joqeveritar, dhe në çfarë relacione do të jenë ato shërbime me përcaktimet<br />
strategjike të qeverisë.<br />
Vështirë mund të prognozojmë dhe të shpresojmë se në të ardhmen financimi<br />
në sektorin publik do të rritet, pa marrë parasysh gjendjen në ekonominë <strong>nacional</strong>e.<br />
Duke marrë parasysh rritjen e kërkesës për mjete për financimin e përkujdesit<br />
shëndetësor, pensionimi dhe ndërhyrja investive në sferën ekonomike, në<br />
pritje është që mjetet e buxhetit për financim të arsimit në mënyrë permanente<br />
të zvogëlohen. Nga pikëpamja e planifikimit të mjeteve buxhetore për financimin<br />
e arsimit dhe zbulimin e burimeve alternative për financim, me rëndësi të posaçme<br />
është të vërtetohet çfarë ekonomie dhe veprimtarie shërbyese do të zhvillohen<br />
në vetëqeverisjet vendore. zhvillimi i vendit në periudhën e ardhshme, e<br />
bashkë me të edhe arsimi, në masë të madhe do të përcaktohet nga ajo se çfare<br />
raportesh do të zhvillohen në mes pushtetit qëndror dhe pushtetit rajonal dhe<br />
çfarë modele dhe mekanizma për financim do të ndërtohen. Inkluzioni social dhe<br />
participimi i të rinjve dhe të rriturve në proceset e vendosjes, do të jetë çështje me<br />
rëndësi për Republikën e Maqedonisë. Në periudhën e rradhës duhet të përshpejtohen<br />
orvajtjet për promovim të të gjitha formave dhe aktiviteteve që kanë për<br />
qëllim afirmimin e të rinjve dhe të të rriturve në sferën sociale. Kjo nënkupton përforcimin<br />
e angazhimit volonter, i objektivizuar përmes promovimit të aktiviteteve<br />
kulturore dhe sportive dhe aktiviteteve të ndryshme rinore. Aktivitetet volontere<br />
duhet të mundësojnë inkluzion social, të ndikojnë në zhvillimin dhe përparimin<br />
e vlerave qytetare dhe t’i aftësojnë të rinjtë për rregullimin dhe qeverisjen me<br />
jetën e tyre. Nga pikëpamja e inkluzionit social dhe participimit të të rinjëve në
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
proceset e vendimmarrjes, roli i institucioneve arsimore është i madh. Prandaj,<br />
Qeveria si dhe të gjitha subjektet në arsim, duhet t’i përshpejtojnë orvajtjet për<br />
përmbajtje të projekteve që i përfshijnë aktivitetet e volunterëve, nga njëra anë,<br />
dhe institucionet arsimore, nga ana tjetër.<br />
Në funksion të inkluzionit dhe participimit social, i domosdoshëm është<br />
forcimi i iniciativës që vepron në sektorin joformal, veçanërisht të atyre që kanë<br />
për qëllim trajnimin për ngritjen arsimore dhe kulturore të popullatës të të rinjve<br />
dhe të rriturve, me theks të veçantë ndaj popullatës me arsimim të hendikepuar.<br />
Pritet që iniciativat e këtilla të rezultojnë me krijimin e mundësive, përmes<br />
kanaleve vepruese jashtë institucionale dhe jashtë politike, të formohen dhe të<br />
përparojnë kompetencat e të rinjëve dhe të rriturve për participim më të madh<br />
dhe ndikim në procese për vendimmarrje në nivel vendor dhe shtetëror.<br />
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit duhet të mundësojë kompatibilitet<br />
më të madh të standardeve <strong>nacional</strong>e me standardet e Unionit Evropian dhe më<br />
gjërë, zhvillimin demokratik dhe përparimin e shoqërisë qytetare si dhe zhvillim<br />
të integruar dhe bashkëkohor të tregut ekonomik të vendit. Kushti themelor për<br />
realizimin e frytshëm e një koncepcioni të këtillë, paraqet angazhim plotësues për<br />
krijimin e klimës dhe kulturës për administrim, që do të etablojë arsimin si faktor<br />
dhe gjenerator të rëndësishëm të zhvillimit në të gjitha sferat e shoqërisë dhe do<br />
ta tejkalojë mendimin sipas të cilës arsimi trajtohet si sektor konsumues.<br />
Që andej, imponohet nevoja e domosdoshme për përputhshmëri të<br />
përpjekjeve të Qeverisë së Republikës së Maqedonisë në tërësi, e jo vetëm<br />
e Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës, me bashkësitë vendore, organizatat<br />
joqeveritare dhe të subjekteve tjera të vendit dhe atyre ndërkombëtare.<br />
III. VIZIONI<br />
Republika e Maqedonisë është shoqëri ku arsimi dhe trajnimi, kultura<br />
dhe shkenca, janë faktorë kyç për mirëqenien e qytetarëve dhe forcimit të<br />
ekonomisë.<br />
Republika e Maqedonisë orvatet të jetë anëtare e barabartë e respektuar në<br />
rrethin Evropian dhe atë Botëror, ky është orientimi i përhershëm i saj. Ajo është<br />
shumë e vendosur të shkojë pas hapave të rregullimit bashkëkohor shtetëror,<br />
aty ku arsimi dhe trajnimi, kultura, shkenca dhe inovacionet janë faktorë kyç për<br />
mirëqenien e qytetarëve dhe forcimit të ekonomisë <strong>nacional</strong>e.
IV. MISIONI<br />
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit ka misionin që, përmes zhvillimit<br />
të sistemit edukativo-arsimor, të ndihmojë Republikën e Maqedonisë në orvajtjet<br />
e saja për pjesëmarrje të barabartë dhe të respektuar në proceset botërore, para<br />
se gjithash në proceset evropiane politiko-ekonomike integruese dhe të krijojë<br />
kushte për prevencë dhe shfrytëzim të frytshëm të fryteve nga globalizimi i<br />
arsimit, politikës, kulturës dhe ekonomisë.<br />
Një mision të këtillë, <strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillim të arsimit bën përpjekje ta<br />
sendërtojë me ndihmën e një orientimi afatgjatë të dëshmuar dhe intervenimeve<br />
të frytshme në këto fusha kyçe-strategjike:<br />
1. Arsimim për të gjithë / sigurim i arsimimit të barabartë.<br />
2. Përparimi i kulturës së të jetuarit.<br />
3. Rritja e participimit social.<br />
4. Rritja e kompetencës arsimore, kulturore dhe ekonomike të shoqërisë në<br />
Maqedoni.<br />
5. Forcimi dhe përparimi i bashkëpunimit ndërkombëtar.<br />
6. Udhëheqja me ndryshimet.<br />
V. VLERAT DHE PARIMET MBI TË CILAT MBËSHTETET PROGRAMI<br />
NACIONAL<br />
Si pjesë e Qeverisë së Republikës së Maqedonisë, Ministria e Arsimit dhe<br />
Shkencës është përgjegjëse për zhvillimin e arsimit, shkencës dhe sportit dhe<br />
bashkëpunimit ndërkombëtar në këto fusha. Korniza ideore e Ministrisë është<br />
koncepti për mësim të përjetshëm, që përpiqet ta sendërtojë përmes promovimit<br />
të arsimit, krijimit të kushteve të përshtashme për prodhimtari dhe diseminacion<br />
të diturive, përforcim të kompetencave të të rinjëve dhe të rriturve për inkluzion<br />
social dhe participim, përkrahje e iniciativave të qytetarëve, vënja e balansit<br />
mes sektorit formal e jo formal dhe participimi i përgjithshëm në proceset për<br />
sendërtimin e idesë për mirëqenien e çdokujt.<br />
Mirëqenia sociale, kulturore, fizike dhe intelektuale e qytetarëve të<br />
Republikës së Maqedonisë, janë vlera të përgjithshme në të cilat mbështetet<br />
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillim të arsimit në Republikën e Maqedonisë. Mirëqenia<br />
e qytetarëve njëkohësisht d.m.th. edhe mirëqenia e shtetit në tërësi, dhe<br />
anasjelltas. Në këtë drejtim, zhvillimi i qytetarit të orientuar kompetent, kreativ<br />
dhe i kapitalit njerëzor të ndërtuar mbi parimet etike, të kuptuar si faktor kyç që<br />
ndikon në zhvillimin politiko-social dhe ekonomik të shtetit dhe kompetencës së<br />
tij ndërkombëtare, është qëllimi parësor i këtij programi.
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
0<br />
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> kujdeset që, në frymën e vlerave qytetëruese bashkëkohore,<br />
siç janë: dituria, demokracia, drejtësia, toleranca dhe njerëzorja, t’i krijojë<br />
drejtimet themelore për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë. Gjatë<br />
kësaj, në kuadër të qëllimeve të nënvizuara për realizim, orvatet me përpikëri t’i<br />
respektojë principet gjenerale mbi të cilat bazohet zhvillimi i arsimit në Republikën<br />
e Maqedonisë, siç janë parimet: cilësi, përgjegjësi qytetare, lidhja me tregun<br />
e punës, ekonomizimi, të qenët i drejtë, transparenca dhe integrimi.<br />
VI. LËMITË KyçE PËR NDËRHyRJE<br />
1. ARSIMIMI PËR TË GJITHË<br />
Qëllimet:<br />
<br />
Republika e Maqedonisë do të merr masa për garantim për mundësi të barabarta<br />
në arsim për secilin qytetar, pa dallim nga mosha, gjinia, aftësitë, përkatësia<br />
etnike dhe përcaktimi religjioz. Qeveria dhe Ministria e Arsimit dhe Shkencës<br />
janë përgjegjëse për sigurimin e kushteve të barabarta për qasje në të gjitha<br />
format e arsimimit të secilit qytetar.<br />
Zhvillim për mundësi arsimore<br />
për të gjithë<br />
Qëllimi i politikës arsimore i çdo<br />
vendi është të sigurojë mundësi për<br />
arritjen e nivelit të arsimit përkatës<br />
për çdo njërin dhe për të gjitha grupet<br />
e të rriturve dhe të sigurojë se të<br />
gjithë zotërojnë njohuri, shkathtësi<br />
dhe qëndrime që janë në pajtim me<br />
kërkesat e shoqërisë dhe të tregut të<br />
punës. Pikërisht për këtë, arsimimi<br />
duhet të jetë i kapshëm për secilin<br />
që jeton në truallin e Republikës së<br />
Maqedonisë, pavarësisht nga mo-<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
Në Republikën e Maqedonisë jetojnë 2.022.547<br />
banorë nga të cilët 1.015.377 janë të gjinisë<br />
mashkullore (50,22%), kurse 1.007,170 janë të<br />
gjinisë femërore (49,80%).<br />
Karakteristikë e përgjithshme e lëvizjes së<br />
popullatës në Republikën e Maqedonisë është<br />
zvogëlimi i vogël i shtimit së popullatës. Shkalla<br />
natyrore e shtimit së popullatës, e cila me vitin<br />
1990 ishte 9.70, në vitin 2002 u zvogëlua në<br />
4.80.<br />
Në dekadën e fundit paraqitet zvogëlimi i shkallës<br />
së shtimit së fëmijëve. Nga 34.608 të foshnjeve të<br />
lindura me 1989, ky numër u zvogëlua në 27.761<br />
fëmijë në vitin 2002.<br />
Popullata me moshë më se 65 vjeçare, në vitin<br />
1991 ka marrë pjesë në numrin e përgjithshëm<br />
me 8,15%, kurse në vitin 2002 ajo bën pjesë me<br />
10,57% dhe pritet që me vitin 2015 të jetë afër<br />
14%.<br />
sha, gjinia, përcaktimi religjioz, gjendja shëndetësore, përkatësia etnike dhe<br />
gjendja socialo-financiare. Gjithashtu, arsimi dhe stërvitja duhet t’i ketë të gjitha<br />
kushtet për efektshmëri dhe efikasitet, që të jenë në gjendje që të gjithëve t’u<br />
ofrojnë arsim të përgjithshëm dhe profesional.<br />
Arsimin duhet ta karakterizojë strukturë e caktuar dinamike dhe fleksibile,<br />
që do të mundësojë moblizim të nxënësve, studentëve dhe kuadrove të
mësimdhënësve pa pengesa horizontale dhe vertikale, që do të funksionojnë me<br />
mekanizma të qarta që do të mundësojnë adaptimin dhe gatishmërinë e tij për<br />
ballafaqim me kërkesat për ndryshime të individëve dhe shoqërisë në përgjithësi.<br />
Gjithashtu, arsimi duhet t’i tejkalojë çështjet dhe t’i eliminojë faktorët që nxisin<br />
apstinencë arsimore dhe vërshim të shfrytëzuesve të shërbimeve të arsimit.<br />
Mundësia e kushteve të njëjta për arsimim në truallin e Republikës së Maqedonisë,<br />
në periudhën e rradhës, do të kushtëzohet me balansim të dallimeve që<br />
ekzistojnë mes mjediseve urbane dhe atyre rurale, si dhe mes rajoneve të zhvilluara<br />
dhe të pazhvilluara. Veçanërisht duhet pasur kujdes për dallimet që do të<br />
manifestohen në sferat e: cilësisë së mësimdhënësve, kushteve për të mësuar,<br />
infrastrukturës adekuate, posedim me kuadër përkatës dhe qasja fizike në institucionet<br />
arsimore.<br />
Për këtë qëllim, në periudhën e ardhshme do të miren masa për përmirësimin<br />
e kushteve për të mësuar dhe infrastrukturës në rajonet rurale, përfshirjen<br />
sa më e madhe të fëmijëve nga vendet më pak të zhvilluara në të gjitha nivelet<br />
e shkollimit, ndërtimi i beneficioneve gjatë procesit të punësimit për kuadrin arsimor<br />
i cili do të punonte në këto mjedise, përforcimi i sistemit për përsosmëri<br />
profesionale të kuadrit të tashëm arsimor dhe tejkalimi i problemeve me qasjen<br />
fizike në institucionet arsimore, përmes zgjidhjes së çështjes së shërbimit të<br />
transportit të nxënësve.<br />
Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të ndërtojë zgjidhje sistemore për krijimin<br />
e mundësive të njëllojta dhe qasje në arsimim për fëmijët me nevoja të<br />
veçanta. Për këtë qëllim, duhet të përputhen orvajtjet për inkluzim të fëmijëve<br />
me pengesa në zhvillim. Kjo nënkupton koordinimin e ndërhyrjes dhe përputhshmërisë<br />
të komponentës programore, ofrimi i kushteve (kadrovike dhe infrastrukturale)<br />
në institucionet edukativo-arsimore dhe trajnim plotësues i kuadrove të<br />
tashme për punë me kategorinë e këtillë të fëmijëve.<br />
<br />
Decentralizimi në arsim<br />
Analizat e gjertanishme për gjendjen në arsim (sidomosnë atë parashkollor,<br />
fillor dhe e të mesëm) flasin se njëra nga çështjet kyçe në këtë sferë,është centralizimi<br />
i theksuar. Gjendja e këtillë gjeneronte numrin e madh të problemeve, si:<br />
vënja e ashpërt e sistemit, margjinalizimi i veçantive që dalin nga specifikat e rajonit/vendi<br />
ku vepron enti arsimor, veçanërisht sa i përket mundësisë për t’i bërë<br />
bashkëkohore kurikulumet, ekzistimi i procedurave të ndërlikuara burokratike<br />
gjatë marrjes së vendimeve, ngathtësia e sistemit që t’i adaptohet dinamikës së<br />
ndryshimeve, si në sferën e arsimit, ashtu edhe në ndryshimin që rrjedh nga zhvillimi<br />
ekonomiko-social i shetit dhe komunave, procedurat e zgjedhjes së kuadrit<br />
arsimor dhe administrativ ishin të fokusuara në një qendër të vendosjes – Ministri,<br />
çka ndikoi në dominimin partiak, etnik dhe të interesit personal në zbatimin e<br />
procedurës zgjedhore dhe margjinalizimi i profesionalizmit dhe cilësisë si kriter
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
zgjedhor; margjinalizim i interesit, por edhe i përgjegjësisë së shkollës, prindërve<br />
dhe bashkësisë vendore për funksionim të frytshëm; mundësitë për përpunimin<br />
dhe zbatimin e planit zhvillimor shkollor ishte i limituar me procedura të ndërlikuara<br />
byrokratike, me mundësi të zvogëluara për gjetjen e burimeve alternative<br />
për financim; vendosja centraliste kontriuboi për funksionimin e politikës<br />
jokonsistente, pa mbështetje programore, për ndarjen e mjeteve financiare, që<br />
në masë të madhe udhëhiqej nga motive voluntariste; procesi i lidhjes së arsimit<br />
dhe punës pengohej me zvogëlimin e ingerancave të enteve arsimore që të vendosin<br />
pavarësisht për sendërtim me subjekte ekonomike përkatëse vendore e<br />
regjionale, si dhe me pamundësinë e subjekteve ekonomike të kenë ndikim më<br />
të madh në përpilimin e kurikulumeve në entet arsimore, përkatësisht me pamundësinë<br />
për sendërtimin e intereseve të tyre; vendosja centraliste e zgjedhjes<br />
së teksteve shkollore rezulton me formimin e monopoleve gjatë përpunimit të<br />
tyre, shtypjes dhe distribuimit në nivel shtetëror, me ç’rast drejtëpërdrejtë cënohen<br />
parimet pedagogjike për korelacion të burimit të të mësuarit me specificitetet<br />
e konsumuesit dhe hapësirës ku zbatohet procesi i të mësuarit. Me vendosjen<br />
centraliste të sistemit arsimor, entet arsimore erdhën në pozitë që të luajnë rolin<br />
e sendërtuesit të tërthortë të politikës arsimore, me pamundësi ta zbatojnë edhe<br />
rolin e kreatorëve të tërthortë të veprimtarisë vetijake.<br />
Në përiudhën e ardhshme, do të merren masa të tejkalohen problemet që<br />
ishin si pasojë e vendosjes të theksuar centraliste të arsimit në Republikën e<br />
Maqedonisë. Me decentralizim, në arsim do të bëhet redistribuimi i përgjegjësisë<br />
për çështjet kryesore në arsim (përmirësimi i cilësisë së arsimimit, përforcimi<br />
profesional i mësimdhënësve, financimi) në tri shkallët e sistemit arsimor-qëndror,<br />
vendor dhe shkollor. Përgjegjësitë do të rriten në nivel vendor dhe shkollor, në<br />
llogari të koncentrimit të përgjegjësive në nivel qëndror. Këto përshtatje do të<br />
përmbajnë:<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
riorganizim të administratës arsimore dhe menaxhimi përmes ligjeve të reja<br />
për vetëqeverisje vendore dhe financim i vetëqeverisjes vendore,<br />
të përmirësuarit e menaxhimit dhe administrimit me arsimin, duke përfshirë<br />
koncepte dhe kapacitete strategjike në nivel qëndror,<br />
zhvillim të sistemit më të frytshëm të planifikimit financiar, alokacione dhe<br />
menaxhim financiar (formula per – kapita e përmirësuar),<br />
të përmirësuarit e menaxhimit në nivel vendor dhe atij shkollor, si dhe i profesionalizmit<br />
dhe efikasiteti i të punësuarve në shkolla dhe vetëqeverisjen<br />
vendore,<br />
definimi preciz dhe restrukturimi i rolit dhe përgjegjësive të enteve administrative<br />
në të tri nivelet,
»<br />
ndërtimi i sistemit të vetëqeverisjes shkollore dhe sigurimi i trajnimit për<br />
menaxhues të shkollës për drejtorët e shkollës,<br />
» evalvim – shfrytëzim të kapaciteteve të institucioneve administrative për<br />
monitorim dhe vlerësim të shkollave.1<br />
Një operacionalizim i këtillë i decentralzimit inicon, ndërtimin e një qëndrimi<br />
të qartë se në cilën pjesë të sferës arsimore qeveria do ta merr përgjegjësinë, e në<br />
cilën pjesë përgjegjësia do t’i bie subjekteve vendore. Për funksionim të frytshëm<br />
të këtij qëndrimi, veç mbështetjes ligjore të procesit të decentralizimit, duhet<br />
të ndërtohen indikatorë, mekanizma dhe instrumente për kontroll të cilësisë, si<br />
kriter themelor që do ta determinojë statusin e entit arsimor si dhe përgjegjësitë<br />
dhe beneficionet e saja të normuara në nivel shtetëror. Organet shtetërore do të<br />
jenë përgjegjës për kontrollin ekstern të cilësisë së enteve arsimore, ndërkohë<br />
që subjektet vendore, para së gjithash entet arsimore dhe autoritetet vendore,<br />
do të jenë përgjegjës për sigurim të kushteve për cilësi më të lartë në pajtim me<br />
standardet <strong>nacional</strong>e për cilësi në arsim.<br />
Ndarja e fuqisë dhe përgjegjësisë prej asaj shtetërore në atë vendore dhe në<br />
nivel regjional, duhet të jetë e fokusar në:<br />
transmetimi i përgjegjësisë komunave për themelimin e shkollave fillore dhe<br />
atyre të mesme, që nënkupton se ata do të jenë pronar të pasurisë shkollore,<br />
do t’i definojnë planet financiare vjetore të shkollave dhe do të miratojnë<br />
bilancin përfundimtar, do të ndikojnë në zgjedhjen e drejtorëve të shkollave<br />
përmes përfaqësuesve të tyre në këshillat e shkollës, do të emërojnë kandidatin<br />
e zgjedhur dhe me rrjedhën e kohës do të jenë përgjegjës për rrjetin<br />
shkollor, me fjalë tjera ata do të kenë të drejtën e hapjes dhe mbylljes së<br />
shkollave,<br />
transmetimi i përgjegjësive për mbajtjen e enteve arsimore nga ana e vet<br />
entit dhe autoriteteve vendore,<br />
transmetimi i përgjegjësisë për financim të pjesërishëm të arsimit nga buxheti<br />
vendor,<br />
transmetimi i përgjegjësisë për monitoring permanent dhe kontroll intern të<br />
cilësisë të procesit arsimor mbi entet arsimore, këshillave prindore dhe autoritetet<br />
vendore,<br />
ofrimi i kushteve dhe mundësive për hyrje në arsim të kapitalit privat,<br />
ofrimi i kushteve dhe mundësive për participim më të madh në krijimin e<br />
kurikulumit vendor, nga ana e të gjithë subjekteve të interesuara shkollore<br />
dhe vendore,<br />
<br />
dhënia e lirisë më të madhe enteve arsimore gjatë punësimit të mësimdhënësve,<br />
administratorëve, kuadrit udhëheqës dhe atij ndihmës, në mënyrë<br />
1 The Education Modernization Project and Strategie Priorities in the Education System, World<br />
Bank, 2004.
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
<br />
<br />
që participimi i subjekteve vendore, para së gjithash prindërve, gjatë këtij<br />
procesi duhet të jetë e detyrueshme,<br />
ofrimi i mundësive për respektimin e rregullave të tregut të hapur gjatë përpunimit,<br />
shtypjes dhe distribuimit të teksteve shkollore dhe mjeteve mësimore,<br />
transmetimi i përgjegjësisë për trajnimin e kuadrit të mësimdhënësve dhe<br />
atij udhëheqës, në kushte të tregut të gjërë të shërbimeve arsimore, që funksionon<br />
në bazë të programeve të akredituara për trajnim të mësimdhënësve,<br />
drejtorëve dhe bashkëpunëtorëve profesional.<br />
Këtë kompetencë dhe përgjegjësi, komunat do ta zbatojnë në bazë të<br />
publikimit të përgatitur “Doracak për kompetencat e komunave në sektorin<br />
arsimor, në pajtim me dispozitat ligjore ekzistuese”.<br />
Në kushte të arsimit të decentralizuar, qeveria duhet t’i merr ingerencat dhe<br />
përgjegjësit për:<br />
legjislativën,<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
financimin e pjesërishëm, në bazë të ndarjes të mjeteve për arsim nga buxheti<br />
qëndror i komunave në formë të blok dotacioneve. Financimi i këtillë<br />
si kriter themelor do t’i ketë: numrin e nxënësve, gjendjen e infrastrukturës,<br />
cilësinë e punës arsimore të vërtetuar përmes kontrollit ekstern dhe mobilizimin<br />
vertikal të nxënësve,<br />
kontrollin ekstern të cilësisë së punës të entit arsimor,<br />
zbatimin e pjesës eksterne dhe kontrolli i pjesës interne të provimit të maturës<br />
dhe atij përfundimtar,<br />
përpunimin e standardeve në arsim, përkatësisht indikatorëve për entin<br />
efektiv arsimor,<br />
akreditimin e programit për trajnim të kuadrit të mësimdhënësve, udhëheqësve<br />
dhe atij profesional,<br />
licencim të kompetencave, veprimtarive dhe titujve të mësimdhënësve dhe<br />
të drejtorëve,<br />
vendosjen e interesit shtetëror, përkatësisht i kurikulumit, të cilin çdo ent<br />
arsimor domosdo duhet ta respektojë,<br />
<br />
financimi publik.<br />
zbatimi i proceseve të decentralizimit nuk do të thotë vetëm ndarje të fuqisë,<br />
por edhe përcaktim të përgjegjësive. Kjo do të thotë se decentralizimi do të reflektojë<br />
ndryshime edhe në statusin dhe rolin e qendrave të fuqisë administrative,<br />
atyre vendore dhe politiko regjionale.
Marrja e përgjegjësisë mbi vete në arsim d.m.th. marrja e përgjegjësisë edhe<br />
për financim të tij. Financimi paraqet njërin nga çështjet kyçe që administrimi<br />
vetëqeverisës vendor në të ardhmen duhet ta zgjidhë.<br />
Tentimi për dobësimin e participimit financiar nga ana e shtetit, mundëson<br />
që barra më e madhe në zhvillimin e rajoneve, pra edhe arsimit, të bie mbi buxhetet<br />
vendore. Në ç’masë buxhetet vendore do të mbajnë presionin zhvillimor<br />
të konkurencës, do të varet nga cilësia e planeve zhvillimore të tyre, forcimi i<br />
ekonomisë vendore dhe zbatimi korrekt i politikës tatimore. Decentralizimi do<br />
të sfidojë që përgjegjësia e fuqisë punuese dhe e dhënësit të shërbimeve gradualisht<br />
të demetizohet nga pushteti qëndror, vendor dhe ai rajonal. Ndërkohë<br />
që, kjo do të nxitë marrjen e përgjegjësisë edhe për pasojat nga debalansi mes<br />
fuqisë punuese dhe ofertës punuese vendore dhe mundësive për arsim që do t’i<br />
kenë në dispozicion të rinjtë dhe të rriturit. Në disa raste, të rinjtë dhe të rriturit<br />
mund të kenë probleme serioze me mundësitë për zgjedhje në sferën e arsimimit<br />
dhe të punësimit. Këto çështje, vallë do të jenë më të vogla apo më të mëdha, do<br />
të varet para së gjithash nga forca e rajonit dhe kapacitetet e saja për t’i kënaq<br />
interesat e të rinjëve dhe të të rriturve që rëndojnë në atë rajon. Ndërkohë që,<br />
kjo mund të sfidojë rritjen e dallimeve mes rajoneve dhe qeverisë, jo vetëm në<br />
pikëpamjen e ofertës arsimore dhe punuese, por edhe në pikëpamje të zhvillimit<br />
të gjithëmbarshëm ekonomiko-kulturor. Në këtë drejtim, një nga qëllimet<br />
parësore të shtetit në periudhën e rradhës, do të jetë krijimi i rrjetit të efektshëm<br />
të dhënësve të shërbimeve arsimore, kulturore dhe rekrativo-sportive, si parakusht<br />
për zhvillimin e rajoneve në shtetet me decentralizimit të suksesshëm në<br />
arsim. Mirëpo zhvillimi i rajonit, nuk varet vetëm nga përforcimi i kapaciteteve<br />
industriale, por edhe nga përparimi dhe shfrytëzimi i efektshëm i rezultateve të<br />
hulumtimeve dhe risive, cilësisë së bashkëpunimit mes arsimit dhe ekonomisë,<br />
përdorimit të teknologjisë informatiko-komunikuese, resurseve që disponojmë<br />
dhe cilësive të kapaciteteve njerëzore.<br />
Qasja ndaj instituteve publike arsimore, kulturore dhe sportive, do të sigurohet<br />
përmes mekanizmave dhe instrumenteve precize të vërtetuara në bashkëpunim<br />
në nivel vendor dhe <strong>nacional</strong>. Në ç’masë qasja do të jetë e siguruar, do<br />
të varet nga konsekuenca e autoriteteve vendore për zbatimin e obligimit të tyre<br />
për mbrojtjen dhe bashkëkohësimin e rrjetit arsimor, sportiv dhe kulturor dhe<br />
kryerjen e përgjegjësisë në mënyrë të denjë nga ana e shtetit për përgatitjen dhe<br />
zbatimin e ligjvënies dhe të sistemit financiar. Korrektësia dhe qëndrueshmëria<br />
e ligjëvënies janë me rëndësi të posaçme sepse ajo i garanton parimet e barazisë,<br />
kurse efektshmëria e ekonomisë vendore dhe <strong>nacional</strong>e e cakton nivelin e<br />
të ardhurave publike.<br />
Po qe se këto dy kushte plotësohen, atëherë do të ketë kushte dhe mundësi<br />
për qasje të hapur ndaj dhënësve të kushteve publike dhe udhëheqje pa pengesa
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
dhe inkurajim të nxënësve/studentëve për bërjen e zgjedhjeve, kompletimin e<br />
arsimimit të tyre dhe marrje të kualifikimeve.<br />
Nxitja e madhe për sistemin arsimor, për një kohë të shkurtë, do të jetë<br />
ofrimi i një tregu të gjerë i dhënësve të shërbimeve arsimore për persona të rritur.<br />
Plotësimi permanent i kërkesave që rrjedhin nga sferat e punës dhe jeta<br />
shoqërore, ofron pozicionim të qartë, përkatësisht sjellje të ligjvënies për arsimim<br />
të të rriturve dhe mbështetjen e iniciativës për sendërtimin e programeve<br />
për arsimim të të rriturve.<br />
<br />
Financimi<br />
Investimi në arsim, trajnim,<br />
shkencë dhe hulumtim, gjithmonë<br />
janë investim i pagueshëm dhe faktor<br />
më i sigurtë i kompetencës dhe<br />
konkurencës <strong>nacional</strong>e, e me të edhe<br />
të zhvillimit të vendit. Kjo, pikërisht,<br />
paraqet financim të sigurtë të Ministrisë<br />
së Arsimit dhe Shkencës dhe<br />
përkrahje adekuate buxhetore.<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
Gjendja:<br />
Për vitin 2003, buxheti i arsimit, si përqindje<br />
nga BDP, arrin 3,49%.<br />
Për periudhën 1996 - 2003, buxheti për arsim<br />
si % nga BDP shënoi rënie për 0,77%.<br />
Nga buxheti i përgjithshëm, për arsimin fillor<br />
janë ndarë - 59,15%, për arsimin e mesëm<br />
- 22,66%, për arsimin e lartë - 12,46%, për<br />
standard të nxënsësive - 1,92% dhe për<br />
standard të studentëve - 3,81%.<br />
Nga mjetet të cilat i kanë marrë shkollat, afër<br />
80% janë për rrogat, kurse në arsimin e lartë<br />
kjo përqindje arrin afër 90%.<br />
(Burimi: Ministria e financave 2004)<br />
Kur dihet se ky sektor gati kryesisht<br />
financohet me mjete publike, përgjegjësia për këto investime pa dyshim<br />
i takon sektorit publik. Me që pritet presion plotësues për ndarje të mjeteve për<br />
arsim dhe trajnim të të rriturve dhe hulumtimeve publike, nevoja për revidim dhe<br />
rritje të buxhetit të Ministrisë së Aarsimit dhe Shkencës si dhe gjetja e burimeve<br />
alternative për financim, do të paraqet domosdoshmëri në periudhën e ardhshme.<br />
Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të orvatet që me ndihmën e aplikimit<br />
dhe të koordinimit më të madh në implementimin e aktiviteteve, zvogëlimin e<br />
shpenzimeve të panevojshme, bashkëpunimit me autoritetet vendore, bashkëpunimit<br />
me fondet ndërkombëtare dhe institucionet dhe pajtueshmërisë të aksioneve<br />
të përbashkëta, bashkëpunim me sektorin joqeveritar, duke u mbështetur<br />
në kapacitetet ekspertësh, të sigurojë derdhje më të madhe financash në arsim<br />
dhe ndarje më korrekte të mjeteve.<br />
Me rëndësi të posaçme është të definohet sistemi i qartë i financimit në<br />
kushtet e decentralizimit të arsimit. Edhe pse financimi i arsimit në rajonet rurale që<br />
janë më pak të banuara është më i madh, nuk duhet të arsyetohet kompromitimi i<br />
cilësisë së arsimit dhe trajnimit dhe cungimi i të drejtës së natyrshme për shkollim<br />
të secilit. Në këtë drejtim, ndarja e mjeteve do të zhvillohet me efektshmëri, në<br />
mënyrë profitabile dhe të drejtë dhe në pajtim me përparësitë e shtetit, duke<br />
mbajtur llogari për fuqinë reale financiare të komunave dhe popullatës, sidomos
për grupet margjinale të popullatës, e verifikuar përmes kritereve objektive. Në<br />
këtë drejtim, duhet përforcuar mbikëqyrjen në zbatimin e politikës tatimore dhe<br />
sociale dhe respektimi i ligjeve në sektorin ekonomik për çdo komunë në veçanti.<br />
Kjo nënkupton largimin e mënyrës lineare për ndarje të mjeteve dhe zbatim<br />
të sistemit për financim, që do të stimulojë cilësinë dhe do të dënojë punën<br />
jocilësore dhe manipulimet në entet arsimore.<br />
Gjatë këtij veprimi, ndarja e mjeteve financiare duhet domosdo të respektojë<br />
logjikën e përparësisë të prioriteteve shtetërore.<br />
Financimi i pjesërishëm do të zhvillohet në bazë të ndarjes së mjeteve për<br />
arsim nga buxheti qëndror i komunave në formë të bllok dotacioneve. Financimi<br />
i këtillë, si kreter themelor do të ketë: numrin e nxënësve, gjendjen e infrastrukturës,<br />
cilësinë e punës arsimore të verifikuar nga kontrolli ekstern dhe mobilizimi<br />
vertikal i nxënësve.<br />
<br />
Ngritja e nivelit arsimor të popullatës<br />
Një nga sfidat kyçe në periudhën e ardhshme do të jetë ngritja e nivelit arsimor<br />
i të gjithë të rinjëve dhe të rriturve, me theks të veçantë për zvogëlimin e<br />
cilësisë të kompetencave të tyre profesionale, punuese dhe sociale.<br />
Analizat e strukturës arsimore e popullatës në Republikën e Maqedonisë,<br />
flasin se numri i përgjithshëm i personave mbi 15 vjeç, gati gjysma (49,39%)<br />
disponojnë ose nuk disponojnë fare arsimim të ulët (analfabet, me shkollë fillore<br />
të pa kryer).<br />
Po qe se këtij grupi i shtojmë persona që kanë kryer 3 apo 4 klasë shkollim,<br />
gjendja është edhe më alarmante në strukturën arsimore të popullatës në<br />
Maqedoni. Një gjendje e këtillë nuk ofron ndjenjën e optimizmit për zhvillimin<br />
ekonomik dhe social të vendit.<br />
Popullata – përgatitja shkollore Gjithsej %<br />
Gjithsej 1579500 100<br />
Pa arsimim 60700 3,85<br />
Shkollë fillore të pa kryer 170200 10,77<br />
Arsimim fillor 549200 34,77<br />
3 vjet arsimim i mesëm 168000 10,64<br />
4 vjet arsimim i mesëm 465100 29,45<br />
Arsimim i lartë 51200 3,24<br />
Arsimim sipëror<br />
Burimi: Vjetori statistikor 2004<br />
114900 7,28<br />
Numri më i madh i të papunësuarve në Maqedoni janë pikërisht ata që<br />
kanë nivel të arsimimit të ulët. Nëse kësaj i shtojmë popullatën ekonomikisht jo<br />
aktive, në të cilën 62,05% janë të gjinisë femërore, e nga të cilat 67,57% ka nivel<br />
arsimor gjer në shkollim fillor të kryer, atëherë gjendja është edhe më e keqe.<br />
Nga ana tjetër, përpjekjet e shtetit për përshpejtimin e inkluzimit dhe participimit<br />
të popullatës në proceset e vendimmarrijes dhe ndikim në nivel vendor dhe
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
<strong>nacional</strong>, në rrethana me popullatë me arsim të hendikepuar në numër të madh,<br />
tingëllon më shumë si deklaratë se sa mundësi reale për realizimin e saj.<br />
Të papunësuar - përgatitja shkollore Gjithsej %<br />
Gjithsej 315900 100<br />
Pa arsimim 3700 1,17<br />
Shkolltë fillore të pa kryer 16700 5,29<br />
Arsimim fillor 112600 35,64<br />
3 vjet shkollë të mesme 49100 15,54<br />
4 vjet shkollë të mesme 108400 34,31<br />
Arsimim i lartë 7700 2,44<br />
Arsimim sipëror 17.700 5,61<br />
Shkaqe për gjendjen jo të mirë me strukturën arsimore të popullatës ka<br />
shumë, por si më dominuese janë: përfshirja jo e kënaqshme e nxënësve/<br />
studentëve, derdhja e nxënësve në arsimin fillor dhe arsimin e mesëm, dominimi<br />
i vlerave tradicionale që e margjinalizojnë vlerën e arsimimit e shprehur te disa<br />
grupe etnike, niveli i zhvillimit teknologjik që ende vazhdon të tolerojë punëtorë<br />
me nivel të ulët të arsimimit, zvogëlimi i mundësive financiare të popullatës,<br />
përfshirja e dobët arsimore e grupeve<br />
margjinale etj.<br />
Gjendja - derdhja e nxënësve:<br />
Në periudhën e ardhshme, Ministria<br />
e Arsimit dhe Shkencës do të merr masa<br />
për eliminimin e derdhjes së numrit të<br />
fëmijëve që janë jashtë institucioneve të<br />
arsimit.<br />
Shkapërderdhja e përgjithshme në<br />
arsimimin fillor dhe atë të mesëm përfshinë<br />
18,32%, që d.m.th. se çdo vjet ky<br />
numër në mënyrë të vazhdueshme rritet.<br />
Nëse shikohet kalueshmëria vertikale e<br />
nxënësve në arsimim fillor dhe të mesëm,<br />
në nivel të gjeneratës, të dhënat janë edhe<br />
më dëshpëruese. Kështu p.sh., nga gjenerata<br />
që është regjistruar në arsim fillor<br />
më vitin 1994/95 (34.935), në 2001/2003<br />
vetëm 89% kanë kryer arsimim fillor. Gjendja<br />
në arsimin e mesëm është edhe më<br />
brengosëse. Kjo flet haptas se, çështja me<br />
produkcionin permanent të popullatës me<br />
nivel të ulët dhe, nga pikëpamja e kërkesave<br />
të punës bashkëkohore dhe inklozi-<br />
Shkapërderdhja<br />
vjetore në arsimin fillor<br />
arrin 1,42%.<br />
Ndërprerje<br />
vjetore e shkollimit në arsimin<br />
fillor - 0,29%.<br />
Shkapërderdhje<br />
më të madhe ekziston<br />
nga kalimi i arsimit fillor në atë të mesëm<br />
- 16,55%.<br />
Shkapërderdëdhja<br />
vjetore në arsimin e<br />
mesëm arrin 2,84%.<br />
Ndërprerja<br />
vjetore e shkollimit në arsimin<br />
e mesëm arrin 0,88.<br />
Shkapërderdhja<br />
më të vogël gjatë shkollimit<br />
kemi te maqedonasit, kurse më të<br />
madhe te romët.<br />
Vetëm<br />
88,47 % të gjeneratës që është<br />
regjistruar në vitin 1997/98, ka pasur<br />
sukses ta mbarojë arsimin fillor në afatin<br />
e paraparë.<br />
Gjendja<br />
në arsimin e mesëm është identike<br />
me arsimin fillor. Gjenerata që ka kryer<br />
në vitin 2002/03, paraqet 89,24% nga<br />
nxënësit që janë regjistruar në shkolla të<br />
mesme para 4 viteve, por vetëm 69,03%<br />
janë nga gjenerata e cila është regjistruar<br />
në arsimin fillor para 12 viteve.<br />
(Burimi: ESHS, 2002/04)
onit social, me nivel të pakënaqshëm të<br />
arsimimit, urgjentisht duhet të tejkalohet.<br />
Prandaj, kjo çështje duhet të vihet në krye<br />
të listës prioritare të intervenimeve në arsim<br />
në periudhën e rradhës. Kjo nënkupton<br />
rritjen e efektshmërisë dhe cilësisë të<br />
enteve arsimore dhe ndërtimit të mekanizmave<br />
për dedektim të fëmijëve të cilët janë<br />
jashtë institucionit të sistemit dhe kyçjen<br />
apo mobilizimin e tyre të sërishëm. Në<br />
periudhën e ardhshme aktivitetet duhet të<br />
fokusohen në sendërtimin e dy qëllimeve globale:<br />
<br />
<br />
Gjendja (2002):<br />
Shkapëderdëhjja<br />
vjetore në arsimin fillor<br />
dhe bruto përfshierja e fëmijëve në arsimin<br />
parashkollor - 18,67%.<br />
Përfshierja<br />
në vitin e parë para shkuarjes<br />
në shkollë fillore- 83,23%.<br />
Bruto<br />
përfshierja në arsimin fillor- 97,1%<br />
Bruto<br />
përfshirja në arsimin e mesëm.<br />
Numri<br />
i studentëve për 100.000 banorë<br />
është 2212.<br />
(Burimi: ESHS,2002)<br />
ngritjen e nivelit arsimor i të rinjëve dhe të të rriturve të cilët janë jashtë sistemit<br />
arsimor dhe përforcimi i kompetencave të tyre profesionale dhe sociale,<br />
eliminimin e mundësive për krijimin e gjeneratave të reja të individëve arsimisht<br />
të hendikepuar.<br />
Qëllimi i parë flet për nevojën e zbatimit të aktiviteteve të drejtuara në:<br />
Ngritjen e vetëdijes te popullata e të rinjëve dhe të rriturve për vlerën e<br />
arsimit, aplikimin aktiv të sektorit formal dhe joformal në aksionet për ngritjen<br />
e nivelit arsimor dhe të kompetencave të popullatës, oferta e lehtësimeve<br />
financiare për ata që do të kyçen në aksion, aktivizim i formave alternative me<br />
të cilat disponojmë gjer tani për financimin e programeve që kanë për qëllim<br />
arsimim dhe trajnim të popullatës të papunë.<br />
Qëllimi i dytë nënkupton marrjen e masave për eleminimin e të gjitha<br />
pengesave që arsimin e bëjnë të posaçëm ose nxisin braktisjen e mësimit nga<br />
nxënësit/studentët.<br />
Një nga masat preventive që duhet të zbatohet është përforcimi i përfshirjes<br />
së fëmijëve të moshës parashkollore. Përfshirja e ulët flet se shumica e fëmijëve<br />
kanë përgatitje të dobët për përfshirje në sistemin e rregullt shkollor. Nëse i<br />
respektojmë rezultatet e analizave të suksesit të nxënësve, mund të konstatohet<br />
se, ata fëmijë që kanë qenë të përfshirë në edukim parashkollor, kanë rezultate<br />
më të mira në arsimimin e mëtutjeshëm dhe nuk e lanë shkollimin. Kjo masë<br />
është veçanërisht e rëndësishme për përgatitjen e efektshme të fëmijëve – fëmijët<br />
e grupeve etnike, që shumë pak përfshihen në format e ndryshme të edukimit<br />
parashkollor, ndërkohë që në mënyrë dominuese përbëjnë numrin e fëmijëve që<br />
nuk e vazhdojnë shkollimin.<br />
Paralelisht me përpjekjet për zmadhimin e përfshirjes, Ministria e Arsimit<br />
dhe Shkencës do të marrë masa për integrimin e edukatës parashkollore në<br />
sektorin e vet. Në periudhën e ardhshme, në bashkëpunim me Ministrinë e punës<br />
dhe politikës sociale, do të mirren aktivitete për përforcimin e cilësisë së enteve<br />
parashkollore dhe rritjen e atraktivitetit të tyre.
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
0<br />
Në këto përpjekje, do të mbahet llogari për implementimin e shembujve të<br />
mirë/modele nga praktika, të cilat në periudhën e shkuar dhanë rezultate të mira,<br />
pa marrë parasysh a dalin nga fusha formale apo joformale e intervenimeve. zhvillimi<br />
i hershëm i fëmijës do të jetë njëra nga përparësitë e Ministrisë së Arsimit<br />
dhe Shkencës. Ndihma e sektorit joqeveritar për sendërtimin e këtij qëllimi do<br />
të jetë shumë i vlershëm. Në periudhën e ardhshme, me rëndësi do të jetë rritja<br />
e përfshirjes së të rinjve dhe të rriturve në arsimin e lartë. Me 2212 studentë në<br />
100.000 banorë, Republika e Maqedonisë gjendet kah fundi në grupin e vendeve<br />
të Evropës. Në periudhën gjer më vitin 2015, Ministria e Arsimit dhe Shkencës do<br />
të merr masa për rritjen e përfshirjes në arsim të lartë dhe arritjen e numrit 3500<br />
studentë në 100.000 banorë, që të mundemi të arrijmë minimumin që e kanë<br />
vendet e zhvilluara evropiane.<br />
Në këtë drejtim, do të mirren iniciativa për rritjen atraktive dhe efikase të<br />
shkollimit të lartë, do të pasurohet kapaciteti i rrjetit universitar në shtet, do të<br />
përkrahet iniciativa private në arsimin e lartë, do të kompletohet rregullativa ligjore<br />
dhe do të definohen normativat dhe standardet për hapjen e institucioneve<br />
të larta arsimore, do të stimulohet bashkëpunimi ndërkombëtar dhe mobilizimi i<br />
studenteve dhe mësimdhënësve për nivel <strong>nacional</strong> dhe inter<strong>nacional</strong>. Vëmendje<br />
e posaçme do t’i kushtohet procesit arsimor që të jetë bashkëkohor në arsimin e<br />
lartë-sipëror dhe zbatimi i IKT në mësim. Në bashkëpunim me universitetetet në<br />
vend, do të stimulohen aktivitetet arsimore, kulturore dhe sportive. Përgjegjësi<br />
parësore dhe qëllimi kryesor i Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës, në periudhën<br />
e ardhshme, do të jetë mbështetja, nxitja dhe lehtësimi i implementimit të parimeve<br />
të dala nga procesi i Bolonjës në arsimin sipëror në Republikën e Maqedonisë:<br />
<br />
Zgjatja e arsimimit të detyrueshëm<br />
Proceset globalizuese dhe dinamika e përshpejtuar e ndërrimeve, përkatësisht<br />
bashkëkohësimi i angazhimit dhe punës, nxisin tendenca të theksuara për rritjen<br />
e nivelit arsimor të popujve në botë.<br />
Përgjegjësia e shteteve në planin e përfshirjes të popullatës në arsim, shtohet<br />
gjithnjë e më tepër. Për momentin, rrjedhë e përgjithshme në botë është që<br />
gjatësia e arsimit të obliguar, si formë më e theksuar e përgjegjësisë së shtetit,<br />
vazhdimisht të rritet. Po qe se në të kaluarën limiti i sipërm i arsimit të obliguar<br />
ishte i vënë në fund të elementares dhe të nivelit më të ulët të arsimimit të mesëm,<br />
në ditët tona ai gjithnjë e më tepër vendoset në nivele më të larta dhe plotësisht e<br />
përmbledh arsimin e mesëm. Llogaritet se arsimi i mesëm është limiti i poshtëm<br />
i të arsimuarës dhe të kualifikuarës, që çdo qytetar do të duhej të posedojë që<br />
të mund në mënyrë aktive të bashkangjitet në jetën shoqërore dhe punuese. Për<br />
këtë shkak, në vendet më të zhvilluara në botë, arsimimi i obliguar mund të haset<br />
me 9, 10, 12, bile edhe me më tepër kohëzgjatje. Kohëzgjatja dhe struktura
e arsimimit të obliguar, kryesisht varet<br />
nga forca ekonomike e shtetit, karakteri i<br />
çështjeve të vendit dhe vizioni i politikës<br />
arsimore.<br />
Përveç tendencave globale të theksuara,<br />
si shkak për rritjen e zgjatjes së<br />
kohës të arsimimit të obliguar në Republikën<br />
e Maqedonisë do t’i rendisim edhe<br />
këto:<br />
Struktura jo e mirë arsimore e popullatës,<br />
përfshirja e vogël dhe përqindja<br />
e madhe e derdhjes së nxënësve në klasat e rregullta të arsimit, dhe nevoja<br />
për përforcimin e kompetencave për inkluzion punues dhe social të popullatës.<br />
Siç duket, problemi më i madh është përfshirja e nxënësve në vitin para nisjes në<br />
shkollë (një numër i madh i fëmijëve e fillojnë shkollimin me njohuri dhe aftësi të<br />
ulëta në start, që më vonë reflektohen me sukses të dobët, derdhje ose apstenim<br />
prej arsimimit të mëtutjeshëm) dhe kalimi prej arsimit fillor në arsim të mesëm,<br />
përkatësisht përfshirja e zvogëluar e nxënësve për 16,65%. Kjo dukuri shkakton<br />
shtypje të përhershme në tregun punues nga individ që kanë vetëm arsim fillor<br />
dhe janë pa kurfarë përgatitje kualifikuese. Kjo strukturë ndikon në mënyrë dominante<br />
në rritjen e numrit të të papunësuarve.<br />
Në periudhën e ardhshme do të bëhen aktivitete për kohëzgjatjen e arsimimit<br />
të obliguar edhe në Republikën e Maqedonisë. Për këtë qëllim, Ministria<br />
e Arsimit dhe Shkencës do të aplikojë arsimim të obliguar 9-vjeçar. 2 Rritja do<br />
të bëhet në atë mënyrë që, viti para shkuarjes në shkollë, do të hyjë në sistem<br />
për arsim të obliguar. Strukturalisht, kjo d.m.th. që parashkollorja dhe grupet e<br />
mëdha të kopshteve do të bëhen të detyrueshme për të gjithë fëmijët.<br />
»<br />
»<br />
»<br />
Me zmadhimin e arsimimit të obliguar, pritet që:<br />
përfshirja e gjertanishme prej 83,23% gjatë vitit para shkuarjes në shkollë,<br />
të rritet në 100%,<br />
të përmirësohet struktura arsimore e popullatës,<br />
të përforcohet arsimimi bazik,<br />
Gjendja:<br />
» Në Republikën e Maqedonisë, arsimimi i<br />
detyruar përputhet me arsimimin fillor dhe<br />
zgjatë 8 vjet.<br />
» Kjo është e ndarë në dy cikle: mësim klasor<br />
dhe ai lëndor, me zgjatje nga 4 vjet.<br />
» Ekziston diskontunitet në strukturën<br />
»<br />
programore.<br />
Ekziston përputhje në mes të mësimit lëndor<br />
dhe atij të mesëm.<br />
»<br />
Me mbarimin e arsimit të detyruar, nxënësit<br />
nuk marrin kualifikime punuese.<br />
2 Në punën e tyre, Grupi i ekspertëve ka shqyrtuar mundësinë për aplikimin e arsimimit të<br />
obliguar 10 vjeçar. Të dhënat flasin se ky model është më i përshtatshëm dhe do të ishte<br />
zgjidhje e efektshme për çështjet me të cilat ballafaqohet arsimi në Republikën e Maqedonisë.<br />
Mirëpo, për dallim nga arsimi i obliguar 9-vjeçar, ky model është më i shtrenjtë dhe kërkon<br />
investime më të mëdha, veçanërisht në sferën e infrastrukturës, kuadrit të mësimdhënësve<br />
dhe paisjes së shkollës. U soll përfundimi se, ideja për shkollë 10 vjeçare mos të asgjësohet,<br />
por të jetë lëndë për shqyrtim në momentin kur kushtet për implementimin e tij do të<br />
piqen.
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
të rriten mundësitë për orientim profesional,<br />
të lehtësohet dhe bëhet më e efektshme kalimi në arsim të mesëm,<br />
të zbatohet sukcesiviteti programor,<br />
të shfrytëzohen më mirë kapacitetet arsimore në rajonet rurale.<br />
Çfarë sistemi të arsimimit të obliguar nëntëvjeçar do të zbatohet, përkatësisht<br />
a do të zbatohet modeli 3+3+3, 5+4 ose 6+3, do të varet nga gjendja e tashme në<br />
arsim në vend (Resurset materiale që disponojmë) dhe karakteret e problemeve<br />
që pritet të tejkalohen. Mënyra e implementimit e këtij modeli të arsimit të<br />
obliguar do të vendoset me vendim plotësues të MASh.<br />
2. Avansimi i kulturës së të jetuarit<br />
Për arsimin që kultivon kulturën e të jetuarit dhe zhvillon di-çfarë aftësish, kultura<br />
dhe sporti paraqesin faktor esencial të cilat e determinojnë/zhvillojnë mësimin e<br />
pavarur, administrimin me jetën, sendërtimin dhe zhvillimin vetijak, e me këtë edhe<br />
mirëqenien intelektuale dhe fizike të qytetarëve të Republikës të Maqedonisë.<br />
Ndryshimet permanente në rrumbullaksimin më të ngushtë e më të gjerë social e<br />
promovojnë konceptin për mësim të përjetshëm dhe zhvillimin vetijak të të rinjëve<br />
dhe të rriturve.<br />
Qëllimet:<br />
<br />
Përforcimi i ngritjes intelektuale<br />
Përgjegjësia më e madhe e përforcimit të ngritjes intelektuale qëndron në<br />
arsimin dhe trajnimin, aktivitetet kulturore dhe sportive. Të përshpejtuarit e aktiviteteve<br />
në këto fusha të manifestimit njerëzor, jep garancë se individi do të jetë<br />
me sukses i përgatitur për jetë punuese aktive dhe ndikim social dhe participim.<br />
Individi i pajisur me dituri dhe shkathtësi nga lëmia e kulturës punuese të të<br />
jetuarit, disponon me aftësi për analizë permanente në rrumbullakësimin më të<br />
ngushtë e më të gjërë social, situim real dhe relevant vetjak në te dhe gatishmëri<br />
për participim aktiv dhe kontribut për zhvillimin e vendit.<br />
Shkolla, përmes aktiviteteve të saja dhe përmbajtjeve arsimore, ofron<br />
arritjen e instrumenteve për administrim të mëtutjeshëm me jetën personale dhe<br />
mundësitë për zhvillim individual. Aktivitetet kulturore, sportive dhe artistike,<br />
ofrojnë mundësi për njohje dhe përqafim të vlerave të ndryshme që e përforcojnë<br />
në mënyrë plotësuese dhe e pasurojnë zhvillimin individual dhe inkluzionin<br />
social. Në këtë drejtim, në periudhën e ardhshme. me rëndësi të veçantë është
të mbështeten dhe të ndihmohen iniciativat për organizim arsimor, inovator, kulturor,<br />
sportiv dhe aktivitete artistike për të rinjtë dhe të rriturit.<br />
<br />
Promovim i efektshëm i entit edukativo - arsimor<br />
Republika e Maqedonisë është sigurt e përcaktuar t’i përcjell rekomandimet<br />
për krijimin e botës sipas përmasës së fëmisë. E drejta e arsimimit është e drejtë<br />
më e lartë të cilën Ministria e Arsimit dhe Shkencës dhe shteti në tërësi kanë për<br />
obligim ta respektojnë dhe sigurojnë.<br />
Në periudhën e ardhshme duhet të merren masa, të cilat do të mundësojnë:<br />
përjetësimin e angazhimeve dhe të obligimete që dalin nga dokumentet <strong>nacional</strong>e<br />
dhe ndërkombëtare dhe zhvillim të mëtutjeshëm të cilësisë dhe re-levancës<br />
të arsimimit, përmes: (a) përvetësimit të standardeve të shkollave miq të fëmijëve<br />
dhe të rinjëve të cilat e definojnë shkollën fillore dhe të mesme si të sigurtë,<br />
stimulative ,rrumbullakësim nxitës i cili ofron mësim cilësor dhe dituri aftgjate<br />
dhe relevante, qëndrime dhe shkathtësi; (b) përforcimit të diturisë së pranishme,<br />
shkathtësive dhe qëndrimeve për arritjen e kulturëns së të jetuarit nga ana e<br />
fëmijëve dhe të rriturve në arsimin fillor dhe të mesëm Kultura e të jetuarit paraqet<br />
proces të ndërrimit të cilësisë jetësore përmes përvojës personale dhe kolektive,<br />
nevojave dhe intereseve të individit dhe marrëdhënieve aktive drejt vlerave<br />
jetësore. Në këtë kontekst, shkollat fillore dhe të mesme kanë për obligim që<br />
fëmijëve dhe të rriturve t’iu ofrojnë zhvillim dhe nxitje në stilet jetësore të cilat<br />
përshtaten me nevojat dhe intereset e tyre personale, si vlera jetësore dhe përfitime<br />
civilizuese.<br />
Ministria e Arsimit dhe Shkencës, në<br />
bashkëpunim me autoritetet lokale, do të<br />
zhvillojë mekanizma për monitorimin dhe<br />
gjendjen me fëmijët në dhe jashtë sistemit<br />
arsimor dhe pjesëmarrjes aktive të të gjitha<br />
subjekteve në detektim dhe mobilizim<br />
të fëmijëve, të cilët asnjëherë nuk janë regjistruar<br />
ose të cilët janë i janë shmangur<br />
sistemit arsimor.<br />
Ndërtimi i shkollës efektive paraqet<br />
vendosjen e punës së përgjithshme nën një<br />
kriter – cilësinë. Kjo nënkupton ndërtim të<br />
indikatorëve të suksesit dhe efikasitetit të<br />
institutit në tërësi. Këto indikatorë duhet t’i<br />
përfshijnë fushat kryesore, siç janë: infrastruktura<br />
shkollore, mësimi, mësimdhënësit,<br />
Gjendja:<br />
» Procesi i tranzicionit, në masë të madhe,<br />
ndikon negativisht mbi arsimin.<br />
» Mjetet për arsim, në mënyrë permanente<br />
zvogëlohen.<br />
» Më të shprehura janë efektet negative<br />
të procesit të tranzicionit mbi vlerat<br />
dhe normat e sjelljes në mjedisin më<br />
të gjërë, e cila, për fat të keq, shprehet<br />
edhe mbi vlerat, qëndrimet dhe<br />
»<br />
shprehitë e nxënësve.<br />
Vetë fëmijët, prindërit dhe arsimtarët,<br />
shpesh ballafaqohen me forma të<br />
ndryshme të dhunës, por edhe me<br />
kriminalitet, në shkollë dhe rreth saj,<br />
rritja e dozës së konsumimit të alkoholit<br />
dhe supstancave psikotropike.<br />
»<br />
Në kushte të tilla, një numër i madh i<br />
fëmijëve mund të trajtohen si fëmijë në<br />
rrezik.<br />
udhëheqja dhe bashkëpunimi me bashkësinë lokale. Indikatorët e njejtë do të
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
shërbejnë edhe për kontrollim intern dhe ekstern të cilësisë në punën e institucionit<br />
arsimor.<br />
Shkolla efektive: i praktikon, promovon dhe ndihmon që të monitorohen të<br />
drejtat dhe mirëqenia e Të GJIThë fëmijëve në bashkësi; në mënyrë aktive i kërkon<br />
dhe i gjen fëmijët që janë jashta sistemit arsimor dhe iu ndihmon të regjistrohen<br />
në shkollë dhe të njejtën rregullisht ta vizitojnë; senzitive është ndaj gjinisë dhe<br />
promovon barazi në përfshirjen dhe të arriturat e vajzave dhe djemve; e ka në fokus<br />
fëmijën – nxit pjesëmarrjen e fëmijëve dhe të mësuarit aktiv, njëherit vendos<br />
përparësi në nevojat e fëmijës; e hapur për bashkëpunim – i bashkon të gjitha<br />
të arriturat pozitive nga projektet që zbatohen në Republikën e Maqedonisë; në<br />
mënyrë fleksibile i respekton dallimet, iu përshtatet kushteve dhe nevojeve të<br />
ndryshme të fëmijëve (gjinisë, kulturës, nevojave sociale, në kuptim të aftësive);<br />
e promovon përvetësimin dhe zhvillimin e shkathtësive jetësore (zgjidhja e problemeve,<br />
mendim kritik, kreativitet ).<br />
Rezultatet që priten nga promovimi i shkollës efektive janë të mëdha dhe të<br />
njejtat shikohen para së gjithash në:<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
<br />
Sigurim i të ariturave të larta dhe suksesit;<br />
Përmirësim i shëndetit dhe gjendjes së mirë të fëmijëve;<br />
Rritjen e përfshierjes në shkollim dhe shkalla e mbarimit të tyre;<br />
Ngritjen e moralit dhe motivimit të mësimdhënësve;<br />
Garantim të sigurisë dhe mjedisit të sigurtë për fëmijët<br />
Sigurim i përkrahjes nga bashkësia lokale<br />
Inkurajim i inkluzionit social dhe participimit<br />
Përparimi i mësimit dhe të të mësuarit<br />
Analiza e mësimit dhe të mësuarit flet për jokonsekuencë rrjedhimore, të<br />
cilat i rekomandojnë përpjekjet për modernizim ose i përshpejtojnë iniciativat për<br />
inovimin e tyre dhe janë karakteristike për të gjitha nënsitemet arsimore. Vendosja<br />
e plan-programeve mësimore, në masë të madhe e favorizon enciklopedizmin<br />
dhe faktografinë, diturinë kundrejt njohurisë.<br />
Mësimdhënësit janë të fokusuar në qëllimet dhe detyrat e programeve<br />
d.mth. me vemendje janë të koncentruar në realizimin e përmbajtjeve paraprakisht<br />
të dhëna, të cilat transformohen në qëllime dhe detyra, d.m.th. mësimdhënësi<br />
është orientuar drejt programit dhe përmbajtjes së tij dhe jo kah nxënësi/<br />
studenti. Vëmendja e tij është e përqëndruar në atë se si do ta realizojë njësinë<br />
mësimore, e jo drejt asaj se si njësia mësimore ndikon te nxënësi/studenti, çfarë<br />
efekte paraqet tek ata në planin e përvetësimit të diturisë, zhvillit të shkathtësive<br />
dhe ndërtimit të qëndrimeve, si nxënësit/studentët i arrijnë ato njohuri dhe<br />
shkathtësi të reja, aktivitetet, të cilat i marrin gjatë përvetësimit të tyre dhe ngjaj-
shëm. Vëmendje më e vogël i përkushtohet asaj se si nxënësit i zbatojnë diturit e<br />
arritura, shkathtësitë dhe qëndrimet në situata reale jetësore.<br />
Intervenimet e deritanishme të rastësishme ose jo të mjaftueshme, i japin<br />
kuptim transformimeve në procesin mësimor dhe në të mësuarit. Si proces të<br />
realizimit ata mbeten pothuajse të pandryshueshme: dominimi i stilit ligjërues<br />
në punën me nxënësit/studentët, përkujdesje dhe nxitje e memorimit në vend<br />
të të mësuarit me kuptim dhe/ose të mësuarit përmes zgjidhjes së problemeve,<br />
dëgjueshmëri në vend të kritikës, pasivitet në vend të kreativitetit dhe aktivitetit,<br />
punë frontale në vend të interaksionit, përdorim i pamjaftueshëm i mjeteve<br />
bashkëkohore mësimore, përdorim i pamjaftueshëm i sistemeve informative dhe<br />
ngjajshëm.<br />
Sistemi i verësimit i punës së mësimdhënësve dhe nxënësve/studentëve e<br />
ka barrën më të madhe për këtë situatë. Mësimdhënësi dhe puna e tij vlerësohen<br />
vetëm përmes bazës realizuese programore edhe atë normative, duke mos u<br />
mbajtur llogari vallë a ka arritur ai sukses që t’i realizoj qëllimet dhe a ka nxitur<br />
ndryshime të caktuara te nxënësit/studentët, d.m.th. pa u mbajtur llogari se sa<br />
secili prej tyre ka arritur dituri dhe shkathtësi dhe çfarë efekte kanë paraqitur<br />
dituria dhe shkathtësia tek ai. Suksesi i arsimtarit matet me të arriturat e<br />
nxënësve/studentëve. Në realitet, sistemi i vlerësimit mban llogari vetëm për<br />
mundësitë dhe aftësinë e nxënësve – studentëve që t’i “rifigurojnë“përmbajtjet<br />
nga programi dhe është dominant i varur nga vlerësimi i lirë i arsimtarit.<br />
Qasja e tillë paraqet gjendje në të cilën jo mjaftueshëm përcillet, kontrollon<br />
dhe vlerëson aftësinë e nxënësve /studentëve për zbatimin e diturive përvetësuese<br />
në situata të reja, përkatësisht në situatat reale jetësore. Rrallë herë kontrollohen<br />
dhe vlerësohen aftësitë, interesat, qëndrimet, bindja dhe karakteristikat tjera<br />
personale të nxënësit/studentit. Në këtë mënyrë, vlerësimi i përgjithshëm i<br />
të arriturave të nxënësit/studentit, reduktohet vetëm në realizimin e detyrës<br />
materiale të mësimit, kurse lihet pas dore puna funksionale dhe edukative.<br />
Në periudhën e ardhshme, Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të merr<br />
masa për revidimin e plan-programeve mësimore dhe do të përqëndrohet që në<br />
to të imlementohet koncepcioni i daljes arsimore ( learning out comes) e bazuar<br />
në standardet e kompentencave nga njëra anë dhe do të tentoj ta përkrahë<br />
dhe promovojë modernizimin e mësimit dhe të mësuarit nga ana tjetër. Kjo<br />
nënkupton:<br />
»<br />
»<br />
»<br />
revidim i programeve mësimore varësisht nga disciplinat shkencore dhe<br />
lëmitë mësimore;<br />
disejnim i programit mësimor me orientim qëllimor;<br />
diferencim i qartë i diturive të përgjithshme, diiturive specifike dhe informacioneve;
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
precizim i kompetencave dhe<br />
shkathtësive që pritet nxënësi/<br />
studenti t’i përvetësojë në kuadër<br />
të programit mësimor . Në atë rast<br />
duhet të mbahet llogari të largohen<br />
të gjitha përsëritjet e panevojshme<br />
dhe informatat që plotësisht<br />
e ngarkojnë arsimtarin dhe<br />
nxënësin/studentin;<br />
realizim i kolaborativitetit dhe<br />
sukcesivitetit mes të gjitha programeve<br />
mësimore;<br />
ndërtim i sistemit përkatës për notim,<br />
me mënyra dhe mjete për notim<br />
të qartë dhe preciz;<br />
definim i aktiviteteve specifike që<br />
do të përdoren për evidentim të<br />
nivelit të të arriturave të nxënësit/<br />
studentit;<br />
vendosja e sistemit për kontrollim<br />
të cilësisë në mësim dhe të mësuarit;<br />
Gjendje:<br />
parashtrim i proceseve arsimore në parimet e mësimit interaktiv, me dominim<br />
të mësimit kreativ, të menduarit kritik , zgjidhja e problemeve dhe përdorimi<br />
i teknologjisë bashkëkohore arsimore;<br />
vendosja e njohurive të nevojshme për praktikën dhe jetën e përditshme.<br />
Koncepti kështu i parashtruar do të mundësojë:<br />
proces efektiv i definimit të vlerësimit të kurikulumeve të përhershëm dhe<br />
dizajnim i notimit përkatës;<br />
proces permanent dhe sistematik i redisejnimit të kurikulumeve, varësisht<br />
nga strategjitë e definuara dhe nevojat momentale;<br />
vendosja e bazave të tilla që do të mundësojnë kalim kurikular dhe instruktiv<br />
prej ligjerimit kah të mësuarit ( thekset në mësim më pak t’i jepet arsimtarit<br />
dhe ligjerimit të tij, d.m.th. “përfshierje e materialit”, kurse sa më<br />
shumë të praktikohet të mësuarit e përmbajtjeve dhe shkathtësive nga ana<br />
e nxënësve/studentave);<br />
baraspeshim dhe sukcesivitet mes programeve;<br />
<br />
<br />
Dominimi i qasjeve tradicionale në procesin<br />
mësimor.<br />
Favorizimi i faktografisë dhe enciklopedizmit<br />
të diturive.<br />
Dominimi i strategjive mësimdhënëse.<br />
<br />
Dominimi i vlerësimit sumativ, në vend të<br />
përcjelljes në kontinuitet dhe përcjelljes<br />
zhvillimoro-analitike të përparimit të nxënësve.<br />
Mungesë e mësimit me orientim qëllimor.<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Statusi dhe pozita pasive e nxënësit në<br />
mësim.<br />
Mungesë e standardeve për shkollë efektive<br />
dhe mësim cilësor.<br />
Mungesë e strategjisë globale për evaluimin<br />
e efekteve nga proceset projektuese në arsimin<br />
fillor.<br />
Qëndrueshmëri e pamjaftueshme e inovimeve<br />
.<br />
Përkrahje e pamjaftueshme teknologjike e<br />
procesit mësimor, si dhe histori e pamjaftueshme<br />
e IKT në proceseset e mësimit dhe<br />
të mësuarit .<br />
<br />
Kushte jo të barabarta për mësim.
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
<br />
vendosja e lidhjeve të rëndësishme mes programeve me përforcim optimal<br />
i përmbajtjeve dhe shjathtësive në më shumë se një lëndë, duke iu shmangur<br />
në atë rast përsëritjes dhe tepricës së panevojshme;<br />
qasje komplekse në procesin e të mësuarit të nxënësve/ studentëve;<br />
përgatitje efikase e nxënësve/studentëve për jetë cilësore dhe aftësi dhe<br />
shprehi të arritura për arsimim të përjetshëm;<br />
mundësi për zhvillim të aftësive për krijim të pavarur dhe mendim kritik dhe<br />
kreativ dhe gjykim te nxënësit/studentët;<br />
nivel më i lartë i inkuadrimit të fëmijëve, të rinjve dhe të rriturve në arsim dhe<br />
nivel më i lartë i kalimit dhe mbarimit të arsimit.<br />
Përforcim i sistemit për trajnime iniciale dhe përkujdesja profesionale e<br />
kuadrit mësimdhënënës dhe udhëheqës<br />
Nevoja për përmbushjen e standardeve për kompatibilitet, modernizim dhe<br />
efikasitet të praktikës arsimore, e aktualizon pyetjen për paramendim shkencor<br />
dhe qasje globale në këtë sferë. Ngritja e cilësisë në punë, veçanërisht cilësisë në<br />
procesin mësimor, në mënyrë imperative i parashtron drejtimet e reja në të cilat<br />
duhet të ecë krijimi i politikës arsimore në vendin tonë. Në atë kuptim, të gjitha<br />
kuadrot pedagogjike, e në veçanti arsimtarët, gjenden në qendër të përpjekjeve<br />
bashkëkohore për përmirësimin e cilësisë dhe ngritjen e efikasitetit të punës<br />
pedagogjike. Në këtë rast, kërkesat të cilat dalin nga vendi dhe roli i arsimtarit, në<br />
plan të parë e cekin kualifikimin e tij, d.m.th. aftësim për respektim, njohje dhe<br />
aplikim të njohurive bashkëkohore nga sfera e teorisë dhe praktikës edukativoarsimore.<br />
Duke e pasur parasysh faktin se arsimi formal certifikues, me vështërsi mund<br />
ta përcjellë dinamikën e nevojave dhe ndryshimeve të reja, si dhe duke i pasur<br />
parasysh vjetërsimin e shpejtë të njohurive (të arritura gjatë kohës së shkollimit<br />
formal), është evidente nevoja për arkitekturë të re të sitemit për trajnim inicial<br />
dhe sistemit për përkryerje profesionale të arsimtarëve. Në këtë kuptim, pritet<br />
që cilësia dhe suksesi i punës së arsimtarëve gjithnjë e më pak do të paraqesë<br />
eliminim të kualifikimit të tyre sertifikativ, e gjithnjë e më tepër të jetë produkt<br />
i aftësimit të tyre real, d.m.th. kualifikim dhe përgatitje për mobilizim arsimor<br />
permanent.<br />
Përmbushja e nevojave për: rritjen e cilësisë së mësimdhënësve dhe realizimi<br />
i mobilizimit të tyre arsimor në kontinuitet, krijimi i kushteve për shansë të dytë për<br />
arsimtarët e papunësuar, aftësitë dhe njohuritë e të cilëve, duke pasur parasyshë<br />
pauzën punuese, në masë të madhe janë të reduktuar dhe nivelizimi i kualifikimit<br />
sertifikues, personal dhe punues në domenin e arsimit inicial të arsimtarëve<br />
, paraqet një nga detyrat prioritare të Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës në<br />
periudhën e ardhshme. Kjo ka detyrë me përgjegjësi që profesionin e arsimtarit ta
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
bëjë sa më tërheqës, mes tjerash<br />
edhe përmes përmirësimit të statusit<br />
shoqëroro-ekonomik të arsimtarëve.<br />
Në periudhën e ardhshme,<br />
Ministria e Arsimit dhe Shkencës do<br />
t’i definojë indikatorët për suksesin<br />
në zbatimin e punës së arsimtarëve,<br />
d.m.th. sete të kompetencave<br />
adekuate dhe profesionale, të cilat do<br />
të parqesin kornizë në të cilën do të<br />
zhvillohet arsimimi inicial i arsimtarëve<br />
për arsimim parashkollor, fillor<br />
dhe të mesëm dhe përkryerje e tyre<br />
profesionale. Një standard i tillë do të<br />
ofrojë mundësi për certifikim/ licencim<br />
të thirjes arsimtar që do ta kryejë<br />
institucioni i specializuar. Licenca që<br />
çdo arsimtarë duhet ta posedojë, do<br />
të jetë shprehje e kompentencave të<br />
tij. Për atë qëllim, është e nevojshme<br />
të formohet një rreth i gjërë i ofruesve<br />
Gjendja:<br />
Në Republikën e Maqedonisë nuk ekziston<br />
sistem për përkryerje adekuate dhe profesionale<br />
të arsimtarëve .<br />
Byroja për Zhvillimin e Arsimit është kompetente<br />
për aftësim adekuat kontinuitiv profesional<br />
të arsimtarëve në arsimin parashkollor,<br />
fillor dhe të mesëm.<br />
Arsimimi dhe trajnimi i arsimtarëve , në masë<br />
të madhe, janë të përforcuara me inkuadrimin<br />
e fondacioneve dhe institucioneve ndërkombëtare,<br />
para së gjithash, FIOOM dhe UNICEF<br />
në arsimin fillor.<br />
Në arsimin e mesëm, këtë rol e ka marrë FARE<br />
dhe KARDS programi. Për shkak të përfshierjes<br />
së vogël, një numër i mirë i arsimtarëve<br />
akoma nuk kanë trajnim plotësues profesional<br />
dhe pedagogjik.<br />
USAID dhe FOSIM realizojnë trajnim profesional<br />
për arsimtarët e shkollave të mesme<br />
nga lëmia e teknologjisë informatike.<br />
<br />
Sistemi për arsimim dhe trajnim profesional<br />
për arsimtarët e arsimit të lartë nuk ekziston.<br />
të akredituar të shërbimeve arsimore që do të ofrojnë mundësi për përkryerje<br />
profesionale të kuadrit arsimor në arsimin fillor dhe të mesëm. Ndihma dhe<br />
kontributi i sektorit joqeveritar dhe inciativave private dhe ndërkombëtare në<br />
plotësimin e kësaj detyre, do të jenë të çmueshme.<br />
Ministria e Arsimit dhe Shkencës, për nevojat e përmirësimit të cilësisë të<br />
punës së mësimdhënësit, kryen ndryshime dhe plotësime në ligjet për arsimin<br />
fillor dhe të mesëm, me çka do të vendoset rend më i madh, transparencë<br />
dhe sistematizim në kryerjen e detyrës-mësimdhënës. Kështu për shembull,<br />
çështja për vlerësimin e mësimdhënësve do të merr formë qartë të definuar dhe<br />
mekanizma për zbatimin e tyre sipas indikatorëve të qartë të efikasitetit; zgjedhja<br />
e mësimdhënësve do të zhvillohet sipas procedurës së definuar precize si dhe<br />
kontrollimi i kompetencave të arsimtarëve të ardhshëm, kështu që përkryerja<br />
profesionale do të merr kornizë sistemore, kurse përparimi i arsimtarëve do të<br />
merr bazë ligjore.<br />
Në funksion të përfocimit të motivimit të mësimdhënësve nga arsimi i<br />
mesëm dhe fillor, Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të bëjë ndyshime ligjore,<br />
me çka do të promovohet sistemi për përparim në karierë, si sistem vendimarrës<br />
në shtet. Ky sistem duhet të paraqesë motivim plotësues për arsimtarët pasi që<br />
bën distinkcion të qartë, jo vetëm në kuptim të titullit (asistent arsimtar, arsimtar,
arsimtar mentor) që arsimtarët do t’i posedojnë, por edhe në shumën e pagës që<br />
do ta marrin. Çdo titull do të nënkuptojë edhe nivel më të lartë të kompetencave<br />
profesionale, që nënkupton dinamikë të rritur në planin e mobilizimit arsimor të<br />
arsimtarëve dhe arsimimit të tyre në kontinuitet.<br />
Pritet, me përforcimin e procesit të decentralizimit të arsimit, të jepet mundësi<br />
më e madhe për dinamizim të punës mësimdhënës. Në këtë rast pritet përgjegjësi<br />
më e madhe dhe angazhim nga pushteti lokal për çështjet e lidhura me<br />
cilësinë e punës së shkollave, e me atë edhe cilësia e kryerjes nga ana e kuadrit<br />
arsimor.<br />
Në periudhën e ardhshme, trajnimi inicial dhe përkryerja profesionale e<br />
kuadrit udhëheqës të shkollave (drejtorëve), do të paraqesë një nga aktivitetet e<br />
Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës. Si për mësimdhënësit, ashtu edhe për drejtorët,<br />
do të hartohen indikatorë për sukses të pozitës së drejtorit. Në bazë të<br />
indikatorëve të suksesit, do të krijohet trajnim inicial dhe aftësim profesional të<br />
këtij kuadri. Për këtë qëllim, duhet të bëhet një zgjedhje e madhe e dhënësve të<br />
shërbimeve arsimore, të fokusuara në ngritjen e kompetencave profesionale të<br />
drejtorëve të shkollave, të cilët do të punojnë sipas programeve akredituese të<br />
kësaj veprimtarie. Një masë e tillë pritet ta eliminojë mundësinë e paraqitjes të<br />
monopoleve në trajnimin inicial dhe përkryerjen profesionale të drejtorëve dhe<br />
është në pajtim me angazhimet për sigurimin e mundësive për zgjedhje nga ana<br />
e atyre që dëshirojnë t’i arrijnë kompentencat e kërkuara. Kompentencat e arritura<br />
do të verifikohen dhe do t’i nënshtrohen licencës nga ana e trupit shkencor.<br />
Vetëm ai person që ka licencë zyrtate për kryerjen e funksionit të drejtorit do të<br />
ketë mundësi të zgjedhet në atë vend pune.<br />
<br />
Sigurimi dhe kontrolli i cilësisë<br />
Në periudhën e ardhshme, Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të ndërmerr<br />
masa për sigurim permanent dhe kontrollë të cilësisë në sistemin arsimor në Republikën<br />
e Maqedonisë. Rolet kryesore në këtë proces do t’i kenë Inspektoriati<br />
Shtetëror Arsimor (ISHA), Enti Pedagogjik i R.M, tani Byroja për Zhvillimin e Arsimit<br />
(BZhA) dhe Qendra Shtetërore për Provime (QShP).<br />
Me procesin e decentralizimit, roli i inspektoriatit arsimor do të ketë rëndësi<br />
të veçantë në objektivizimin, përcjelljen dhe kontrollin, zbatimit të vendimeve<br />
ligjore në sferën e arsimit. Përgjegjsia<br />
e saj direkte do të paraqes: mbrojtjen e<br />
të drejtave të fëmijës në sferën e arsimit<br />
dhe e drejta për arsimim për të gjithë,<br />
prezencë dhe korrektësi në zbatimin<br />
e interesave <strong>nacional</strong>e/shtetërore<br />
dhe dispozitave ligjore në arsim nga<br />
ana e institucioneve arsimore në nivel<br />
Gjendja:<br />
»<br />
»<br />
»<br />
Mungesë e sistemit koherent për kontrollë<br />
të cilësisë në nivel qëndror.<br />
Mungesë e trupit të pavarur kompetent<br />
për kontrollim të cilësisë.<br />
Mungesë e profesionalistëve të trajnuar<br />
për notim dhe kontrollim të cilësisë.
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
0<br />
lokal, rajonal dhe <strong>nacional</strong>. Në kuadër të IShA do të bëhet edhe kontrollë<br />
shtetërore e cilësisë në arsimin parashkollor, fillor dhe të mesëm. Për këtë pjesë<br />
të aktiviteteve do të angazhohen një pjesë e punonjësve në EP (tani BzhA). Në<br />
atë funksion, Ministria në periudhën e ardhshme do të ndërmerr aktivitete për<br />
arsimim plotësues dhe trajnim të kuadrit që do ta zbatojë kontrollin e cilësisë në<br />
arsimin parashkollor, fillor dhe të mesëm.<br />
Inspektoriati shtetëror arsimor në mënyrë indirekte do të bashkëpunojë me<br />
Entin Pedagogjik në RM (tani, Byroja për zhvillimin e Arsimit). Ky bashkëpunim<br />
do të shprehet në veçanti në kontrollin e vendosjes së normativës ligjore dhe<br />
cilësisë së zbatimit të kurikulumit <strong>nacional</strong> në institucionet edukativo-arsimore<br />
të Republikës së Maqedonisë.<br />
Enti Pedagogjik i RM-së ( tani, Byroja për zhvillimin e Arsimit), në bashkëpunim<br />
me Qendrën shtetërore për provime, në ingerencat e veta do ta merr përsipër<br />
kujdesin për ndërtimin e standardeve <strong>nacional</strong>e për sigurim dhe mirmbajtje<br />
të cilësisë. BzhA-ja në mënyrë direkte do të bashkëpunojë me shkollat dhe autoritetet<br />
lokale në definimin e indikatorëve hyrës dhe procesor të cilësisë, përderisa<br />
indikatorët dalës do të jenë në kompetencat e IASh dhe QShP.<br />
Në arsimin e lartë këtë rol do ta ndërrmer Agjencia për evaluim dhe Këshilli<br />
për akreditim.<br />
Kontrollimi i cilësisë në arsim do të zbatohet në dy nivele: shtetërore dhe<br />
lokale.<br />
Niveli shtetëror i kontrollimit do të bëhet përmes trupave <strong>nacional</strong> për<br />
evaluim të cilësisë (IASh dhe QShP), përmes kontrollit bashkëkohor të punës<br />
në shkollë, d.m.th. përmes kontrollimit të shkallës të plotësimit të standardeve<br />
<strong>nacional</strong>e për cilësi dhe përmes vlerësimit ekstern të nxënësve, mësimdhënësve<br />
dhe personelit udhëheqës.<br />
Kontrollimi lokal i cilësisë do të jetë pjesë përbërëse e aktiviteteve të<br />
Pushtetit lokal dhe institucioneve arsimore. Këto do ta marrin përgjegjësinë për<br />
përcjellje, sigurim, mirëmbajtje dhe përparim të cilësisë në shkollat fillore dhe të<br />
mesme , me ndihmën e mekanizmave preciz të vërtetuar dhe instrumenteve për<br />
matjen e indikatorëve të suksesit. Në kontekst të decentralizimit të arsimit dhe<br />
ridistribuimit të përgjegjësive nga niveli qendror në atë lokal, në interes të madh<br />
të shkollave dhe para se gjithash autoritetet lokale në mënyrë konsekuente do të<br />
jenë realizues konsekuent të këtij obligimi. Në këto rrethana, cilësia, efikasiteti,<br />
dhe efektiviteti i procesit arsimor dhe suksesi i nxënësve bie nën përgjegjësinë<br />
e tyre direkte. Përgjegjësia për zhvillimin e rajonit, në këtë rast do të jetë direkt<br />
e determinuar nga plotësimi konsekuent i përgjegjësisë për cilësinë në arsim.<br />
Prandaj, realizimi i vetevaluimit dhe caktimi i cilësisë së arsimit do të paraqet<br />
detyrë permanente për shkollat dhe pushtetin lokal. Bashkëpunimi me Entin
Pedagogjik të RM-së ( tani, Byroja për zhvillimin e Arsimit (BzhA)), veçanërisht<br />
me qendrat e saja komunale për zhvillim dhe sigurim të cilësisë, do të jetë e<br />
detyrueshme edhe sipas mekanizmava të caktuara preciz për bashkëpunim. Kjo<br />
do të objektivizohet përmes afrimit të ndihmës profesionale dhe këshilldhënëse,<br />
shkollave dhe arsimtarëve dhe bashkëpunimit permanent me shërbimet<br />
pedagogjiko-psikologjike në shkollë, kurse në funksion të sigurimit të cilësisëstandardeve<br />
<strong>nacional</strong>e përkatëse për cilësi në arsim.<br />
Kontrolli intern i cilësisë në arsimin e lartë do të jetë nën ingirencat e vet<br />
univerziteteve.<br />
Lidhshmëria e arsimit formal, joformal dhe informal<br />
është e pamundur të pritet përgjegjësia e tërësishme për përforcimin e<br />
kapaciteteve intelektuale të shtetit, aftësimin e të rinjëve dhe të rriturve për punë<br />
efikase dhe inkluzion social dhe participim në procesin e sjelljes së vendimeve<br />
dhe udhëheqje, t’i lihet vetëm arsimit formal. Prandaj, në periudhën e ardhshme<br />
do të ndërmerren masa për përforcimin e bashkëpunimit mes istitucioneve për<br />
arsim formal dhe institucioneve dhe formave të arsimit joformal. Në këtë kontest ,<br />
supozim i rendësishëm do të jetë ndërtimi i lidhjes efikase me sektorin jo qeveritar<br />
dhe promovimi i tij si partner kyç në zhvillimin e arsimit dhe vendit në tërësi.<br />
Për këtë qëllim, duhet të ndërtohen mekanizma dhe të realizohet<br />
bashkëpunim dinamik dhe ndarje e përgjegjësive dhe aktiviteteve në pajtim me<br />
prioritetet e shtetit, mes Qeverisë dhe sektorit joqeveritar.<br />
Lidhjet e të mësuarit formal me atë joformal, në mënyrë permanente po rriten.<br />
Duhet të respektohet fakti se njerëzit, përveç arsimit formal dhe të organizuar,<br />
mësojnë edhe në vendin e punës, në shtëpi, përmes hobit të tyre dhe aktiviteteve<br />
vullnetare etj. Përforcimi i kësaj lidhjeje kontribuon për përparimin e aftësive për<br />
udhëheqje të jetës personale , ngritja intelektuale dhe mirëqenie. Sistemi formal<br />
arsimor do të jetë ashtu i zhvilluar që do të mundësojë kuptim më të madh të<br />
arsimit informal.<br />
<br />
Promovim i të mësuarit të përjetshëm<br />
Qëllimi i të mësuarit të përjetshëm duhet ta mbajë dhe ruajë qasjen pozitive<br />
dhe aktive ndaj të mësuarit, në të gjitha moshat, gjatë tërë jetës. Në periudhën<br />
e ardhshme, Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të tentojë të krijojë atmosferë<br />
pozitive për të mësuar në kontinuitet dhe vetëzhvillim për të gjitha grupet e<br />
popullatës. Kjo nënkupton rritjen e mundësive për mobilizim arsimor të të rinjve<br />
dhe të rriturve dhe realizim të bashkëpunimit dinamik mes institucioneve arsimore<br />
dhe nevojave që dalin nga sfera e punës dhe jeta shoqërore. Në këtë kontekst,<br />
i rëndësishëm do të jetë mobilizimi këtyre grupeve të popullatës, të cilëve,<br />
për shkak të arsyeve të ndryshme, njohuritë iu janë vjetëruar, nuk posedojnë
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
kompetenca adekuate ose kanë ngelur në kuptim arsimor të hendikepuar për<br />
shembull: të papunësuarit, analfabetët dhe grupet margjinale.<br />
Bashkëpunimi mes subjekteve të ndryshme në arsim, sektorin publik dhe<br />
privat, organizata joqeveritare dhe shoqata vullnetare, do të jetë veçanërisht e<br />
rëndësishme për realizimin e mobilizimit arsimor të përshpejtuar të të rinjëve dhe<br />
të rriturve. Në atë kuptim, do të jepet përkrahje e fortë e aktiviteteve joqeveritare<br />
dhe aktiviteteve vullnetare në fushën e të mësuarit të përjetshëm.<br />
Për realizim të sukseshëm të<br />
konceptit për të mësuarit e përjetshëm,<br />
është e nevojshme që fëmijët dhe të<br />
rriturit që nga arsimimi i tyre bazik të<br />
përvetësojnë aftësi dhe shprehi për të<br />
mësuarit në kontinuitet.<br />
<br />
Arsimimi i të rriturve<br />
Shikuar nga aspekti i punës<br />
kompetente dhe konkurente, realizimit<br />
të kohezionit social dhe përparimit<br />
të cilësisë së jetesës, me rëndësi<br />
është të mirëmbahen, kondicionohen<br />
dhe ngriten në nivel më të lartë<br />
kompentencat punese dhe sociale<br />
të të rriturve. Duke e marrë parasysh<br />
dinamikën e ndryshimeve që e<br />
përfshijnë punën bashkëkohore dhe<br />
eksplozimin e vendeve pune të bazuara në dituri dhe nevojave për inkluzion efikas<br />
social dhe participim të të riturve, si dhe përmbajtjen funksionale plotësuese të<br />
kohës së tyre të lirë, më tepër se e nevojshme është të vendoset rrjet i gjërë të<br />
dhënësve formal dhe joformal të shërbimeve arsimore. Njëkohësisht, kjo don të<br />
thotë afirmim permanent dhe potencim të rëndësisë të arsimimit për punën dhe<br />
jetën bashkëkohore.<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
Në periudhën e ardhshme do të merren masa që të mundësohet:<br />
zvogëlim i shkallës së analfabetizmit te të rriturit, në veçanti disparitetit<br />
ndërmej shkallës së analfabetizmit të meshkujt dhe femrat;<br />
ekspanzion i arsimit bazik te të rriturit;<br />
Nryshime:<br />
mundësi për marrje të diturisë, shkathtësive dhe vlerave nga ana e të rriturve,<br />
që kërkohen për përmirësimin e cilësisë së jetësës;<br />
rritja e mundësive për zgjedhje arsimore ;<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Ashtu siç zvogëlohet grupi i të rinjve, rëndësia<br />
dhe pjesa e popullatës më të rritur në zhvillimin<br />
e shtetit do të rritet.<br />
Produktiviteti dhe efikasiteti do të rritet në<br />
dituritë bazuar në punë.<br />
Puna bashkëkohore do të ketë nevojë për dituri<br />
dhe aftësi, për adaptim dhe ballafaqim<br />
me ndryshimet, kapacitetet dinamike për<br />
të mësuarit dhe mbindërtim të diturive dhe<br />
shkathtësive.<br />
Puna bashkëkohore do të parqesë zvogëlim<br />
të forcës punuese dhe do ta promovojë<br />
rëndësinë e arsimimit dhe trajnimit të të<br />
gjitha grupeve të të rriturve.<br />
Arsimimi dhe trajnimi do të vendosen në<br />
shërbim të preventimit, ekskluzionit te të<br />
gjitha grupet e të rriturve.<br />
<br />
Koha e lirë do të zgjatet, por me këtë edhe<br />
rëndësia e kornizës së saj përmbajtësore.<br />
zhvillimi i arsimit të të rriturve i cili do të jetë në funksion të kohezionit<br />
shoqëror;
»<br />
»<br />
zhvillimi i mundësive për arsimim dhe trajnim të cilat përkatësisht i përshtaten<br />
të priturave, aspiratave dhe nevojave të grupeve të ndryshme nga forca<br />
punuese ekzistuese potenciale;<br />
arsimim dhe trajnim të të rriturve për ndryshimet dinamike në sferën e punës<br />
dhe jetës.<br />
Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të fokusohet në zbatimin e aktiviteteve<br />
dhe dhënien e përkrahjes të të gjitha iniciativave që janë të orentuara drejt<br />
pengimit të punës dhe ekskluzionit social. Duke e promovuar të mësuarit e<br />
përjetshëm dhe sigurinë e vendit të punës, njëkohësisht do të promovohet edhe<br />
gjendja e mirë mes popullatës.<br />
3. RRITJA E PARTICIPIMIT SOCIAL<br />
Suksesi i zbatimit të proceseve demokratike në çdo shoqëri, varet nga suksesi i<br />
participimit të qytetarëve të vet. Shoqëria demokratike bashkëkohore ofron sofër<br />
të gjërë të mundësive për inkluzion dhe participim të çdo individi apo grupi. Nga<br />
dinamika dhe cilësia e inkluzionit, do të varet edhe gjendja e mirë sociale e çdo<br />
individi. Qëllimi themelor i Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës, në periudhën e<br />
ardhshme, përmes intervenimeve në sistemin arsimor dhe përkrahjeve të formave<br />
joformale të arsimimit, është që të krijojë mundësi për inkluzion social të<br />
pandërprerë dhe participim të të rinjëve dhe të të rriturve.<br />
Qëllimet:<br />
<br />
Qytetërim aktiv<br />
Qytetërim aktiv d.m.th. mundësitë e krijuara për ndikimin e qytetarëve<br />
në shoqëri janë kusht themelor për mirëqenie dhe përforcim të demokracisë.<br />
Përforcimi permanent i fuqisë së qytetarëve për participim aktiv dhe ndikim në<br />
vendimet administrative është pjesë përbërëse e demokracisë dhe përforcim i<br />
zhvillimit të çdo shoqërie.<br />
Faktor kyç në promovimin e qytetërimit aktiv janë: arsimimi, kultura dhe<br />
aktivitetet sportive. Në këtë drejtim, Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të<br />
intervenojë që të sigurohet se arsimimi do t’i ekipoj të rinjtë me dituri dhe aftësi<br />
për qytetërim aktiv. Me këtë rast, do të eliminohet mundësia që vlera qytetruese<br />
të përvetësohet nga ana e fëmijëve dhe të rriturve përmes aktiviteteve dhe<br />
përmbajtjeve të drejtpërdrejta të distancuara dhe të thata. zbatimi i vlerave të<br />
qytetarëve do të paraqet aktivitet përcjellës shkollor dhe jashtë shkollor, e cila<br />
do të jetë e inkorporuar në kurikulumin e arsimit parashkollor, fillor, të mesëm<br />
dhe të lartë.<br />
Socializimi është segment që duhet të jetë pjesë e strategjisë për arsimim,<br />
para se gjithash për shkak të nevojës të përcjelljes të planifikuar, kanalizuar<br />
dhe kontrolluar të vlerave të caktuara. Kjo paraqet operacionalizim të parimeve
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
të caktuara, deri në nivel të hartimit të të gjitha përmbajtjeve me të cilat kryhet<br />
mësimi , metodologjia për përdorim të tyre, kritere për evaluim etj. Qasje e këtillë<br />
do të ishte, jo vetëm në funksion të socializimit të planifikuar dhe të kontrolluar,<br />
por edhe do të kontribuojë në kthimin e statusit të humbur të shkollës si agjentë<br />
inter<strong>nacional</strong>e dominante e kreativitetit<br />
dhe përcjelljes së vlerave.<br />
Procesi duhet të fillojë nga arsimi<br />
parashkollor, nga kontakti me grupet e<br />
para dhe krijimi i vlerave të para grupore<br />
dhe t’i përfshijë dimensionet vijuese:<br />
Dimensioni kurikular, gjegjësisht<br />
vetpërmbajtjet mësimore, parasëgjithash<br />
librat, në të cilat socializimi<br />
duhet të jetë një nga kriteret themelore<br />
që parasheh se gjatë notimit dhe<br />
vlerësimit të librave dhe literaturës<br />
tjetër shkollore , në vend të koncentrimit<br />
veçanërisht në kriteret krijuese dhe<br />
estetike, të dominojnë analizat e vlerave<br />
të plasuara. Gjatë zgjedhjes së literaturës<br />
duhet të përdoret masë përkatëse<br />
për vlerësim nga aspekti i: llojit,<br />
numrit të tyre dhe përshtatshmërisë me moshën e grupeve që iu është dedikuar.<br />
Literatura plotësuese duhet të jetë në funksion të vlerave që në libër mungojnë.<br />
Në kontekst të mundësive për zgjedhjen e librave të ndryshëm, literatura<br />
plotësuese duhet t’i kompenzojë vlerat e prezentuara në alternativë. Të përdoren<br />
të gjitha mjetet plotësuese për plasim të vlerave (ilustrime, diskutime, praktikë).<br />
është e domosdoshme, me analizë permanente, t’i kushtohet vëmendje e<br />
veçantë vlerave politike, se si shkolla do ta kishte kthyer pozitën dominante në<br />
burim dhe agjensë të vlerave politike.<br />
Gjithë procesi do të ecë në drejtim të afirmimit në gjetjen e emëtimit të përbashkët<br />
mes supkulturave ekzistuese, si bazë e vetme e amzës vlerësuese. Kjo<br />
d.m.th.: cekje dhe respekt ndaj dallimeve subkulturore dhe shenjave të veçanta,<br />
por jo në llogari të dimensionit koheziv në transmisionin kulturor.<br />
Tradita në këtë proces mund të jetë vetëm një segment, kjo d.m.th. prezentim,<br />
njohje dhe informata vlerësuese për historinë dhe traditën, por në orientim<br />
kah proceset integruese globale bashkëkohore.<br />
»<br />
Dimensioni ekstrakurikular- praktikimi i vlerave;<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
Shoqëria e R. së Maqedonasë zhvillohet dhe<br />
është e zhvilluar në bazë të pluralitetit dhe<br />
dallimin e vlerave.<br />
Tradita paraqet burim të rëndësishëm të<br />
vlerave.<br />
Faktorët lokal, <strong>nacional</strong>, etnik dhe religjioz<br />
edhe në të ardhmen do të manifestohen si<br />
kundërshtime të rëndësishme të globalzimit.<br />
Liria e të rinjve të bëjnë dallim në stile të<br />
ndryshme të jetës, pa aftësi të fituara me<br />
arsimim, mund të shkaktojnë probleme në<br />
udhëheqjen me jetën dhe të sjellin deri te<br />
ekskluzioni.<br />
Aktivitetet vullnetare ofrojnë mundësi të<br />
rëndësishme për inkluzion, participim dhe<br />
ndikim. Ato mundësojnë mjete për arritjen<br />
e shkathtësive qytetare, ripërtrirjene e demokracisë,<br />
ndërtimin e indentitetit personal<br />
, udhëheqje me jetën personale.<br />
zbatimi i aktiviteteve, përmes të cilave formohen vlera të caktuara përmes<br />
praktikës që e formon realitetin.
»<br />
<br />
Vendosja e metodologjisë së re e<br />
cila garanton inter<strong>nacional</strong>izim të<br />
sukseshëm të vlerave.<br />
Krijimi i kushteve për aktivitete<br />
vullnetare<br />
Ministria e Arsimit dhe Shkencës<br />
do t’i përkrahë iniciativat në sektorin<br />
formal dhe joformal që kanë për qëllim<br />
arritjen dhe zbatimin e aktiviteteve<br />
sportive dhe kulturore. Vëmendje e<br />
veçantë do t’i kushtohet formave dhe<br />
aktiviteteve të karakterit multikulturor<br />
që promovojnë kohezion social dhe bashkim. Në atë kuptim, multikulturalizmi<br />
dhe shkëmbimi mes kulturave do të jenë të përkrahura.<br />
Organizimi dhe realizimi i aktiviteteve qytetare do të jenë të mbrojtura. Veçanërisht<br />
është me rëndësi, në nivel shtetëror, të sillet regullativa për këtë lloj të<br />
aktiviteteve, me të cilën do të pengohen anomalitë që mund të paraqiten në nivel<br />
rajonal. Duhet të propagohet rëndësia e këtyre aktiviteteve dhe të zhvillohet<br />
ndjenja e pushtetit lokal për rëndësinë e këtyre aktiviteteve, për përforcimin e<br />
mirëqenies sociale të të rinjëve dhe të rriturve.<br />
<br />
Pengimi i ekskluzionit<br />
Gjendja:<br />
Volontimi akoma paraqet stereotip negativ,<br />
diçka që duhet t’i largohet, në qoftë se është<br />
e mundur, ose të sillet në minimum.<br />
Pengesat për këtë gjithsesi janë në mosgjendjen<br />
e kuptimit të angazhimit i cili na shpie<br />
në profit direk personal, që pjesërisht është<br />
rezultat i vlerave jo përkatëse të prezentuara<br />
gjatë segmentit edukativ të shkollimit,<br />
Te një numër i madh i të rriturve, ekziston<br />
dëshira për participim përmes organizatave<br />
joqeveritare, por jo edhe njohuri si dhe ku të<br />
inkuadrohen.<br />
Kriza sociale dhe ekonomike që po thellohet dhe shtresimi sa më i madh i<br />
shoqërisë, e zmadhon shkallën e ekskluzionit social në disa grupe të caktuara<br />
qytetare. Njëherit, zmadhohet edhe numri i këtyre grupeve. Rinia (si në procesin<br />
e shkollimit, ashtu edhe papunësimi), për shkak të jozhvillueshmërisë të<br />
formave sociale të organizatave sociale, por edhe mungesës së vetiniciativës,<br />
është sa më shumë e larguar nga proceset shoqërore dhe formave të participimit<br />
aktiv. Mundësitë që mundet t’i ofrojë sektori civil në këtë sferë, në Maqedoni<br />
janë ende të kufizuara dhe jo shumë të popullarizuara. Edhe përkrah numrit të<br />
madh të organizatave joqeveritare dhe relativisht numri i madh i projekteve që<br />
ato i realizojnë, ky lloj i bashkimit nuk është pjesë përbërëse e përmbajtjeve që<br />
ofrohen gjatë arsimimit. Drejt tyre, përveç mosnjohjes, ekziston mosbesim ose<br />
skepsë në raport me përshtatshmërinë dhe efektet.<br />
Në llogari të kategorive të mëparshme, sfera e vetme të cilën të rinjtë<br />
e llogarisin për të hapur, është angazhimi politik (rinia e partisë, politizim<br />
i organizatave të të rinjëve etj.). Prandaj, kufiri i moshës së të rinjëve që janë<br />
participient politik po zvoglohet , në llogari të hapësirës sa më të ngushtë për<br />
ngjallim të shoqatave qytetare, organizatave joqeveritare etj.<br />
»<br />
»<br />
»
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
Në periudhën e ardhshme, do të ndërmerren masa që të mundësohet<br />
zmadhim dhe përmirësim të inkluzionit social, përmes formave vijuese:<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
afirmim i angazhimit social si vlerë, përmes përmbajtjeve të procesit mësimor;<br />
afirmim dhe njoftim me sektorin civil dhe mundësitë që i ofrojnë organizatat<br />
joqeveritare përmes procesit të arsimit;<br />
praktikë e domosdoshme në sektorin joqeveritar gjatë shkollimit;<br />
stimulim i organizimit social;<br />
depolitizim i formave ekzistuese të organizimit rinor dhe orientimi i tyre kah<br />
vlerat e përshtatshme për moshën dhe karakterin e grupit;<br />
stimulim i punës vullnetare, në mënyrë që të mos jetë i kuptuar si keqpërdorim,<br />
por si mekanizëm për kontribut dhe përmirësim të gjendjes në bashkësinë<br />
më të gjërë;<br />
inicim i projekteve në të cilët të rinjtë në sistemin arsimor, por edhe rinia e<br />
papunësuar do të jenë partner të organizatave joqeveritare dhe jo objekt i<br />
vëzhgimit.<br />
Në kontekst të arsimit, është e domosdoshme zmadhimi i particimimit të të<br />
rinjëve në proces, që është faktor më i rëndësishëm në zvoglimin e ekskluzionit<br />
të këtij grupi. Stimulimi i participimit të nxënësve dhe studentëve në tërë<br />
procesin arsimor, gjetja e formave për pjesëmarrjen e tyre aktive në vendimarrjet<br />
e rëndësishme për shkollim, pjesëmarrja e evaluimit të përmbajtjeve mësimore<br />
dhe kuadrit mësimor, duhet të bëhet pjesë e zgjidhjeve të ardhshme juridike.<br />
Arsimi ka përgjejgësi t’i pajisë të rinjtë dhe të rriturit me dituri dhe aftësi<br />
për udhëheqjen dhe struktruimin e jetës së tyre. Mësimi dhe aktivitetet shkollore<br />
duhet ta forcojnë ndjenjën për përkatësi të institucionit arsimor dhe bashkësisë<br />
në tërësi. Pritet, me përforcim të inkluzionit në sferën arsimore, në mënyrë të<br />
suksesshme të preventohet ekskluzioni. Parashtrimi i këtillë ka nevojë për<br />
zhvillimin e bashkëpunimit mes sektorit publik dhe organizatave joqeveritare<br />
dhe volenetere. Rritja e numrit të fëmijëve dhe të rinjëve të përfshirë me punë<br />
aktive volenetere, do të paraqes një nga detyrat e sektorit formal dhe joformal<br />
në të ardhmen.<br />
Vëmendje e veçantë do t’i kushtohet eliminimit të ekskluzionit që paraqitet<br />
gjatë mosrregullsisë të nxënësve, gjatë kalimit prej arsimit më të ulët në më të<br />
lartë dhe gjatë kalimit prej arsimit në punë.<br />
Fëmijët me nevoja të veçanta do të jenë të mbrojtur nga ekskluzioni arsimor<br />
dhe paralelisht me atë nga edha ai social. Do të merren masa për inkluzion të tyre<br />
në të gjitha nivelet e arsimit. Një nga detyrat e institucioneve arsimore do të jetë<br />
angazhimi permanent për detektim dhe “tërheqje” të kësaj kategorie të fëmijëve<br />
nga shtëpitë e tyre dhe inkuadrim i tyre aktiv në procesin formal edukativo-
arsimor. Për këtë nevojë intensifikohen përpjekjet për trajnim të kuadrit arsimor<br />
për punë me këtë kategori të fëmijëve.<br />
Në të ardhmen, do të ndërmerren masa për rritjen e mundësive për të gjitha<br />
grupet e të rriturve, pa marrë parasyshë gjininë, gjendjen sociale, gjendjen<br />
shëndetësore dhe përkatësinë etnike, për vetrealizim në kuadër të aktiviteteve<br />
arsimore, kulturore dhe sportive.<br />
4. RRITJA E KOMPETITIVITETIT TË SHOQËRISË<br />
MirëqenIa ekonomike dhe sociale e Republikës së Maqedonisë varet nga<br />
dinamika dhe produksioni si dhe cilësia e aplikacionit të diturive të reja.<br />
Zmadhimi i kompetencës dhe konkurencës së shoqërisë së R. Maqedonisë<br />
në korniza ndërkombëtare, objektivizohet në katër procese kyçe: ngritja e<br />
fuqisë së arsimit, zhvillimi i shkencës, kujdesje dhe deseminim të kulturës dhe<br />
vlerave kulturore dhe stimulimi i hulumtimit dhe inovacionet. Në periudhën e<br />
arrdhshme, Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të ndërmerr masa për stimulim<br />
dhe përkrahje të iniciativave që janë të fokusuara për zhvillim të këtyre fushave<br />
kyçe.<br />
Qëllime:<br />
<br />
Përforcim dhe hulumtim i sistemit inovues<br />
Investimet në rritjen e kreativitetit dhe inovacionet janë çdo herë investime<br />
të paguara. Përpjekjet politike për zbutjen e ekonomisë së vendit dhe përforcimin<br />
e kompetencës së saj në procesin global integrues, do të rezultojnë me mosukses<br />
nëse nuk janë të pëkrahura nga energji të fuqishme kreative nga vendi që do<br />
ta agjensojë atë zhvillim. Republika e Maqedonisë është shtet i vogël dhe<br />
ekonomikisht i dobët që nuk mund të inportojë tru dhe inovime. Prandaj, ajo<br />
është e detyruar të mbështetet fuqishëm në kapacitetin e vet dhe të udhëheq<br />
politikë aktive për stimulim të tyre.<br />
Investimi në arsim, ngritja e nivelit arsimor tek popullata, zhvillimi i<br />
hulumtimeve shkencore dhe stimulimi i kreativitetit dhe inovimeve nuk guxojnë<br />
të kuptohen vetëm si ndarje plotësuese nga buxheti, por duhet tu jepet rëndësi<br />
investimeve strategjike dhe zhvillimore në ardhmërinë e këtij vendi.<br />
Me përforcimin e sistemit inovues, zmadhohen mundësitë për arritjen e<br />
suksesit <strong>nacional</strong> në ekonominë globale. Prandaj, është e nevojshme të bëhen<br />
përpjekje plotësuese për zmadhimin e financimit për hulumtim dhe zhvillim.<br />
Në periudhën e ardhshme, Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të merr masa<br />
për krijimin e sistemit të balansuar dhe fleksibil të bashkëpunimit në mes të<br />
partnerëve kyç në hulumtim dhe zhvillim. Krahas kësaj, të bëhen përpjekje për<br />
zmadhimin e participimit në hulumtimet inter<strong>nacional</strong>e, dhe rrjetat inovuese<br />
dhe përforcimin e infrastrukturës hulumtuese. Financimi publik, që do të jetë i
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
kanalizuar nëpërmjet të Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës, do të jetë e lidhur<br />
me kërkesat për cilësi më të lartë dhe aplikueshmëri, varësisht nga prioritetet<br />
e shtetit. Në prioritetet e Ministrisë, njëlloj do të stimulohen edhe hulumtimet<br />
nga lëmia e artit, kulturës dhe të njejtat do të llogariten si faktor të rëndësishëm<br />
strategjik për përforcimin e kopentencave të shtetit dhe pasurimin e bazës<br />
inovuese shoqërore.<br />
<br />
Lidhshmëria e arsimit dhe hulumtimit me tregun e punës<br />
Arsimi dhe hulumtimi duhet të komunikojnë me kërkesat e ndryshueshme në<br />
sferën e punës. Këto kërkesa, në masë të madhe, do të determinojnë karakterin<br />
dhe përmbajtjen arsimore dhe planifikimin e arsimit dhe trajnimit në periudhën e<br />
ardhshme. Lidhja e arsimit dhe hulumtimit me tregun e punës do të përmirësohet<br />
me instalimin e mekanizmave për<br />
zmadhimin e bashkëpunimit me<br />
biznesin dhe industrinë.<br />
Sistemi arsimor do të vendosë<br />
strukturë dhe organizim i cili do të<br />
mundësojë lidhshmëri funksionale<br />
të tij me tregun e punës. Gjatë kësaj,<br />
sitemi arsimor nuk guxon edhe më tej<br />
të vazhdojë me praktikën të kujdeset<br />
vetëm për përgatitjen e fuqisë së<br />
re punuese dhe kujdesi i tij për<br />
Gjendja:<br />
»<br />
»<br />
»<br />
Kriza ekonomike solli deri te rëniamë drastike e<br />
mundësive për zbatimin e shkencës në zhvillimin<br />
e ekonomis së vendit.<br />
Kjo gjendje shkaktoi zvogëlim të bashkëpunimit<br />
në planin shkencoro- hulumtues midis univerzitetit.<br />
institucioneve shkencore dhe subjekteve<br />
ekonomike.<br />
Puna shkencoro-hulumtuese në masë të madhe<br />
realizohet në kushte modeste dhe me mjete<br />
minimale.<br />
participientët e vet nuk guxon të ndalet në momentin braktisjes të institucioneve<br />
arsimore nga ana e tyre. Parashtrimi bashkëkohor i sistemit arsimor duhet t’i<br />
respektojë parimet e fleksibilitetit, fuksionalitetit dhe transparencës. Kujdes i tij<br />
duhet të jenë participientët e rregullt arsimor, të punësuarit, të papunësuarit dhe<br />
të gjithë ata që kanë nevojë për ngritje arsimore. Dinamika e ndryshimeve në<br />
sistemin arsimor, do ta përcjellë dinamikën e ndryshimeve në kompentenca të<br />
duhura, të cilat do t‘i diktoj tregu i punës.<br />
Funksionimi i sistemit arsimor në kuadër të vendosjes të propozuar<br />
medoemos duhet të jetë i përcjellur nga redisejnimi i planeve dhe programeve<br />
arsimore. Funksioni themelor i planeve arsimore, duhet të jenë realizimi dhe<br />
efektuimi i bashkimit ndërmjet: nxënësit, njohurive të përgjithshme, njohurive<br />
profesionale relevante, njohurive profesionale specifike, të rrumbullaksuara me<br />
standarde të kompentencave për profesione ose profile të caktuara.<br />
Nevojat aktuale të ekonomisë, nuk mund të zgjidhen asnjëherë me sistem<br />
arsimor të izoluar. Shërbimet arsimore duhet t‘i ikin botës të standardeve dhe<br />
normativave formale, të dalin jashtë nga bankat shkollore dhe të lidhen me botën<br />
që i nevojiten ato shërbime arsimore.
Zhvillim i shoqërisë informatike<br />
Në periudhën e ardhshme do të tentohet të krijohen kushte për zhvillimin<br />
e shoqërisë informatike. Teknologjia e re informatiko-komunikative duhet të<br />
hyjë në të gjitha poret e jetës shoqërore. Nga ajo pritet të mundësojë balanc të<br />
sukseshëm mes zhvillimit teknologjik nga njëra anë, dhe zhvillimit intelektual<br />
nga ana tjetër.<br />
Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të tentojë t’i forcojë inkuadrimet e<br />
teknologjisë së re informatike në sistemin arsimor, që të sigurojë: aftësim<br />
funksional d.m.th. aftësim për punë me komjutorë të të rinjëve për bashkësi të<br />
ngopur me teknologjinë e re informatike, përparim të arsimit, veçanërisht të<br />
sistemit për grupe speciale të vizituesve, zmadhim i efikasitetit të sistemit arsimor<br />
dhe ndërtimi i vetëdijes politike të qytetarëve.<br />
Në periudhën e ardhshme, do të merren masa që të forcohet qasja deri te<br />
sistemet informatike bashkëkohore, ndërkombëtare e <strong>nacional</strong>e dhe bazat e<br />
të dhënave. Për atë qëllim, do të ndërmerren masa për pajisje të volitshme të<br />
institucioneve arsimore me teknologji informatike bashkëkohore dhe lidhje me<br />
sistemin informatik. Njëkohësisht, do të përkrahen inticiativat për krijimin e bazës<br />
së të dhënave gjithpërfshirëse dhe transparente për Republikën e Maqedonisë,<br />
zhvillim i servisit arsimor dhe transferim të trashëgimisë kulturore përmes<br />
mediave të reja.<br />
5. PËRPARIMI I BASHKËPUNIMIT NDËRKOMBËTAR<br />
Orientimi zhvillimor i Republikës së Maqedonisë është i drejtuar kah inkuadrimi<br />
i shtetit në procesin e integrimit global, në nivel evropian dhe botëror. Qëllimi<br />
kryesor në periudhën e ardhshme, do të jetë që të ndërtohet baza e përbashkët e<br />
vlerave për drejtimin e problemeve zhvillimore të kyçura në globalizim. Orientimi<br />
i shtetit për kyçje në BE, do të hapë nje varg mundësish për bashkëpunim. Cilësia<br />
dhe intenziteti i bashkëpunimit do të varet, para së gjithash, nga përgatitja dhe<br />
aftësia e shtetit që t’i përcjellë standardet dhe kriteret për cilësi që janë kushte<br />
themelore për realizimin e këti bashkëpunimi. Në realizimin e asaj kompetence dhe<br />
konkurence në tregun evropjan dhe botëror, arsimi ka rol kyç.<br />
<br />
Arsim i qëndrueshëm dhe demokratik<br />
Relacioni ynë me shtetet e tjera vazhdimisht lind provokime të reja në arsim,<br />
mobilizim dhe kulturë. Njohja e Republikës së Maqedonisë në korniza ndërkombëtare<br />
do të jetë e siguruar, mes të tjerash, me qasjen e saj aktive dhe pozitive<br />
në zhvillimin e arsimit, shkencës dhe kulturës. Ndërtimi i koncepteve të këtilla<br />
zhvillimore ka për qëllim ta afirmoj dhe konsoludoj pozitën e Maqedonisë si shtet<br />
me përgjegjësi.
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
0<br />
Përforcimi dhe modernizimi i sistemit arsimor dhe themelimi i parimeve dhe<br />
vlerave demokratike në të, është kushti i parë që duhet të plotësohet. Duke e<br />
zmadhuar fuqinë e saj për ndeshje dhe zgjidhje të problemeve globale <strong>nacional</strong>e<br />
dhe inter<strong>nacional</strong>e, dhe duke e respektuar atë që është i arritshëm dhe i hapur,<br />
fleksibil dhe i gatshëm për bahkëpunim në të gjitha lëmitë, Republika e Maqedonisë,<br />
jo që do të krijoj bazë për koncentrim permanent të kompetitivitetit, por<br />
edhe do të kontribuojë në krijimin e fotografisë për vete dhe njohjes në korniza<br />
botërore.<br />
Në periudhën e ardhshme, qëllimi i Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës do<br />
të jetë edhe përforcimi i bashkëpunimit ndërkombëtarë në nivel institucional dhe<br />
projektues. Inkuadrimi i shkollave dhe univerziteteve në shkëmbimin ndërkombëtar<br />
të nxënësve/studentëve dhe arsimtarëve dhe realizimi i projekteve<br />
ndërkombëtare, është me rëndësi vitale për përforcimin e kapaciteteve të tyre,<br />
afirmimin e “prodhimit” të vendit dhe inter<strong>nacional</strong>izimin e vlerave të procesit<br />
global dhe integrativ.<br />
Përfocimi i arsimit të lartë<br />
Arsimi i lartë është element përbërës dhe i pandarë i zhvillimit të çdo<br />
shteti dhe një nga përbërësit më të fuqishëm për njohje të një shteti në korniza<br />
ndërkombëtare, për shkak të së cilës paraqitet nevoja për transformim të shpejtë<br />
të parashtrimit të saj të tërësishëm dhe vendosje të cilësisë së përshtatshme për<br />
nevojat e shtetit, transparente dhe konkurente në korniza ndërkombëtare. Tejkalimi<br />
i ricidivave të së kaluarës dhe implementimi i parimeve dhe standardeve të<br />
pranuara ndërkombëtare është imperativ në zhvillimin e arsimit të lartë në periudhën<br />
e ardhshme. Vetëm në atë mënyrë, ajo në tërësi do ta kryejë misionin e saj<br />
në nivel <strong>nacional</strong> dhe inter<strong>nacional</strong>.<br />
Në të kaluarën, univerzitetet<br />
shtetërore ishin ata që i plotësonin<br />
nevojat e tregut të punës për kuadro<br />
me arsim të lartë. Megjithatë, proceset<br />
e globalizimit në masë të madhe<br />
e prishën atë marrëdhënie. Sot, tregu<br />
i punës vendos relacione dhe marrëdhënie<br />
të reja, duke i tejkaluar kornizat<br />
e ngushta <strong>nacional</strong>e dhe e zgjeron perfshirjen<br />
e vet në rrafsh inter<strong>nacional</strong>. Për<br />
shkak të dinamikës që e zhvillon, tregu<br />
i punës ka nevojë për ofertë arsimore,<br />
fleksibile dhe dinamike, të cilat mund<br />
t’i plotësojnë vetëm institucionet arsimore<br />
fleksibile dhe dinamike. Prandaj<br />
Gjendja :<br />
» Në Republikën e Maqedonisë ekzistojnë<br />
tri universitete shtetërore: “Shën Kirili dhe<br />
Metodi” në Shkup, “Shën Kliment Ohridski”<br />
në Manastir dhe Universiteti shtetëror në<br />
Tetovë.<br />
» Përveç univerziteteve shtetërore, funksionojnë<br />
edhe një univerzitet privat –Univerziteti i<br />
Evropës Juglindore në Tetovë.<br />
»<br />
Përveç këtyre katër univerziteteve, në Republikën<br />
e Maqedonisë ka filluar edhe procesi<br />
i themelimit të institucioneve të larta shkollore<br />
private, më shpesh të formuara si pjesë<br />
e universiteteve më të zhvilluara botërore,<br />
të cilat merren me produksionin e profileve<br />
të ngushta nga lëmia e Informatikës, menaxhimit<br />
administrativ, arsimimimit humanitar<br />
etj.
institucionet e larta arsimore shtetërore duhet ta tejkalojnë mbylljen në brendi<br />
dhe jofleksibilitetin, dhe duhet të zhvillojnë strukturë të re dhe parashtrim organizativ,<br />
e cila do të jetë kompatibile me ndryshimet e përgjithshme në tregun e<br />
punës.<br />
Proceset e brendshme transformuese dhe proceset e globalizmit, në nivel<br />
planetar, u shprehën fuqishëm në ridisejnimin e strukturës së përgjithshme të<br />
shoqërisë, me çka u paraqit nevoja për bashkëpunim <strong>nacional</strong> dhe inter<strong>nacional</strong><br />
dhe kompatibilitet të sistemit, me atë edhe inovim të rolit të strukturës së arsimit<br />
të lartë, si faktor i rëndësishëm në realizimin e atij kompatibiliteti.<br />
Nevoja për qasje strategjike në transformimin e arsimit të lartë, nuk paraqet<br />
vetëm implikim nga ndryshimet që ndodhin në nivel <strong>nacional</strong>, por ajo është implikim<br />
edhe nga ndikimi i të ashtuquajturave faktorë të jashtëm, d.m.th. globale,<br />
të përgjithshme, të ndikimit që e determinojnë arsimin e lartë edhe në shtetet e<br />
tjera në botë.<br />
Më 19 shtator 2003, Republika e Maqedonisë u bë anëtare e barabartë e<br />
familjes evropiane të shteteve që obligohen t’i përcjellin dhe realizojnë rekomandimet<br />
nga procesi i Bolonjës dhe orientimi i përbashkët për krijimin e hapësirës<br />
së vetme evropiane të arsimit të lartë.<br />
Marrja e obligimeve nga ana e shtetit, e vë arsimin e lartë para një provokimi<br />
në transformimin e tij të mëtejshëm. Përkundër tentimeve të rregullta për rritjen<br />
e cilësisë të studimeve dhe efikasitetit të tyre, arsimi i lartë ndeshet edhe me<br />
obligimin për disejnim personal strukturor, organizativ dhe programor, që do të<br />
jenë transparente, konkurente, kompatibile dhe të njohur në tregun evropian në<br />
shërbimet akademike dhe më gjërë. Gjendja e këtillë e re, domethënë respektim<br />
konsekuent i dispozitave të shënuara që janë vendosur në Deklaratën e Bolonjës<br />
dhe jetësimit të tyre.<br />
Iniciativa për ndërtim të një hapësire të përbashkët evropiane të arsimit të<br />
lartë, i vendosin institucionet e larta arsimore para një riprovimi personal dhe iu<br />
japin impuls plotësues për të dhënë mund drejt rrugës së tyre kah anëtarësimi në<br />
familjen e univrziteteve evropane dhe arritjen e statusit të dhënësve respektibil<br />
të shërbimeve arsimore në tregun e gjërë akademik evropian.<br />
Si një nga nënshkrueset e Deklaratës së Bolonjës, Republika e Maqedonisë,<br />
e me atë edhe Ministria e Arsimit dhe Shkencës, mori obligim në dhjetëvjetorin<br />
e parë të shekullit XXI, ta përshtatë politikën e saj që të mundësojë realizim të<br />
qëllimeve që kanë dalur nga Procesi i Bolonjës, e që janë me rëndësi primare për<br />
krijimin e hapësirës evropiane të arsimit të lartë:<br />
1.<br />
Miratimi i sistemit të shkallëve të lehtësueshme të njohura dhe krahasuese<br />
dhe aplikimi i diplomës shtesë (diploma suplement), që të mundësohet<br />
rrjedhë e punësimeve të qytetarëve evropian dhe konkurentë ndërkombëtare<br />
në sistemin evropian të arsimit të lartë.
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
2. Miratimi i sistemit i bazuar në dy cikle kryesore – diplomë dhe pasdiplomike.<br />
Qasja drejt ciklusit tjetër është kushtëzuar me përfundimin e suksesshëm të<br />
ciklusit të parë të studimeve, i cili doemos duhet të zgjasë më së paku 3 vite.<br />
Shkalla e arritur pas 3 vitesh, llogaritet si shkallë e nevojshme e kualifikimit<br />
në tregun evropian të punës. Ciklusi i dytë do të shpie drejt magjistraturës<br />
dhe ose doktoraturës, siç është në shumë vende të botës.<br />
3. Aplikimi i kredi sistemeve, sig është ECTS, si mjet i qëlluar për promovimin<br />
e këmbimeve më të gjëra të studentëve. Kreditë mund të merren edhe jashta<br />
arsimit të lartë shkollor, duke përfshirë edhe mësimin e përjetshëm, me<br />
kusht që t’i njohë universiteti i cili i pranon studentët.<br />
4. Promovimi i mobilitetit me tejkalimin e pengesave për lëvizje të lirë, veçanërisht<br />
të; studentëve: t’iu jepet rast për të mësuar, t’iu mundësohet çasje deri<br />
te studimet dhe shërbimet relevante; arsimtarëve, hulumtuesve dhe personelit<br />
administrativ: t’iu njihet dhe valorizohet koha që kanë kaluar në Evropë<br />
gjatë hulumtimit, ligjërimit ose mësimit, pa prejudikime të të drejtave të tyre<br />
statutore.<br />
5. Promovimi i bashkëpunimit evropian në sigurimin e cilësisë përmes zhvillimit<br />
të kritereve krahasuese metodologjike.<br />
6. Promovimi i dimensionit të nevojshëm evropian në arsimin e lartë, veçanërisht<br />
në zhvillimin e programeve lëndore, bashkëpunimit ndërinstitucional,<br />
skemave të mobilitetit dhe programeve studimore integruese, trajnimit dhe<br />
hulimtimit.<br />
Realizimi i këtyre qëllimeve, që duhet të kryhet me respektim të përgjithshëm<br />
të dallimeve kulturore, gjuhësore, sistemet <strong>nacional</strong>e të arsimit dhe autonomia<br />
e univerziteteve, duhet të mundësojnë ndërtim të hapësirës evropiane të arsimit<br />
të lartë. Nga aspekti i arsimit të lartë në Republikën e Maqedonisë, ajo duhet të<br />
rezultojë me:<br />
» efikasitet të zmadhuar në studim;<br />
» lëvizshmëri të studentëve dhe kuadrit akademik;<br />
» cilësi të përmirësuar të procesit arsimor;<br />
» rol aktiv të studentëve në sigurimin e cilësisë;<br />
» zmadhimin e mundësisë për punësim të kuadrit të diplomuar në tregun <strong>nacional</strong><br />
dhe evropian të punës;<br />
» shpejtim për punë shkencoro-kërkimore;<br />
»<br />
konkurencë dhe kompatibilitet të siguruar për tregun akademik evropian<br />
dhe botëror.<br />
Në periudhën e ardhshme, në përputhje me përgjegjësinë e vet, Ministria e<br />
Arsimit dhe Shkencës, në bashkëpunim me univerzitetet në vend do të përpiqet<br />
të krijojë kushte për implementim pa pengesa të parimeve dhe rekomandimeve
të dalura nga procesi i Bolonjës në arsimin e lartë në Republikën e Maqedonisë,<br />
nëpërmjet të realizimit të këtyre qëllimeve:<br />
» Përshtatshmëri strukturale e sistemit tercial arsimor të procesit të Bolonjës.<br />
»<br />
»<br />
Pajtueshmëri e rregullativës ligjore me parimet dhe rekomandimet e procesit<br />
të Bolonjës.<br />
Pajtueshmëri e normativave dhe standardeve për arsimin e lartë.<br />
» Ndërtim i sistemit efikas të bursës, i cili studentëve dhe arsimtarëve do t’iu<br />
mundësojë mobilizim të përforcuar arsimor.<br />
» Promovim i bashkëpunimit evropian në sigurimin e cilësisë, përmes zhvillimit<br />
të kritereve dhe metodologjisë krahasuese.<br />
» Përforcim i sistemit te evaluimit ekstern të cilësisë në arsimin e lartë.<br />
» Definim dhe respektim i rreptë i standardeve për themelimin dhe akreditimin<br />
e institucionit privat të arsimit të lartë.<br />
» zhvillim i sistemit efikas për financimin e arsimit të lartë dhe alokacioni i<br />
resurseve financiare.<br />
» Përmirësim i kapaciteteve strategjike dhe menaxhuese.<br />
» zhvillim i strategjive shkencoro - teknologjike.<br />
» Financim transparent të veprimtarisë shkencoro - hulumtuese.<br />
» Vendosja e bazës për sisteme <strong>nacional</strong>e për inovime në sektorin e arsimit<br />
të lartë.<br />
<br />
Promovimi i identitetit kulturor<br />
Proceset integruese globale dhe dinamika e mobilizimit, në plan të parë i<br />
theksojnë veçoritë e identitetit kulturor. Një pjesë e këtij identiteti është shkalla<br />
e implementimit të vlerave dhe parimeve demokratike të respektimit të të<br />
drejtave të njeriut, tolarancës, transperencës së vlerave kulturore dhe cilësisë së<br />
kohezionit social.<br />
Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të krijojë arsimim që në fokusin e saj<br />
do të ketë individin, zhvillimin e pandërprerë të tij, zhvillimin e identitetit të<br />
tij kulturor individual, të definuar në ambient multikulturor dhe i ndërtuar në<br />
kontekstin global <strong>nacional</strong> dhe mbi<strong>nacional</strong>.<br />
Qëllimet dhe detyrat e veçanta të arsimit do të orientohen drejt përkujdesjes<br />
dhe zhvillimit të karakteristikave individuale të personalitetit, përmes proceseve<br />
të njohjes, mirëkuptimit dhe respektimit të kulturave të huaja, në nivel <strong>nacional</strong><br />
dhe ndëkombëtar, në funksion të zhvillimit të individualitetit, interesave të saj,<br />
qëndrimeve dhe motiveve.<br />
Ky proces duhet të ngritet në shkallë të vetëarsimimit dhe aktivitetit të individit,<br />
që identeteti individual të jetë në gjendje të ndërtohet vetvetiu, në botën e<br />
rrethit më të ngushtë dhe më të gjërë social dhe punues.
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
Duke pasur parasysh mobilizimin ndërkombëtar i cili e thekson rëndësinë e<br />
tolërancës dhe kulturën e mirëkuptimit, me rëndësi të madhe është që, së pari të<br />
kuptohemi mes veti, që të mund pastaj t’i kuptojmë edhe të tjerët.<br />
<br />
Integrimi në Bashkimin Evropian<br />
Funksionimi i Bashkimit Evropin është thellë i bazuar në produktivietetin e<br />
njohurive dhe di - çfarë aftësish. Sfidë për Republikën e Maqedonisë dhe dëshira<br />
e saj për të hyrë në Bashkimin Evropian, do të jetë pasqyrë për atë se çfarë ndryshime<br />
do të bëj në sistemin arsimor, çfarë politike zhvillimore do të ndërtojë në<br />
sferën e kulturës, si do ta definojë dhe realizojë politikën e të rinjve, me çfarë<br />
shpejtësie do të rrjedh zhvillimi i shoqërisë informatike dhe politikës strukturore,<br />
veçanërisht efikasiteti i sistemit të finansimit.<br />
Qëllimet e parashtruara nga Ministria e Arsimit dhe Shkencës, për implementimin<br />
e ndryshimeve në arsimin në Republikën e Maqedonisë, duhet patjetër<br />
të jenë të siguruara, ndërsa efektet të qëndrueshme.<br />
Kjo nënkupton bashkëpunim midis të gjithë sektorëve të Qeverisë dhe të<br />
gjithë subjekteve relevante në arsim, në planin <strong>nacional</strong>, dhe të gjithë trupave<br />
relevante ndërkombëtare dhe institucioneve arsimore për zhvillim, në planin<br />
ndërkombëtar.<br />
<br />
Përforcimi i bashkëpunimit rajonal dhe evropian<br />
Në rrugën e vet të integrimit në proceset globale, Republika e Maqedonisë<br />
patjetër duhet të intensifikojë bashkëpunimin evropian dhe rajonal.<br />
Bashkëpunimi ballkanik në lëminë e arsimit, hulumtimit dhe kulturës, duke<br />
pasur parasysh afërsinë hapësinore, barierat e vogla gjuhësore, lidhshmëritë<br />
tradicionale dhe ndikimi i ndërsjell, paraqet qëllim të rëndësishëm në periudhën<br />
ardhshme.<br />
Iniciativat për zhvillimin a arsimit në Republikën e Maqedonisë, duhet të<br />
nënkuptojnë edhe marrëdhënie më të afërta me fqinjët, veçanërisht në planin<br />
e këmbimit të njohurive dhe ekspertizave, mobilizimin e nxënësve/studentëve,<br />
ndërtimin e programeve studimore,vendosjen e rrjeteve rajonale, hulumtimeve të<br />
përbashkëta shkencore dhe këmbim të shembujve të mirë nga praktika.<br />
Më pas, zhvillimi i marrëdhënive fqinjësore dhe bashkëpunimi nuk duhet t’i<br />
margjinalizojë iniciativat për bashkëpunim dhe lidhshmëri më të gjërë.<br />
Suksesi dhe vëllimi i bashkëpunimit ndërkombëtar në nivel shtetëror, rajonal<br />
dhe institucional, drejtpërsëdrejti janë të kushtëzuara, jo vetëm nga gatishmëria<br />
për të hyrë në këto procese, por edhe nga gadishmëria që të respektohen<br />
marrëveshjet, afatet dhe standardet e cilësisë që ky lloj i bashkëpunimit<br />
i nënkupton. Identifikimi dhe atraktiveti i shtetit në proceset e bashkëpunimit<br />
të ngushtë dhe të gjërë rajonal, në masë të madhe do të varen nga shkathtësia<br />
e saj për plotësimin e obligimeve ndërkombëtare që i ka marrë. Kjo nënkup-
ton plotësim të tërësishëm të obligimeve të marra të një numri të madh të dokumenteve<br />
ndërkombëtare, siç janë p.sh. Deklarata e Bolonjës, Arsimim për të<br />
gjithë, Deklarata universale për mbrojtjen e të drejtave të fëmijëve dhe shumë<br />
dokumente të tjera, ku vendi ynë është anëtare dhe nënshkruese.<br />
Në këtë kuptim, në periudhën e ardhshme, Ministria e Arsimit dhe Shkencës<br />
do të marrë masa për implementimin e të gjitha dokumenteve relevante dhe<br />
marrëveshjeve me karakter ndërkombëtar për të cilat ka marrë obligim se do t’i<br />
realizojë.<br />
6. UDHËHEQJE ME NDRySHIMET<br />
<br />
Qëllimet:<br />
Përforcimi i kapaciteteve të Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës<br />
Ministria e Arsimit dhe Shkencës është realizator i përpiktë i programit<br />
qeveritar për zhvillim të fokusar në sektorin e veprimit të tij. Faktorët kyç prej<br />
Angazhimet për integrim evropian, zhvillimi i përshpejtuar ekonomik,social dhe<br />
kulturor, e vënë Ministrinë e Arsimit dhe Shkencës para sfidave të rëndësishme<br />
për ndryshimin e bazës së saj institucionale dhe përforcimin e kapaciteteve të<br />
saja. Në periudhën e ardhshme, menaxhimi me ndryshimet në arsim, varësisht<br />
nga qëllimet, do të zhvillohet në sektor dhe do të mbështet me bazë përkatëse<br />
legjislative. Aktivitetet e Ministrisë, në periudhën e ardhshme do të zhvillohen<br />
sipas prioriteteve dhe forcës reale për realizimin e tyre.<br />
të cilëve varet efikasiteti në punën e ministrisë, janë të ndërtuar në sektorin e<br />
regullativës normative, menaxhimin me aktivitetet të bazuara në rezultatet e<br />
parashtruara dhe menaxhimin e bazuar në informata.<br />
Intervenimet në sferën e arsimit do të jenë boshe dhe nuk do të jenë<br />
frytdhënëse nëse nuk përcjellen me rregullativë normative të përgjithshme dhe<br />
të saktë.<br />
Në këtë drejtim, MASh do të ndërmerrë aksione për lidhshmëri më të ngushtë<br />
të rregullativës normative, me programin për zhvillimin e arsimit. Më pas, cilësia<br />
e ligjeve patjetër duhet të jetë e garantuar.<br />
Do të ndërmerren masa për intesifikimin e lidhjeve midis financimit,<br />
prioriteteve strategjike dhe menaxhimit me ndryshimet e planifikuara. Menaxhimi<br />
me ndryshimet patjetër duhet të jetë i bazuar në rezultatet e parashtruara.Qëllimi<br />
është që të ngritet efikasiteti i menazhimit me ndryshimet, përmes vendosjes<br />
më efikase të qëllimeve (rezultatet e parashtruara), monitorimit, kontrollit dhe<br />
evaluimit. Transperenca dhe shpallja permanente e informatave do të shfrytëzohet<br />
për implementimin më efikas të programit <strong>nacional</strong> për zhvllimin e arsimit në<br />
Republikën e Maqedonisë.
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
Në periudhën e ardhshme, Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të instalojë<br />
trupa profesional të cilët do të jenë të obligueshëm për zbatimin e aktiviteteve<br />
konkrete të bazuara në rezultatet qëllimore dhe do të shërbejë për zbatim cilësor,<br />
monitorim, kontroll dhe evaluim të ndryshimeve. Efikasiteti dhe suksesi në<br />
zbatimin e aktiviteteve, në Ministrinë e Arsimit dhe Shkencës është në lidhje<br />
të drejtpërdrejtë me cilësinë dhe profesionalizmin e kuadrit. Funksionimi i Ministrisë<br />
patjetër duhet ti respektojë marrëveshjet e ndërsjella të kontraktuara:<br />
cilësor, ekspertizë, transperencë, bashkëpunim, përgjegjësi dhe orientim drejt<br />
ardhmërisë. Në këtë drejtim, Ministria do të zbatojë aktivitete për përforcimin e<br />
kompetencave të kuadrit të saj dhe do të kujdeset për zhvillimin e tyre.<br />
Qëllimi i Ministrisë në periudhën e ardhshme do të jetë që të përforcohen<br />
kapacitetet e sektoreve të saj,përmes sektorëve ekzistuese për ekspertizë,sektorit<br />
hulumtues,si dhe përcjella dhe evaluimi i punës së tyre. Një nga elementet përcjellëse<br />
prej të cilave varet cilësia e punës së Ministrisë, është ekzistimi i sistemit<br />
efikas informativ dhe baza e pasur e të dhënave, si midis sektorëve ashtu<br />
edhe midis Ministrisë dhe bazës (dhënësit të shërbimeve arsimore, kulturore dhe<br />
sportive).<br />
Në këtë drejtim, përcjellja permanente e reagimeve dhe marrja e reagimeve<br />
kthyese të punëtorëve të arsimit, nxënësve, studentëve, qytetarëve dhe të gjithë<br />
palëve dhe partnerëve të involvuar për rrjedhën e implementimit të programit për<br />
zhvillimin e arsimit dhe aktiviteteve të përgjithshme të Ministrisë së Arsimit dhe<br />
Shkencës, do të jetë e domosdoshme.<br />
Rikomponimi i institucioneve qendrore arsimore<br />
Duke pasur parasysh gjendjen ekzistuese të institucioneve qëndrore<br />
arsimore pas përfundimit të procesit të decentralizimit, ndërsa në funksion të<br />
menaxhimit efikas me ndryshimet në sferën e arsimit si dhe në funksion të rritjes<br />
të cilësis së saj ,MASh dhe Qeveria e Republikës së Maqedonisë do të ndërmarrë<br />
masa për etablimin e institucioneve të ardhshme arsimore në nivel shtetëror.<br />
1.<br />
2.<br />
3.<br />
4.<br />
Inspektorati shtetëror arsimor (IShA)<br />
Qendra shtetërore për provime (QShP)<br />
Enti pedagogjik i R.M.(EP) (tani, Byroja për zhvillimin e arsimit(BzhA))<br />
Qendra për arsim të mesëm profesional(QAMP)<br />
Inspektorati shtetëror arsimor (ISHA) do të paraqes institucion qëndror<br />
arsimor, i cili do të jetë i obliguar për respektimin e ligjshëmërisë në lëminë e<br />
arsimit dhe kontrollit sistematik të cilësisë së procesit arsimor. Kjo nënkupton<br />
evaluim institucional të institucioneve arsimore, por edhe evaluim individual<br />
të kaudrit arsimor dhe udhëheqës, në funksion të sigurimit të cilësisë dhe<br />
konkurrencës.<br />
Për ta realizuar misionin e këtillë të pritur,në IShA do të angazhohen individ<br />
të shquar nga sfera juridike ose pedagogjike.Emërimi i tyre duhet të bazohet,
kryesisht, në rezultatet e arritura në arsim dhe në bazë të shumë kritereve<br />
rigoroze, të cilat do t’i kenë parasysh suksesin,stazhin dhe rekomandimet nga<br />
autoritetet përkatëse.Emërimin e inspektorëve shtetëror arsimor do ta bëj organi<br />
përkatës shtetëror.<br />
Punën e saj,ndërsa në funksion të efikasitetit dhe efektivitetit, IShA do ta<br />
realizojë përmes punës të më shumë njësive sektoriale të locuara në nivel <strong>nacional</strong><br />
dhe lokal. Funkcionin e vet, këto njësi do ta realizojnë përmes indikatorëve të<br />
saktë definues përmes të cilëve do të bëhet mbykëqyrja e institucioneve arsimore.<br />
Këto indikatorë tërësisht do të korespondojnë me indikatorët e ngjajshëm të<br />
Bashkimit Evropian.<br />
Inspektimin do ta zbatojnë ekipe të përbëra nga inspektor për kontrollin e<br />
sferës ligjore e normative dhe inspektor për kontroll profesional.<br />
IShA aktivitetin e vet të rregullt në terren do ta realizojë në bazë të dinamikës<br />
së vërtetuar interne, por edhe në mënyrë të jashtëzakonshme, me kërkesë të EP<br />
(BzhA e tanishme)ose QShP, me kërkesë të këshillit të prindërve në shkolla,me<br />
kërkesë të autoriteteve lokale dhe personave tjerë të interesuar të cilët do të<br />
tregojnë për parregullsitë e pranishme ose cilësisë së dobët në punën e institucionit<br />
konkret arsimor ose individit.<br />
Ingerencat e IShA në kontrollin e respektimit të ligjshmërisë në arsimin e<br />
lartë, do të rregullohen me ligj të posaçëm.<br />
IShA nuk ka kompetenca në arsimin e lartë. Kjo plotësisht do të bie në kompetencë<br />
të Këshillit për evalim dhe akreditim dhe shërbimeve profesionale të<br />
Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës.<br />
Qendra shtetërore për provime (QShP) paraqet organ profesional shtetëror<br />
me subjektivitet juridik, që do të zbatojë kontrollim periodik të njohurive të<br />
nxënësve, përmes organizimit të provimeve përfundimtare, pas klasës së katërt<br />
dhe të tetë, dhe përmes dhënies së<br />
provimit të maturës shtetërore dhe të<br />
provimit përfundimtar profesional në<br />
arsimin e mesëm profesional.<br />
Këto lloje të provimeve, si tregues<br />
të përbashkët e kanë eksteritetin i cili<br />
do të sigurojë zgjuarsi të përhershme<br />
të kuadrit arsimor dhe udhëheqës.Kjo<br />
veçanarisht ka të bëjë me drejtorët e<br />
shkollave, të cilët përmes vetevaluimit<br />
do të duhej t’i pamundësojnë dukuritë<br />
e vlerësimit joobjektiv,faljen e notave<br />
në fund të vitit shkollor etj.<br />
Gjendja:<br />
» Ekziston ngjashmëri evidente e kompetencave<br />
dhe zbatimi joefikas i funksioneve nga an e Byros<br />
për zhvillimin e arsimit (BZHA).<br />
» Shërbimi pedagogjik (SHP) dhe Inspektorati<br />
shtetëror arsimor (ISHA), si organe në përbërje<br />
të Minitrisë së Arsimit dhe Shkencës (MASH).<br />
» Kompetencat e BZHA nuk korespondojnë me<br />
kapacitetet e këtij institucioni.<br />
» ISHA nuk është në gjendje ti kryej ingerencat të<br />
cilat i janë dhënë me ligjin ekzistues për inspektoratin<br />
shtetëror arsimor.<br />
»<br />
Shërbimi pedagogjik ka vetëm kompetenca<br />
teknike lidhur me tekstet shkollore.
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
Transperenca në shpalljen e rezultateve, në masë të madhe do ta përforcojë<br />
përgjegjësinë e të gjithë participientëve në arsim.<br />
Atributet kryesore të QShP do të jenë sekreti dhe objektiviteti.<br />
Plotësimi i këtyre kushteve kërkon kushte përkatëse kadrovike dhe<br />
teknike.<br />
Në QShP do të angazhohen persona me cilësi të lartë profesionale dhe personale.<br />
Për shkak të vëllimit dhe specifikës së punëve dhe nevojës së sekretit dhe<br />
sigurisë,do të sigurohen edhe kushte përkatëse hapësinore dhe teknike për<br />
punë.<br />
Kjo nënkupton objekt me regjim të veçantë të mbrojtjes, shtypshkronjë të<br />
vogël për botimin e testeve të verifikuara të njohurive,mbështetje të fuqishme<br />
informatike etj.<br />
Enti pedagogjik i RM (tani, Byroja për Zhvillimin e Arsimit (BZHA)) do të<br />
paraqesë organ profesional shtetëror me subjektivitet të veçantë juridik dhe do<br />
t’i ndërmarrë kompetencat për zhvillimin dhe përparimin e arsimit në shtet. Në<br />
kompetencë të saj do të jenë aktivitetet e ardhshme në arsimin parashkollor,fillor<br />
dhe të mesëm:<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
zhvillimi i planprogrameve mësimore;<br />
ndërtimi dhe mirëmbajtja e standardeve të njohurive dhe normativave dhe<br />
standardeve për shkollë efektive;<br />
hartimi i koncepcionit për hartimin e teksteve shkolloredhe metodologjia<br />
për vlerësimin e tyre;<br />
pjesëmarrja në vlerësimin e adekuatshmërisë së teksteve shkollore dhe librave<br />
ndihmës, konform me qëllimet dhe programin mësimor;<br />
përgatitja e programit për zhvillimin profesional të arsimtarëve;<br />
ndërtimi i programeve për aktivitete jashtmësimore dhe edukative të të<br />
rinjve në shkollat dhe institucionet shkollore;<br />
përforcimi i shërbimit pedagogjiko-psikologjik në shkolla,me përkufizim të<br />
qartë të ingerencave të kuadrit dhe fokusimi i tyre në sferën zhvillimore;<br />
ofrim i ndihmës profesionale të shkollave në sigurimin e cilësisë i cili duhet<br />
të jetë në pajtueshmëri me standardet <strong>nacional</strong>e për cilësi;<br />
mbështetja e projekteve të cilat kanë për qëllim përmirësimin e cilësisë në<br />
arsim dhe e tërë kjo në pajtim me prioritet shtetërore;<br />
vendosja e sistemit për habilitim të kuadrit arsimor;<br />
bashkëpunimi me sektorin joqeveritar;<br />
komponenta hulumtuese-zhvillimore e arsimit.
Obligimet e këtilla, para Entit pedagogjik të R.M. (tani, Byroja për zhvillimin<br />
e Arsimit (BzhA)), në mënyrë imperative e imponojnë nevojën për ekipim të tyre.<br />
Në të do të mund të punojnë kryesisht punëtorë të dëshmuar pedagogjik të<br />
cilët profesionalisht do të kryejnë veprimtarinë e tyre. Pjesën përbërëse të Entit<br />
Pedagogjik (BzhA e tanishme) do të paraqesin njësitë e saja rajonale, të cilat do<br />
të kenë statutin e qendrave ndërkomunale për zhvillim dhe sigurim të cilësisë në<br />
arsim.<br />
Qendra për arsim të mesëm profesinal (QAMP) do t’i ndërmarrë kompetencat<br />
për zhvillim dhe përparim të arsimit të mesëm profesional dhe sigurimin e<br />
cilësisë në të njëjtin. QAMP do t’i përqëndrojë aktivitet e saja në përforcimin e<br />
punësimit të të rinjëve dhe të rriturve dhe krijimin e kushteve për punën e pandërprerë<br />
të tyre dhe inkluzionit social.<br />
Fushat në të cilët ai e objektivizon veprimtarinë e vet janë arsimimi i mesëm,<br />
pas i mesëm dhe arsimimi i të rriturve. Në kuadër të kompetencave të saja, QAMP<br />
do t’i realizoj këto aktivitete:<br />
» bashkëpunimi me ekonominë, biznes sektorin dhe sektorin joqeveritar,<br />
» ndërtimi dhe mirëmbajtja e standardeve të njohurive dhe normativeve dhe<br />
standardeve për shkollë efektive,<br />
» hartimi i koncepcioneve për hartimin e teksteve shkollore dhe metodologjisë<br />
për vlerësimin e tyre,<br />
» pjesëmarrja në vlerësimin e adekuatshmërisë të teksteve shkollore dhe librave<br />
ndihmës konform qëllimeve dhe programit mësimor,<br />
» ofrim i ndihmës profesionale të shkollave në sigurimin e cilësisë, i cili duhet<br />
të jetë në pajtueshmëri me standardet <strong>nacional</strong>e për cilësi,<br />
» përpilimi i koncepteve për llojet e ndryshme të arsimit të mesëm dhe të lartë<br />
profesional,<br />
» përpilimi i sistemit të kualifikimeve profesionale,<br />
» përpunimi i standardeve për profesione,<br />
» definimi i rajoneve të punës,vërtetimi dhe propozimi i profileve arsimore për<br />
nivele të ndryshme të kualifikimeve profesionale,<br />
» zhvillimin dhe inovimin e planprogrameve mësimore për arsimim të mesëm<br />
profesional dhe ofrimi i ndihmës përkatëse profesionale për implentimin e<br />
tyre,<br />
» arsimimi dhe stërvitja e arsimtarëve,<br />
» vërtetimi i normativave dhe standardeve për mësim teorik dhe praktik,<br />
» përcjellja e tregut të punës dhe hulumtimi i nevojave arsimore,<br />
»<br />
informimi dhe orientimi profesional i të rinjëve,
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
0<br />
»<br />
»<br />
mbështetja e projekteve të cilët kanë për qëllim përparimin e cilësisë në arsim<br />
dhe tërë kjo në pajtueshëmri me prioritet shtetërore<br />
shkollimi dhe stërvitja (parakualifikimi dhe rikualifikimi) i të rinjëve dhe të<br />
rriturve<br />
Duke pasur parasysh vëllimin e gjërë dhe karakterin e aktiviteteve që QAMP<br />
do t’i realizojë, ajo afirmohet vetvetiu si qendër për zhvillim profesional i të rinjve<br />
dhe të rriturve dhe paraqet lidhje kyçe midis institucioneve arsimore dhe tregut<br />
të punës. Nga aspekti i zgjerimit dhe mirëmbajtjes të kompetencave të punës të<br />
të rinjëve dhe të rriturve, vendosja e lidhjes me tregun e punës dhe ngritja e kompetencave<br />
të fuqisë punëtore në shtet, QAMP do të ketë rëndësi të veçantë.<br />
* * *<br />
<strong>Programi</strong>t për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë do të<br />
paraqesë kornizë sipas së cilës do të realizohet aktiviteti i Ministrisë së<br />
Arsimit dhe Shkencës, deri në vitin 2015. Pjesë përbërëse e këtij <strong>Programi</strong> janë<br />
programet për: arsim parashkollor dhe fillor, arsim të mesem dhe pas të mesëm,<br />
arsim të lartë, arsimim të të rriturve, IKT në arsim, finansimi, legjislativa dhe<br />
zhvillimi profesional.<strong>Programi</strong> për zhvillim do të përsoset vazhdimisht, pa marrë<br />
parasysh ndërrimin e politikës së pushtetit. <strong>Programi</strong> për zhvillimin e arsimit do<br />
të jetë obligim për çdo qytetar në Republikën e Maqedonisë.
<strong>Programi</strong> <strong>PËr</strong> zhvillimin e<br />
edukimit dhe arsimimit<br />
Parashkollor >>>>>>>>>>>><br />
grupi punues:<br />
suzana kiranxhiska, koordinatore<br />
liljana samarxhiska - Panova<br />
mr. Florina shehu<br />
dr. lena damovska<br />
dr. tatjana atanasovska
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në republikën e maqedonisë 2005-2015<br />
62
PROGRAMI PËR ZHVILLIMIN<br />
E EDUKIMIT DHE ARSIMIMIT<br />
PARASHKOLLOR<br />
1. MISIONI I E EDUKIMIT DHE ARSIMIMIT PARASHKOLLOR<br />
Misioni e edukimit dhe arsimimit parashkollor në Republikën e Maqedonisë<br />
është qasja e barabartë dhe përfshirja maksimale e fëmijëve të moshës<br />
parashkollore, me forma dhe programe nga më të ndryshmet, të dizenjuara<br />
sipas trendeve bashkëkohore dhe njohurive më të reja shkencore nga fusha e<br />
zhvillimit të fëmijëve.<br />
Nënsistemi për edukim dhe arsimim parashkollor paraqet një pjesë nga<br />
sistemi global edukativ-arsimor në Republikën e Maqedonisë, veprimtaria bazë<br />
e të cilit është edukimi dhe arsimimi i fëmijëve prej moshës 8-mujore deri në<br />
fillim të shkollimit. Njohuritë më të reja nga teoria e zhvillimit të trurit, flasin për<br />
rëndësinë e madhe të viteve të hershme nga fusha e zhvillimit të fëmijëve.<br />
Me programet e ndryshme për fëmijë të moshës parashkollore duhet që<br />
çdo fëmije t’i mundësohen kushte më të volitshme për zhvillimin e tërësishëm<br />
të potencialeve të tij. Në periudhën vijuese do të angazhohemi për përfshirje<br />
maksimale të fëmijëve të moshës 3 deri në 6-vjeçare me qëllim që të mundësojmë<br />
kushte për fillim të barabartë në shkollën fillore dhe lidhje funksionale me nënsistemin<br />
e ardhshëm – arsimin fillor. Duhet të sigurohet përfshirje maksimale me<br />
forma të ndryshme të edukimit parashkollor të fëmijëve nga grupet e lëndueshme<br />
(fëmijë që jetojnë në rajone ekonomikisht të pazhvilluara, fëmijë nga familje<br />
socialisht të rrezikuara, fëmijë romë, fëmijë me pengesa në zhvillimin psiko-fizik<br />
etj.).<br />
2. TRENDET BASHKËKOHORE NË EDUKIMIN<br />
DHE ARSIMIMIN PARASHKOLLOR<br />
Dhjetë vitet e fundit, edukimi dhe arsimimi parashkollor, në numrin më të<br />
madh të vendeve të botës, është ngritur në nivel të prioritetit kombëtar në kuadër<br />
të sistemeve globale edukative-arsimore.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e<br />
edukimit dhe arsimimit<br />
parashkollor<br />
63<br />
I
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në republikën e maqedonisë 2005-2015<br />
64<br />
Qasja e hershme deri te ndonjë formë të edukimit dhe arsimimit parashkollor<br />
dhe efektet afatgjate në këtë participim arsimor lënë shenjë të suksesit në<br />
shkollimin e përgjithshëm vijues mbi çdo individ.<br />
Gjithashtu, krahas procesit të socializimit, që në mënyrë parësore e<br />
mundësojnë të gjitha programet parashkollore, mbetet fakti se fëmijët edukimi<br />
i të cilëve ka filluar në fëmijërinë e hershme, kanë qasje pozitive ndaj shkollës<br />
dhe është e vogël mundësia se ata do ta lëshojnë shkollimin para kohe. Fillimi<br />
i hershëm i arsimimit ofron mundësi të barabarta arsimimi dhe tejkalim të<br />
pengesave fillestare të cilat i sjell mjedisi i pavolitshëm social dhe kulturor nga<br />
i cili vijnë fëmijët, zhvillohet një person pozitiv, aktiv, kreativ dhe human, i cili<br />
beson në vetvete dhe i respekton të tjerët.<br />
Pikërisht për këtë arsye, në kuadër të sistemit global edukativ-arsimor, në<br />
pjesën më të madhe të vendeve të botës, edukimi dhe arsimimi parashkollor<br />
merr trajtim dhe rëndësi të barabartë me nënsistemet tjera.<br />
Në punën edukative arsimore me fëmijët, gjithçka u nënshtrohet mundësive<br />
dhe nevojave zhvillimore çdo fëmije individualisht. Në pajtim me qëllimet<br />
e edukimit dhe arsimimit në sistemin edukativ-arsimor në Maqedoni dhe të<br />
mundësive zhvillimore dhe moshatare të fëmijës, kurikulumet kombëtare<br />
përmbajnë qëllime dhe obligime globale të cilat më vonë operacionalizohen,<br />
varësisht nga nevojat konkrete të fëmijës, kushtet dhe nevojat në mjedisin lokal.<br />
Mjedisi lokal duhet të sigurojë kushte për zhvillim dhe mësim të sigurt për çdo<br />
fëmijë. Gjithashtu, është e domosdoshme që të respektohen besimet kulturore,<br />
gjuhësore dhe religjioze të fëmijëve.<br />
Në periudhën vijuese në kuadër të edukimit dhe arsimimit parashkollor,<br />
krahas qëndrimit tërëditor të fëmijëve në kopshte, në nivel lokal do të ishte<br />
mirë që të promovohen forma të shkurtëra të përfshirjes, varësisht nga nevojat<br />
ekzistuese, mundësitë dhe interesat në mjedisin lokal. Këto forma të përfshirjes<br />
do të mund të jenë institucionale, jashtinstitucionale dhe alternative të përfshirjes<br />
së fëmijëve parashkollor. Kjo tanimë është edhe normativisht e rregulluar me<br />
Ligjin për ndryshime dhe plotësime të Ligjit për mbrojtjen e fëmijëve nga viti 2004<br />
(neni 20) dhe ka të bëjë me „fëmijët prej tre deri në gjashtë vjet nga vende të<br />
varfëra ose demografikisht të rrezikuara”.<br />
Këto do të ishin me kohëzgjatje të ndryshme dhe do të kishin të bëjnë<br />
me aspekte të ndryshme nga zhvillimi i personalitetit fëmijëror apo në mënyrë<br />
integrale si model i programit të shkurtuar për fëmijët parashkollor, përsëri, në<br />
pajtim me nevojat e mjedisit lokal.<br />
Varësisht nga nevojat dhe mundësitë lokale, kopshtet mund të ofrojnë<br />
kurikulume autentike lokale dhe programe individuale, të cilat kanë të bëjnë me<br />
një kategori të caktuar fëmijësh, me qëllime dhe obligime të caktuara saktësisht.<br />
Kjo strategji hapë perspektiva dhe qasje për fëmijët me nevoja të posaçme, për
fëmijët jashtëzakonisht të talentuar, për grupet e lëndueshme të fëmijëve dhe të<br />
gjithë ata fëmijë të cilëve u nevojitet ndihmë dhe përkrahje.<br />
Mjedisi lokal dhe kushtet konkrete në të do të diktojnë cilat nga format e<br />
lartëpërmendura të përfshirjes së fëmijëve parashkollor mund të jetësohen dhe<br />
të funksionojnë suksesshëm në komunën.<br />
Vendosja e këtillë e sistemit të edukimit dhe arsimit parashkollor në mjediset<br />
më të vogla, në start jep mundësi për rritjen e përfshirjes së fëmijëve parashkollor<br />
me ndonjë formë të shkurtër të edukimit dhe arsimimit parashkollor. Gjithashtu,<br />
format e shkurtëra të përfshirjes domosdo do t’i promovojnë grupet me moshë<br />
të përzier si tendencë bashkëkohore në metodikën e edukimit dhe arsimimit<br />
parashkollor.<br />
Në kuadër të edukimit dhe arsimimit parashkollor, kalimi i kompetencave<br />
nga niveli qendror në atë lokal, duhet ta ngrejë vetëdijen për shfrytëzim maksimal<br />
të kapaciteteve ekzistuese në mjedisin lokal për realizim të suksesshëm të<br />
veprimtarisë edukative-arsimore. Gjithashtu, në kuadër të komunave të caktuara,<br />
duhet të promovohen të gjitha mundësitë për përfshirje më të madhe të fëmijëve<br />
të moshës parashkollore, jo vetëm në kapacitetet ekzistuese, por edhe krijimi i<br />
kushteve për hapjen e formave të tjera institucionale (qoshqe zbavitëse, edukimi<br />
i prindërve, i fëmijëve dhe prindërve, i fëmijëve), forma jashtinsitucionale (kopsht<br />
udhëtues, forma sezonale të përfshirjes etj.) apo forma alternative të përfshirjes<br />
së fëmijëve. Kjo do të thotë mobilizim i liderëve lokal, bashkësive afariste dhe<br />
partnerëve të mundshëm për zhvillim.<br />
Krahas institucioneve ekzistuese të sistemit, partnerë duhet të kërkohen<br />
edhe në sektorin privat, sektorin e OJQ, i cili nëpërmjet projekteve më të ndryshme<br />
edhe sot është i pranishëm në të gjitha nivelet e arsimit. Kjo sidomos ka të bëjë<br />
me edukimin dhe arsimimin parashkollor (modelet e punës edukative-arsimore<br />
„Hap pas hapi”, „Mozaik” etj.). Mundësitë për ofrimin e modeleve të ndryshme<br />
të punës edukative-arsimore, si dhe modelet kompenzuese të punës me fëmijët<br />
parashkollor, te ne duhet të kërkohet në sektorin joqeveritar.<br />
Njëri nga faktorët kryesorë për realizim të suksesshëm të cilit do program<br />
dedikuar fëmijëve parashkollor është kyçja e prindërve në program. Prezenca e<br />
tyre në program është supozimi se përkrahja arsimore e fëmijëve do të vazhdojë<br />
edhe në shtëpinë e prindërve. Pikërisht për këtë arsye, bashkëpunimi me<br />
prindërit, animimi i tyre, sidomos në programin për fëmijët parashkollor është<br />
një nga faktorët për realizim të suksesshëm të çdo programi. Shembull i mirë<br />
për këtë janë të gjitha programet kompenzuese, sidomos programi më i vjetër<br />
kompenzues, HEAD-START. Në të prindërit kyçen vullnetarisht, me dëshirën e vet,<br />
e ndonjëherë fitojnë edhe mjete financiare. Efektet e bashkëpunimit të këtillë<br />
janë të vërejtshme, sidomos për fëmijët prindërit e të cilëve janë vullnetarë në<br />
program.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e<br />
edukimit dhe arsimimit<br />
parashkollor<br />
65<br />
I
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në republikën e maqedonisë 2005-2015<br />
66<br />
Në disa modele për punë edukative-arsimore, prindërit marrin pjesë edhe në<br />
procesin e planifikimit dhe realizimit të disa përmbajtjeve programore. Përvojat<br />
e deritanishme nga bashkëpunimi me prindërit janë pozitive për fëmijën, për<br />
prindërin dhe gjeneralisht, për realizimin e suksesshëm të programit.<br />
Në kurikulumin kombëtar te ne, bashkëpunimi me prindërit, edhe krahas<br />
përpjekjeve, si obligim programor shpesh është realizuar vetëm deklarativisht.<br />
Në këtë drejtim, duhet të bëhen ndryshime thelbësore. Kyçja e prindërve në<br />
aktivitetet e përditshme është veçanërisht e rëndësishme për fëmijët të cilëve u<br />
nevojitet përkrahje dhe ndihmë specifike.<br />
Iniciativa për këtë lloj bashkëpunimi duhet të dalë nga çerdhja (kopshti) i<br />
fëmijëve. Për ngritjen e kulturës pedagogjike të prindërve të fëmijëve të kyçur në<br />
kopsht, por edhe të fëmijëve të tjerë nga komuna, çerdhja, krahas formave tani<br />
më të përdorura, mund të organizojë këshillimore pedagjogjike-psikologjike për<br />
prindërit.<br />
3. SFIDAT E EDUKIMIT DHE ARSIMIMIT PARASHKOLLOR<br />
Ngjarjet dhe ndryshimet rrjedhëse të shoqërisë ndikojnë mbi përcaktimin<br />
e sfidave të edukatës parashkollore në Republikën e Maqedonisë, duke sjellë<br />
e duke krijuar në kontinuitet veprimin dhe determinimin e tyre të përbashkët.<br />
Vendosja e sotme e edukimit parashkollor në sistemin e tërësishëm arsimor në<br />
vend, si dhe inovacionet dhe reformat në fushën e decentralizimit të shoqërisë<br />
përballë trendeve botërore bashkëkohore në edukatën parashkollore, domosdo<br />
e inicojnë nevojën nga ndryshimet cilësore dhe thelbësore të cilat do të mund<br />
të japin përgjigje në mënyrë të suksesshme dhe gjithëpërfshirëse mbi kërkesat,<br />
nevojat dhe kushtet e vendosura. Rritja e përfshirjes të të gjithë fëmijëve me<br />
edukatë parashkollore paraqet kusht themelor për ngritjen e cilësisë dhe<br />
mobilitet vertikal të gjeneratave në sistemin arsimor, si edhe ndaj përpjekjeve<br />
për mësim të përjetshëm.<br />
Me edukimin dhe arsimimin parashkollor, fëmijët i pasurojnë përvojat dhe<br />
në mënyrë sistematike përgatiten për fillim të suksesshëm në shkollën fillore.<br />
Krahas socializimit primar, në kopshtin e fëmijëve parashkollor u sigurohen<br />
kushte për zhvillimin e potencialeve të tyre të përgjithshme dhe për fitimin<br />
e diturive themelero për botën që i rrethon. Ky nënsistem është sidomos i<br />
rëndësishëm për fëmijët që vijnë nga meset e deprivuara kulturore dhe sociale,<br />
sepse ndihmon që të nivelizohen pozitat fillestare të këtyre fëmijëve gjatë nisjes<br />
në shkollën fillore. Shumë hulumtime shkencore në botë dhe te ne, bëjnë të ditur<br />
se nxënësit të cilët paraprakisht kanë vizituar kopsht për fëmijë tregojnë sukses<br />
më të mirë gjatë shkollimit të mëtejmë. Gjasat për largimin e mëvonshëm nga<br />
sistemi shkollor, gjithashtu zvogëlohen. Prandaj, duhet të fillohet me ngritjen e
vetëdijes për rëndësinë e edukimit dhe arsimimit parashkollor jo vetëm në vitin<br />
para nisjes në shkollë, por edhe me një trajtim më serioz shoqëror të zhvillimit të<br />
hershëm fëmijëror, i cili do të duhej ta ngrejë si prioritet.<br />
Rrjeti i edukimit parashkollor<br />
Në edukimin parashkollor përfshihen fëmijë prej moshës 7-8-mujore deri<br />
në moshën 6-vjeçare, gjegjësisht pas përfundimit të periudhës së paraparë të<br />
pushimit të lindjes për prindërit, deri në fillimin e klasës së parë të arsimit fillor.<br />
Rrjeti i edukimit parashkollor përfshin 52 organizata punuese, me gjithsej<br />
180 objekte.<br />
Organizatat parashkollore Viti Numri<br />
Numri i tërësishëm i organizatava parashkollore 2004 52<br />
Numri i përgjithshëm i objekteve të 52 O.P. 2004 180<br />
Kapaciteti i tërësishëm i projektuar (numri i fëmijëve) 2004 24 724<br />
Kapaciteti i tërësishëm i shfrytëzuar (numri i fëmijëve 2004 20 910<br />
Kapaciteti i paplotësuar nëpër kopshtet është kryesisht në qytetet në brendi<br />
të Republikës. Kjo e dhënë tregon se ekziston mundësi për përfshirje më të madhe<br />
të fëmijëve deri në moshën 6-vjeçare me plotësimin e kapaciteteve ekzistuese.<br />
Në objektet ekzistuese të kopshteve, me format e shkurtëra të përfshirjes, do të<br />
mund të përfshihen edhe rreth 6% nga numri i përgjithshëm i fëmijëve. Për një<br />
përfshirje edhe më të madhe të fëmijëve të moshës parashkollore do të nevojitet<br />
shfrytëzimi apo adaptimi i objekteve ekzistuese në mjedisin lokal (pallate të<br />
kulturës, shtëpi të pionerëve, bashkësi lokale etj.).<br />
Organizatat parashkollore janë koncentruar në vende të banuara qytetare,<br />
e rrallë herë në vende më të mëdha të banuara fshatare (vetëm në tre fshatra).<br />
Prandaj, përfshirja e fëmijëve parashkollor në rajonet fshatare deri tani bëhej me<br />
grupet e çerdheve në shkollat fillore, vetëm vitin në para nisjes në shkollë fillore.<br />
Në të ardhmen, në rast se ekziston kapacitet i pashfrytëzuar në disa shkolla<br />
fillore, atje do të mund të përfshihen fëmijët e moshës më të vogël. Përfshirja e<br />
fëmijëve parashkollor në këto mjedise mund të rritet me përdorimin e formave<br />
të tjera alternative të punës edukative-arsimore (kopshte udhëtuese, forma<br />
jashtinstitucionale etj.).<br />
Përfshirja e fëmijëve në edukim parashkollor<br />
Në Maqedoni, në vitin 2004, në edukim parashkollor u përfshinë gjithsej<br />
36.177 fëmijë deri në 7 vjet, apo 20.517 në organizatat parashkollore dhe 15.660<br />
në çerdhet në shkollat fillore (tabela nr.1). Kjo paraqet rreth 20,43% të numrit të<br />
përgjithshëm të fëmijëve - 177.050 në moshë deri në 6 vjet.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e<br />
edukimit dhe arsimimit<br />
parashkollor<br />
67<br />
I
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në republikën e maqedonisë 2005-2015<br />
68<br />
Përfshirja e fëmijëve në vitin para nisjes në shkollë, në vitin 2004 ishte<br />
82,23%. Në pjesën më të madhe të vendeve të Evropës, përfshirja e fëmijëve në<br />
vitin para nisjes në shkollë është 99,9-100%.<br />
Tabela nr . 1.<br />
Numri i grupeve dhe fëmijëve të përfshirë në veprimtarinë e arsimimit parashkollor<br />
në 2004/2005<br />
Përfshirja e fëmijëve Numri i grupeve Numri i fëmijëve<br />
Foshnjore 282 2 707<br />
Kopshte 729 14 564<br />
Çerdhe në kuadër të kopshteve<br />
165 3 246<br />
Çerdhe në sh.f. 847 15 660<br />
GJITHSEJ 2 023 36 177<br />
(Burimi: MPPS dhe MASh tetor 2004)<br />
Tabela nr. 2<br />
Numri i grupeve për fëmijë të moshës parashkollore, në çerdhet në kuadër të shkollave<br />
fillore, sipas gjuhës në të cilën realizohet veprimtaria<br />
Gjuha e realizimit<br />
të veprimtarisë<br />
Grupet<br />
2003/04<br />
Përfshirja<br />
e fëmijëve<br />
2003/04<br />
%<br />
2003/04<br />
Grupet<br />
2004/05<br />
Përfshirja<br />
e fëmijëve<br />
2004/05<br />
%<br />
2004/05<br />
maqedonisht 521 9 154 62.62 556 9 667 61.73<br />
shqip 228 5 146 35.20 260 5 482 35.00<br />
turqisht 15 244 1.68 26 433 2.74<br />
serbisht 5 74 0.50 5 78 0.50<br />
GJITHSEJ 769 14 618 100 847 15 660 100<br />
Sa i përket përfshirjes së fëmijëve në moshë parashkollore në grupet e çerdhes<br />
në kuadër të shkollave fillore sipas gjuhës në të cilën realizohet veprimtaria,<br />
mund të konstatohet se viti shkollor 2004/2005 ka rritje të numrit të grupeve të<br />
çerdheve dhe numrit të fëmijëve, siç vijon: në maqedonisht rritje e grupeve për<br />
35 dhe e fëmijëve për 513; në shqip rritje e grupeve për 32 dhe e fëmijëve për<br />
336; në turqisht rritje e grupeve për 11 dhe e fëmijëve për 189. Njëra nga arsyet<br />
e rritjes së grupeve dhe fëmijëve në grupet e çerdheve në kuadër të shkollave<br />
fillore janë ndryshimet e Ligjit për arsim fillor (Gazeta zyrtare e RM, nr. 63/2004),<br />
që parasheh përfshirje të fëmijëve të moshës gjashtëvjeçare. Gjithashtu, për këtë<br />
kontribuuan edhe ndryshime të tjera ligjore nga fusha e mbrojtjes së fëmijëve<br />
dhe vetadministrimit lokal.
Decentralizimi<br />
Decentralizimi në edukimin dhe arsimimin parashkollor, gjeneralisht do të<br />
thotë kalimi gradual i kompetencave dhe ingerencave nga niveli qendror në atë<br />
lokal.<br />
Më konkretisht, kjo do të thotë kalimi i kompetencave sa i përket përgjegjësisë<br />
për formimin e kopshtit për fëmijë, kalimi i kompetencave për mirëmbajtjen e<br />
kopshteve të fëmijëve, përgjëgjësi për financim të pjesërishëm nga buxheti lokal,<br />
krijimi i kushteve për hyrje të kapitalit privat, krijimi i kushteve për krijimin e<br />
kurikulumit lokal sipas nevojave të të gjitha subjekteve të interesuara, liri më<br />
të madhe gjatë punësimit të kuadrit profesional, administrativ, ndihmës dhe<br />
udhëheqës etj.<br />
Gjithashtu, në nivel lokal duhet të krijohen të gjitha kushtet për zhvillim<br />
të drejtë psiko-fizik të të gjithë fëmijëve që nuk janë përfshirë me ndonjë formë<br />
institucionale të organizuar të përfshirjes. Çdo komunë duhet të krijojë kushte të<br />
volitshme për organizimin e formave të tjera jashtinstitucionale dhe alternative<br />
në përfshirjen e fëmijëve parashkollor. Kjo drejtpërdrejtë do të kushtëzohet nga<br />
nevojat dhe mundësitë konkrete të komunës.<br />
Financimi<br />
Financimi i edukimit dhe arsimimit parshkollor është nën ingerenca të<br />
Ministrisë së Punës dhe Politikës Sociale dhe është rregulluar me Ligjin për<br />
mbrojtjen e fëmijëve.<br />
Financimi i edukatës parashkollore, gjegjësisht organizatat parashkollore,<br />
parashihet në <strong>Programi</strong>n për mbrojtjen e fëmijëve dhe sipas tij në vitin 2005<br />
parashihen mjete në lartësi prej 718.351.000,00 denarë (apo 55,84%), për<br />
veprimtarinë e kopshteve të fëmijëve dhe pushimoreve për fëmijë.<br />
Sa u përket pagave, qirave dhe kompenzimeve, Ministria e Punës dhe<br />
Politikës Sociale për vitin 2005 do të ndajë 658.801.000,00 denarë. Në pikën e<br />
mjeteve të ndara për edukatë parashkollore nuk parashihen asçfarë mjetesh për<br />
përsosje profesionale të kuadrit edukativ-arsimor, ndërsa 7% janë paraparë për<br />
rikonstruim dhe pajisje.<br />
Demokracia dhe rregullativa ligjore<br />
Sa u përket ndryshimeve dhe plotësimeve ligjore nga sfera e edukimit<br />
parashkollore duhet të sigurohet demokratizim cilësor dhe transparent,<br />
decentralizim dhe liberalizim të edukimit parashkollore, si pjesë integrale e<br />
sistemit arsimor. Gjithashtu, nevojitet tejkalimi i ndarjes së ingerencave mes<br />
MPPS dhe MASh. Në fakt, financimi i veprimtarisë së institucioneve parashkollore<br />
është nën kompetenca të MPPS dhe rregullohet me Ligjin për mbrojtjen e fëmijëve,<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e<br />
edukimit dhe arsimimit<br />
parashkollor<br />
69<br />
I
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në republikën e maqedonisë 2005-2015<br />
70<br />
ndërsa MASh është përgjegjëse për programet për punën edukative-arsimore<br />
dhe mbikëqyrjen profesionale të realizuesve të këtyre programeve. Për shkak<br />
të ndarjes së ingerencave, ndonjëherë ndodhë jokoordinim mes dy ministrive<br />
dhe dallim sa u përket prioriteteve për zhvillimin dhe avancimin e edukimit dhe<br />
arsimimit parashkollor.<br />
Vendosja programore<br />
Në sferën e edukatës parashkollore janë bërë inovacione të rëndësishme<br />
në vendosjen programore të edukimit dhe arsimimit parashkollor. Si më të<br />
rëndësishme veçohen: „Hap pas hapi”, projekt metodik, i cili filloi në vitin 1994<br />
dhe i cili realizohet në të gjitha institucionet parashkollore në gjithsej 650 grupe<br />
edukative-arsimore, „Inkluzion i fëmijëve me nevoja të posaçme”, i cili filloi në<br />
vitin 1998 dhe „Edukata qytetare”, Crighton J (1996), Republic of Macedonia –<br />
Education rehabilitation project identification, World Bank; Ministria e Arsimit dhe<br />
Kulturës Fizike (1998) etj. Efektet e projekteve janë inkuadruar në dokumentet<br />
e reja programore të hartuara nga Ministria e Arsimit dhe Shkencës, gjegjësisht<br />
Byroja për zhvillim të arsimit.<br />
Integrimi evropian<br />
Trendet të cilat sjellin deri te afrimi i vendeve të Bashkimit Evropian kanë të<br />
bëjnë me:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
përmirësimin dhe afrimin maksimal të cilësisë së edukimit parashkollor;<br />
përfshirjen më të madhe të fëmijëve të moshës parashkollor, me theks mbi<br />
fëmijët prej 3 deri 6-vjeçar;<br />
rritjen e cilësisë së trajnimit inicial të edukatorëve dhe bashkëpunëtorëve<br />
profesional;<br />
përmirësimin e pajisjes së tërësishme të kopshteve (mobilje, didaktikë,<br />
mjete teknike etj.);<br />
hapjen e kopshteve ndaj familjeve dhe bashkësisë lokale;<br />
inkuadrimin e fëmijëve me nevoja të posaçme arsimore;<br />
vendosjen e sistemit për përsosje të vazhdueshme profesionale të kuadrit;<br />
licencimin dhe sertifikimin edhe të institucionit edukativ-arsimor edhe të<br />
kuadrit edukativ-arsimor.
4. PARIMET THEMELORE PËR ZHVILLIMIN E EDUKIMIT DHE<br />
ARSIMIMIT PARASHKOLLOR<br />
Decentralizimi dhe liberalizimi<br />
Në periudhën vijuese, përgjegjësia për çështjet kryesore arsimore do të rritet<br />
në nivel loakl dhe ne nivelin e kopshteve për fëmijë, në llogari të koncentrimit të<br />
përgjegjësisë në nivel qendror. Kështu, rindarja e fuqisë dhe përgjegjësisë nga<br />
shteti në nivel lokal do të fokusohet në:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
kalimin e përgjegjësisë për krijimin e kopshteve për fëmijë;<br />
kalimin e përgjegjësisë për financim të pjesërishëm nga buxhetet lokale dhe<br />
mirëmbajtja e kopshteve nga ana e vetë institucioneve dhe autoriteteve lokale;<br />
krijimin e kushteve për formimin e kopshteve private;<br />
kalimin e përgjegjësisë për ndjekje të vazhdueshme dhe kontroll intern të<br />
këshillave prindëror dhe autoriteteve lokale;<br />
dhënien e lirisë më të madhe kopshtit të fëmijëve gjatë punësimit të edukatorëve,<br />
kuadrit administrativ, shërbimit profesional dhe kuadrit udhëheqës,<br />
kështu që do të ketë pjesëmarrje të rëndësishme të subjekteve të interesuara<br />
lokale, sidomos të prindërve;<br />
krijimin e mundësive për përgatitje, shtypje dhe distribuim të mjeteve didaktike;<br />
kalimin e përgjegjësisë për trajnimin e edukatorëve dhe kuadrit udhëheqës<br />
në bazë të programeve të akredituara për trajnimin e kuadrit edukativ-arsimor.<br />
Vendosja e formave joformale dhe jashtinstitucionale si forma të barabarta<br />
të arsimit parashkollor;<br />
dhënia e obligimit për arsimim parashkollor shkollave në rajonet rurale, ku<br />
nuk ka kopshte (zhvillimi i hershëm fëmijëror, trajnimi i prindërve, forma të<br />
shkurtëra, grupe të përziera);<br />
shfrytëzimi dhe adaptimi i objekteve të tjera në mjedisin lokal.<br />
Në këto kushte shteti do t’i ketë ingerencat dhe përgjegjësitë për: legjislativën;<br />
financimin e pjesërishëm; kontrollin ekstern të cilësisë së punës së kopshteve<br />
për fëmijë; akreditimin e programeve për trajnim të kuadrit edukativ-arsimor dhe<br />
udhëheqës; licencimin e kompetencave, veprimtarinë dhe titujt e edukatorëve<br />
dhe drejtorëve; caktimin e kurikulumit shtetëror të cilin i cili duhet ta respektojë<br />
çdo kopsht për fëmijë; financimin publik.<br />
Kopshtet e fëmijëve duhet t’i përforcojnë aktivitetet e veta për ndikim më të<br />
madh dhe më efikas në rrethin e vet më të ngushtë dhe më të gjerë social.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e<br />
edukimit dhe arsimimit<br />
parashkollor<br />
71<br />
I
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në republikën e maqedonisë 2005-2015<br />
72<br />
Parimet e cilësisë<br />
Përpjekje e përbashkët e institucioneve profesionale, organizatave dhe<br />
shoqatave në shtetin tonë edhe më tej do të jetë edukim dhe arsimim parashkollor<br />
cilësor për të gjithë. Duhet të punohet mbi ngritjen dhe mirëmbajtjen e edukimit<br />
dhe arsimimit parashkollor cilësor dhe efikas, që nënkupton:<br />
1.<br />
2.<br />
3.<br />
4.<br />
5.<br />
6.<br />
programe cilësore për punë edukative-arsimore;<br />
realizim efikas dhe cilësor i programeve edukative-arsimore në grupet me<br />
fëmijë parashkollor;<br />
sigurimi i kushteve optimale për realizimin e punës edukative-arsimore;<br />
përmirësimi i edukatës iniciale i kuadrit edukativ-arsimor;<br />
përsosje profesionale e vazhdueshme dhe cilësore e kuadrit ekzistues edukativ-arsimor;<br />
përgatitja e standardeve dhe indikatorëve për: edukimin dhe arsimimin<br />
parashkollor për fëmijët e çdo moshe zhvillimore, për edukator efikas dhe<br />
për kopsht efektiv të fëmijëve.<br />
Parimet e përgjegjësisë qytetare<br />
Fëmija në grupin edukativ është në qendër të vëmendjes, respektohet si<br />
person dhe inkuadrohet si subjekt në procesin edukativ-arsimor. Respektimi<br />
i tjetrit është baza e raporteve demokratike në procesin edukativ-arsimor.<br />
Respektimi i personalitetit të fëmijës nënkupton vetërespektim të edukatorit dhe<br />
respektim të njerëzve të tjerë dhe mirëkuptim dhe respekt të faktit zhvillimor se<br />
fëmija bëhet person në bazë të asaj që të tjerët (prindërit, edukatorët) e llogarisin<br />
si të tillë dhe veprojnë në pajtim me këtë.<br />
Duke e respektuar parimin e demokracisë, edukatori do t’i lejojë fëmijës<br />
të zgjedhë aktivitete të ndryshme. Edukatori duhet të planifikojë aktivitete të<br />
ndryshme, të përdorë metoda të ndryshme të punës, me theks mbi metodat e<br />
mësimit aktiv. Është i domosdoshëm edhe fleksibiliteti në organizimin hapësinor<br />
dhe orar të jetës dhe punës në grup.<br />
Nëpërmjet situatave të ndryshme të organizuara dhe jetësore, fëmija takon<br />
dhe fiton përvoja të ndryshme të drejtpërdrejta jetësore dhe nuk është vetëm i<br />
mësuar. Ai mëson nëpër jetën dhe për jetën.<br />
Parimet e barazisë<br />
Nevojitet sigurimi i kushteve të barabarta për zhvillim optimal të fëmijës së<br />
moshës parashkollore. Gjithashtu, nevojitet krijimi i gjerë dhe fleksibil i kushteve<br />
për indkuadrimin e fëmijëve me nevoja të posaçme në grupet e rregullta dhe<br />
individualizim në planifikimin dhe realizimin e punës edukative-arsimore.
Duhet të respektohen dallimet gjinore, prejardhja sociale dhe kulturore.<br />
Gjithashtu, gjatë zgjedhjes së aktiviteteve, mjeteve dhe materialeve, duhet të<br />
respektohen dallimet dhe multikulturalizmi, që fëmijëve u mundëson kultivimin<br />
e identitetit të vet dhe fitimin e përvojave dhe diturive për dallimin e njerëzve dhe<br />
kulturave.<br />
Parimet e transparencës<br />
Që të sigurohet zhvillimi i fëmijës në kontekst të jetës, duhet të sigurohet që<br />
procesi edukativ-arsimor të jetë i hapur ndaj të gjitha institucioneve në të cilat<br />
fëmija jeton, zhvillohet dhe komunikon. Duke e respektuar familjen si faktor të<br />
parë edukues, ai duhet në mënyrë parësore të jetë i hapur ndaj saj, si edhe ndaj<br />
rrethit në përgjithësi, me të gjitha specifikat e veta.<br />
Në kushte të decentralizimit, nga ana tjetër, kopshti i fëmijëve do të vendosë<br />
bashkëpunim aktiv me të gjitha subjektet lokale dhe me aktivitetet e veta do të<br />
marrë pjesë në ngritjen e atraktivitetit dhe renomesë së komunës.<br />
Kontribut të madh sa i përket kësaj problematike kishte fillimi i realizimit<br />
të projektit „Hap pas hapi”, edhe atë nëpërmjet: edukimit të bashkëpunëtorëve<br />
profesional, edukatorëve dhe drejtorëve, botimi i literaturës dhe materialeve<br />
profesionale, angazhimi i prindërve si asistentë të edukatorëve (duke inkuadruar<br />
këtu edhe trajnimin e tyre, që më vonë e zgjeronin te prindërit tjerë). Efektet nga<br />
projektet në këtë fushë janë inkuadruar edhe në dokumentet e reja konceptuale<br />
dhe programore në nivel kombëtar.<br />
Mbetet që në programet e Fakultetit Pedagogjik dhe Institutit të Pedagogjisë<br />
të inkuadrohet një lëndë e re, për bashkëpunimin me prindërit.<br />
Parimet e integrueshmërisë<br />
Në aktivitetet e veta, fëmija merr pjesë me të gjitha aspektet e personalitetit<br />
të vet. Ai e mbikëqyrë botën në tërësinë e tij, që në mënyrë imperative e<br />
imponon nevojën e veprimit edukativ-arsimor mbi tërësinë e personalitetit të<br />
tij, e jo vetëm mbi aspektet zhvillimore të mëvetësishme. Në funksion të kësaj,<br />
programet për punë edukative-arsimore dhe realizimi i tyre do të mbështeten mbi<br />
integrueshmërinë e qëllimeve dhe përmbajtjeve.<br />
Për efikasitet më të madh të edukimit dhe arsimimit te ne, është e<br />
domosdoshme një lidhje më e fuqishme e edukimit dhe arsimimit parashkollor<br />
dhe fillor në të gjitha nivelet: lidhje programore, bashkëpunim i kuadrit edukativ<br />
dhe arsimor, këmbim të informatave zyrtare dhe shfytëzim të dosjes së fëmijës<br />
në emër të ndjekjes permanente dhe objektive në zhvillimin dhe arritjen e çdo<br />
fëmije gjatë kalimit në shkollën fillore.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e<br />
edukimit dhe arsimimit<br />
parashkollor<br />
73<br />
I
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në republikën e maqedonisë 2005-2015<br />
74<br />
FUSHA KYÇE PËR INTERVENIM, INSTRUMENTE<br />
DHE REZULTATE TË PRITURA<br />
Në pajtim me përpjekjet për sigurimin e barazisë arsimore të të gjithë<br />
qytetarëve të Republikës së Maqedonisë, pa dallim të moshës, gjinisë, përcaktimit<br />
fetar, përkatësisë etnike, gjendjes shëndetësore dhe gjendjes sociale dhe<br />
financiare, në kuadër të edukimit dhe arsimimit parashkollor duhet:<br />
Të identifikohen faktorët të cilët sjellin deri te apstenimi arsimor i fëmijëve<br />
parashkollor dhe sigurimi i kushteve për rritje maksimale të përfshirjes së<br />
fëmijëve të grupave të moshave më të vogla (tre deri në pesë vjet). Bruto<br />
përfshirja e fëmijëve në edukimin parashkollor në RM – 20,43%. Kjo ka të<br />
bëjë kryesisht me fëmijët nga dy deri në pesë vjet. (Burimi: ESHS, 2002).<br />
Të krijohen kushte të barabarta për realizim të suksesshëm të procesit edukativ-arsimor<br />
në kopshtet e fëmijëve, pa dallim të lokacionit të kopshtit (komuna<br />
të zhvilluara – të pazhvilluara; mjedise urbane – rurale);<br />
Të bëhet përpjekje maksimale për rritjen e numrit të fëmijëve parashkollor<br />
në kopshtet të cilat gjenden në mjedise më pak të zhvilluara (ka të bëjë<br />
në mënyrë të njëjtë, për lagjet e varfëra të qytetit, lagjet fshatare dhe lagjet<br />
rome);<br />
Të sigurohet logjistikë përkatëse: adekuatshmëri të infrastrukturës, disponimi<br />
me kuadër përkatës, qasje fizike deri te kopshtet, sidomos në mjediset<br />
rurale (ka të bëjë me mjedise ku kjo është fare e pamundshme).<br />
Të përmirësohet cilësia e kuadrit edukativ-arsimor – e edukatorëve, njëkohësisht<br />
duke siguruar beneficione të caktuara për të gjithë edukatorët të<br />
cilët do të pranonin punë në rajone të pazhvilluara dhe më pak të zhvilluara.<br />
Numri më i madh i të punësuarve në kopshte janë me arsim të mesëm.<br />
Gjithashtu, si zvogëlohet mosha e fëmijëve, ashtu zvogëlohet edhe niveli i<br />
arsimit të kuadrit. (Kjo ka të bëjë me kuadrin edukativ-arsimor i cili punon<br />
me fëmijë të moshës 8 deri në 24-muajshe). Nevojitet që të rritet përfaqësimi<br />
i bashkëpunëtorëve profesional (muzikor, pedagogë të artit figurativ, bashkëpunëtorë<br />
të tjerë profesional, sepse numi i tyre është tejet i vogël).<br />
<br />
të sigurohen kushte për inkluzion të fëmijëve me nevoja të posaçme në kopshtet<br />
ekzistuese për fëmijë (sigurimi i ekipit profesional, organizim adekuat<br />
hapësinor dhe kohor të procesit edukativ-arsimor).
AVANCIMI I NGRITJES INTELEKTUALE DHE TË NXËNIT E MËSIMIT<br />
Promovimi i institucionit edukativarsimor efektiv<br />
Promovimi i institucionit efektiv edukativ-arsimor duhet të fillojë që nga<br />
institucionet parashkollore edukative-arsimore. Nevojitet që çdo institucion<br />
edukativ-arsimor të përpiqet t’i arrijë dhe t’i realizojë karakteristikat e institucionit<br />
efektiv edukativ-arsimor. Prandaj çdo institucion edukativ-arsimor duhet të<br />
krijojë:<br />
<br />
<br />
<br />
Mision, qëllimet, vlera dhe besime dhe përgjegjësi të ndara mbi tërë kolektivin<br />
për sukses të institucionit të tyre edukativ-arsimor<br />
Klimë pozitive e cila kontribuon për mësim – mjedis stimulativ për mësim,<br />
mundësi për mësim aktiv, përgjegjësi, sjellje pozitive, inkuadrim të familjes<br />
dhe bashkësisë lokale<br />
Pritje të larta për të gjithë – si në raport të kërkesave që janë vendosur para<br />
fëmijëve, ashtu edhe në kërkesat e kuadrit edukativ-arsimor, kolegjialitet,<br />
përsosje e vazhdueshme profesionale dhe mësim i përjetshëm, përgatitje që<br />
të ndërmerren rreziqe, vlerësim i vazhdueshëm i zhvillimit fëmijëror.<br />
Avancimi i punës edukativearsimore<br />
Institucioni cilësor edukativ-arsimor nuk mund të paramendohet pa kuadër<br />
cilësor dhe përgjegjës edukativ-arsimor dhe udhëheqës. Vetëm me besim të<br />
fuqishëm në përmirësimin e vazhdueshëm të punës së vet, gatishmëri për<br />
pranimin e rreziqeve dhe ndryshimeve, hulumtim i vazhdueshëm dhe pranim i<br />
metodave të reja të cilat janë treguar në praktikë, punë ekipore, sinqeritet dhe<br />
të qenit në disponim për nevojat e shfrytëzuesve, gatishmëri për bashkëpunim<br />
dhe sinqeritet ndaj bashkësisë më të afërt dhe më të gjerë, mund të arrihet deri<br />
te avancimi i punës edukative-arsimore.<br />
Kuadri i cili punon me fëmijët e moshës parashkollore duhet të jetë<br />
profesionalisht i aftësuar për detyrat që i kryen. Ai gjithashtu duhet vazhdimisht<br />
të përsoset dhe të aftësohet për përmbajtje dhe metoda të reja për punë me<br />
fëmijët. Kuadri edukativ-arsimor në organizatat parashkollore, shkollat fillore,<br />
si dhe personat profesional të cilët praktikojnë forma të tjera të përfshirjes së<br />
fëmijëve të moshës parashkollore, duhet t’i kenë si pikënisje parimet vijuese:<br />
Përgjegjësi – që nënkupton obligim të vazhdueshëm të fëmijëve që t’u<br />
krijohen kushte sa më të mira për zhvillimin e tyre të tërësishëm.<br />
Cilësi – aspiratë të vazhdueshme për përmirësimin e kushteve për mësimin<br />
dhe zhvillimin e fëmijëve<br />
Iniciativë – si tipar i cili bashkë me kreativitetin dhe dëshirën për vendosjen<br />
e risive, duhet të jenë shtytësit e vazhdueshëm drejt përmirësimit të punës<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e<br />
edukimit dhe arsimimit<br />
parashkollor<br />
75<br />
I
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në republikën e maqedonisë 2005-2015<br />
76<br />
edukative-arsimore dhe gjatë kësaj ekzistojnë mundësi për shfrytëzim maksimal<br />
të potencialeve kreative të çdo personi.<br />
Përveç këtyre tipareve, të cilat janë parakusht për avancimin e punës<br />
edukative-arsimore, nevojitet që të vendoset edhe një sistem i ndjekjes dhe<br />
vlerësimit të vazhdueshëm të punës së institucioneve edukative-arsimore,<br />
nëpërmjet: evaluimit, supervizionit dhe evaluimit ekstern.<br />
Ndarja e deritanishme e ingerencave për edukimin dhe arsimimin<br />
parashkollor mes Ministrisë së Punës dhe Politikës Sociale dhe Ministrisë së<br />
Arsimit dhe Shkencës linte shumë hapësirë për lënien pas dore të cilësisë. Me<br />
vendosjen e sistemit për ndjekje të vazhdueshme do të vendosen kushte për<br />
avancim të vazhdueshëm të institucionit edukativ-arsimor.<br />
Përforcimi i sistemit për trajnim inicial dhe përsosje profesionale të<br />
kuadrit arsimor dhe udhëheqës<br />
Planet dhe programet e fakulteteve të cilat e përgatisin kuadrin edukativarsimor,<br />
nuk i plotësojnë në tërësi kërkesat e sistemit bashkëkohor të edukimit<br />
dhe arsimimit. Përveç në përjashtime të rralla, arsimi i kuadrit edukativ-arsimor<br />
mbështetet në praktikën tradicionale pedagogjike. Për shkak të kësaj, nevojitet<br />
ndryshimi i planeve dhe programeve arsimore të këtyre fakulteteve dhe metodave<br />
të punës të cilat përdoren gjatë realizimit të këtyre planeve dhe programeve.<br />
Përqindja e punës praktike të studentëve, në mënyrë të dukshme është më e<br />
vogël në raport me punën praktike të studentëve në vendet e zhvilluara në Evropë<br />
dhe në botë, ku përqindja e punës praktike arrin edhe 50%. Nevojitet lidhje<br />
shumë më e madhe e këtyre institucioneve të arsimit të lartë me institucionet<br />
parashkollore, sidomos gjatë vitit të fundit të studimeve (përqindja e punës<br />
praktike në disa vende në vitin e fundit të studimeve është 70%).<br />
Pas marrjes së diplomës universitare, para se të punësohet çdo edukator<br />
duhet domosdo të kalojë një vit nëpër fazën e stazhimit apo inkuadrimit në<br />
punë.<br />
Përsosja e vazhdueshme profesionale e kuadrit edukativ-arsimor dhe<br />
udhëheqës, duhet të kuptohet si proces i cili për qëllim përfundimtar të vetin<br />
ka përmirësimin e edukimit dhe arsimimit për të gjithë fëmijët. Diploma një<br />
herë e fituar s’guxon të jetë garancë për punësim të përhershëm, por nevojitet<br />
zgjerim i diturisë një herë të fituar me përvoja dhe informata të reja, të cilat do të<br />
ndihmojnë në zhvillimin e qasjes cilësore dhe kuptimit të praktikës edukativearsimore.<br />
Prandaj, nevojitet:
Përsosja e vazhdueshme profesionale të bëhet pjesë integrale e sistemit të<br />
arsimit në Republikën e Maqedonisë;<br />
Të shfrytëzohen modelet e mira të cilat në periudhën e kaluar zbatoheshin<br />
nga më shumë organizata ndërkombëtare dhe të vendit, si dhe materialet e<br />
shkruara të cilat u zhvilluan gjatë këtyre trajnimeve;<br />
Definimi i obligimeve të kuadrit edukativ-arsimor dhe udhëheqës sa i përket<br />
përsosjes së vazhdueshme profesionale (numër minimal dhe maksimal të<br />
orëve të trajnimit);<br />
Vendosja e sistemit të akreditimit të programeve dhe institucioneve të cilat<br />
do të sigurojnë trajnim<br />
Vendosja e procesit të sertifikimit dhe resertifikimit të kuadrit edukativ-arsimor<br />
dhe udhëheqës;<br />
Vendosja e rrjetit të qendrave për trajnim, ku do të bëhej trajnimi i kuadrit<br />
edukativ-arsimor dhe udhëheqës;<br />
Vendosja e procesit të licencimit të kuadrit edukativ-arsimor.<br />
Sigurimi i kontrollit të cilësisë<br />
Të gjitha vendet të cilat kujdesen për cilësinë e punës edukative-arsimore,<br />
në sistemin e vet të arsimit kanë vendosur standarde në të cilat qartë definohen<br />
të priturat në kuptimin e cilësisë së shërbimeve arsimore: cilësia e institucioneve<br />
edukative-arsimore, standardet e realizimit efikas dhe cilësor të programit<br />
edukativ-arsimor, standardet për kuadrot edukative-arsimore dhe standardet sa<br />
u përket arritjeve të fëmijëve.<br />
Duhet të krijohen kushte sistemore për përmirësimin e cilësisë së praktikës<br />
edukative-arsimore me vendosjen e standardeve për realizimin e programit<br />
edukativ-arsimor, të definuara në mënyrë plotësuese, me indikatorë/tregues<br />
specifik, me të cilat do të mund të kontrollohet cilësia e praktikës edukativearsimore.<br />
Çdo institucion shtetëror apo privat që do të merret me realizimin e<br />
praktikës edukative-arsimore me fëmijë të moshës parashkollore, do të duhet t’i<br />
plotësojë standardet e programit, të cilat do të kenë të bëjnë me:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Planifikimin i cili do të niset nga karakteristikat dhe interesat zhvillimore të<br />
fëmijëve;<br />
Raportin mes edukatorit dhe fëmijëve;<br />
Bashkëpunimin me familjen dhe bashkësinë lokale;<br />
Përdorimin e metodave aktive të cilat u përshtaten fëmijëve;<br />
Mjedisin stimulativ për mësim;<br />
Shëndetin dhe sigurinë.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e<br />
edukimit dhe arsimimit<br />
parashkollor<br />
77<br />
I
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në republikën e maqedonisë 2005-2015<br />
78<br />
Standardet për kuadrin edukativ-arsimor duhet të vendosen me qëllim që<br />
kuadrit edukativ-arsimor t’i jepen kahje cilësore për realizimin e praktikës së<br />
përditshme. Standardet duhet t’i mbulojnë fushat vijuese:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Individualizimin;<br />
Mjedisin për mësim,;<br />
Pjesëmarrjen e familjes;<br />
Strategjinë për fitimin e diturive të përhershme dhe të zbatueshme;<br />
Planifikimin dhe vlerësimin;<br />
Zhvillimin e vazhdueshëm profesional;<br />
Inkluzionin social.<br />
Ekzistimi i standardeve të këtilla është parakusht për realizimin e evaluimit<br />
në praktikën edukative-arsimore. Evaluimi mund të bëhet në disa nivele:<br />
<br />
<br />
<br />
vetë kuadri edukativ-arsimor mund të bëjë vetevaluim të punës së vet;<br />
evaluimi i institucioneve edukative-arsimore;<br />
evaluimi i jashtëm.<br />
Duhet të krijohen metoda për licencimin dhe sertifikimin e institucionit<br />
edukativ-arsimor dhe të kuadrit edukativ-arsimor.<br />
NGRITJA E PARTICIPIMIT SOCIAL<br />
Qytetërimi aktiv<br />
Drejtimi gjeneral i zhvillimit të shoqërisë në Republikën e Maqedonisë është<br />
në drejtim të ndërtimit të një shoqërie të shëndoshë qytetare, e cila mbështetet<br />
mbi funksionimin e principeve të demokracisë. Vërtetim për këtë drejtim të<br />
lëvizjes janë iniciativat, projektet dhe ligjet e shumta shoqërore, të cilat paraqesin<br />
përpjekje që shoqëria të mbështetet në shembujt e demokracive të zhvilluara.<br />
Promovimi i shoqërisë qytetare, por edhe praktikimi i tij fillon që nga sistemi<br />
parashkollor i edukimit dhe arsimimit, kështu që në masë të madhe ndiqen<br />
trendet evropiane dhe botërore në këtë drejtim. Sistemi parashkollor, duke u<br />
mbajtur me pjesën e vet të përgjegjësisë sa i përket ndërtimit të demokracisë<br />
dhe shoqërisë qytetare edhe sipas mënyrës në të cilën funksionon me mundësi<br />
ligjore, dyert e tij të jenë të hapura për bashkëpunim me të gjitha faktorët relevant<br />
të cilët në mënyrë të caktuar praktikojnë iniciativë aktive qytetare, por edhe sipas<br />
indikatorëve të tjerë, ka sukses të madh sa i përket edukimit të fëmijëve në frymën<br />
e qytetërimit aktiv dhe ndërtimit të botës demokratike.<br />
Në pjesën e aktiviteteve të cilat e promovojnë qytetërimin aktiv dhe<br />
kontribuojnë në ndërtimin e vetëdijes qytetare është edhe realizimi i projektit të<br />
titulluar: Arsimimi qytetar – rrugë drejt shoqërisë qytetare, i cili që nga viti shkollor
2000/2001 filloi të realizohet në kuadër të edukimit dhe arsimimit parashkollor.<br />
Me të janë përfshirë grupet e mëdha dhe ato të çerdheve në kopshtet e fëmijëve<br />
dhe grupet edukuese me qëndrim gjysmëditor në shkollat fillore. Nëpërmjet<br />
realizimit të katër koncepteve në fakt realizohen qëllime të cilat kanë të bëjnë<br />
me vendosjen e bazave të vetëdijes qytetare te fëmijët e vegjël. Për këtë qëllim<br />
është hartuar edhe literaturë përkatëse profesionale, material punues për fëmijët<br />
dhe për edukatorët. Pas kalimit të disa viteve nga implementimi i këtij projekti<br />
nga ana e bartësve të tij: CRS dhe Byroja për zhvillimin e arsimit në Republikën<br />
e Maqedonisë, është konstatuar se qëllimet realizohen në nivel të kënaqshëm,<br />
me vërejtje se dobësi të caktuara janë vërejtur në pjesën e zhvillimit të aftësive<br />
interaktive, që është një indikator i cili duhet seriozisht të merret parasysh.<br />
Konceptet të cilat janë pjesë e këtij programi fëmijët i drejtojnë kah vlerat e<br />
caktuara të përgjithshme njerëzore, i inkuadrojnë në të ndryshmen dhe nevojën<br />
e respektimit të saj, si dhe njohjen e të drejtave të tyre, por edhe obligimeve.<br />
Sa i përket trajnimit inicial të kuadrit edukativ për realizimin e koncepteve<br />
të parapara, mund të thuhet se në Fakultetin Pedagogjik në Manastir ekziston<br />
një lëndë e veçantë e cilat titullohet “Arsim qytetar me metodikë”, që paraqet<br />
mbulim të drejtëpërdrejtë të punës edukative-arsimore me përgatitjen teorike<br />
dhe metodike të kuadrit edukues. Në institucionet tjera të arsimit të lartë, të cilat<br />
përgatisin kuadër edukativ, nuk ekziston një zgjidhje e tillë, por aftësimi mbetet në<br />
domenin e fushave të tjera metodike dhe pikave teorike të kësaj problematike.<br />
Perspektivat dhe planifikimi<br />
Konceptet të cilat deri më tani ishin pjesë e punës praktike edhe më tej<br />
mbeten pjesë e saj, me atë që lihet mundësia për praktikimin e qasjeve të tjera<br />
në realizimin e drejtpërdrejtë të asaj që do të thotë vetëdije qytetare. Vëmendje<br />
të veçantë duhet t’i kushtohet tejkalimit të dobësive të vërejtura sa i përket nivelit<br />
të pamjaftueshëm të zhvillimit të aftësive për bashkëpunim, tolerancë, respektim<br />
të mendimit të tjetrit etj. Në këtë plan, do të ishte shumë e rëndësishme që të<br />
gjenden forma të përsosjes profesionale të kuadrit edukativ nëpërmjet të të cilit<br />
do të hulumtohen qasje në përforcimin e kësaj komponente të punës.<br />
Në kuadër të arsimit inicial të kuadrit arsimues është e domosdoshme të<br />
përkushtohet vëmendje më e madhe në inkuadrimin e më shumë përmbajtjeve<br />
në program, të cilat i trajtojnë problemet e paqes, të drejtat e njeriut, të drejtat<br />
e fëmijës, dallimet kulturore mes fëmijëve, inter-kulturaliteti, multikultura. Kjo<br />
duhet të ndiqet me përgatitje përkatëse metodike, përgatitje praktike, e cila për<br />
edukatorët do të jetë e dobisë më të madhe.<br />
<br />
Në bazë të kësaj, në periudhën vijuese duhet:<br />
të formohen relacione partnerike mes vetadministrimit lokal, MASh, BZhA<br />
dhe OJQ, për shkak të aksioneve të koordinuara në fushën e arsimit qytetar<br />
në sistemin parashkollor;<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e<br />
edukimit dhe arsimimit<br />
parashkollor<br />
79<br />
I
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në republikën e maqedonisë 2005-2015<br />
80<br />
<br />
të realizohen dokumentet programore në të cilat janë inkuadruar qëllimet<br />
dhe përmbajtjet e arsimit qytetar.<br />
Krijimi i kushteve për aktivitete vullnetare<br />
Volontimi si formë e participimit shoqëror i njerëzve në Republikën e<br />
Maqedonisë, fatkeqësisht nuk ka traditë dhe nuk ka formë masovike, siç është<br />
rasti me vendet me traditë të pasur demokratike. Ky konstatim vlen edhe për<br />
prezencën e tij në kuadër të sistemit në edukimin dhe arsimimin parashkollor,<br />
edhe pse ai ofron një mundësi të realtë që volontimi të bëhet pjesë e punës së tij<br />
të përditshme.<br />
Perspektiva dhe planifikime<br />
Periudha që vijon duhet t’i përkushtohet qasjes ndaj realizimit praktik të<br />
mundësive ligjore për realizimin e aktiviteteve vullnetare në institucionet e<br />
sistemit parashkollor në edukim dhe arsimim. Mbulesa ligjore e aktiviteteve<br />
të tilla është siguruar me sjelljen e ndryshimeve dhe plotësimeve të Ligjit për<br />
mbrojtjen e fëmijëve, me të cilin parashihet që të mundësohet hyrje në këtë<br />
lloj aktivitetesh të cilat do të realizoheshin nga ana e njerëzve kompetent.<br />
Njëkohësisht, kjo do të thotë se në këto institucione është mundësuar ligjërisht<br />
që në avancimin e punës edukative-arsimore do të mund të marrin pjesë njerëz<br />
të cilët më parë kanë punuar si edukatorë. Këtë mund ta bëjnë studentë të cilët<br />
krahas obligimeve për kryerjen e rregullt të pjesës praktike të ligjeratave, në<br />
kuadër të këtyre institucioneve, me hyrjen në trendet e reja të studimit sipas<br />
kredi-transfer sistemit, munden në bazë vullnetare të realizojnë aktivitete në<br />
to. Gjithashtu, si vullnetarë do të mund të inkuadrohen persona me status të<br />
praktikantit, si edhe persona të cilët dëshirojnë të fitojnë përvojë praktike në<br />
këtë drejtim, e nuk janë të punësuar. Edhe më e rëndësishme është se në rolin e<br />
vullnetarit mund të paraqiten edhe prindër të cilët në mënyra të ndryshme mund të<br />
inkuadrohen në pasurimin e punës së institucioneve. Në kuadër të aktiviteteve të<br />
Ministrisë së Punës dhe Politikës Sociale, është miratuar <strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
dhe realizimin e mbrojtjes së fëmijëve, në të cilin gjithashtu thuhet se për arritjen<br />
e këtyre qëllimeve do të ndërmerren aktivitete programore të cilat propozojnë<br />
shfrytëzimin e të gjitha mjeteve dhe formave të mundshme, duke e inkuadruar<br />
edhe vullnetarizmin, në kuadër të bashkëpunimit të organizatave joqeveritare,<br />
personave juridik dhe fizik. Në këtë mënyrë, planifikohet që të realizohet njëri<br />
aspekt i vullnetarizmit, i cili do të thotë hapje e këtyre institucioneve ndaj rrjedhave<br />
shoqërore, gjatë së cilës fiton edhe sistemi parashkollor, por edhe shoqëria. Në<br />
periudhën e cili vijon, planifikohet që të sillet rregullativë ligjore me ndihmën e të<br />
cilës do të rregullohen aktivitetet qytetare, me të cilën do të pengohet mundësia<br />
e manipulimeve dhe keqpërdorimeve të mundshme, të cilat janë të mundshme
gjatë praktikimit të këtij lloji të aktiviteteve. Kjo sidomos është e rëndësishme për<br />
shkak të faktit se të gjitha këto iniciativa duhet të vijnë nga ana e vetadministrimit<br />
lokal, i cili me ndihmën e kësaj rregullative do të sigurojë mbrojtje dhe cilësi. Që<br />
të sigurohet aktivizimi i vullnetarëve në aktivitetet e përditshme në kopshtin e<br />
fëmijëve, nevojitet harmonizimi i të gjitha akteve ligjore të ministrive kompetente<br />
për realizimin e aspekteve të ndara të punës së kopshteve.<br />
<br />
<br />
<br />
Për realizimin e kësaj do të duhet:<br />
Arritja e përfishrjes më të madhe në sistemin e edukimit dhe arsimimit<br />
parashkollor të sa më shumë fëmijëve, nëpërmjet zhvillimit dhe disperzionit<br />
të aktiviteteve programore, të cilat vijnë nga ana e sektorit të OJQ, në kuptimin<br />
e organizimit të aktiviteteve edukative programore; jetësimi i formave<br />
joformale të ofertave për fëmijët dhe për prindërit; formë e shkurtuar e përfshirjes<br />
në kuadër të shkollave fillore; forsimi i formave jashtinstitucionale të<br />
aktiviteteve edukative<br />
Qasje ndaj organizimit të sistemit i cili do t’i përfshijë aktivitetet vullnetare,<br />
të shoqëruar me rregullativën ligjore<br />
Hapja e institucioneve të sistemit parashkollor për aktivitete vullnetare në<br />
to, për shkak të përmirësimit të cilësisë së punës edukative-arsimore në to.<br />
Pengimi i ekskluzionit<br />
Gjendja dhe proceset<br />
Problemi me ekskluzionin e fëmijëve me nevoja të posaçme është një<br />
sfidë serioze për të gjitha shoqëritë, duke e inkuadruar edhe tonën. Zgjidhja e<br />
tërësishme e problemit me ekskluzion social të kategorive të caktuara të njerëzve<br />
në një shoqëri, si dhe vendosja e bazave të participimit social të karakterit aktiv,<br />
te pjesa më e madhe e popullatës duhet të fillojë që në sistemin parashkollor<br />
të edukimit. Sigurimi i inkluzionit arsimor i fëmijëve me nevoja të posaçme në<br />
kuadër të sistemit të edukimit dhe arsimimit parashkollor është një nga qëllimet<br />
prioritare të sistemit edukativ-arsimor parashkollor. Në modelin e Maqedonisë të<br />
arsimit inkluziv, me termin fëmijë me nevoja të posaçme nënkuptohet: fëmijë me<br />
pengesa në zhvillimin psiko-fizik; fëmijë të verbër dhe me të shikuarit e dobët;<br />
fëmijë të shurdhër dhe me të dëgjuarit e dëmtuar; fëmijë me pengesa në të folurit;<br />
me invaliditet trupor; me sëmundje kronike; me pengesa në sjellje; me vështirësi<br />
në mësim; me probleme emocionale; pa prindër; nga familje me marrëdhënie të<br />
ngatërruara; nga familje kulturalisht të deprimuara; fëmijë të cilët nuk e njohin<br />
gjuhën në të cilën udhëhiqet puna edukative-arsimore; fëmijë të refugjatëve dhe<br />
personave të zhvendosur dhe fëmijë të talentuar.<br />
Në kuadër të sistemit parashkollor, inkluzioni i këtyre grupeve të fëmijëve<br />
ka vendosje të vet normative në ndryshimet dhe plotësimet e Ligjit për mbrojtjen<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e<br />
edukimit dhe arsimimit<br />
parashkollor<br />
81<br />
I
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në republikën e maqedonisë 2005-2015<br />
82<br />
e fëmijëve. Për këtë qëllim është paraparë që me ta të punojnë persona<br />
profesionalisht të aftësuar, duke siguruar cilësi në punë. Gjithashtu, është dhënë<br />
bazë ligjore edhe sa i përket prishjes së barrierave sa i përket gjuhës, me atë që<br />
me ligj është garantuar e drejta e pjesëtarëve të bashkësive të tjera etnike të cilët<br />
janë përfaqësuar në përqindje të konsiderueshme, të cilëve maqedonishten nuk<br />
e kanë gjuhë amtare, punën edukative-arsimore duhet ta ndjekin në gjuhën e vet<br />
amtare.<br />
Perspektiva dhe planifikime<br />
Duke patur parasysh faktin se tanimë kemi praktikë pozitive në sistemin<br />
tonë edukativ-arsimor sa i përket inkuadrimit të fëmijëve me nevoja të posaçme<br />
dhe kemi përvoja konkrete pozitive, në të ardhmen do të duhet të punohet në<br />
tejkalimin e dobësive të paraqitura, si dhe në avancimin e praktikës. Aktivitetet<br />
në të ardhmen do të duhet të drejtohen kah inkuadrimi më i madh dhe më i<br />
hershëm (deri në moshën pesëvjeçare të jetës) dhe kah ngritja e vetëdijes së<br />
prindërve për nevojat e përfshirjes së kësaj kategorie të fëmijëve. Veçanërisht<br />
do të duhet të punohet me prindërit e fëmijët të bashkësive etnike, nga mjediset<br />
etnike, ku ende një përqindje e madhe e tyre nuk ka asçfarë forme të përfshirjes<br />
për fëmijët parashkollor në përgjithësi. Mundësitë ligjore të cilat i jep Ligji për<br />
vetadministrim lokal e imponojnë nevojën e ndihmës nga ana e Ministrisë së<br />
Arsimit, si dhe të Byrosë për zvhillimin e arsimit, pushteteve lokale në pjesën e<br />
përgatitjes profesionale në aktivitetet programore të cilat i planifikon pushteti<br />
lokal nëpërmjet trupave të tij profesionale. Vetadministrimi lokal do të duhet të<br />
gjejë mënyrë që ta zgjerojë dhe ta zhvillojë rrjetin e institucioneve në të cilat do të<br />
pranohen fëmijët e moshës parashkollore, me shfrytëzimin e të gjitha kapaciteteve<br />
në disponim, me qëllim që përqindje sa më e madhe e fëmijëve parashkollor të<br />
inkuadrohen në sistemin e edukimit dhe arsimimit parashkollor. Me këtë do të<br />
mundësohet edhe qasje më e madhe e fëmijëve me nevoja të posaçme, të cilët në<br />
këtë mënyrë do të fitojnë ndihmë dhe përkrahje, zhvillim maksimal të mundshëm<br />
të potencialeve të tyre, kështu që te ta do të krijohet ndjenja e inkuadrimit të<br />
tërësishëm në jetën shoqërore, në vend të ndjenjës së braktisjes dhe lënies<br />
anash. Gjithsesi, bashkëpunimi i institucioneve profesionale dhe personave nga<br />
Ministria e Shëndetësisë do të duhet të jetë prioritet, me qëllim që të sigurohet<br />
identifikimi me kohë dhe trajtimi i hershëm i këtyre fëmijëve.<br />
Me inkuadrimin e këtyre fëmijëve në sistemin e edukimit dhe arsimimit<br />
parashkollor, fëmijët e tjerë do të mësohen dhe do t’i pranojnë këta fëmijë të<br />
tillë siç janë, do të mësohen t’u ndihmojnë, por edhe të bashkëpunojnë me ta<br />
dhe të jenë tolerant. Kjo do të kontribuojë më vonë që si qytetarë të rritur të mos<br />
sillen para kësaj kategorie të njerëzve me pabesim dhe me paragjykime dhe në<br />
mënyrë të drejtë t’i edukojnë fëmijët e vet. Për këtë qëllim do të duhet që deri në<br />
maksimum të shfrytëzohen mundësitë të cilat i jep angazhimi vullnetar, sektori
joqeveritar, përkrahja e prindërve, personave dhe institucioneve profesionale,<br />
të cilat do të ndihmojnë në realizimin e programeve cilësore, por edhe forma të<br />
ndryshme të përfshirjes së fëmijëve parashkollor të cilët kanë nevoja të posaçme<br />
arsimore.<br />
Në dokumentet e reja programore për arsim dhe edukim parashkollor<br />
janë inkuadruar edhe efekte pozitive nga projekti „Arsimi inkluziv”. Aksioni<br />
i përbashkët i institucioneve parashkollore, sektorit joqeveritar, shërbimeve<br />
profesionale të cilat merren me trajtimin e një lloji të caktuar të nevojave të<br />
posaçme te fëmijët, si dhe krijimi i lobit të fuqishëm të prindërve me aktivitete<br />
të cilat do të mundësojnë që të qaset drejt zgjerimit të kësaj iniciative arsimore.<br />
Në këtë mënyrë, do të arrihet përfshirja e dëshiruar, do të hartohen programe<br />
cilësore për punë, do të edukohen prindërit, do të angazhohen të gjithë faktorët<br />
në disponim dhe do të kursehen mjete dhe do të ngrihet niveli i vetëdijes për<br />
nevojat e edukimit dhe arsimimit sistematik të këtyre fëmijëve, që në periudhën<br />
parashkollore. Fëmijët do ta forcojnë vetëbesimin dhe do të lirohen nga ndjenjat<br />
e shumta negative të cilat i pengojnë më tej në jetë që të bëhen anëtarë aktiv në<br />
jetën shoqërore.<br />
Kuptohet se e tërë kjo duhet të shoqërohet me inkuadrimin e kuadrit<br />
edukativ në sistemin e përsosjes profesionale i cili do t’i aftësojë në mënyrë<br />
metodike për realizimin e aktiviteteve me këto fëmijë. Për këtë ekziston vërtetim<br />
nga ana e Byrosë për zhvillimin e arsimit, e cila i ndjek aktivitetet e deritanishme<br />
projektuese prej ku vijnë njohuri se te edukatorët tanimë nuk ekzistojnë qëndrimet<br />
paraprake negative sa i përket kësaj praktike dhe se një pjesë e madhe e tyre do<br />
të inkuadroheshin në to në rast se aftësohen në mënyrë përkatëse profesionale.<br />
Krahas kësaj, duhet të mendohet edhe për inkuadrimin e ndryshimeve të caktuara<br />
në arsimin inicial të kuadrit arsimor, me atë që gjatë kësaj do të inkuadroheshin<br />
përmbajtje, por edhe trajnim praktik, i cili do t’i afronte specificitetet e këtij lloji<br />
të punës.<br />
Me rëndësi të veçantë është rritja e përfshirjes së fëmijëve të cilët janë<br />
në kategorinë e fëmijëve me nevoja të posaçme, të cilët maqedonishten nuk e<br />
kanë gjuhë amtare, me qëllim që t’u sigurohet fillim i barabartë në procesin e<br />
edukimit, gjegjësisht kur të hyjnë në arsimin e obligueshëm, të mos i ndjejnë<br />
pasojat negative për shkak të mosnjohjes së gjuhës maqedonase. Programet e<br />
ndryshme arsimore me kohëzgjatje të ndryshme kohore, të cilat do të projektohen<br />
për mjediset në të cilat nuk ka institucione parashkollore, e në të cilat fëmijët<br />
e moshës parashkollore nga rradha e <strong>nacional</strong>iteteve është edhe një detyrë<br />
prioritare, të cilën duhet ta realizojnë ekipet profesionale të vetadministrimit<br />
lokal me ndihmën e Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës, Byrosë për zhvillim të<br />
arsimit, prindërit, OJQ-sektori dhe të gjithë personat dhe institucionet e tjera që<br />
mund të japin kontributin e vet në këtë.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e<br />
edukimit dhe arsimimit<br />
parashkollor<br />
83<br />
I
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në republikën e maqedonisë 2005-2015<br />
84<br />
Për këto qëllime nevojitet të shfrytëzohen mundësitë ligjore për organizimin<br />
e ndonjë forme të përfshirjes me kohëzgjatje dhe intenzitet të ndryshëm kohor,<br />
në objektet të cilat do të adaptoheshin për këtë dedikim, por edhe mundësia<br />
për organizimin e të ashtuquajturave aktivitete jashtinstitucionale, të cilat<br />
organizohen nga kopshti i fëmijëve dhe realizohen nga edukatorët dhe personat<br />
e tjerë profesional.<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Aktivitetet në periudhën vijuese duhet të fokusohen në:<br />
disperzionin e formave të përfshirjes deri te një numër sa më i madh i fëmijëve<br />
në mjedise të ndryshme, për shkak të përfshirjes së fëmijëve të përkatësisë<br />
së ndryshme fetare dhe etnike;<br />
aktivitete propagandistike për shkak të ngritjes së vetëdijes nga nevoja për<br />
përfshirjen e fëmijëve me nevoja të posaçme në sistemin e edukimit dhe<br />
arsimimit parashkollor të rregullt<br />
puna sistemore me prindërit e fëmijëve me nevoja të posaçme nëpërmjet<br />
ndërtimit të sistemit për edukimin e tyre;<br />
kalimi nga aktivitetet projektuese në aktivitete të cilat do të ishin pjesë integrale<br />
e punës së sistemit të rregullt të edukimit dhe arsimimit parashkollor;<br />
aftësim profesional i kuadrit edukativ për punën me fëmijët me nevoja të<br />
posaçme në nivel të arsimit inicial, si dhe përsosjes profesionale të tij;<br />
zhvillimi i bashkëpunimit sistemor mes institucioneve të sistemit parashkollor<br />
dhe institucioneve profesionale të cilat ofrojnë ndihmë në punën me<br />
fëmijët me nevoja të posaçme, për shkak të zbulimit të tyre me kohë dhe<br />
dhënien e ndihmës profesionale;<br />
zhvillimi i formave dhe programeve të ndryshme të përfshirjes të cilat do të<br />
bashkëveprojnë me nevojat e ndryshme të fëmijëve me nevoja të posaçme.<br />
INKUADRIMI I IKT NË KUADËR TË SISTEMIT PARASHKOLLOR<br />
Gjendja dhe proceset<br />
Mbajtja e hapit me trendet botërore e imponon nevojën që mjetet e IKT të<br />
fillojnë të shfrytëzohen që në periudhën parashkollore, me qëllim që të mos<br />
humben mundësitë e vlefshme të cilat i ofron kjo periudhë e zhvillimit të njeriut.<br />
Në vendin tonë, pajisja e institucioneve parashkollore me mjetet e IKT është<br />
në nivel minimal. Kjo do të thotë se në këto institucione nuk ekziston mundësia<br />
që ato të shfrytëzohen në procesin e edukimit dhe arsimimit. Bazat teorike në<br />
pedagogjinë parashkollore tërheqin vëmendjen mbi mundësinë dhe nevojën e<br />
inkuadrimit të mjeteve të IKT në kuadër të sistemit parashkollor edhe si mjete për
përkrahje teknologjike të punës edukative-arsimore, por edhe si objekt i studimit<br />
të mënyrës së funksionimit të tyre. Ajo që në një dozë të caktuar mungon është<br />
aftësimi metodologjik i kuadrit edukativ veç të punësuar për shfrytëzimin e tyre<br />
në procesin edukativ-arsimor.<br />
Perspektiva dhe planifikime<br />
Gjatë muajit korrik 2002, Kuvendi i Republikës së Maqedonisë miratoi<br />
deklaratë - Rekomandime për zhvillim të shpejtuar të shoqërisë informatike dhe<br />
ekonomisë digjitale në R.M., me të cilën imponohet nevoja e arsimimit informatik<br />
në kontinuitet të populatës tonë. Kur janë në pyetje iniciativat në kuadër të<br />
edukimit dhe arsimimit parashkollor, duhet të tërhiqet vëmendja e hulumtimit të<br />
mënyrave me të cilat fëmijët mësojnë me ndihmën e këtyre mjeteve, për shkak të<br />
asaj se kjo ende nuk është qartësuar deri në fund dhe kërkon studim bazor.<br />
Aktivitete që duhet të vijojnë në periudhën vijuese në kuadër të edukimit<br />
dhe arsimimit parashkollor në funksion të vendosjes së bazës së shoqërisë<br />
informatike, do të jenë:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Aksion i koordinuar shoqëror në bashkëpunim me të gjitha institucionet,<br />
shoqatat, të cilat mund të ndihmojnë në pajisjen e institucioneve të sistemit<br />
parashkollor me mjetet e IKT;<br />
Bashkëpunimi me sektorin joqeveritar në shfrytëzimin e mundësive për<br />
shfrytëzimin e mjeteve të IKT, me të cilat disponon ai në institucionet e sistemit<br />
parashkollor;<br />
Zhvillimi i programeve për edukim dhe arsimim parashkollor në të cilat do<br />
të inkuadrohej aspekti i arsimimit elementar informatik, si dhe inkuadrimi<br />
i përmbajtjeve të cilat do t’i njohtojnë këta fëmijë me mjetet e IKT, do t’u<br />
ndihmojnë që të zhvillojnë shkathtësi për shfrytëzimin e tyre, e njëkohësisht<br />
imponojnë shfrytëzimin në procesin e fitimit të diturisë me ndërmjetësimin<br />
e tyre;<br />
Intervenimi në kuadër të arsimimit inicial të kuadrit edukativ me sjelljen e<br />
standardeve dhe kompetencave në të cilat do të inkuadrohen edhe kompetencat<br />
për shfrytëzim të drejtë të këtyre mjeteve në punën edukative-arsimore;<br />
Zhvillimi i sistemit të përsosjes profesionale të kuadrit edukativ në trajnimin<br />
e të cilit do të hyjë edhe ky aspekt;<br />
Përgatitja e softverit edukativ, i cili do të shfrytëzohet për nevojat e fëmijëve<br />
në këtë moshë me përmbushjen dhe kontrollin e standardeve dhe normave<br />
të cilat duhet të respektohen gjatë përgatitjes së tij;<br />
Vendosja e bashkëpunimit më të afërt me prindërit, për shkak të fitimit të<br />
përkrahjes dhe mirëkuptimit të tyre për rëndiësinë që e ka ky aspekt i punës<br />
me fëmijët;<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e<br />
edukimit dhe arsimimit<br />
parashkollor<br />
85<br />
I
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në republikën e maqedonisë 2005-2015<br />
86<br />
KONKLUZIONE PËRMBYLLËSE<br />
1. Duke patur parasysh rëndësinë e edukimit dhe arsimimit parashkollor,<br />
imponohet nevoja që në të ardhmen në Republikën e Maqedonisë çdo fëmijë<br />
të jetë i përfshirë në ndonjë lloj edukimi dhe arsimimi parashkollor.<br />
Zgjidhjet e mundshme duhet të gjenden siç vijon:<br />
1.1. Shfrytëzim i tërësishëm i hapësirës dhe kuadrit ekzistues në kopshtet e<br />
fëmijëve.<br />
Me marrjen e kuadrit i cili do të punojë një vit përgatitor (nga shtatori i vitit<br />
2006) mund të pritet se disa grupe do të kalojnë në lokalet e shkollave fillore, e<br />
me këtë do të ketë më shumë lokale të lira në kopshtet.<br />
1.2. Respektim i tërësishëm i rregullativave ligjore për përfshirje të<br />
obligueshme të fëmijëve gjashtëvjeçar në vitin përgatitor.<br />
1.3. Shfyrtëzim i tërësishëm i hapësirës dhe kuadrit ekzistues në shkollat<br />
fillore.<br />
1.4. Organizim i formave të ndryshme të përfshirjes me programe të shkurtuara<br />
të programit edukativ-arsimor për fëmijë prej dy deri në gjashtë vjeçarë<br />
në kopshtet dhe programet e shkurtuara për vitin përgatitor në shkollat<br />
fillore në rajonet malore.<br />
1.5. Organizimi i kopshteve “udhëtuese” në vende më të vogla dhe në<br />
rajonet malore.<br />
1.6. Organizimi i institucioneve alternative me qëllim të programit gjysmëditor<br />
(shfrytëzimi i shtëpive të shprazëta të kulturës, shtëpive kooperative dhe<br />
institucioneve të ngjashme të mjedisit lokal, të cilat do të riadaptoheshin<br />
për përfshirjen e fëmijëve të moshës parashkollore nga ai mjedis me<br />
forma të ndryshme të edukimit dhe arsimit parashkollor).<br />
1.7. Organizimi dhe realizimi i programeve të shkurtuara të punës edukativearsimore<br />
me fëmijët të cilët janë në shërim më të gjatë shëndetësor.<br />
1.8. Në rast se ekzistojnë kushte për përfshirje të organizuar me cilën do<br />
formë të edukimit dhe arsimimit parashkollor në rajonet malore që të<br />
organizohet trajnim i prindërve të fëmijëve të moshës parashkollore,<br />
në drejtim të qëndrimit pozitiv për rëndësinë e arsimimit të të gjithë<br />
fëmijëve (sidomos vajzave) dhe ngritja e kulturës pedagogjike të<br />
prindërve.<br />
2. Në kopshtet e fëmijëve të organizohen aktivitete jashtinstitucionale –<br />
programe të shkurtëra me kohëzgjatje prej tri orëve në ditë, të cilat mund<br />
të përfshijnë: lojëra, aktivitete lojtore, punëtori kreative, punëtori fëmijërore<br />
nga fusha e kulturës dhe artit, aktivitete sportive etj.
3. Duhet që vazhdimisht të punohet në përsosjen permanente profesionale të<br />
kuadrit edukativ-arsimor.<br />
4. Në periudhën vijuese nevojitet inkuadrim më i madh i prindërve në kopshtet<br />
e fëmijëve dhe grupeve përgatitore në shkollat fillore.<br />
5. Vendosja e standardeve për realizimin e punës edukative-arsimore.<br />
6. Licencimi i kuadrit edukativ-arsimor.<br />
7. Përforcimi i bashkëpunimit të kopshtit me shkollat fillore, institucionet dhe<br />
shoqatat në mjedisin konkret lokal.<br />
8. Në kopshtet ekzistuese të fëmijëve të organizohen këshillimore pedagogjikepsikologjike<br />
(për çka ekzistojnë kushte hapësinore dhe kadrovike) për<br />
të gjithë prindërit e fëmijëve të moshës parashkollore, të cilët nuk janë<br />
inkuadruar në cilën do formë të edukimit dhe arsimit parashkollor, e jetojnë<br />
në komunën konkrete.<br />
9. Inkuadrim më i madh i vullnetarëve në punën e kopshteve të fëmijëve, që<br />
është rregulluar me rregullativën më të re ligjore.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e<br />
edukimit dhe arsimimit<br />
parashkollor<br />
87<br />
I
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në republikën e maqedonisë 2005-2015<br />
88
<strong>Programi</strong> <strong>PËr</strong> zhvillimin<br />
e arsimit Fillor >>>>>>><br />
grupi punues:<br />
dr. emilija simoska, koordinatore<br />
dr. snezhana adamçeska<br />
dr. Xheladin murati<br />
mitre velanoski<br />
dr. goran ajdinski<br />
dragan neddelkoviq<br />
dr. lupço kevereski
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e M\aqedonisë 2005-2015<br />
90
PROGRAMI PËR ZHVILLIMIn<br />
E ARSIMIT FILLOR<br />
Një prej përcaktimeve strategjike e lidhur për zhvillimin e Republikës së Maqedonisë<br />
është ngritja e nivelit arsimor të popullatës, e posaçërisht të fëmijëve dhe<br />
të rinjëve. Në kontekstin ekonomik në Republikën e Maqedonisë resursi njerëzor<br />
është ndoshta faktori më i rëndësishëm me ndihmën e të cilit mund të kyçemi<br />
në proceset e zhvillimit global. Njëherit reputacioni ndërkombëtar i Republikës<br />
së Maqedonisë është drejtpërdrejt i determinuar nga vendosja e standardeve<br />
të larta në arsim, përforcim i kreativitetit dhe risive, kultivimin e specifikave në<br />
dallimet kulturore si dhe përdorimi i teknologjisë informative dhe komunikative<br />
bashkëkohore.<br />
Arsimi fillor në këtë proces është i rëndësishëm parasegjithash për atë se<br />
bëhet fjalë për kontekstin e parë të rëndësishëm (jashtë familjes) ku arrihet raporti<br />
kah njohuria, përgjegjësia dhe shprehive të punës si dhe socializohet në<br />
shpirtin e vlerave shoqërore. Asnjë shkallë më e lartë arsimore nuk mundet që në<br />
tërësi t’i kompenzojë lëshimet dhe gabimet të bëra në kuadër të shkollës fillore.<br />
Ndryshimet si trend botëror në arsimin fillorë tek ne kuptohen dhe pranohen<br />
si domosdoshmëri e kushtëzuar nga nevojat për hapje dhe korrespondimin<br />
e arsimit tonë në atë të vendeve të zhvilluara. Kjo do të thotë tejkalim i një sistemi<br />
të pa standardizuar, stereotip, tradicional, përgjithësisht autoritar dhe përplot<br />
me akademizëm. Sistem i cili kultivon stil të punës në të cilin nxënësit kryesisht<br />
mbajnë mend por nuk kuptojnë, dijnë por nuk munden.<br />
Sfida të posacme për momentin, në raport me arsimin fillorë dalin nga organizimi<br />
i ri territorial dhe procesit të decentralizimit. Do të thotë rrjeti shkollorë,<br />
numri i nxënësve, transporti, konviktet e nxënësve e ngjajshëm janë çështje të<br />
cilat nuk mund të trajtohen në këtë dokument me saktësi, për atë se ndarja e re e<br />
komunave do të jepë pasqyrë të re statistikore e cila është parakusht themelor për<br />
planifikim. Në këtë kuptim disa zgjidhje janë trajtuar vetëm në nivel të aspirimit<br />
ndërsa kah operacionalizimi i tyre do të mund të arrihet pas marrjes së të dhënave<br />
të reja.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillim të arsimit fillor bazohet në të gjitha dokumentet e rëndësishme<br />
politike, ideore dhe profesionale tek ne dhe në botë. Ky program në<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e arsimit fillorII<br />
91
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e M\aqedonisë 2005-2015<br />
92<br />
tërësi korrespondon me specifikat e shtetit, dhe momentin aktual të zhvillimit në<br />
të cilin ai gjendet. Duke u udhëhequr nga qasja integrale e cila është aplikuar,<br />
në këtë dokument janë të theksuar dy momente kyce të cilat duhet ti sublimojnë<br />
të gjitha përpjekjet e shtetit dhe partnerëve të tjerë në sferën e arsimit fillorë në<br />
periudhën e ardhshme (2015): 1) Rritjen e kohëzgjatjes së arsimit të domosdoshëm<br />
si dhe 2) Promovim të arsimit fillorë efektiv. Pritet që me realizimin e këtyre<br />
qëllimeve do të tejkaloheshin një sërë problemesh të cilat paraqiten në arsimin e<br />
domosdoshëm dhe fillor (si pjesë përbërëse e tij) me çka do të arrihej kontribut i<br />
madh për mirëqenien e qytetarëvë, zhvillimin e vendit si dhe kyçjen e sukseshme<br />
të saj në proceset integruese evropiane.
1. MISIOnI I ARSIMIT FILLOR<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Zhvillim të personalitetit i cili do të mund të merr mbi vete përgjegjësi individuale,<br />
qytetare dhe familjare;<br />
Arsimim i cili i respekton dhe zhvillon nevojat individuale, interesat si dhe<br />
afinitetet e personalitetit;<br />
Zhvillim të kulturës për jetesë, arritje të njohurive, shkathtësive, aftësive,<br />
qëndrimeve dhe vlerave për botën e ndryshueshme të punës dhe jetës<br />
shoqërore;<br />
Arsim që do të mundësojë zhvillim të personalitetit të pavarur, të hapur, kritik<br />
si dhe personalitet demokratik me shkathtësi dhe kompetenca për aksion;<br />
Zhvillim të demokracisë dhe shoqërisë qytetare;<br />
Arsim i cili e përforcon ndjenjën për përkatësi ndaj bashkësisë;<br />
Socializim në frymën e vlerave të përkrahura shoqërore dhe idealeve me kultivimin<br />
e trashigimisë shpirtërore, kulturore dhe historike;<br />
Zhvillim të përgatitjes dhe vetëdijes për arsimim të përjetshëm.<br />
2. QËLLIMET E ARSIMIT FILLOR<br />
Qëllimet e arësimit fillorë universal janë në përputhje me rregullat e rekomanduara<br />
nga raporti i FBE-së i cili paraqet korrnizë orientuese me të cilën u<br />
pajtuan vendet e botës. Qëllimet e arsimit fillor janë:<br />
Qasje deri te shkollat fillore<br />
<br />
<br />
Arsimi fillor është i hapur dhe mundëson qasje për të gjithë fëmijët pa marrë<br />
parasysh gjuhën, gjininë, religjionin apo pengesat mentale dhe fizike.<br />
Arsimi fillor duhet të sigurojë ndihmë plotësuese për të gjithë nxënësit me<br />
nevoja të posaçme.<br />
Përmirësimi i të arriturave në mësim<br />
<br />
<br />
Arsimi fillor ofron qasje më të mirë drejt shkollës së mesme dhe mësimit të<br />
vazhdueshëm.<br />
Arsimi fillor i përgatit fëmijët për pjesëmarrje në shoqërinë informative.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e arsimit fillorII<br />
93
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e M\aqedonisë 2005-2015<br />
94<br />
Trajnim për shkathtësitë thelbësore jetësore;<br />
<br />
<br />
<br />
Arsimi fillor mundëson zhvillim të kompetencave kyce të secilit nxënës të<br />
domosdoshme për shoqërinë informative.<br />
Arsimi fillor e respekton zhvillimin individual dhe socializimin e përgjithshëm<br />
të fëmijëve përmes procesit të tërësishëm edukativo-arsimor.<br />
Arsimi fillor e kultivon vetëbesimin dhe e përparon demokracinë dhe harmoninë<br />
ndërpersonale.<br />
Arsimi fillor siguron kulturë të jetesës<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Arsimi fillor i shërben nevojave të shekullit 21.<br />
Arsimi fillor e zhvillon vetërespektin dhe respektin ndaj kuturave të të<br />
tjerëve.<br />
Arsimi fillor e promovon lirinë intelektuale, tolerancën dhe krijon forma të<br />
mira të bashkëpunimit mes arsimtarëve dhe fëmijëve si dhe mes shkollave<br />
dhe familjes.<br />
Arsimi fillor është i liruar nga droga dhe dhuna.<br />
Realizimi i këtyre qëllimeve duhet të mundësojë që nxënësi i cili do ta kryejë<br />
shkollën fillore:<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
Të jetë i aftë të shprehet dhe shkruaj në gjuhën amëtare;<br />
Të jetë i aftë të shprehet dhe shkruaj në gjuhën maqedone;<br />
T’i njohë dhe pranojë vlerat e përgjithshme dhe të veçanta shtetërore që të<br />
jetë i aftë për jetë në shoqërinë pluraliste demokratike;<br />
Të ketë mendim kritik dhe aftësi për zgjidhjen e problemeve;<br />
Të disponojë me shkathtësi për komunikim;<br />
Të jetë i njoftuar me kulturat dhe civilizimet e tjera dhe ti zotërojë dy gjuhë<br />
të huaja prej të cilave njëra është anglishtja;<br />
Ta njeh rëndësinë e shkencës dhe teknologjisë në shoqërinë bashkëkohore;<br />
Të ketë njohuri themelore për lëmi të ndryshëm shkencor;<br />
Të ketë aftësi elementare informatike;<br />
Të ketë ndjenjë të zhvilluar për shprehje në lëmin e arteve në përputhje me<br />
afinitetet dhe mundësitë personale;<br />
Të ketë aftesi të zhvilluara motorike përmes lojrave dhe aktiviteteve sportive,<br />
duke kuptuar përgjegjësinë për shëndetin personal, mënyrën e shëndoshë<br />
të jetesës si dhe mjedisit të shëndoshë jetësor.
3. PARIMET E ARSIMIT FILLOR<br />
Në realizimin e misionit, qëllimeve dhe detyrave arsimi fillorë si shkallë e<br />
parë e arsimit bazohet në rrespektimin e këtyre parimeve themelore:<br />
Cilësi<br />
Karakteri i domosdoshëm i arsimit fillor e imponon nevojën e mekanizmave<br />
për krijim të vazhdueshëm të standardeve dhe implementimit të metodologjisë<br />
konzistente për ndjekje analitike zhvillimore të indikatorëve kyç të suksesit dhe<br />
cilësisë së arsimit fillorë.<br />
Përfshirje<br />
Arsimi fillor do të funksionojë me përfshirje maksimale të gjeneratave me<br />
qëllim që të krijohen parakushte themelore për arsimim të mëtutjeshëm si dhe<br />
përgatitje të të rinjve për arritjen e kulturës themelore të angazhimit punues si<br />
dhe shprehive punuese për kyçje në proceset e punës.<br />
Për këtë qëllim është i nevojshëm kujdes i vazhdueshëm i pushteteve komunale<br />
për animim arsimor të familjes, prindërve dhe mjedisit në të cilin rritet<br />
fëmija-nxënës për formimin e vetëdijes për vlerat e arsimit dhe ndjenjës për nevojë<br />
individuale për arsim. Kjo posaçërisht ka të bëjë me mjediset rurale mes<br />
popullatës femërore dhe në mjedise me ndikim të theksuar të paragjykimeve dhe<br />
tradicionalizmit.<br />
Barazi, barabarsi<br />
Arsimi fillor si shkallë e garantuar kushtetuese domosdo aplikon trajtim të<br />
njëjtë të të gjithë fëmijëve, pa dallim të përkatësisë së tyre etnike, fetare dhe<br />
gjinore, gjuhës, statusit socialo-ekonomik dhe vendit të jetesës dhe aftësive /<br />
pengesave në zhvillim/mësim. Arsimi fillor është i vetëm dhe pa pagesë, realizon<br />
qëllime të njëjta dhe detyra të njëjta të drejtuara kah bartja e vlerave shoqërore të<br />
përkrahura. Obligueshmëria e arsimit fillor bazohet në barazinë e secilit individ<br />
në bashkësinë shoqërore..<br />
Qasje<br />
Arsimi fillor është i kapshëm për të gjithë qytetarët në kushte të barabarta<br />
dhe të njëjta, ai është i hapur për nevojat e zhvillimit individual të secilit individ,<br />
i afërt për të gjithë në raport me qëllimet e definuara dhe parakusht për përparim<br />
arsimor të të gjithë qytetarëve në shoqëri gjatë tërë jetës.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e arsimit fillorII<br />
95
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e M\aqedonisë 2005-2015<br />
96<br />
4. LËMITË kyÇE PËR nDËRHyRjE<br />
QËLLIMI 1. RRITjA E kOHËZGjATjES SË ARSIMIT TË DETyRUESHËM<br />
Në botë nuk ekziston model i përbashkët i arsimit të detyrueshëm e as<br />
model i vecantë i shkollave , me të cilat në tërsi do të përmbushin nevojat e popullsisë<br />
dhe të shtëetit. Në realitet , kjo nuk është e mundur.<br />
Çdo ndryshim në arsimin e detyrueshëëm doemos duhet të ketë parasysh dy<br />
aspekte të dukurisë: 1) trendet në vendet e botës, para së gjithash ato evropiane,<br />
dhe 2) specifikat e vendit ( fuqia ekonomike e shtetit, rrjeti shkollor , kapaciteti,<br />
kuadrot etj.).<br />
Arsimi i detyrueshëm (2000)<br />
VEnDI Vitet<br />
Holanda 13<br />
Belgjika 13<br />
Gjermania 13<br />
B.Madhe 12<br />
Moldavia 11<br />
Franca 11<br />
Norvegjia 11<br />
Malta 11<br />
Spanja 11<br />
Suedia 10<br />
Çekia 10<br />
Slovakia 10<br />
Irlanda 10<br />
Finlanda 10<br />
Luksemburgu 10<br />
Hungaria 10<br />
Danimarka 10<br />
Zvicrra 9<br />
Estonia 9<br />
Polonia 9<br />
Portugalia 9<br />
Austria 9<br />
Litvani 9<br />
Italia 9<br />
Sllovenia<br />
Burimi: Eurostat 2003<br />
9
Trend i përgjithshëm në botë është kohëzgjatja e arsimimit fillor, si formë<br />
më e shprehur e përgjegjësisë së shtetit, që vazhdimisht të rritet. (Aneks 1). Në të<br />
kaluarën shtetet përpiqen që përgjegjësinë e tyre dhe obligimin ndaj popullsisë<br />
ta rrumbullakësojnë me kohëzgjatjeje më të vogël të arsimit të detyrueshëm, sot<br />
të motivuar nga angazhimet për ngritjen e nivelit të arsimimit të popullsisë dhe<br />
përforcimi i kompativitetit të tyre punuesdhe shoqëror, arsimimi i detyrueshëm<br />
karakterizohet me kohëzgjatje akoma më të madhe. Nëse në të kaluarën limiti i<br />
sipërm i arsimit të detyrueshëm ishte i vendosur në arsimin fillor dhe në nivelin<br />
më të ulët në arsimin e mesëm, sot ai akoma më shumë vendoset në shkallët<br />
më të larta dhe në tërësi e përfshien arsimin e mesëm.<br />
Për këtë arsye, në vendet më të zhvilluara në botë , arsimi i detyrueshëm<br />
mund të jetë me 9,10,12, edhe me më shumë vite.<br />
Me ndryshimet më të reja në Ligjin për arsimin fillor (Gazeta zyrtare e<br />
R.M., nr. 63, 2004) është paraparë vendosja e vitit përgatitor si pjesë e arsimit<br />
nëntëvjeçar të domosdoshëm. Me këtë, arsimi i detyrueshëm i gjertanishëm 8<br />
vjeçar, bëhet 9 vjeçar.<br />
Gjendja dhe shkaqet<br />
Përfshierja, shkapëderdhja dhe<br />
kalueshmëria: Përveç tendencave të<br />
përgjithsshme të theksuara, si shkaqe<br />
për rritjen e kohëzgjatjes së arsimit të detyrueshëm<br />
në Republikën e Maqedonisë<br />
mund të theksohen si në vijim: struktura<br />
e jo e volitshme e arsimimit të popullsisë;<br />
përfshirja e vogël dhe përqindja e lartë e<br />
shkapëderdhjes së nxënësve në shkallët<br />
e rregullta të arsimimit; dhe nevoja nga<br />
përforcimi i kompetencave për inkluzioninin<br />
punues dhe social të popullsisë. Si<br />
duket problem më i madh është përfshi-<br />
Përfshierja dhe shkapëderdhja<br />
- 2001/ 2002:<br />
erja e nxënësve në vitin para shkuarjees në shkollë,gjegjësisht në vitin përgatitor<br />
(një numër i madh i fëmijëve shkollimin e fillojnë me aftësi dhe dituri të vogla<br />
fillestare, tëcilat më vonë reflektohen me sukses të dobët, shkapërderdhje ose<br />
apstenimi nga arsimi i mëtutjeshëm) dhe kalimi nga arsimi fillor në atë të mesëm<br />
dmth. rreth 16% e nxënësve nuk e vazhdojnë arsimin e mesëm. Këta persona<br />
janë pa kurfar kualifikimi dhe së bashku me ata të cilët nuk kanë arsimim ose<br />
janë me arsimim jo të plotë, janë forcë më konkuruese në tregun e punës.<br />
Problemi me përfshierjen dhe shkapëderdhjen e nxënësve në arsimin fillor<br />
më së shumti paraqitet në mjediset rurale malore si dhe tek grupe e caktuara<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
Bruto përfshierja në arsimin fillor arrin<br />
97,1%.<br />
Neto përfshierja në arsimin fillor arrin<br />
92,5%<br />
Përqindja vjetore e shkapëderdhjes në<br />
arsimin fillor arrin 1,71%.<br />
Në numrin e përgjithshëm të nxënësve në<br />
arsimin fillor, maqedonasit marrin pjesë<br />
me 56,39%, shqiptarët me 33,18%,<br />
turqit me 4,20%, romët me 3,49%, sërbët<br />
me 1,00%, vllehët me 0,18%, dhe të<br />
tjerët me 1,55%.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e arsimit fillorII<br />
97
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e M\aqedonisë 2005-2015<br />
98<br />
etnike (mësë shumti te romët ), pa marrë parasysh vendlindjen e tyre. Shkaqet<br />
për këtë dukuri janë të shumta, por më me ndikim janë:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Statuti i pavolitshëm social i mjediseve familjare nga të cilat rrjedhin fëmijët<br />
, të cilët e lëshojnë shkollimin. Varfëria me të drejtë prodhon nivel të ulët<br />
të arsimit , kurse e njejta në mënyrë retroaktive vepron ndaj gjenerimit të<br />
varfërisë .<br />
Qasjet inerte dhe jofleksibile të institucioneve arsimore drejt nevojave për<br />
arsimim të fëmijëve dhe të rinjëve .<br />
Fillim jo i barabartë arsimor i fëmijëve para shkuarjes në klasën e parë. Afër<br />
12% e nxënësve të cilët regjistrohen në klasën e parë, nuk kanë vizituar institucion<br />
parashkollor që në masë të madhe i bënë “të hendikepuar arsimor“<br />
dhe me kompetenca më të vogla fillestare, përkundër atyre fëmijëve të cilët<br />
kanë arsimim parashkollor.<br />
(Mos)qasja në institucionet arsimore, si problem paraqitet gjatë kalimit nga<br />
mësimi klasor në mësimin lëndor dhe nga arsimi fillor në atë të mesëm.<br />
Ekzistojnë vende malore, ku nxënësit për të arritur në shkollë duhet të udhëtojnë<br />
një kohë të gjatë, ose të qëndrojnë në konvikt/internat, që është e<br />
palakmueshme për zhvillimin e tyre, duke pasur parasysh moshën e tyre -<br />
10-14 vjet.<br />
Gjuha në të cilën ndjeket mësimi. Një pjesë e fëmijëve mësimin klasor e<br />
ndjekin në një gjuhë, kurse më pas (nuk)kalojnë në mësimin lëndor ose<br />
shkollën e mesme ku mësimin duhet ta ndjekin në gjuhë tjetër (maqedone<br />
ose shqipe ).<br />
Mungesa e institucioneve publike ose private parashkollore në vendet rurale,<br />
të cilat do ti kishin përgatitur fëmijët për nismë të suksesshme në arsimin<br />
fillor ;<br />
Ndikimi i vlerave dhe besimeve tradicionale (paragjykimet dhe stereotipet)<br />
sipas të cilëve rëndësia e arsimimit margjinalizohet, veçanërisht për gjininë<br />
femërore .<br />
Financimi i arsimit fillor. Për vitin2003, Buxheti për arsim, si përqindje<br />
nga PBV, arrin 3,49%. Sipas të dhënave, Buxheti për arsim shënon rënie,<br />
në periudhën nga viti 1996 (4,26%) deri në vitin 2003, për 0,77%. Sipas<br />
shpërndarjes, në vitin 2003 për arsimin fillor janë ndarë 59,154%, për arsimin<br />
e mesëm 22,66%, për arsimin e lartë 12,46%, për standardin e nxënësit<br />
1,92% dhe standardin e studentit 3,81% nga buxheti i përgjithshëm për arsim.<br />
1 Nga mjetet të cilat shkollat fillore i fitojnë, 80% shkojnë në rroga. Kjo<br />
mungesë e mjeteve financiare në masë të madhe e zvogëlon fuqinë e shkollave<br />
për përmirësimin e kushteve dhe rritjen e cilësisë së arsimit, kurse me<br />
këtë edhe për zvogëlimin e shkapëderdhjes te nxënësit .<br />
1 Burimi: Ministria e financave
Angazhimi që të arrihet 100% përfshierje<br />
në arsimin fillor dhe të zvogëlohet<br />
shkapërderdhja dhe shmangia e shkollimit<br />
të nxënësve, deri më tani është<br />
manifestuar me:<br />
<br />
<br />
<br />
Zbatimin e masave ndëshkuese<br />
në rregullativën zgjedhore për<br />
prindëri,të cilët nuk i lëshojnë fëmijët<br />
e tyre në shkollë dhe shkolla<br />
ku kjo dukuri manifestohet. Edhe<br />
përkundër kësaj që kjo dispozitë<br />
është ende në fuqi, për shkak të<br />
mungesës të evidencës së saktë<br />
dhe mungesës së mekanizmave të kontrollit, kjo nëtërësi nuk praktikohet.<br />
Përmirësimi I kapaciteteve infrastrukturore. Duke patur parasysh investimet<br />
e vogla të cilat ndërrmerren në këtë sferë dhe shpenzimet e shpeshta joracionale<br />
të mjeteve financiare për këtë dedikim, gjendja me kapacitetet infrastrukturore<br />
në shtet janë përfundimisht alarmante.<br />
Përkryerja profesionale e kuadrit mësimor, aktivitet, të cilin përveç BZHA,<br />
në të shumtën e rasteve e zbatojnë edhe organizatat joqeveritare dhe ndërkombëtare.<br />
Ky angazhim duhej të rezultojë me modernizimin e procesit edukativo-<br />
arsimor dhe zbatimin e modeleve bashkëkohore të mësimit, të cilat<br />
do ta eliminojnë pozitën e procesit të mësimit të nxënësit mesatar dhe do<br />
t’i marrin parasysh interesat dhe kapacitetet individuale të nxënësve. Për fat<br />
të keq për shkak të mungesës të qasjes sitemore (mekanizmave për ndjekje<br />
dhe vlerësim, motivimit të dobët, mungesës së stimulimit financiar etj.), kjo<br />
masë nuk i ka dhënë rezultatet e pritura.<br />
Shmangia e parakohshme nga shkolla është trend i cili një kohë të gjatë<br />
është i pranishëm në shtet. Nëse ndiqet ecuria vertikale e nxënësve në arsimin<br />
fillor, do të shihet se nga gjenerata e cila është e regjistruar në arsimin fillor në<br />
vitin 1991/92, në klasën e pestë shkollimin e kanë vazhduar vetëm 95,52% ,<br />
përderisa arsim fillor kanë kryer vetëm 88,32%. Kjo dmth. se 11,67% nga kjo<br />
gjeneratë janë “humbur” diku gjatë këtyre 8 viteve. Thjeshtë, këtë numër në<br />
pjesë më të vogël e përbëjnë përsëritësit, kurse një pjesë më të madhe ata të<br />
cilët janë shmangur nga shkollimi . 2<br />
Shkalla e njohjes së shkrim/leximit në Republikën e Maqedonisë për vitin<br />
2002 arrin 96,38%. Sipas të dhënave në shtet ka 63.562 (3,62%) persona analfabet<br />
më të vjetër se 15 vjet, që paraqet zvogëlimin e shkallës së analfabetizmit<br />
e konstatuar në regjistrimin e vitit 1994, kur numri i popullsisë analfabete arrinte<br />
87,749 ose 5,96%. Shkalla e analfabetizmit te maqedonasit arrin 2,33%, te sër-<br />
2 Enti shtetëror për statistik , 2003<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
Rrjeti shkollor i shkollave fillore mundëson<br />
pothuajse përfshierje të plotë të popullsisë<br />
me arsimim të detyrueshëm.<br />
Shkollat qendrore fillore kanë statut juridik<br />
.<br />
Shkollat rajonale (vendet me numër më<br />
të vogël të banorëve ), nuk kanë statut<br />
juridik dhe janë në përbërje të ndonjë<br />
shkolle qendrore .<br />
Shkolla fillore - 1010;<br />
Shkolla qendrore fillore - 342,<br />
Shkolla rajonale - 668.<br />
Në 505 shkolla rajonale, mësimi organizohet<br />
prej klasës së parë deri në të<br />
katërtën.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e arsimit fillorII<br />
99
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e M\aqedonisë 2005-2015<br />
100<br />
bët 3,79%, te shqiptarët 4,80%, te turqit 7,34%, ndërsa më e madhe është te<br />
romët 20,63%. 3<br />
Në vitin 2002, në vend ka patur 170.200 ose 10,77% persona me arsim<br />
jo të plotë fillor. Për një numër të madh të tyre, me saktësi mund të supozohet<br />
se janë analfabet, duke patur parasysh procedurën e regjistrimit e cila kërkon<br />
vetëm prononcim/deklaratë, kurse jo mbikqyrje në dokumentacion dhe/ ose<br />
kontroll të alfabetizmit /njohjes së shkrim / leximit.<br />
Masat<br />
Që të mund zgjatja e arsimimit të detyrueshëm ta tregojë arsyen e vet, nuk<br />
është e mjaftueshme që vetëm mekanikisht të përfshihen ato fëmijë, të cilët nuk<br />
ndjekin arsimin parashkollor dhe të “vihen” në sistemin e rregullt shkollor.<br />
Ministria e Arsimit dhe Shkencës dhe Pushteti vendor, në kuadër të kompetencave<br />
që koncepti i decentralizimit u preferon dhe mundëson,do t’i realizojnënë<br />
këto masa:<br />
1.<br />
2.<br />
3.<br />
.<br />
5.<br />
6.<br />
7.<br />
8.<br />
9.<br />
Promovimi i idesë për arsim të detyrueshm / debat publik<br />
Ndryshime në rregullativën ligjore<br />
Përpilimi i ri dhe adaptimi i dokumentacionit ekzistues pedagogjik :<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
Dokumentacioni administrativ shkollor<br />
Dokumentacioni profesional shkollor<br />
Rregullore për rregullimin e veprimtarisë<br />
Planet dhe programet mësimore (kornizë)<br />
Programet mësimore për klasën e parë<br />
Normativi për kuadrin mësimor për realizimin e programit<br />
Koncepcioni për hartimin e teksteve shkollore dhe materialeve tjera<br />
Udhëzime për disejnimin e kurikulumit lokal<br />
» Plane dhe programe për arsimimin e të rriturve<br />
Ndryshimi i kurikulumit në arsimin e detyrueshëm<br />
Sistematizimi i vendeve të punës për drejtorë, arsimtarë dhe bashkëpunëtorë<br />
profesional<br />
Implementimi i modelit për përparimin e arsimtarëve<br />
Zbatimi i hulumtimeve aksionale në disa pilot shkolla<br />
Trajnimi i kuadrit shkollor për rolin e ri<br />
Implementimi i ndryshimeve<br />
3 Regjistrimi i popullsisë , amvisërisë dhe banesave në RM, 2002
<strong>Programi</strong> për arsim të detyrueshëm nëntëvjeçar mund të fillojë më herët në<br />
vitin shkollor 2006/2007 edhe atë në klasën e parë. Implementimi do të kishte<br />
rrjedhur me sukses vit pas viti. kjo do të thotë se përfshierja e plotë e gjeneratëës<br />
së parë sipas programit të ri do të mbarojë në vitin 2015.<br />
Paralelisht me realizimin e këtyre aktiviteteve, do të ndërrmeren edhe këto<br />
masa:<br />
MASH dhe Pushteti vendor do të aplikojnë beneficione financiare (fonde<br />
shtetërore dhe lokale, bursa) për fëmijët të cilët rrjedhin nga familje të rrezikuara<br />
sociale.<br />
MASH dhe Pushteti vendor do të sigurojnë nga ana e të gjitha shkollave<br />
kryerjen konsekuente të obligimeve dhe detyrave që dalin nga rregullativa<br />
zgjedhore për përfshierjen e të gjithë fëmijëve në territoret ku veprojnë dhe<br />
do të aplikojnë mekanizma për kontrollin e tyre, evidencën dhe përfshierjen<br />
e tyre në arsimin fillor ;<br />
Qeveria do të merr zbatimin e masave stimuluese, por në disa raste edhe<br />
masa ndëshkuese për të gjithë prindërit, të cilët nuk e respektojnë ligjin dhe<br />
nuk i shpiejnë që fëmijët e tyre të shkollohen;<br />
MASH dhe Pushteti vendor në periudhën e ardhshme do t’i përforcojë paralelet<br />
e kombinuara në të gjitha mjediset ku ka mungesë të institucioneve arsimore;<br />
MASH dhe Pushteti vendor do të aplikojnë transport të organizuar për nxënësit<br />
në ato mjedise ku institucioni arsimor nuk mirëmbahet në mënyrë racionale<br />
ose ku fare nuk ekziston institucion arsimor ;<br />
MASH, përmes formave formale dhe joformale të arsimit, do t’i qaset<br />
mundësimit, gjegjësisht krijimit të zgjidhjeve kadrovike dhe mundësive për<br />
organizim të mësimit në gjuhën amtare, e deri atëherë do ta përforcojë mësimin<br />
e gjuhës maqedone për ata fëmijë, pjesëtarë të grupeve etnike, të cilët<br />
mësimin e ndjekin në gjuhën amtare në mësimin klasor kurse gjuha e të cilëve<br />
nuk është gjuhë mësimore në klasat më të larta ose shkallët e arsimimit;<br />
MASH në bashkëpunim me Pushtetin vendor dhe sektorin joqeveritar, do të<br />
aplikojë forma/ modele të arsimit parahkollor në ato vende ku nuk ekzistojnë<br />
institucione parashkollore publike ose private.<br />
MASH, Pushteti vendor dhe sektori joqeveritar do të zbatojnë fushatë të organizuar<br />
dhe aktivitet për popullarizimin e diturive/arsimit, në veçanti në mjediset<br />
të cilat karakterizohen me paragjykime të theksuara dhe stereotipe në<br />
raport me rëndësinë e arsimit.<br />
<br />
MASH dhe Pushteti vendor do të sigurojnë rritjen e mjeteve financiare për<br />
arsimin fillor posaçërisht në pjesën për sanim, rikonstruim dhe përmirësimin<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e arsimit fillorII<br />
101
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e M\aqedonisë 2005-2015<br />
102<br />
e kapaciteteve infrastrukturore .<br />
Të priturat:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Me rritjen e arsimit të detyrueshëm pritet:<br />
Aplikimi i arsimit universal fillor;<br />
Përfhierja e deritanishme prej 83,23% në vitin para shkuarjes në shkollë të<br />
rritet në përfshirje 100%;<br />
Të përmirësohet struktura arsimore e popullsisë;<br />
Të përforcohet arsimi bazik ;<br />
Të rriten mundësitë për orientim profesional;<br />
Të lehtësohet dhe të ketë efekt kalimi në arsimin e mesëm;<br />
Të krijohen mundësi për nxënien e minimum kualifikimit profesional për ata<br />
të cilët nuk e vazhdojnë arsimimin ;<br />
Të realizohet sukcesiviteti programor;<br />
Racionalisht të shfrytëzohen kapacitetet arsimore në mjediset rurale.<br />
QËLLIMI 2. PROMOVIMI I SHkOLLËS FILLORE EFEkTIVE<br />
Ministria e Arsimit dhe Shkencës<br />
bën përpjekje për ndjekjen e rekomandimeve<br />
për krijimin e shkollës sipas<br />
masës së fëmijëve. E drejta për arsim<br />
është e drejtë më e lartë të cilën ministria<br />
dhe shteti në tërësi kanë obligim ta<br />
respektojnë dhe sigurojnë.<br />
Kultura e të jetuarit paraqet proces<br />
të ndërtimit të jetës cilësore përmes<br />
përvojave kolektive personale të njohura,<br />
si dhe të nevojave dhe interesave të<br />
individit dhe të raportit aktiv kah vlerat<br />
e jetës. Në këtë kontekst shkollat fillore<br />
kanë obligim që fëmijëve dhe të rinjëve<br />
tu mundësojë zhvillim dhe nxitje të stileve<br />
jetësore të cilat korrespondojnë me<br />
nevojat dhe interesat e tyre individuale<br />
si vlera jetësore dhe arritje civilizuese.<br />
Rezultatet nga promovimi i shkollës<br />
fillore efektive janë të mëdha dhe ato shihen parasegjithash përmes :<br />
<br />
Sigurimit të arriturave dhe sukseseve të larta;<br />
Gjendja<br />
» Arsimi fillor trajtohet si shpenzuese publike,<br />
e jo si investim për gjeneratat e<br />
reja.<br />
» Mjetet për arsim në mënyrë permanente<br />
po zvogëlohen ..<br />
» Efektet negative të procesit të tranzicionit<br />
mbi vlerat dhe normat e sjelljes në rrethin<br />
më të gjërë, që për fat të keqë po reflektojnë<br />
edhe mbi vlerat, qëndrimet, sjelljet<br />
dhe shprehitë e nxënësve.<br />
» Vetë fëmijët, prindërit dhe arsimtarët<br />
shumë më shpesh po ballafaqohen me<br />
forma të ndryshme të dhunës por edhe<br />
me kriminalitet rreth dhe në vetë shkollën.<br />
» Rritet shkalla e konsumimit të alkoholit<br />
dhe i substancave psikotropike.<br />
» Shkolla fillore shumë më tepër po përjetohet<br />
si detyrim dhe ,,domosdoshmëri”.<br />
»<br />
Në këso kushtesh numri më i madh i<br />
fëmijëve mund të trajtohen si fëmijë nën<br />
rrezik.
Përmirësimit të shëndetit dhe mirëqenies së fëmijëve;<br />
Rritjes së përfshirjes në shkollim dhe përqindjes së mbratim të së saj;<br />
Rritjes së moralit dhe motivimit të arsimtarëve;<br />
Garantimit të rrethit të sigurtë dhe mbrojtës për fëmijët;<br />
Sigurimit të përkrahjes nga bashkësia lokale;<br />
Inkurajimit të inkluzivitetit social dhe participimit.<br />
Kjo qasje ka parasegjithash bazë metodologjike, sepse paraqet pranim dhe<br />
afirmim të të gjitha përvojave pozitive të arritura përmes përvojës, dhe njëkohësisht<br />
dhe implementim i gjithë asaj që llogaritet si risi e vlefshme e vërtetuar dhe<br />
e përzgjedhur në jetën e përditshme shkollore.<br />
Parimet e shkollës fillore efektive<br />
Parim i përgjithshëm: ARSIMIM PËR TË GJITHË<br />
<br />
Shkolla fillore efektive duhet të sigurojë arsim i cili nënkupton: sigurim të<br />
kualitetit në arsim, qasje të njëjtë për të gjithë dhe arsimim i adaptuar për<br />
nevojat individuale dhe sociale.<br />
Parime të veçanta<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
SHFE është e ngritur mbi parimet e solidaritetit, demokratizimit, tolerancës,<br />
pluralizmit, drejtësisë dhe lirisë;<br />
SHFE e respekton dhe realizon të drejtën e fëmijëve për arsim dhe përkujdesje;<br />
SHFE e stimulon dhe e përkrah rolin arsimor të familjes;<br />
SHFE i definon përmbajtjet, metodat dhe organizimin e arsimit në përputhje<br />
me aftësitë psiko-fizike dhe potencialeve të shkollës;<br />
SHFE siguron përkujdesje pedagogjiko-psikologjike dhe forma speciale të<br />
punës didaktike;<br />
SHFE krijon mundësi për mësim për fëmijët me nevoja të veçanta dhe për<br />
fëmijët e papërshtatur social;<br />
SHFE siguron kalim të suksesshëm në shkollat e mesme.<br />
Karakteri human i arsimit<br />
<br />
SHFE i respekton pçrparësitë e pergjithshme te vlerave të përgjithshme humane,<br />
jetën dhe shëndetin, zhvillimin individual të lirë, përkujdesjen e nxënësve,<br />
krijimin e frymës qytetare dhe dashurisë ndaj atdheut.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e arsimit fillorII<br />
103
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e M\aqedonisë 2005-2015<br />
104<br />
Inkluzioni<br />
<br />
SHFE praktikon forma fleksibile të mësimit përmes inkluzionit të fëmijëve me<br />
nevoja të veçanta.<br />
Participimi<br />
<br />
<br />
Hapje<br />
<br />
<br />
SHFE i inkurajon nxënësit për bashkëpunim në kuadër të aktiviteteve shkollore<br />
dhe për raport aktiv në jetën e bashkësisë lokale;<br />
SHFE mban lidhje të afërta me familjet, bashkësinë lokale dhe shoqatat jo<br />
qeveritare që merren me çështje të arsimit.<br />
SHFE është e kapshme për secilin i cili ka nevojë për arsim, pa marrë parasysh<br />
moshën, gjininë, përkatësinë etnike dhe fetare.;<br />
SHFE vendos lidhje të forta interaktive me bashkësinë lokale, institucionet<br />
lokale si dhe me institucionet e sistemit.<br />
Transparencë<br />
<br />
Puna e SHFE është transparente dhe e gatshme për ndryshime të përhershme<br />
në përputhje me determinimin e mbrendshëm dhe të jashtëm.<br />
Decentralizimi<br />
<br />
SHFE e zhvillon dhe realizon kurikulumin e saj në bashkëpunim me autoritetet<br />
lokale.<br />
Shkolla fillore efektive përfshinë<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Zhvillim profesional të kuadrove të saj, posaçërisht arsimtarëve;<br />
Shkallëzim të zhvillimit profesional të arsimtarëve;<br />
Përkryerje profesionale të arsimtarëve për mentorim dhe tutorim të kolegëve<br />
të tyre, të arsimtarëve –praktikantë si dhe të arsimtarëve të ardhshëm (studentë<br />
të fakuteteve arsimore);<br />
Kushte hapësinore, teknike dhe kushte të llojeve të ndryshme për hospitim<br />
shkollor;<br />
Zbatimi i risive;<br />
Paramendimi i formave dhe modeleve për punë ekipore dhe bashkëpunim<br />
në ekipet projektuese në shkollë.
Shkolla fillore efektive<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Rejtingun e saj e ndërton në bazë të aspiratave të larta, qëllimeve të qarta<br />
dhe të arriturave të dukshme;<br />
Paraqet shembull për vendosje organizative të mirë;<br />
Realizon mësim cilësor;<br />
Krijon klimë të përshtatshme socio-emocionale për mësim dhe punë;<br />
I pranon dhe i zgjidh problemet në mësim;<br />
Nxitë avancim individual të fëmijëve me sfida specifike në zhvillim;<br />
I respekton mundësitë e ndryshme te fëmijëve;<br />
Nxitë mësim krijues,garë dhe krijon klimë të kënaqësisë nga të arriturat;<br />
E mat suksesin nga të arriturat e fëmijëve;<br />
I pranon sfidat.<br />
Shkolla fillore efektive tregon senzibilitet ndaj<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Problemeve familjare, mes gjeneratave dhe mes atyre të të njëjtës moshë;<br />
Nevojave të fëmijëve me sfida specifike në zhvillim;<br />
Dilemat personale, paragjykimet dhe qëndrimet e fëmijëve;<br />
Përmbajtjet e kohës së lirë të fëmijëve;<br />
Realizimit të të drejtave dhe nevojave kulturore të fëmijës;<br />
Kënaqësi nga dituria si fitore personale dhe e përbashkët.<br />
Implementimi i modelit të shkollës fillore efektive në Republikën e Maqedonisë<br />
nënkupton marrje të masave dhe aktiviteteve konkrete, të cilat do ta mundësojnë<br />
këtë proces. Ato janë:<br />
QËLLIMI 2.1. Zhvillimi i planeve dhe programeve mësimore<br />
Gjendja: Përveç numrit të madh të intervenimeve në arsimin fillor në vitet<br />
e kaluara, struktura themelore e planit mësimor në shkollën fillore nuk ka<br />
ndryshuar më shumë se dy dekada. Kjo ka të bëjë edhe me përfaqësimin e lëminjve<br />
programorë, me raportin e tyre jo cilësor,organizimin e brendshëm dhe<br />
specifikave tjera.<br />
Struktura dhe përmbajtja e arsimit fillor në Republikën e Maqdonisë është e<br />
determinuar nga miratimi i Koncepcionit të arsimit fillor e cila parmban:<br />
<br />
<br />
mësim (të detyrueshëm, zgjedhor, lëndë fakultative, mësim plotësues dhe<br />
shtues),<br />
aktivitete jashtëmësimore (aktivitete të lira për nxënës, seksione, gara<br />
për nxënës, bashkësia e nxënësve, prodhimi dhe puna tjetër e dobishme<br />
shoqërore, ekskurzionet e nxënësve),<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e arsimit fillorII<br />
105
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e M\aqedonisë 2005-2015<br />
106<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
kujdesi për shëndetin e nxënësve,<br />
bashkëpunimi me mjedisin lokal,<br />
ndjekja, vlerësimi dhe përparimi i punës arsimore,<br />
planifikimi i veprimtarisë arsimore i shkollës fillore, dhe<br />
Përkryerja profesionale dhe pedagogjike e kuadrit arsimor .<br />
Programet mësimore në shkollën fillore janë të strukturuara sipas disa lëmenjëve:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Gjuhë dhe letërsi (përmbajtje nga gjuha amtare, gjuha maqedonishte dhe<br />
gjuhët e huaja);<br />
matematikë dhe informatikë;<br />
shkencat natyrore (përmbajtje nga natyra dhe shoqëria, natyra, biologjia,<br />
fizika dhe kimia);<br />
shkencat shoqërore (përmbajtje nga natyra dhe shoqëria, shoqëria, historia,<br />
me përmbajtje për shoqërinë qytetare dhe gjeografia)<br />
arsimi teknik (përmbajtje nga natyra dhe shoqëria, matematika, arsimi figurativ,<br />
arsimi teknik)<br />
Arsimi fizik dhe shëndetësor<br />
Arsimi artistik (përmbajtje nga arsimi muzikor, arsimi figurativ. Në realizimin<br />
e arsimit artistik përfshihen edhe aktivitete dhe përmbajtje të caktuara nga<br />
arsimi fizik, matematika, shkencat natyrore, arsimi teknik, etj.)<br />
Lëndët mësimore, sipas statutit, studiohen si te detyrueshme, zgjedhore<br />
dhe fakultative.<br />
Dobësitë<br />
1. Qasja centraliste gjatë përpilimit dhe miratimit të planit dhe programeve<br />
mësimore në arsimin fillor;<br />
2. Shkarkim i pamjaftushëm i planit dhe programeve mësimore;<br />
3. Aplikimi i planit dhe programeve të reja mësimore nuk ështe përcjellur me<br />
arsyet themelore pse janë marë ndryshimet, cilat janë përfitimet dhe qëllimet;<br />
4. Për arsimtarët nuk ka qenë i mjaftueshëm sqarimi se çka pritet nga ato në<br />
realizimin e këtyre programeve;<br />
5. Prania e tradicionalizmit në mësim. Përpilimi dhe aplikimi i planit të ri mësimor<br />
nuk i ka marrë parasysh gjendjet reale të potencialeve kadrovike;<br />
6.<br />
Nuk është zbatuar qasja metodologjike konzistente në përpilimin e planit<br />
4 Përmbajtjet themelore arsimore dhe organizimi i veprimtarisë edukativo-arsimore, MAKF<br />
dhe EPM, Shkup viti 1996.
7.<br />
8.<br />
9.<br />
10.<br />
11.<br />
të ri e as diferencimi i qartë midis përmbajtjeve, aktiviteteve për mësim dhe<br />
rezultateve nga mësimi / daljet arsimore;<br />
Nuk u është kushtuar kujdes i mjaftueshëm specifikave (materiale, kadrovike,<br />
institucionale) të shkollave;<br />
Mungesa e strategjisë e të mësuarit e cila e aftëson nxënësin se si të mësohet,<br />
gjegjësisht i fut në teknika edhe procedurat e mësimit me kuptim;<br />
Mësim qëllimor i orientuar shumë rrallë praktikohet;<br />
Aplikimi i programeve të reja mësimore sipas Konceptit të Learning Outcomes<br />
nuk është ndjekur edhe me vendosjen e sistemit të ri të notimit. Vlerësimi i<br />
suksesit të nxënësve nuk është zhvilluar sipas Learning Outcomes të përfshira<br />
në programet mësimore, por është zhvilluar sipas asaj se sa nxënësi i<br />
ka zotëruar përmbajtjet të cilat gjenden në tekst;<br />
Mësimi akoma nuk është fokusuar në nxënësin dhe zhvillimin e tij.<br />
Mund të konstatohet se dobësitë themelore të programeve të reja mësimore<br />
në arsimin fillor në Republikën e Maqedonisë qëndrojnë në zbatimin e tyre praktik.<br />
Mosekzistimi i konceptit të qartë për zhvillimin dhe përparimin e arsimit në<br />
nivel të shtetit, mosekzistimi i sistemit cilësor të notimit, si i nxënësve ashtu edhe<br />
i arsimtarëve, i cili do të ishte kompatibil me programet mësimore dhe organizimin<br />
e punës në shkollë dhe i cili do të bazohej në konceptin e Learning Outcomes<br />
si rrjedhojë përfundimtare nga procesi arsimor, tradicionalizmit të pranishëm në<br />
mësim dhe kompetencave diskutabile didaktike të arsimtarëve, ekipimi i keq i<br />
shkollave me kushte hapësinore dhe mjete bashkëkohore didaktike, stimulim i<br />
dobët material i arsimtarëve, numri i madh i nxënësve në klasë dhe dobësitë në<br />
menaxhimin e shkollë, paraqesin shkaqe themelore për kontestin dhe mosbarazinë<br />
në transformimin e arsimit fillor në Republikën e Maqedonisë.<br />
Masat dhe aktivitetet<br />
<br />
Implementimi i koncepcionit të Rezultateve të mësimit (Learning Outcomes)<br />
në përpilimin dhe realizimin e planit dhe programit mësimor në arsimin<br />
fillor<br />
Aktivitetet:<br />
Ministria e Arsimit dhe Shkencës, gjegjësisht Byroja për zhvillimin e arsimit, në<br />
pajtim me Ligjin e Byrosë për zhvillimin e arsimit përmes punës së organizuar<br />
ekipore, në drejtim të tendencave bashkëkohore arsimore do të qaset drejt zhvillimit,<br />
modernizimit dhe përputhjes të planit mësimor dhe programeve përmes<br />
shkarkimit të planit mësimor dhe programeve me Konceptin e daljes arsimore.<br />
Kjo do të zhvillohet përmes shkarkimit të planit mësimor dhe programeve, duke<br />
e përfshierë edhe përputhjen modulare të programeve mësimore.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e arsimit fillorII<br />
107
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e M\aqedonisë 2005-2015<br />
108<br />
<br />
konstituimi i sistemit efikas dhe efektiv i vlerësimit të të arriturave të nxënësve<br />
Në sistemin ekzistues të vlerësimit nuk ekzistojnë parametra të qartë të cilët<br />
do t’iu ndihmojnë nxënësve që vetë ta caktojnë nivelin e arritjes së tyre, e as parametrat<br />
e qartë të definuar sipas të cilave arsimtari do të mund objektivisht dhe<br />
në mënyrë korrekte ti masë të arriturat e nxënësit. Sistemi i vlerësimit shpihet në<br />
tregues kuantitativ të të arriturave të nxënësve. Nota është qëllimi përfundimtar,<br />
e jo shkalla e cilësisë së diturive, shkathtësive dhe aftësitve të fituara.<br />
Roli i arsimtarit gjatë procesit të kontrollit dhe vlerësimit të arriturave të<br />
nxënësve është dominante. Arsimtarët kanë rol të dyfishtë: ato e kontrollojnë<br />
dhe vlerësojnë nxënësin dmth. e masin suksesin e nxënësve dhe , pastaj, vetë i<br />
konfirmojnë instrumentet me ndihmën e të cilëve do ta masin atë sukses. Kështu<br />
ndodh që nxënësi të merr notë më të lartë të njohurisë, të cilat në grupë tjetër<br />
ndoshta do të jetë në nivel të njohurive të mesme, pikërisht për arsye të nivelit<br />
të ulët të suksesit të grupit të cilit i takon. Gjendja e tillë jo vetëm që është karakteristike<br />
ndërmjet grupeve, por paraqitet edhe në relacion ndërmjet shkollave.<br />
Aktivitetet:<br />
<br />
Ministria e Arsimit dhe Shkencës nëpërmjet punës organizative ekipore, përmes<br />
Qendrës shtetërore për provime do të ndërtojë sistem efikas për vlerësim/notim<br />
të të arriturave të nxënësve.<br />
Ky sistem i vlerësimit do të përputhet në kriteret e qarta verifikuese, të cilat<br />
përveç vlerësimit kuantitativ, do ta marrin parasysh edhe mbikëqyrjen cilësore,<br />
me definim të qartë të rezultateve dhe nivelin e të mësuarit. Kriteret e njejta për<br />
vlerësim të të arriturave të nxënësve duhet të jenë të zbatuara, si në vlerësimin<br />
intern, poashtu dhe në atë ekstern.<br />
ndërtimi i procesit të lartë të organizuar, permanent dhe sistematik të kontrollit<br />
dhe zhvillimi i planeve dhe programeve mësimore në varshmëri nga<br />
strategjitë e definuara dhe nevojave momentale<br />
Kjo masë kërkon aktivitet permanent në planin e vlerësimit të suksesit të<br />
kurikulumit dhe zhvillimit të tij. Përpjekjet e tilla duhet të lëvizin në kuadër të<br />
strategjive të definuara, por edhe të nevojave momentale. Duke patur parasysh<br />
se definimi qendror i kurikulumit është shumë i ngadalshëm dhe nuk mund në<br />
kohë të duhur të reagojë, gjatë nevojave të sapondodhura dhe dinamikës së<br />
jetës bashkëkohore është i nevojshëm “lëshimi“ i procesit të përpunimit të tij<br />
dhe disejnimit në nivel të shkollës dhe bashkësisë lokale. Në kuadër të kurikulumit<br />
<strong>nacional</strong> të definuar i cili duhet të arrijë 75 % nga vëllimi i përgjithshëm,<br />
edhe kurikulumit lokal me 25% nga vëllimi i përgjithshëm, duhet të realizohet
autonomia dhe iniciativa e shkollave dhe bashkësive lokale. Rregullativa ligjore<br />
në Republikën e Maqedonisë ende nuk lejon një qasje të këtillë në përpilimin e<br />
kurikulumit për arsimin fillor.<br />
Aktivitetet<br />
<br />
Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të miratojë kurikulum <strong>nacional</strong>, i cili do të<br />
paraqesë kornizë obliguese dhe do të shprehë interesin <strong>nacional</strong>, përparësitë e<br />
vendit, dhe të cilin të gjitha shkollat fillore do të duhet ta respektojnë.<br />
Aplikimi i mësimit qëllimor - të orientuar dhe të mësuarit në arsimin fillor<br />
Është e nevojshme vendosja e bazave të këtilla, të cilat theksin në mësim do<br />
ta vejnë te arsimtari dhe ligjërimi i tij, kurse sa më shumë do të praktikohet nxënia<br />
e diturive, shkathtësive dhe sendërtimit të qëndrimeve nga ana e nxënësve.<br />
Aktivitetet:<br />
<br />
1. Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të formojë ekip ekspertësh, të cilët duhet<br />
profilin përfundimtar në arsimin fillor ta operacionalizojnë në matricën e qëllimeve<br />
(njohuri, shkathtësi, qëndrime) dhe aktivitete të cilat duhet që secila<br />
shkollë t’i realizojë.<br />
2. Ministria e Arsimit dhe Shkencës, përmes Byrosë për zhvillimin e arsimit, do<br />
të organizojë dhe zbatojë aktivitete për zhvillim profesional të kuadrove edukativo<br />
arsimore dhe udhëheqëse për realizimin e mësimit qëllimor të orientuar.<br />
Ekuilibrimi dhe sukcesiviteti midis programeve (lëndëve dhe lëmenjve<br />
mësimore), të cilat kanë qëllim përkatës dhe të cilat janë gjithpërfshirëse,<br />
koherente të ekuilibruara dhe me përmbajtje mirë të organizuar.<br />
Edhe përkundër asaj se janë bërë një sërë ndërhyrjesh për shkarkimin e<br />
programeve në periudhën e kaluar, sërish rezultatet nuk janë të lakmueshme.<br />
Shpeshherë ajo bëhet mekanikisht, me shmangien e pjesëve nga përmbajtjet,<br />
të cilat për fat të keq shpesh janë sqarimet e dukurive që duhet të studjohen<br />
dhe mbahen fakte të zbehta. Kjo qasje është problemi më i madh dhe faktor që<br />
shkakton favorizimin e memorjes, faktografisë dhe enciklopedizmin nga ana e<br />
nxënësve në arsimin fillor.<br />
Zgjidhja e problemit është në pyetjen: Çka i nevojitet një nxënësit, të moshës<br />
së caktuar, me potenciale dhe interesa të dhëna, të njohë dhe të dijë të bëjë, që<br />
të mund me sukses ta realizojë zhvillimin e vet fizik, emocional, kognitiv dhe<br />
social dhe me sukses ta vazhdojë shkollimin e tij? Vetëm me vendosjen e qëllimeve<br />
dhe parametrave të saktësuar të cilat do të tregonin në atë se çka është<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e arsimit fillorII<br />
109
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e M\aqedonisë 2005-2015<br />
110<br />
e nevojshme të dijnë nxënësit, mund të arrihet shkarkim thelbësor edhe ajo të<br />
jetë në pajtueshmëri me karakteristikat zhvillimore të moshës përkatëse.<br />
Përmbajtjet dhe aktivitetet e parapara në programet mësimore nuk janë të<br />
diferencuara sipas vëllimit dhe nivelit të rëndësisë. Kështu, kemi situatë që programet<br />
mësimore në arsimin fillor, për shkak të vëllimit të tyre, drejtpërsëdrejti<br />
të ndikojnë ndaj vëllimit dhe rëndësisë së programeve mësimore në arsimin e<br />
mesëm, kurse indirekt edhe ndaj programeve mësimore në arsimin e lartë, që në<br />
planin e sukcesivitetit krijon probleme të mëdha.<br />
Aktivitete:<br />
<br />
Ministria e Arsimit dhe Shkencës, përmes Byrosë për zhvillimin e arsimit, në bazë<br />
të kritereve saktë të definuara dhe matricës së përpunuar të kompetencave që<br />
nxënësit duhet t’i nxëjnë, do ti vërtetojë nevojat për zhvillimin e planeve dhe programeve<br />
mësimore në arsimin fillor. Ky aktivitet duhet të mundësojë shkarkim<br />
thelbësore e jo mekanike të planeve dhe programeve mësimore dhe sukcesivitet<br />
në nivelet dhe shkallët më të larta të arsimit.<br />
Shkarkimi i programeve mësimore dhe definimi i niveleve të të arriturave<br />
të nxënësve<br />
Kjo masë është reflektim i drejtpërdrejtë nga ajo paraprake. Sistemi i orëve<br />
lëndore sipas të cilit realizohet mësimi në arsimin fillor në Republikën e Maqedonisë<br />
nuk nënkupton lidhje të ndërtuara dhe efikase interaktive midis programeve<br />
dhe e pamundësojnë bashkërenditjen në punën e arsimtarëve. Shpesh ndodhë<br />
që disa njohuri ose aktivitete të cilat duhet të zhvillojnë disa shkathtësi tek<br />
nxënësit të përsëriten në më shumë programe. Në këtë mënyrë humbet shumë<br />
kohë në përsëritjen nga ana e arsimtarit në llogari të kohës e cila është e nevojshme<br />
që nxënësit të mësojnë dhe ushtrojnë. Ndodh që nxënësit dy ose më shumë<br />
herë të notohen nga arsimtarë të njejtë ose të ndryshëm për të njejtat dituri ose<br />
shkathtësi në suaza të programeve të ndryshme. Në këtë mënyrë krijohet situatë<br />
paradoksale në të cilën, një nxënës i njejtë është ndryshe i notuar për të njejtin<br />
nivel të të arriturave, ose ndryshe është i notuar për nivele të ndryshme të të<br />
arriturave.<br />
»<br />
»<br />
Që të tejkalohet ky problem është e nevojshme që të përgjigjet në pyetjet :<br />
Cilat informaciione presim nxënësit t’i mësojnë dhe / ose cilat kompetenca<br />
t’i zhvillojnë?<br />
Cilat aktivitete duhet ata t’i ndërmarrin per t’na demonstruar sa shumë dhe<br />
sa mirë kanë mësuar?
1.<br />
Kjo kërkon saktësim të dy lloj aktiviteteve:<br />
aktivitete me ndihmën e të cilave nxënësit do të nxëjnë dituri dhe do të<br />
zhvillojnë shkathtësi, dhe 2. aktivitete që nxënësit duhet t’i ndërmarrin për<br />
të demonstruar si dhe sa kanë mësuar.<br />
Aktivitete:<br />
Ministria e Arsimit dhe Shkencës përmes zhvillimit të programeve mësimore, do<br />
të sigurojë nxitje të aftësive dhe shkathtësive të nevojshme dhe të dukshime.<br />
Ky aktivitet duhet të rezultojë me definimin e niveleve të të arriturave të nxënësve<br />
gjatë shkollimit të tyre dhe implementimit të qasjes integrale në mësim<br />
dhe aktiviteteve komplekse në të cilat nxënësit do t’i dokumentojnë njohuritë dhe<br />
shkathtësitë e nxëna në situata komplekse.<br />
QËLLIMI 2.2. Përdorimi i teksteve cilësore<br />
Tekstet shkollare dhe literatura plotësuese për arsim fillor lejohen në nivel<br />
shtetëror. Ato duhet të jenë të përpunuara në pajtim me planet dhe programet<br />
mësimore dhe koncepcioniot për tekst shkollor, kurse vlerësohen me metodologji<br />
të veçantë për vlerësimin e teksteve shkollore. Hartimi i teksteve shkollore<br />
dhe doracakëve për realizimin e programit mësimor, realizohet jashtë shkollës<br />
d.m.th. jashtë nga shfrytëzuesit e fundit.<br />
Padyshim është se, zhvillimi i planeve dhe programeve mësimore do të inicojë<br />
proces të operacionalizimit pedagogjik dhe transformimit të statutit të teksteve<br />
shkollore në statut të vetëm një burimi të mundshëm të mësimit (realizimit<br />
të qëllimeve), së bashku me : CD informative dhe interaktive, materiale punuese<br />
– mbikëqyrëse, doracak për nxënës dhe arsimtarë dhe literaturë tjetër ndihmëse.<br />
Realizimi i këtij procesi do të jetë i mundur vetëm nëse realizohen këto kushte<br />
vijuese:<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
Ekzistimi i konceptit të definuar dhe dedikim i materialit/burimit mësimor;<br />
Ekzistimi i standardeve të definuara për përpilimin e fletoreve të punës/teksteve<br />
ndihmëse – burime;<br />
Ekzistimi i pakove të përpiluara didaktike (tekst, materiale punuese të<br />
rëndësishme në nivel të ndryshëm peshues për nxënësit dhe doracak për<br />
punë dhe realizim për arsimtarët;<br />
Ekzistimi i teksteve të harmonizuara veçanërisht për klasat fillestare, me<br />
aktivitete jashtëmësimore, procedura hulumtuese dhe punë të pavarur të<br />
nxënësve.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e arsimit fillorII<br />
111
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e M\aqedonisë 2005-2015<br />
112<br />
Aktivitetet:<br />
Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të definojë standarde për cilësinë e teksteve<br />
shkollore në arsimin fillor bazuar në Koncepcionin e Rezultateve nga mësimi<br />
(Learning Outcomes).<br />
Ministeria e Arsimit dhe Shkencës do të definojë procedura transparente për<br />
zgjedhjen e teksteve shkollore dhe materialit tjetër mësimor.<br />
QËLLIMI 2.3. Përparimi i të mësuarit dhe të nxënit<br />
Ndërhyrjet e deritanishme në planin e modernizimit të procesit mësimor<br />
dhe mësimit në arsimin fillor, në mënyrë të pamjaftueshme i kanë paramenduar<br />
transformimet në procesin arsimor. Si segment ai ka mbetur thuajse i pandryshueshëm:<br />
stili ligjërues i punës me nxënësit, kultivimi dhe nxitja e memorisë<br />
në vend të mësimit me kuptim dhe /ose mësim sipas mënyrës së zgjidhjes së<br />
problemit, dëgjueshmëri në vend të kritikës, pasivitet në vend të aktivitetit, punë<br />
frontale në vend të interaktivitetit, përdorimi i pamjaftueshëm i mjeteve bashkëkohore<br />
mësimore, përdorimi i pamjaftueshëm i TIK teknologjisë etj.<br />
Në mësim, dominojnë teknika tradicionale të cilat në masë të madhe i<br />
pasivizojnë nxënësit, në llogari të rolit dominues të arsimtarit. Lloji autokratik<br />
i udhëheqjes dhe ligjërimit janë teknikat më frekuentuese të cilat përdoren në<br />
mësim,që kontribuon që proceset interaktive dhe mësimi aktiv i nxënësve gjatë<br />
mësimit të jenë realitet i rrallë. Kërkesat bashkëkohore e theksojnë procesin e të<br />
nxënit të mësimit, për çka janë të domosdoshme ndryshime serioze të atmosferës<br />
në klasë, në të cilën interaksioni i nxënësit duhet të ket rol udhëheqës, përmes<br />
nxitjes së mësimit të mvetësishëm dhe kritik, punës individuale dhe partnere,<br />
mësimit në drejtim të zgjidhjes së problemeve, stuhi idesh dhe debate grupore,<br />
mësim projektues, hulumtim i pavarur, shkathtësi për zhvillimin e më shumë<br />
burimeve të diturive, studimeve të rastit, hartimin e eseve/prodhim/operim lëndor,<br />
organizimi i sesioneve për vendosjen e qëllimeve, prezentimi vizuel, skenimi<br />
i ideve dhe notimi, shfrytëzimi i metaforave figurative dhe simboleve grafike, përdorimi<br />
i procedurave në variante, përdorimi i TIK teknologjisë dhe sistemeve dhe<br />
ngjashëm.<br />
Në veçanti e rëndësishme për përparimin e të mësuarit dhe të nxënit është<br />
që të limitohet madhësia e klasës. Sipas përvojave botërore, për këtë moshë klasa<br />
nuk mund të ketë më shumë se 30 nxënës. Një vendim i këtillë, duke i pasur<br />
parasysh kushtet në Republikën e Maqedonisë do të duhet të ketë plotësim: të<br />
mundësohet formimi i klasës deri më 35 nxënës, por jo sipas rregullës, por sipas<br />
përjashtimit, me vendim të veçantë të Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës.
Aktivitetet:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Minisria e Arsimit dhe Shkencës, përmes sistemit të kontrollit të cilësisë së<br />
arsimtarëve, të nxënit dhe të mësuarit do t’i favorizojë strategjitë bashkëkohore<br />
të nxënit dhe të mësuarit dhe këto do të jenë të detyrueshme për secilën<br />
shkollë dhe arsimtar.<br />
Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të hartojë Rregullore për normativet dhe<br />
standarde lidhur me kryerjen e veprimtarisë edukativo-arsimore në arsimin<br />
fillor, të cilat do të jenë ne pajtim me standardet evropiane për mësim dhe<br />
të nxënë efektiv;<br />
Minisria e Arsimit dhe Shkencës, përmes ekipit të ekspertëvë të pavarur, në<br />
mënyrë permanente do të kryej evaluimin e të gjitha aktiviteteve projektuese<br />
në arsimin fillor, që ta verifikojnë rezultatin dhe kontributin e tyre në kuadër<br />
të angazhimeve shtetërore për përparimin e të mësuarit dhe të nxënit.<br />
Ministria e Arsimi dhe Shkencës do të intizivoj vendosjen e e-shkollës në<br />
shkollën fillore.<br />
QËLLIMI 2.4. Përparimi i resurseve kadrovika<br />
Arsimtarë:<br />
Arsimimin e arsimtarëve duhet ta mbështesë zhvillimi profesional gjatë të<br />
gjitha fazave dhe aktiviteteve nga kariera e tyre profesionale :<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Arsimimi inicial i arsimtarëve;<br />
rekrutimi/punësimi;<br />
arsimimi i arsimtarëve gjatë kohës së punës;<br />
arsim i mëtutjeshëm / përkryerje profesionale;<br />
pjesëmarrje në zhvillimin e shkollës;<br />
punë hulumtuese.<br />
Aktivitetet:<br />
Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të sigurojë gatishmëri të vazhdueshme<br />
profesionale të arsimtarëve përmes:<br />
<br />
<br />
përsosjes së arsimit inicial të arsimtarëve;<br />
reformimit të kurikulumit unevrsitar për profilet e arsimtarëve, në përputhje<br />
me strukturën e re të arsimit të detyrueshëm.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e arsimit fillorII<br />
113
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e M\aqedonisë 2005-2015<br />
114<br />
Programet për trajnim inicial të arsimtarëve duhet të jenë dinamike, të<br />
ndryshueshme dhe të jenë në zhvillim të vazhdueshëm. Ato duhet t’i përgatisin<br />
arsimtarët e ardhshëm për marrjen më progresive dhe proaktive të obligimeve<br />
profesionale me ç’rast duhet të përfshijë:<br />
Ekspertizë të lartë në një ose më shumë lëndë specifike (arsim akademik);<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Posedim i njohurive stabile dhe kuptimi nga lëmi/lëmitë/dhe për të cilat ai/<br />
ajo është përgjegjës/e;<br />
Plotësimi i ekspertizave të veta lëndore me aftësi pedagogjike, përfshirë<br />
edhe motivimin për mësim, kreativitetin , bashkëpunimin, kuptimin e kontekstit<br />
social të arsimit (veçanërisht arsimtarët lëndor);<br />
Kuptim për potencial pedagogjik të teknologjisë (veçanërisht TIK) zhvillimi i<br />
aftësive për ta integruar në procesin e mësimit dhe të mësuarit.;<br />
Aftësi për integrimin e parimeve të mësimit të përjetshëm në procesin e të<br />
mësuarit dhe të nxënit;<br />
Të arriturat e standardeve ndërkombëtare (evropiane) në zhvillimin e mësimit;<br />
Njohuri dhe dituri të zgjeruara dhe të balansuara i karakteristikave themelore<br />
të arsimit në kontekst shumë të ndryshëm;<br />
Aftësi për vendosjen dhe mbajtjen e argumentit të paramenduar për çështje<br />
arsimore, në mënyrë të qartë dhe koherent;<br />
Raport për kontributin kah arsimimi i fëmisë ose të riu, dhe marrja e përgjegjësisë<br />
profesionale për zhvillimin e personalitetit, talentit dhe atributeve mentale,<br />
shpirtërore dhe fizike të secilit fëmijë ose personalitetit të ri;<br />
Njohuri, kuptim dhe gatishmëri për përfshierje në rrjedhat e çështjeve arsimore<br />
dhe dhënia e kontributit në proceset e zhvillimit të kurikulumeve (veçanërisht<br />
në nivel lokal), zhvillimin profesional të të punësuarve dhe zhvillimin<br />
e përgjithshëm shkollor;<br />
Aftësi për zbatimin e strategjive të ndryshme në mësim, duke përfshirë zbatimin<br />
përkatës të teknologjisë informatiko-komunikative (TIK);<br />
Aftësim dhe përkushtim për promovimin e mundësive të barabarta në<br />
shoqërinë inkluzive dhe marrjen aktive të hapave për eliminimin e diskriminimit<br />
;<br />
Mvetësimi intelektual dhe angazhimi i treguar kritik;<br />
Njohuri dhe aftësi për përparimin e mësimit të atyre nxënësve, te cilët kanë<br />
probleme/bariera në mësim,<br />
Njoftimi i prindërve për suksesin dhe përparimin e nxënësve;<br />
Aftësi për zbatimin e hulumtimeve;
Sjellja profesionale ndaj arsimtarëve tjerë dhe kolegëve të profesioneve<br />
tjera, para/profesionist dhe agjencione të cilat janë të angazhuar në ofrimin<br />
e mbështetjes të nxënësve dhe nxënies së përvojës në bashkëpunim me<br />
ato;<br />
Kryerja e detyrave administrative sipas kërkesave të shkollës;<br />
Marrja e obligimit dhe angazhimeve për vetë-mbikëqyerje dhe vetë-evaluim<br />
të praktikës individuale profesionale.<br />
Duhet të theksohet se këto kompetenca kyçe duhet të zbatohen në praktikë,<br />
në rrethana të ndryshme sociale, kulturore, gjuhësore dhe arsimore.<br />
Akreditimi i Programeve për trajnim inicial të arsimtarëve duhet të kuptohet<br />
në kontekst të:<br />
<br />
<br />
Sistemit ekstern të lejimit dhe /ose akreditim të programeve për arsimimin<br />
e arsimtarëve<br />
Sistemit të jashtëm për certifikimin e kualifikimeve profesionale të arsimtarëve.<br />
Ky sistem i jashtëm për certifikim duhet ta vërtetojë përkatësinë e programit<br />
për arsimim të arsimtarëve dhe mundësia e tij është të përgatitet për detyra<br />
profesionale dhe për rolin e profesionit arsimtar. Në këtë kuptim, programet për<br />
arsimim të arsimtarëve duhet të plotësojnë disa kushte:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Të udhëhiqen nga ana e institucioneve të cilat përfshijnë partnerë të ndryshëm<br />
të njohur shoqëror dhe të cilat disponojnë me kuadro përkatës dhe<br />
cilësor arsimor,<br />
Të udhëhiqen nga ana e institucioneve të cilat me sukses e kanë kaluar procesin<br />
e evaluimit të brendshëm dhe të jashtëm (sipas mundësisë, nga institucionet<br />
evropiane),<br />
Të udhëhiqen nga institucionet të cilat i plotësojnë standardet për evaluimin<br />
e programeve për arsimimin e arsimtarëve.<br />
Hartimi i Katalogut të programeve për aftësim profesional të arsimtarëve<br />
dhe akreditimit të tyre;<br />
Përkryerja profesionale e arsimtarëve gjatë karierës së tyre profesionale do<br />
të realizohet në kontekst të modelit të shkallëzimit të zhvillimit profesional dhe<br />
në bashkëpunim me rrethin më të gjërë të dhënësve të akredituar të shërbimeve<br />
arsimore.<br />
Realizimi i suksesshëm i kësaj mase do mbajë llogari për atë se vallë programet<br />
për përkryerje profesionale të arsimtarëve janë parashtruar në bazë të<br />
kërkesës që dalin nga:<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e arsimit fillorII<br />
115
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e M\aqedonisë 2005-2015<br />
116<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Rolet profesionale që arsimtari duhet ti realizojë në arsimin fillor dhe në kontekstin<br />
më të gjërë shoqëror,<br />
Detyrat punuese të arsimtarit në shkollë (edukimi, evaluimi, administratë,<br />
këshillim dhe inovacione),<br />
Niveli përkatës kualifikues për realizim kompetent të roleve dhe detyrave<br />
profesionale.<br />
Formimi i Agjencisë autonome për licencimin e arsimtarëve<br />
Kjo organizatë profesionale do ta merr përgjegjësinë për:<br />
Licencimin e arsimtarëve në bazë të indikatorëve të sendërtuar për cilësi,<br />
Garancë dhe ngritje e cilësisë të shërbimëve profesionale të arsimtarëve,<br />
Bashkëpunim me MASH dhe partnerët tjerë social në përmirësimin dhe<br />
akreditimin e programëve për trajnimin e arsimtarëve.<br />
Ndërtimi i modelit shkallzor për përparim në karierë për arsimtarët në<br />
shkollat fillore<br />
Përvojat e deritanishme flasin për pranim dhe përkrahje nga ana e arsimtarëve<br />
të aktiviteteve të cilat janë të orjentuara në modernizimin e procesit edukativo-arsimor.<br />
Shprehitë e vjetra të komoditetit, nostalgjia didaktike të më shumë stileve<br />
të miratuara dhe të përpunuara të punës, kanë krijuar shumëllojshmëri të raporteve<br />
drejt aktiviteteve projektuese/stërvitjeve – që kanë të bëjnë më rezistenca<br />
të fshehura deri te befasitë për të mirë, prej pranimit me lehtësi të risisë deri te<br />
kundërshtitë që të kuptojnë kërkesa të reja.<br />
Përditshmëria mësimore, në përgjithësi, mbeti e njëjtë, me intervenime të<br />
përkohshme projektuese të cilat nuk kanë kontinuitet, nuk janë paramenduar në<br />
mënyrë sistematike dhe janë larg përcaktimeve shtrategjike. Shkaqet pjesërisht<br />
qëndrojnë edhe në motivimin jo të mjaftueshëm të arsimtarëve të cilët si realizues<br />
të aktiviteteve projektuese për të njëjtën rrogë punojnë më gjatë.<br />
Mungesa e qasjes sistematike në implementimin e projekteve dhe shprehitë<br />
e vjetra për baraspeshimin të statusit dhe shpërblimit, te numri më i madh<br />
i arsimtarëve, pa marrë parasysh që posedojnë njohuri dhe aftësi për mësim<br />
bashkëkohor, ka krijuar rezistencë ndaj obligimeve profesionale, me ç’rast edhe<br />
implementimi i strategjive bashkëkohore në mësim përjetohet si angazhim i<br />
përkohshëm dhe shpesh herë plotësues. Për këtë kontribuojnë edhe selektiviteti<br />
në implementimin dhe mosekzistimi i evaluimit objektiv.<br />
Është e dukshme se modernizimi i mësimit dhe të mësuarit është e pa<br />
mundur të bëhet deri sa në mënyrë sistematike nuk bëhet ndryshimi i statusit<br />
të shpërblimit të arsimtarëve, me ç rast do të shmangeshin situatat në të cilat<br />
të gjithë arsimtarët kanë status të njëjtë dhe vlerësohen (shpërblehen) njëjtë pa
marrë parasysh cilësinë që e posedojnë, qasjet të cilat i praktikojnë në mësim<br />
dhe rezultatet të cilat i arrijnë gjatë punës me nxënësit.<br />
Ministria e Arsimit dhe Shkencës në mënyrë sistematike do të krijojë model<br />
për përparim në karierë për arsimtarët në shkollën fillore dhe do t’i fusë në rregullativën<br />
ligjore.<br />
Ky model i avansimit në karierë për arsimtarët duhet të mundësojë qasje të<br />
shkallëzuar në statusin e arsimtarëve (arsimtar- praktikant/asistent, arsimtar, arsimtar-mentor)<br />
që do të nxitet në mënyrë adekuate përmes qasjes së shkallëzuar<br />
në shpërblim (arsimtar asistent-8O% rrogë, arsimtar-1OO% rrogë dhe arsimtar<br />
mentor-12O% rrogë) në pajtim me marrëveshjen kolektive.<br />
Përzgjedhja e titullit më të lartë do të realizohet në bazë të indikatorëve preciz<br />
për kompetencat e arritura, përvojës, cilësisë së treguar/ suksesit në mësim<br />
dhe të mësuar të nxënësve, risive si dhe aktiviteteve shkollore dhe jashtëshkollore.<br />
(Aneksi 2)<br />
Drejtorët<br />
Deri në rrumbullaksimin e procesit të decentralizimit drejtorët e shkollave<br />
fillore në Republikën e Maqedonisë zgjedheshin nga rradhët e arsimtarëve dhe<br />
kuadrit profesional të shkollës dhe drejtëpërsëdrejti emëroheshin nga ana e<br />
ministrit të arsimit. Roli dhe fuqia e vendosjes të të punësuarve në shkollë dhe<br />
këshillit të prindërve, edhe pse përfshiheshin në rregulloren e procedurës për<br />
zgjedhje ishin në tërësi të margjinalizuar nga ana e së drejtës akredituese të ministrisë<br />
që të merr vendimin definitiv për zgjedhje. Kështu drejtorët e emëruar,<br />
përvojën e tyre dhe kompetencat për kryerjen e këtij roli i kanë arritur kryesisht<br />
gjatë punës në shkollë që do të thotë tërthorazi. Me fillimin e procesit të decentralizimit<br />
dhe aktiviteteve të ndërmarura për përmirësimin e gjendjeve në arsimin<br />
fillor, janë ndërmarrë masa për depolitizimin dhe zbatimin cilësor të procedurave<br />
për zgjedhjen e drejtorëve në shkollat fillore.<br />
Intencë themelore është se vendi- drejtor i shkollës fillore duhet të profesionalizohet,<br />
ta kryejë person i cili e ka kryer trajnimin për drejtorë dhe kompetencat<br />
për kryerjen efektive të detyrave punuese janë të vërtetuara me dhënien e provimit<br />
për drejtor.<br />
Aktivitete:<br />
Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të përkryejë sistem për trajnim të drejtorëve<br />
shkollor dhe të vendos trup profesional për kontrollin e të arriturave përmes<br />
provimit për drejtor.<br />
Programet për trajnim të drejtorëve të shkollave duhet të ngriten në bazë të<br />
standardit të definuar dhe të pranuar të kompetencave të cilat në tërësi do ta re-<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e arsimit fillorII<br />
117
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e M\aqedonisë 2005-2015<br />
118<br />
flektojnë këtë profil. Programet për trajnim duhet të organizohen dhe realizohen<br />
nga ana e institucioneve të cilat janë të verifikuara dhe akredituara për kryerjen e<br />
kësaj veprimtarie me nxitje permamente, promovimin dhe afirmimin e modeleve<br />
për participim aktiv të drejtorëve në jetën shkollore.<br />
Shërbimi pedagogjik- profesional: Detyrë themelore e shërbimit pedagogjiko-profesional<br />
është që të ofrojë përkrahje dhe ndihmë pedagogjike e profesionale<br />
për funksionim efikas dhe efektiv të shkollës fillore.<br />
Funksionimi i deritanishëm i këtij shërbimi karakterizohet me disharmoni të<br />
theksuar në rregullim dhe kryerjen e detyrave të punës nga ana e bashkëpunëtorëve<br />
profesional të cilët e përbëjnë (pedagogu, psikologu dhe në disa raste defektologu,<br />
sociologu dhe punëtori social). Është theksuar:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Mungesë e statusit të definuar dhe qëllimi i shërbimit pedagogjiko-profesional<br />
në shkollën fillore,<br />
Mosekzistim i sistematizimit të qartë të vendeve të punës apo të kompetencave<br />
të saktësuara dhe në mënyrë funksionale të selektuara- detyra të<br />
punës, obligime si dhe beneficione për secilin bashkëpunëtor profesional<br />
në veçanti.<br />
Mungesë e udhëzimeve të sakta për punë ekipore.<br />
Mungesë e mundësive për promovim institucionalo-profesionale.<br />
Mungesë e aktiviteteve shkencore-profesionale dhe analitike hulumtuese.<br />
Kushte të pakënaqshme teknike, hapësinore, pedagogjike dhe kushte<br />
tjera.<br />
Mungesë të sistemit për zhvillim efikas profesional dhe përparim të bashkëpunëtorëve<br />
profesional.<br />
Kjo gjendje kontribuon që në shkollë të paraqiten edhe dobësi konkrete.<br />
Përzierje të kompetencave; të shpeshta janë rastet kur detyrat e punës të cilat<br />
duhet t'i kryejë pedagogu kryehen nga ana e psikologut i cili për të njëjtat<br />
detyra nuk është trajnuar gjatë kohës së arsimit inicial dhe e kundërta: pedagogu<br />
të kryejë detyra pune të cilat sipas karakterit të tyre duhet të realizohen<br />
nga ana e psikologut. I njëjtë është rasti edhe për detyrat e punës të cilat<br />
duhet ti kryejnë bashkëpunëtorët e tjerë profesional. Kjo dukuri në masë<br />
të madhe është e kushtëzuar me mospasje të konceptit të qartë nga ana e<br />
shtetit dhe shkollës për pozitën e punëtorëve profesional dhe mangësive<br />
në punësim. I shpeshtë është rasti ku për shkak të racionalizimit të kuadrit<br />
shkollor, në shërbimin profesional punësohet nga një bashkëpunëtor profesional,<br />
pa menduar paraprakisht se në kuadër të kompetencave të tij nuk<br />
mund t'i realizojë të gjitha detyrat të cilat priten nga shërbimi profesional.<br />
Humbje e autoritetit profesional në kuadër mozaikut të përditshëm administrativo-teknik<br />
të detyrave dhe aktiviteteve. I shpeshtë është rasti që punëtorët<br />
profesional të ngarkohen me kryerje të aktiviteteve administrativo-
teknike të cilat dalin jashtë nga detyrimet e tyre, gjë që shkakton humbje të<br />
kohës dhe margjinalizim të rolit të tyre në shkollën fillore.<br />
Devalvim i kompetencave profesionale. Numri më i madh i trajnimit të arsimtarëve<br />
në periudhën e kaluar nuk nënkuptonin kyçjen e bashkëpunëtorëve<br />
profesional. Në rastet kur ata kyçeshin, shpesh ndodhte që të trajnohen<br />
bashkëpunëtorë profesional të cilët në shkollë nuk ishin kompetentë për<br />
kryerjen e detyrave për të cilët ishin trajnuar në aktivitetet projektuese. Në<br />
atë mënyrë drejtëpërsëdrejti ndikohet mbi qëndrueshmërinë e intervenimeve.<br />
Nuk ekziston qasje sistematike në përkryerjen e bashkëpunëtorëve<br />
profesional në shtet.<br />
Aktivitete:<br />
Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të përpunojë program për punën e shërbimit<br />
pedagogjikoprofesional në arsimin fillor, të definuar në rregullativën ligjore.<br />
Kusht themelorë për realizim të suksesshëm të këtij programi është që në<br />
rregullativën ligjore dhe aktet nënligjore në mënyrë saktë të theksohen:<br />
qëllimi i shërbimit profesional,<br />
detyrat e punës (përgjegjësi dhe kompetenca të definuara dhe të dhëna në<br />
mënyrë grupore),<br />
mënyrat e punës,<br />
përbërja (vallë në radhët e shërbimit profesional do të hyjnë të gjitha profilet:<br />
pedagogu, psikologu, defektologu, sociologu, bashkëpunëtori social<br />
dhe punëtori shëndetësor),<br />
punësimi dmth. kur dhe nën cilat kushte shërbimi profesional mund të ketë<br />
numër më të madh/më të vogël të anëtarëve.<br />
Ky program ka për qëllim të bëjë ndarje të qartë të kompetencave të anëtarëve<br />
të shërbimit pedagogjiko-profesional dhe pozicionimin e detyrave të punës<br />
të cilat në mënyrë ekipore duhet të realizohen. Ky program duhet të përmbajë indikatorë<br />
të qartë të suksesshmërisë/ efektivitetit të cilat do të lidhen në mënyrë<br />
funksionale me kompetencat kyce të të gjithë anëtarëve të këtij shërbimi.<br />
Nga aspekti i shkollës efektive, anëtarët e shërbimit pedagogjiko-profesional<br />
në shkollën fillore duhet ti realizojnë obligimet e tyre profesionale dhe aktivitetet<br />
në bazë të modeleve të punës ekipore dhe koordinimit të orientuara drejt:<br />
krijimit të ambientit të tërësishëm pedagogjik në shkollë;<br />
njohjes të parakohshme, identifikim dhe vendosje të trajtimit edukativ të<br />
fëmijëve të talentuar dhe të fëmijëve me vështirësi në mësim.<br />
<br />
aplikimit të rezultateve nga risitë pedagogjiko-psikologjike;<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e arsimit fillorII<br />
119
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e M\aqedonisë 2005-2015<br />
120<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
evaluimit intern i procesit mësimor dhe funksionim i tërësishëm pedagogjik<br />
i shkollës;<br />
orientimit profesional i nxënësve;<br />
sigurimit të klimës pedagogjike përkatëse për zhvillimin dhe integrimin e<br />
nxënësve me kapacitete të ndryshme arsimore;<br />
ngritjes së përkryerjes interne pedagogjiko-profesionale të kuadrit mësimor<br />
përmes ndjekjes së trendeve bashkëkohore;<br />
disejnimit të aktiviteteve të lira të nxënësve në shkollë dhe të kohës së lirë<br />
të nxënësve;<br />
programit për ngritjen e nivelit edukativ të prindërve;<br />
parandalimit të dukurive socio-patologjike;<br />
hulumtimit të përhershëm i gjendjeve në shkollë.<br />
Për kryerje të suksesshme të këtyre obligimeve është e nevojshme, në<br />
mënyrë të saktë, të definihen dhe të theksohen kompetencat kyçe dhe autorizimet<br />
e bashkëpunëtorëve profesional në rregulloren për punën e shërbimit profesional<br />
në shkollën fillore. (Aneks 3)<br />
QËLLIMI 2.5. ndërtimi i sistemit për sigurim dhe kontrollë të<br />
cilësisë<br />
Praktika e deritanishme ka treguar se sigurimi dhe kontrolli i cilësisë në<br />
shkollën fillore zhvillohet stihikisht, në mënyrë jo sistematike dhe jashtë suazave<br />
të subjekteve të interesuara-nxënësve dhe prindërve. Në mungesë të kontrollit<br />
ekstern të cilësisë dhe specificitetit të procedurave për regjistrim në shkollën e<br />
mesme, është shkaktuar garë e vërtetë për notat e larta e cila jo rallë nuk paraqet<br />
ekuivalent të vërtetë të njohurive të nxënësve.<br />
Aktivitete:<br />
Ministria e Arsimit dhe Shkencës:<br />
<br />
<br />
Do të ndërtojë sistem për sigurim dhe kontrollë të cilësisë në shkollat fillore;<br />
Arsimim dhe trajnim të kuadrit i cili do ta kryejë kontrollin e cilësisë në<br />
arsimin parashkollor, fillor dhe të mesëm.<br />
Sigurimi i cilësisë<br />
Qeveria/MASH përmes krijimit dhe përmirësimit të kushteve elementare<br />
(infrastrukturës, paisjeve,TIK lidhjes,rritjes së cilësisë së arsimit inicial të<br />
arsimtarëve,rregullimit të proceseve,përpunimit të indikatorëve, standardeve për
cilësi, finansimit shtetëror dhe dislokimit të këshilltarëve nga BZHA nga kontrollues<br />
në persona të cilët në mënyrë profesionale do t’ iu ndihmojnë shkollave në<br />
realizimin e standardeve të nevojshme për cilësi) do ta përmbush obligimin e vet<br />
të siguruesit të cilësisë në shkollën fillore.<br />
Pushteti vendor përmes krijimit dhe përmirësimit të kushteve (mirëmbajtjes<br />
së objekteve, investimit për pajisje infrastrukturore dhe arsimore, afirmimit të arsimimit<br />
në mjedis dhe familje, finansimit lokal dhe ndihmës profesionale përmes<br />
departamentit të vet për arsim), duhet ta përmbushë rolin e vet si sigurues të<br />
cilësisë në shkollat fillore.<br />
Shkolla fillore – përmes realizimit konsekuent të regullativës ligjore dhe normativeve<br />
dhe standardeve për cilësi,investimit në përkryerjen profesionale, ngritjes<br />
së iniciativave dhe ideve për rritjen e efektivitetit dhe realizimit konsekuent<br />
të rolit të vet në bashkësinë lokale dhe shtet, bashkëpunimi me bashkësinë lokale<br />
dhe prindërit, duhet që të përmbush obligimin e vet si sigurues të cilësisë.<br />
Bashkëpunimi me BZHA në drejtim të promovimit të cilësisë në arsim do të jetë i<br />
obligueshëm dhe sipas mekanizmave saktësisht të vërtetuara për bashkëpunim.<br />
Prindërit –përmes pjesmarrjes nëpër këshillat e prindërve, gjegjësisht këshillit<br />
shkollor, do të kenë obligime që të përkujdesen për sigurimin e cilësisë nëpër<br />
shkollat fillore në kuadër të ingerencave të tyre.<br />
Byroja për zhvillimin e arsimit, në bashkëpunim me qendrën shtetërore<br />
të provimeve, në ingerencat e saj do ta merr kujdesin për ndërtimin e standardeve<br />
<strong>nacional</strong>e për sigurimin dhe mbajtjen e cilësisë. BZHA në mënyrë direkte<br />
bashkëpunon me shkollat dhe pushtetet lokale për definimin e indikatorëve hyrës<br />
dhe procesor për cilësi.<br />
kontrolli i cilësisë<br />
Qeveria/MASH kryen kontrollin ekstern të cilësisë. Përmes IASH dhe QSHP,<br />
MASH do të kryejë kontrollë të punës së shkollës fillore nga aspekti i respektimit<br />
të rregullativës ligjore dhe respektimit të standardeve për shkollë efektive si dhe<br />
të mbrojtjes të të drejtave të fëmijëve në sferën e arsimit si dhe të drejtës për<br />
arsimim të të gjithëve përfaqësimit dhe korrektësisë në realizimin e interesave<br />
kombëtare / shtetërore në arsim nga ana e enteve shkollore në nivel lokal dhe <strong>nacional</strong>,<br />
suksesit të nxënësve dhe cilësinë e punës së kuadrove shkollore etj. IASH<br />
rolin e saj e kryen në bashkëpunim me BZHA, përmes kontrollit administrativ dhe<br />
mbykqyrjes në teren nga ana e ekipeve të përziera, inspektorëve për punë materialofinanciare<br />
dhe punë ligjdhënëse si dhe inspektorëve për çështje pedagogjikoprofesionale.<br />
QSHP është përgjegjëse për evaluimin ekstern të të arriturave<br />
të nxënësve ( njohurive dhe diturive) të objektivizuara përmes vlerësimit ekstern<br />
të nxënësve në disa cikle gjatë arsimit fillor.<br />
Vetëqeverisja lokale dhe shkolla fillore kryejnë kontrollë intern të cilësisë.<br />
Ato do ta marrin përgjegjësinë për ndjekje / kontroll të cilësisë me ndihmën e<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e arsimit fillorII<br />
121
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e M\aqedonisë 2005-2015<br />
122<br />
mekanizmave të përcaktuara në mënyrë të saktë dhe instrumenteve për matjen e<br />
indikatorëve të suksesit.<br />
Prindërit dhe këshillat shkollore në mënyrë permanente do të marrin pjesë<br />
në aktivitetet e përditshme të shkollës,do të marrin pjesë në analizat e të arriturave/realizimin<br />
e standardeve të cilësisë dhe do të marrin pjesë në miratimin e<br />
vendimeve , në mënyrë të barabartë me organet e tjera të shkollës dhe përfaqsuesve<br />
të vetëqeverisjes lokale. Detyrë e tyre do të jetë që të marrin pjesë aktive<br />
në vlerësimin e punës së arsimtarëve, shërbimeve profesionale dhe të drejtorëve<br />
të shkollave fillore.<br />
QËLLIMI 2.6. Sigurimi i qasjes kah grupet e ndjeshme.<br />
Përveç aktiviteteve të përfshira në projekte individuale, në arsimin fillor nuk<br />
ekziston koncept i cili do të mundësojë qasje efektive kah fëmijët të cilët rrjedhin<br />
prej grupeve të ndjeshme të popullatës. Për shkak të kësaj dukurie, numri më i<br />
madh i fëmijëve të cilët kanë vështirësi në mësim e braktisin shkollimin, përparojnë<br />
me tempo të ngadalësuar apo edhe fare nuk kyçen në arsimin fillor, janë<br />
pikërisht nga ajo kategori e fëmijëve.<br />
Aktivitete:<br />
Ministria e Arsimit dhe Shkencës, në bashkëpunim me autoritetet lokale:<br />
<br />
<br />
<br />
Do të zhvillojë mekanizma për vëzhgim të gjendjes së fëmijëve në dhe<br />
jashtë sistemit të arsimit,<br />
Të zhvillojë koncept për punë me fëmijë të cilët i takojnë grupeve të<br />
ndjeshme,<br />
Do t iu sigurojë beneficione për shkollim kësaj kategorie të fëmijëve.<br />
Masat e këtilla nënkuptojnë senzibilitet më të madh nga ana e shkollave dhe<br />
vetëqeverisjes lokale kah grupet e ndjeshme në të cilat bëjnë pjesë:<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
Fëmijë nga viset e pa zhvilluara;<br />
Fëmijë me vështirësi në mësim;<br />
Fëmijë me tempo të ngadalësuar të përparimit në mësim;<br />
Fëmijë të cilët rrjedhin prej familjeve me status të pavolitshëm social;<br />
Fëmijë të prindërve me kujdesje nga njëri prind;<br />
Fëmijë të familjeve me raporte të përkeqësuara;<br />
Fëmijë të familjeve me paragjykime dhe stereotipe të theksuara;<br />
Fëmijë me sëmundje kronike të cilat shfaqen në rregullshmërinë dhe<br />
mundësitë për ndjekje të mësimit.<br />
Fëmijë gjuha e mësimit e të cilëve nuk është gjuhë amtare.
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
Shkolla fillore në bashkëpunim me vetëqeverisjen lokale do të duhet:<br />
Që këta fëmijë ti evidentojë, ndjek dhe përkrahë në mësim;<br />
Të formojë ekipe për ndihmë dhe bashkëpunim;<br />
Të ndërmjetësojë me ndihmën e organeve dhe institucioneve adekuate;<br />
Të krijojë klimë të kuptimit, pranimit dhe përkrahjes nga ana e shokëve të<br />
tyre dhe prindërve;<br />
QËLLIMI 2.7. Inkluzioni dhe participimi arsimor i nxënësve me nevoja<br />
të veçanta arsimore<br />
Arsimi fillor rolin e tij mund ta përmbush në tërësi vetëm po që se i respekton<br />
parimet e hapjes për nevojat dhe kushtet e fëmijëve me probleme në zhvillim<br />
dhe nevoja të veçanta arsimore në frymën e konventave dhe standardeve ndërkombëtare.<br />
Aktivitete:<br />
Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të krijojë kushte dhe do të përgatitë koncept<br />
dhe program për punë me fëmijë me probleme në zhvillim dhe fëmijë me<br />
nevoja të veçanta. Kjo nënkupton:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Ndjekje të të arriturave të fëmijëve (mësim kooperues dhe burime të pasura<br />
dhe të përshtatura për mësim);<br />
Pasurimin e trajnimit, ritrajnimit dhe përparimit të arsimtarëve të cilët në<br />
arsimin e rregullt punojnë me fëmijë me nevoja të posacme arsimore;<br />
Qasje arkitektonikohapsinore deri te institucionet arsimore;<br />
Në bashkëpunim me vetqeverisjen lokale do të merr pjesë në krijimin e<br />
rrjetit të paraleleve në shkolla për fëmijë me nevoja të veçanta<br />
Sigurim të mjeteve audiovizuele sipas lloit dhe shkallës së pengesës së<br />
fëmijëve me nevoja të veçanta arsimore;<br />
Standardizim të terminologjisë teorikeshkencore dhe ligjore e cila i përket<br />
kësaj lëmie si dhe saktësimin e saj dhe përputhshmërinë me standardet<br />
ndërkombëtare;<br />
Qasja kah këto fëmijë në tërësi do ta respektojë llojin dhe shkallën e problemit<br />
të tyre zhvillimor në ambientin i cili do t’i kënaqë dëshirat e fëmijës dhe<br />
familjes dhe kërkesave për:<br />
Zbatim konsekuent të parimit të inkluzivitetit;<br />
<br />
Përgatitje profesionale kadrovike, teknikohapësinore të shkollave për pranimin<br />
e fëmijëve me nevoja të posaçme arsimore ;<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e arsimit fillorII<br />
123
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e M\aqedonisë 2005-2015<br />
124<br />
<br />
Vazhdimin me punë të shkollave të posaçme për përkujdesje dhe arsimim të<br />
fëmijëve me pengesa më të rënda.<br />
Në zhvillimin e ardhshëm në këtë plan, rol të theksuar duhet të ketë shërbimi<br />
profesional (defektologët, pedagogët, psikologët) të cilët do ta ndjekin përparimin,<br />
adaptimin, mësimin dhe komunikimin, si dhe përkrahjen e arsimtarëve,<br />
nxënësve dhe prindërve.<br />
Bashkëpunimi mes shërbimeve dhe institucioneve përkatëse duhet të mundësojë<br />
detektim, diagnostifikim dhe intervenim të hershëm.<br />
Puna me këto fëmijë duhet të jetë rreptësisht e individualizuar, e udhëhequr<br />
nga defektologët dhe ekipit profesional nëpër shkolla, për çka është e nevojshme<br />
kyçje e obligueshme e defektologëve në sistemin e rregullt arsimor dhe/ edhe në<br />
departamentet për arsimim pranë vetëqeverisjes lokale, në ato shkolla / mjedise<br />
ku ka paraqitje të shpeshtuar të kësaj kategorie të fëmijëve.<br />
Nëse fëmija edhe përskaj krijimit të të gjitha kushteve të nevojshme nuk<br />
mund të ndjekë arsimimin e regullt kyçet në arsimimin e veçantë, rrespektivisht<br />
në klasë të veçantë pranë shkollës së rregullt apo në shkollë të veçanta. Shkollat<br />
për fëmijë me nevoja të veçanta janë në kompetenca të MASH (nivelit qendror).<br />
QËLLIMI 2.8. Qasja kah nxënësit e talentuar<br />
Në arsimin fillor në Republikën e Maqedonisë nuk ekziston sistem për detektim<br />
të hershëm dhe punë me nxënës të talentuar. Më së shpeshti zbulimi i talentëve<br />
bëhet nga ana e arsimtarëve dhe në varshmëri nga ambicja dhe përgatitja<br />
e arsimtarit që këto nxënës në mënyrë plotësuese të stimulohen që ti zhvillojnë<br />
talentet e tyre. Këso lloj iniciativash shpesh hasin në pengesë nga ana e rregullativave<br />
ligjore duke shkaktuar dekurajim të arsimtarit dhe prindërve, dëshprim<br />
tek fëmijët dhe shuarje të potencialeve te këta fëmijë. Përskaj dëmit që e pësojnë<br />
këta nxënës si dhe arsimtarët/prindërit dëm më të madh pëson shteti pasi që<br />
dëshmohet se nuk di që t’i shfrytëzojë resurset intelektuale të tij dhe t’i vejë në<br />
funksion të zhvillimit të tij.<br />
Aktivtete:<br />
Ministria e Aarsimit dhe Shkencës:<br />
<br />
<br />
<br />
Do të përgatitë program për zbulim të hershëm dhe punë me nxënës të<br />
talentuar dhe nxënës me prirje,<br />
Do të intervenojë në ligjin për arsim fillorë me çrast do të fusë mekanizma<br />
dhe procedura për stimulimin e përparimit të nxënësve të talentuar dhe<br />
atyre me prirje.<br />
Do ta shqyrtojë mundësinë për hapjen e qendrave për zbulimin e fëmijëve<br />
të talentuar.
Me këto masa pritet që arsimi fillor të arrijë standardizim <strong>nacional</strong> për zbulim<br />
të hershëm dhe punë me nxënës të talentuar dhe me prirje. Elementet e këtij<br />
koncepti perfshijnë:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Tejkalimin e paradigmës për barazi të të gjithë nxënësve dhe aplikimit të<br />
qasjeve identike lineare dhe modeleve për mësimdhe studim;<br />
Metodologji për zbulim të hershëm të nxënësve të talentuar, me prirje dhe<br />
kreativ;<br />
Programe për punë me nxënës të talentuar në kuadër të mësimit të rregullt<br />
dhe aktiviteteve jashtë mësimore;<br />
Operacionalizim i procedurës për përparim më të shpejtë (formal, procesor<br />
dhe përmbajtësor);<br />
Edukim të kuadrit mësimorë për detektim dhe identifikim;<br />
Pjesëmarrje të nxënësve të talentuar në gara shtetërore dhe ndërkombëtare<br />
dhe stimulim adekuat përmes benificioneve (bursave dhe kredive etj.);<br />
Kyçjen e nxënësve të talentuar në rrjetin ndërkombëtarë për kultivimin e talentëve;<br />
Definimin e terminologjisë për nxënës të talentuar sipas standardeve<br />
ndërkombëtare;<br />
Respektimi i dokumenteve ndërkombëtare në rapor me trajtimin e nxënësve<br />
të talentuar dhe me prirje.<br />
QËLLIMI 2.9. Roli i këshillave shkollore dhe shoqërisë civile<br />
Jeta bashkëkohore shumë më tepër e thekson nevojën e interaksionit funksional<br />
të shkollës dhe këshillave shkollore, posaçërisht në kontekst të decentralizimit<br />
të sistemit arsimor si dhe të ndryshimit të sistemit të vlerave në familje dhe<br />
shoqëri. Praktika e deritanishme e anëtarësimit formal nëpër trupe dhe organe<br />
shkollore duhet që të zëvendësohet dhe të modernizohet.<br />
Aktivitete:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të përgatisë program për pjesmarrje të<br />
këshillave shkollore në funksionimin e shkollës fillore.<br />
Kjo masë nënkupton rol aktiv të këshillave shkollore përmes:<br />
Participimit në procesin mësimorë në rolin e burimit të njohurive, bashkëbiseduesve<br />
dhe bashkëpunëtorëve,<br />
Forma të partneritetit me arsimtarët,<br />
Mbështetje të fëmijëve /nxënësve me probleme në mësim,<br />
Pjesmarrje vullnetare në aktivitetet jashte mësimore dhe jashtëshkollore,<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e arsimit fillorII<br />
125
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e M\aqedonisë 2005-2015<br />
126<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Pjesëmarrje në organizimin e manifestimeve të karakterit lokal,<br />
Ndërmjetësim me pushtetet vendore dhe bashkësinë,<br />
Krijimin e klimës së besimit dhe kuptimit për dallimet mes fëmijëve, posacërisht<br />
të fëmijëve me nevoja të posacme arsimore dhe fëmijëve të përkatësisë<br />
tjetër etnike,<br />
Promovim i modeleve për participim aktiv të këshillave shkollore në jetën<br />
shkollore dhe afirmimi i tyre si partner në mësim dhe mësimnxënie.<br />
Stimulim i fëmijëve /nxënësve për mësim në mjedisin familjar;<br />
Realizim të programeve të ndryshme kompenzuese<br />
Pjesëmarrje në vlerësimin e arsimtarëve, bashkëpunëtorëve profesional dhe<br />
drejtorëve të shkollave<br />
Me masat ligjore ekzistuese dhe standardeve është dimensionuar pjesëmarrja<br />
e prindërve në organet e shkollës por ato duhet që detaisht të operacionalizohen<br />
QËLLIMI 2.10. krijimi i mundësive për<br />
themelimin e shkollave fillore private<br />
Gjendja/shkaqet: Në Republikën e Maqedonisë nuk ekziston mundësi për<br />
themelimin e shkollave private fillore edhe përveç asaj që kjo masë realizohet<br />
me sukses në më shumë shtete dhe paraqet bazë për konkurrencë në arsimin fillorë<br />
si dhe paraqet agjens për përforcimin e cilësisë në arsim si dhe mundësi për<br />
përfshierje më të madhe të nxënësve. Në Republikën e Maqedonisë kjo çështje<br />
ende nuk është hapur.<br />
Shteti në pajtueshmëri me përcaktimin për racionalizim të rrjetit shkollorë<br />
është ndeshur edhe me nevojën për rritjen e kapaciteteve në rajone të caktuara,<br />
parasëgjithash në mjediset urbane. Në llogari të kësaj numri i shkollave,<br />
posaçërisht shkollave rajonale në mjediset rurale në mënyrë permanente po<br />
zvogëlohet.<br />
Në përpjekje për kushte më të mira<br />
jetësore një pjesë e popullatës rurale po<br />
shpërngulet nëpër qytete me çka shkollat<br />
nëpër fshatra po përfshinë numër më<br />
të vogël të nxënësve. Kështu p,sh. Në<br />
komunën e Kriva Pallankës, 19 shkolla<br />
rurale apo përafërsisht gjysma e numrit<br />
të përgjithshëm ishin mbyllur më vitin<br />
1995. Trend i njëjtë është prezent edhe<br />
në mjediset e tjera rurale në Republikën<br />
e Maqedonisë, posaçërisht në pjesën<br />
qëndrore dhe lindore të saj.<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
Viti 2001/2002<br />
Gjithsej shkolla fillore të rregullta - 1010.<br />
Gjithsej nxënës - 242707.<br />
Gjithsej paralele - 10094.<br />
Gjithsej arsimtarë - 13508.<br />
Gjithsej arsimtarë me kohë të plotë pune<br />
- 12912.<br />
Numri i nxënësve sipas klasave - 24.04.<br />
Një arsimtari - 17.97nxënës .<br />
Një arsimtari me orar të plotë pune - 18.80<br />
nxënës .
Rrjeti shkollor, edhe përskaj asaj që në mënyrë statistike i kënaq nevojat<br />
për përfshirje të nxënësve, as për së afërmi nuk e tregon forcën e njëjtë poqese<br />
merren parasysh standardet për mësim dhe mësimnxënie bashkëkohore. Numri<br />
më i madh i objekteve shkollore janë ndërtuar para më shumë dekadave, janë<br />
mirëmbajtur dobët si dhe shumë pak i kënaqin standardet themelore për realizimin<br />
e procesit edukativo-arsimor cilësorë. Kjo situatë është karakteristike për<br />
Maqedoninë qëndrore dhe lindore, me manifestim<br />
dominant në mjediset rurale.<br />
Forca finansiare e shtetit për ndërtimin e rrjetit<br />
optimal dhe bashkëkohor të shkollave fillore është<br />
e dobët dhe nuk jep optimizëm se se shpejti do<br />
të përmirësohet gjendja në këtë plan .Kjo gjendje<br />
në masë të madhe e aktualizon nevojën për mundësimin<br />
e iniciativës private në arsimin fillor.<br />
Viti Shkolla<br />
1996/97 1045<br />
1997/98 1043<br />
1998/99 1041<br />
1999/00 1036<br />
2001/02 1010<br />
2002/03 1020<br />
Decentralizimi imponon nevojën e marrjes së më shumë obligimeve nga ana<br />
e vetëqeverisjes lokale. Në pyetjen se në çfarë shkalle komunat dhe cilat do të<br />
kenë forcë, jo vetëm që t’i mirëmbajnë por edhe t’i rrisin dhe modernizojnë objektet<br />
shkollore si dhe ti vendosin në listën prioritare të aktiviteteve të tyre, është<br />
vështirë të gjendet përgjigje. Më tepër se e dukshme është se në periudhën e<br />
ardhshme mund me siguri të priten investime të vogla në shkollat fillore nga ana<br />
e vetëqeverisjes lokale që në mënyrë alarmante e parashtron pyetjen për gjetjen<br />
e burimeve të reja financiare apo të formave të reja të pronësisë në arsimin fillorë.<br />
Kjo praktikë do të mund ta shkarkojë buxhetin lokal dhe shtetëror dhe do<br />
të krijojë kushte dhe beneficione më të volitshme për ata fëmijë/nxënës të cilët<br />
për shkak të mungesës së finansave nuk janë në gjendje që ta vizitojnë ose për<br />
shkak të arsyeve të njëjta e braktisin shkollimin që të mund të përfitojnë arsim fillorë<br />
pa pagesë. Realizimi i mundësisë për themelimin e shkollave fillore private,<br />
nga aspekti i decentralizimit, është më tepër se një nevojë.<br />
Përvoja e themelimit të shkollave të mesme private në Republikën e Maqedonisë<br />
në aspekt të konkurrencës, aplikimit të standardeve evropiane dhe ngritjes<br />
së cilësisë të punës shkollore, afirmimit të modeleve të mira nga praktika si<br />
dhe motivimi i arsimtarëve dhe nxënësve tregon se është e nevojshme e njëjta të<br />
bëhet edhe në arsimin fillor, gjegjësisht përvojat pozitive nga vendet më të afërta<br />
të cilët e aplikuan dhe – ose e praktikojnë këtë zgjidhje janë dëshmi më e fortë<br />
se edhe në vendin tonë duhet të ndërrmerret ky hap.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e arsimit fillorII<br />
127
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e M\aqedonisë 2005-2015<br />
128<br />
Aktivitete:<br />
1.<br />
2.<br />
3.<br />
4.<br />
<br />
<br />
<br />
MASH dhe Qeveria e Maqedonisë do ta zgjërojnë rrjetin e shkollave fillore<br />
përmes intervenimit në rregullativën zgjedhore;<br />
MASH do t’I rekomandojë Qeverisë së RM shqyrtimin dhe krijimin e mundësive<br />
për themelimin e shkollave fillore private<br />
MASH dhe Qeveria e RM do të mundësojnë partneritet privatpublik dhe<br />
mundësi, për koncension në shkolla fillore, me intervenime në rregullativën<br />
ligjore.<br />
Kjo masë nënkupton intervenim në disa sfera dhe atë:<br />
Intervenim në rregullativën ligjore, me saktësim të qartë të obligimeve të<br />
cilat i ka shkolla private dhe procedurat shtetërore dhe aktet të cilat ajo<br />
duhet t’i respektojë.<br />
Definimi i kor-kurikulumit i cili do ta shprehë interesin e shtetit dhe të cilin<br />
secila shkollë fillore shtetërore dhe private duhet ta respektojë.<br />
Saktësim i qartë të kompetencave që do t’i ketë IASH, BZHAM, dhe QSHP<br />
gjatë punës së shkollës private.<br />
Regullimin e bashkëpunimit të shkollave private me ato shtetërore fillore<br />
dhe të mesme.
AnEkS 1<br />
Modeli i arsimit<br />
të detyrueshëm<br />
SHEMBUJ TË MODELEVE:<br />
Vendi<br />
Arsimi i<br />
detyrueshëm<br />
Arsimi<br />
fillor<br />
Prej-deri<br />
kohë-<br />
zgjatja<br />
kohëz.<br />
Shqipëria 6-13 8 4<br />
Bullgaria 7-14 8 4<br />
Rumania 7-14 8 4<br />
SMZ 7-14 8 4<br />
Maqedonia 7-14 8 4<br />
Austria 6-14 9 4<br />
Italia 6-14 9 5<br />
Greqia 6-14 9 6<br />
Portugalia 6-14 9 6<br />
Kroacia 7-15 9 4<br />
Latvia 7-15 9 4<br />
Lituania 7-15 9 4<br />
Estonia 7-15 9 6<br />
Polonia 7-15 9 6<br />
Zvicra 7-15 9 6<br />
Slovenia 7-15 9 4<br />
Rusia 6-15 10 3<br />
Slovakia 6-15 10 4<br />
Çekia 6-15 10 5<br />
Monako 6-15 10 5<br />
Luksemburg 6-15 10 6<br />
Japonia 6-15 10 6<br />
Irlanda 6-15 10 8<br />
Hungaria 7-16 10 4<br />
Lihtenshtajni 7-16 10 5<br />
Danimarka 7-16 10 6<br />
Finlanda 7-16 10 6<br />
Suedia 7-16 10 6<br />
Malta 5-15 11 6<br />
Belorusia 6-16 11 4<br />
Moldavia 6-16 11 4<br />
Franca 6-16 11 5<br />
Andora 6-16 11 6<br />
Spanja 6-16 11 6<br />
Islanda 6-16 11 7<br />
Norvegjia 6-16 11 7<br />
UK 5-16 12 6<br />
Ukraina 6-17 12 4<br />
SHBA 6-17 12 6<br />
Gjermania 6-18 13 4<br />
Belgjika 6-18 13 6<br />
Holanda 6-18 13 6<br />
Global Education Digest 2005, UNESCO, 2005<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e arsimit fillorII<br />
129
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e M\aqedonisë 2005-2015<br />
130<br />
AnEkSI 2<br />
Matrica e përgjithshme e kompetencave të arsimtarëve<br />
1.<br />
2.<br />
3.<br />
4.<br />
5.<br />
6.<br />
7.<br />
8.<br />
9.<br />
A. Fokusimi në zhvillimin e nxënësit<br />
10.<br />
11.<br />
12.<br />
13.<br />
14.<br />
15.<br />
16.<br />
17.<br />
18.<br />
19.<br />
20.<br />
21.<br />
22.<br />
23.<br />
Çdo ditë përkujdesi ndaj fëmijëve;<br />
Di dhe kupton se si nxënësit mësojnë dhe zhvillohen;<br />
I angazhon nxënësit të nxëjnë njohuri,përvoja përkatëse, të cilat e ndihmojnë<br />
zhvillimin e tyre;<br />
I inkurajon nxënësit të ndërmarrin përgjegjësi për mësimin individual;<br />
Këmbëngulës është në nxitjen e motiveve dhe dëshirave të nxënësve që të<br />
mësojnë dhe të arrijnë rezultate më të mira<br />
Këmbëngulës është në përpjekjet që nxënësit të ndjejnë kënaqësi nga<br />
rezultatet e arritura<br />
I nxit më pak nxënësit e suksesshëm;<br />
Zhvillon shkathtësi për studimin e nevojave dhe interesat e çdo nxënësi;<br />
I respekton dallimet ndërmjet nxënësve dhe mban llogari për zhvillimin e<br />
tyre, i kushtëzuar nga mundësitë individuale;<br />
E ndan suksesin dhe mossuksesin e çdo nxënësi;<br />
Krijon atmosferë në të cilën zhvillon bindje te çdo nxënës se suksesi i arritur<br />
është rezultat personal i angazhimeve të tija;<br />
Kultivon stil të punës, i cili e nxit njohurinë kurreshtare të çdo nxënësi;<br />
Te çdo nxënës krijon bindje se suksesi i arritur është rezultat i përvojës së<br />
tij të arritur dhe interesat personale;<br />
Siguron aktivitete të cilat janë përkatëse të zhvillimit personal të çdo nxënësi;<br />
Mban llogari për zhvillimin fizik, social, emocional dhe kognitiv të çdo<br />
nxënësi;<br />
Krijon strategji për ndikim energjik mbi nxënësit të lënë edukativ;<br />
Punon me nxënësit që kanë probleme me të mësuarit ;<br />
Punon me nxënës që kanë vështirësi në zhvillim;<br />
I respekton dhe vepron sipas të drejtave të fëmijës - nxënësit;<br />
E respekton personalitetin dhe mendimin e çdo nxënësi;<br />
Krijon kushte dhe nxit dialog ndërmjet nxënësve;<br />
Kultivon kushte për formimin e qëndrimeve të nxënësve dhe ndërtimin e<br />
argumentit për përforcimin e tyre ;<br />
Siguron mundësi për angazhim aktiv dhe shfrytëzim të të gjitha ideve të<br />
nxënësve;
24.<br />
25.<br />
26.<br />
27.<br />
28.<br />
29.<br />
30.<br />
I respekton interesat dhe afinitetet e çdo nxënësi<br />
Krijon kushte në të cilat nxënësit mësojnë njëri me tjetrin;<br />
Krijon kushte për marrëdhënie kultivuese të tolerancës dhe respektim<br />
reciprok të nxënësve;<br />
E nxit mendimin kritik të nxënësve;<br />
E përcjell përparimin e çdo nxënësi;<br />
Krijon kushte për vetëvlerësim dhe vlerësim reciprok të nxënësve;<br />
I analizon dhe përpiqet t’i tejkalojë (jo)ndodhitë familjare si një nga kushtet<br />
që ndikojnë në përparimin e nxënësit..<br />
B. Disejni, menaxhimi dhe zhvillimi i mjedisit për mësim<br />
1.<br />
2.<br />
3.<br />
4.<br />
5.<br />
6.<br />
7.<br />
8.<br />
9.<br />
10.<br />
11.<br />
12.<br />
13.<br />
14.<br />
15.<br />
16.<br />
17.<br />
18.<br />
19.<br />
Zhvillon bashkësi nxënësish në të cilën nxënësit besojnë dhe pranojnë<br />
përgjegjësi për rolin personal në të.;<br />
Te nxënësit kultivon përgjegjësi kolektive dhe personale për vlerat në bashkësinë<br />
e nxënësve;<br />
E shfrytëzon motivimin individual dhe kolektiv dhe sjelljen që të krijojë<br />
mjedis për mësim të cilën e nxit interaksionin social ndërmjet nxënësve;<br />
Krijon klimë për zhvillimin e përgjegjësisë qytetare ne klasë dhe shkollë;<br />
Ka qëndrim për përkujdesje dhe promovon marëdhënie pozitive interpersonale<br />
në klasë dhe në shkollë në përgjithësi;<br />
Së bashku me nxënësit vendos dhe mban procedura , rezultate përmes<br />
të cilave sigurohet mjedis i sigurtë dhe motivues për mësim dhe marrje e<br />
rreziqeve intelektuale;<br />
Kultivon motivim të brendshëm te nxënësit;<br />
Zhvillon marrëdhënie të kooperativitetit dhe partneritetit në mësim;<br />
Zhvillon marrëdhënie të besimit reciprok dhe respekt ndërmjet nxënësve;<br />
Krijon atmosferë respekti ndaj bashkëbiseduesit me mendim të ndryshëm;<br />
Promovon atmosferë në të cilën angazhimi aktiv i çdo individi paraqet kriter<br />
për përparimin e tij;<br />
Kultivon marrëdhënie bashkëpunimi me nxënësit;<br />
Vetvetiu promovohet si partner me përvojë më të madhe në mësim;<br />
Pyet dhe pret të pyetet;<br />
Nxit dialog njohurish ndërmjet nxënësve;<br />
Kultivon interaksion social përmes punës grupore të nxënësve;<br />
E nxitë iniciativën e nxënësit për parashtrimin e qëllimeve, zgjedhje të<br />
mjeteve dhe mënyra pune;<br />
Nxitë atmosferë të vetëorganizimit të nxënësve në punën e tyre;<br />
I respekton kriteret dhe argumentet për vlerësimin dhe vetëvlerësim të çdo<br />
individi në klasë;<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e arsimit fillorII<br />
131
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e M\aqedonisë 2005-2015<br />
132<br />
20.<br />
Kujdeset për marrëdhëniet cilësore të mocanikëve dhe bashkëpunimi i<br />
nxënësve edhe jashtë klasës.<br />
c. Respektimi i dallimeve individuale të nxënësve<br />
1.<br />
2.<br />
3.<br />
4.<br />
5.<br />
6.<br />
7.<br />
8.<br />
9.<br />
10.<br />
11.<br />
12.<br />
13.<br />
14.<br />
15.<br />
Tregon kujdes dhe simpati për të gjithë nxënësit duke i respektuar dallimet<br />
e tyre;<br />
Zhvillon marrëdhënie miqësore me të gjithë nxënësit dhe mirëkuptim për<br />
çdo nxënës -individ;<br />
I respekton dhe kupton dallimet ndërmjet nxënësve, qëndrimet e tyre dhe<br />
qasjet në mësim;<br />
I harmonizon qasjet e punës kah secili nxënës;<br />
Kultivon stil të punës në të cilin instruksionet, përcjellja dhe vlerësimi i<br />
angazhimit të çdo nxënësi kushtëzohen nga mundësitë e tija dalluese dhe<br />
aftësitë;<br />
Tregon gatishmëri t’i ndihmojë çdo nxënësit dhe krijon kushte që ai të<br />
gëzohet në të arriturat individuale;<br />
Krijon atmosferë të vetëbesimit dhe bindjes se secili mund të mësojë dhe<br />
të arrijë rezultate;<br />
Tregon fleksibilitet në harmonizimin e instruksioneve dhe të priturat nga<br />
secili nxënës ndaras;<br />
Krijon kushte për zhvillimin e stileve të ndryshme të mësimit nga<br />
mundësitë dhe potencialet e ndryshme të nxënësve;<br />
Organizon situata dhe njohuri përkatëse mësimore për të arritura të suksesshme<br />
të nxënësve me nevoja të veçanta dhe cytje në zhvillim;<br />
Di t’i parashikojë vështërsitë në të cilat mund të gjejnë nxënës me mundësi<br />
dhe aftësi të ndryshme;<br />
Shpreh ndjenjë përgjegjësie kah të arriturat e pamjaftueshme të disa prej<br />
nxënësve;<br />
Ofron dhe jep përkrahje të fuqishme nxënësve me vështërësi në mësim,<br />
me të kuptuar të ngadalshme dhe moskuptueshmëri në mësim;<br />
Siguron burime të ndryshme për mësim të cilat përkatësojnë në stilet e<br />
ndryshme dhe rezultatet në mësim;<br />
Zhvillon dhe ofron programe të veçanta për të arritura më të mëdha të<br />
nxënësve me njohuri, aspirata dhe mundësi më të mëdha<br />
ç) Komunikimi në klasë<br />
1.<br />
Posedon dhe shfrytëzon njohuri, aftësi dhe shkathtësi për teknologji<br />
komunikative efektive verbale, joverbale dhe teknologji komunikative të<br />
mediave në klasë;
2.<br />
3.<br />
4.<br />
5.<br />
6.<br />
7.<br />
8.<br />
9.<br />
10.<br />
11.<br />
12.<br />
13.<br />
14.<br />
15.<br />
16.<br />
17.<br />
18.<br />
19.<br />
20.<br />
21.<br />
22.<br />
Kultivon procedura aktive hulumtuese të kushtëzuara nga bashkëpunimi<br />
dhe komunikimi interpersonal i nxënësve;<br />
Krijon klimë të hapur të problemeve dhe cytjet përmes komunikimit mes<br />
nxënësve;<br />
Kultivon bashkëpunim parteriteti dhe grupor në klasë;<br />
Tregon kujdes dhe dëgjim aktiv të dialogjeve dhe diskutimeve të nxënësve<br />
në klasë;<br />
Promovon ndjenjshmëri personale dhe profesionale drejtë formave verbale<br />
dhe joverbale të komunikimit në klasë;<br />
E nxit dhe zhvillon vetëshprehje të nxënësve;<br />
Afirmohet si dëgjues aktiv dhe bashkëbisedues të nxënësve;<br />
Me nxënësit komunikon qartë, jodykuptimëshe dhe logjikshëm;<br />
E nxit dhe zhvillon të shprehurit gojor dhe me shkrim të nxënësve;<br />
E zhvillon aftësinë për komunikim simbolik të nxënësve;<br />
Kultivon dhe kërkon respektimin e standardeve gjuhësore në komunikimin<br />
me shkrim të nxënësve;<br />
Kultivon stil të punës i cili e nxit kulturën e komunikimit verbal dhe joverbal<br />
ndërmjet nxënësve;<br />
Kujdeset për kultivimin e vlerave artistike të shprehjes gojore;<br />
Kujdeset për përdorimin e gjuhës letrare nga ana e nxënësve;<br />
Kujdeset për zhvillimin e aftësive për gjuhë të shkruar krijuese të nxënësve;<br />
E nxit krijimtarinë gjuhësore të nxënësve;<br />
Insiston në të folurit të saktë në të gjitha lëmitë programore;<br />
Kujdeset për zhvillimin e shkathtësive për gjuhë të qartë, rrjedhshëm dhe<br />
të theksuar në bisedimet e nxënësve;<br />
Krijon kushte, për të cilat nxënësit mund mes veti të komunikojnë në<br />
mënyrë aktive;<br />
Në mënyrë aktive e përcjell zhvillimin e shkathtësive komunikative të nxënësve;<br />
Shkallën e zhvillueshmërisë të shkathtësive komunikative e trajton si komponentë<br />
të rëndësishme në evaluimin e përparimit të secilit nxënës.<br />
D. Planifikimi i mësimit<br />
1.<br />
2.<br />
3.<br />
4.<br />
Planifikon qëllime afatshkurtër,afatmesëm dhe afatgjatë;<br />
Planifikon aktivitete mësimore, jashtëmësimore dhe jashtëshkollore;<br />
Planifikon qëllime reale të cilat nxënësit i kuptojnë;<br />
Planifikon qëllime, të cilat janë në përputhje me mundësitë dhe aftësitë e<br />
nxënësve;<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e arsimit fillorII<br />
133
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e M\aqedonisë 2005-2015<br />
134<br />
5.<br />
6.<br />
7.<br />
8.<br />
9.<br />
10.<br />
11.<br />
12.<br />
13.<br />
14.<br />
15.<br />
16.<br />
17.<br />
18.<br />
19.<br />
20.<br />
Planifikon dhe zhvillon programe për nxënësit me nevoja të veçanta;<br />
Planifikon dhe zhvillon programe për nxënësit me vështërësi në mësim;<br />
I planifikon aktivitetet personale dhe angazhimin e nxënësve;<br />
I planifikon të priturat nga të arriturat e nxënësve;<br />
Bën krahasimin ndërmjet të arriturave të planifikuara dhe atyre të realizuara<br />
dhe bën analizë të shkaqeve për mënjanimet;<br />
Planifikon llojin dhe vëllimin e aktiviteteve të nxënësve;<br />
Planifikon qëllime, aktivitete, mjete dhe përmbajtje, të cilat korrespondojnë<br />
me programet mësimore sipas lëndëve përkatëse;<br />
Planifikon lloje të përkrahjes teknologjike të proceseve të mësimit dhe<br />
studimit;<br />
Planifikon strategji për realizimin e qëllimeve të parashtruara;<br />
Kultivon pluralizëm metodik, polimorfitet dhe polivalencë të proceseve të<br />
studimit;<br />
Planifikon strategji të dallimeve nga stilet e të mësuarit dhe burime të<br />
ndryshme të njohurisë;<br />
E planifikon rrjedhën dhe fazat e mësimit dhe studimit;<br />
Planifikon strategji për përcjellje dhe evaluim të cilësisë së mësimit;<br />
Planifikon strategji për vlerësim të qasjeve për vetëmësim dhe mësim<br />
kooperativ;<br />
I planifikon rezultatet e mësimit dhe studimin e llojit të prodhimeve, të cilat<br />
paraqiten si efekte të atyre proceseve;<br />
E planifikon llojin/llojet e instrumenteve për përcjellje dhe vlerësim të<br />
efekteve nga puna e nxënësve.<br />
Dh) Përgatitja e koncepteve për mësim<br />
1.<br />
2.<br />
3.<br />
4.<br />
5.<br />
6.<br />
7.<br />
8.<br />
I kupton dhe respekton llojet e ndryshme të mësimit , mjeteve hulumtuese<br />
dhe strukturat e diturisë dhe në bazë të tyre i ndërton përvojat e njohurive<br />
të nxënësve;<br />
Di t’i lidhë njohuritë e reja me përvojat e fituara paraprake të nxënësve;<br />
Di t’i lidhë idetë kryesore dhe shembujt veç e veç;<br />
Krijon kushte për mësim me kuptim;<br />
Shfrytëzon prezantime mëshumë të shkurtuara, shembuj dhe sqarime;<br />
Kërkon shembuj konkret nga nxënësit dhe insiston në lidhshmërinë e tyre<br />
me idetë kryesore;<br />
Qëndron në atë se njohuritë e fituara të nxënësve t’i lidhin dhe vlerësojnë<br />
në jetën e përditshme;<br />
Përpiqet që aftësitë dhe shkathtësitë fituara nxënësit t’i zbatojnë dhe<br />
përkryejnë në jetën e përditshme;
9.<br />
10.<br />
11.<br />
12.<br />
13.<br />
14.<br />
15.<br />
16.<br />
17.<br />
18.<br />
Organizon njohuri situatash me punë të pavarur të nxënësve;<br />
Siguron kushte për organizim ekipor të nxënësve në proceset e mësimit;<br />
Siguron njohuri të integruara dhe përvoja interdisiplinore me çrast te nxënësit<br />
zhvillon kuptime holistike për realitetin;<br />
Krijon kushte për fitim të njohurisë përmes angazhimit indirekt të nxënësve;<br />
I përmend nxënësit në përvojën mësimore;<br />
Krijon kushte për mësim hulumtues;<br />
Krijon kushte për mësim përmes zgjidhjes së problemeve;<br />
Kultivon atmosfera të marrëdhënieve kritike të nxënësve drejtë fakteve të<br />
verifikuara të njohurive;<br />
Krijon kushte për zbatimin dhe shfrytëzimin e procedurave alternative në<br />
mësim;<br />
Krijon kushte për zbatimin dhe analizë të fakteve dhe njohurive të fituara<br />
përmes shfrytëzimit të burimeve të ndryshme.<br />
E. Mësimi i nxënësve<br />
1.<br />
2.<br />
3.<br />
4.<br />
5.<br />
6.<br />
7.<br />
8.<br />
9.<br />
10.<br />
Mundëson shfrytëzim të strategjive të ndryshme të mësimit;<br />
E nxitë mendimin logjik të nxënësve;<br />
Siguron përvoja, të cilat i aftësojnë nxënësit në vendosjen e qëllimeve,<br />
zgjedhje të detyrave, planifikimin e punës, zbatimin dhe vlerësimin e cilësisë<br />
së punës<br />
Disejnon hulumtim aktiv të nxënësve duke u ndihmuar të parashtrojnë dhe<br />
zgjedhin probleme;<br />
Krijon kushte që nxënësit të vijnë deri te konkluzionet përfundimtare<br />
përmes zgjedhjes së burimeve të njohurive dhe shjfrytëzimi i informatave,<br />
zbatimi i tyre dhe kundërvënia;<br />
Tregon variabilitet metodik të rolit individual në punë me nxënës, të cilët<br />
kanë interesa , afinitete dhe aftësi të ndryshme (orientues, ndihmës, bashkëveprues,<br />
instruktor, trajner, publikë);<br />
I harmonizon instruksionet, të cilat janë kushtëzuar nga nevojat e nxënësve<br />
dhe specifikat e përmbajtjeve programore;<br />
I zhvillon aftësitë , shkathtësitë e nxënësit për sjelljen e vendimeve dhe<br />
marrja e qëndrimeve;<br />
I zhvillon shkathtësitë e nxënësit për punë me të tjerët në grup;<br />
I përkrah nxënësit me nxënie të sigurisë dhe këmbëngulësisë në mësim<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e arsimit fillorII<br />
135
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e M\aqedonisë 2005-2015<br />
136<br />
Ë. Vlerësimi<br />
1.<br />
2.<br />
3.<br />
4.<br />
5.<br />
6.<br />
7.<br />
8.<br />
9.<br />
Kupton dhe shfrytëzon strategji të ndryshme për vlerësimin e zhvillimit të<br />
vazhdueshëm, intelektual, socio-emocional të nxënësve;<br />
2Krijon kushte në të cilat nxënësit mund të parashtrojnë qëllime të mësimit<br />
të tyre;<br />
I inkuadron nxënësit në aktivitete të ndryshme për vetëvlerësim;<br />
Nga prindërit, arsimtarët tjerë dhe vetë nxënësit kërkon dhe shfrytëzon<br />
informata për përvojat e tyre për mësimin, për sjelljen dhe nevojat e tyre;<br />
Vazhdimisht e përcjell, vëzhgon dhe analizon përparimin e nxënësve;<br />
Udhëheq vërejtje të hollësishme për ndryshimet në mësim,sjellje dhe komunikimin<br />
e cdo nxënësi;<br />
Formon bazën e të dhënave për përparimin dhe të arriturat e cdo nxënësi;<br />
Komunikon dhe bashkëpunon me prindërit dhe me kolegët e tij për t i kontrolluar<br />
indikatorët e vërejtjeve të tyre;<br />
kultivon vetëdije të lartë profesionale për përgjegjësinë individuale në<br />
vlerësimin e të arriturave të nxënësve.<br />
F. Raporti profesional ndaj punës<br />
1.<br />
2.<br />
3.<br />
4.<br />
5.<br />
6.<br />
7.<br />
8.<br />
9.<br />
10.<br />
11.<br />
Paraqet interes permanent për zhvillimin e tij personal dhe profesional;<br />
të merr iniciativa për standarde më të larta në zhvillimin individual profesional;<br />
Vazhdimisht të punojë në kompetencat e tija profesionale;<br />
mer pjesë në forma të ndryshme të organizuara për zhvillimin profesional të<br />
arsimtarëve;<br />
e sendërton autoritetin e tij përmes profesionalizmit dhe kompetencave të<br />
larta në punë;<br />
E afirmon profesionin e tij në mjedisin e vet dhe bashkësinë më të gjërë;<br />
e promovon misionin shoqëror dhe përfitimet civilizuese të shkollës dhe arsimit<br />
në përgjithësi;<br />
Përvojën e nxënë metodologjike e shfrytëzon për rikontrollimdhe hulumtim<br />
të praktikës mësimore të tij dhe punës me nxënësit;<br />
I njeh dhe i respekton rregullat dhe procedurat e shkollës si bashkësi organizative<br />
dhe mjedis punues;<br />
I njeh dhe i respekton dispozitat ligjore dhe sipas tyre i harmonizon të drejtat<br />
e tija personale dhe profesionale dhe obligimet;<br />
Sjelljen e tij personale dhe profesionale e harmonizon sipas normave të verifikuara<br />
dhe të pranuara në bashkësinë shoqërore .
G. Bashkëpunimi me prindër<br />
1.<br />
2.<br />
3.<br />
4.<br />
5.<br />
6.<br />
7.<br />
8.<br />
9.<br />
10.<br />
11.<br />
12.<br />
E afirmon statusin e partneritetit të prindërve;<br />
e nxit dhe organizon praninë e prindërve në shkollë dhe klasë;<br />
E disejnon participimin profesional dhe të përvojës së prindërve në procesin<br />
mësimor;<br />
I viziton familjet e nxënësve;<br />
Inicon forma për bashkëpunim të organizuar midis prindërve dhe nxënësve;<br />
Rregullisht i informon prindërit për përparimin e fëmijëve të tyre;<br />
Organizon takime të përbashkëta me prindërit dhe ofron përmbajtje të<br />
shoqërimit të tyre;<br />
Mban komunikim dhe lidhje të vazhdueshme me anëtarët e familjeve të nxënësve<br />
;<br />
Punon me nxënës, të cilët rrjedhin nga familje me krizë, bashkësi të ndara<br />
bashkshortore fëmijë të prindërve para shkurorëzimit, fëmijë-viktimë e dhunës<br />
familjare, fëmijë të prindërve të varur etj.;<br />
Zhvillon dhe realizon programe për të drejtat, përgjëgjësitë e fëmijëve në<br />
familjet e tyre;<br />
Zhvillon dhe realizon programe për prindër të përgjegjshëm dhe jetë cilësore<br />
familjare;<br />
Punon me prindërit për zhvillimin e vetëdijes dhe përgjegjësisë ndaj të drejtave<br />
të fëmijëve dhe obligimeve të prindërve dhe familjes.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e arsimit fillorII<br />
137
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e M\aqedonisë 2005-2015<br />
138<br />
AnEkSI 3<br />
kompetencat dhe autorizimet kyçe të bashkëpunëtorëve profesional<br />
Përforcimi i shërbimit profesional në shkollë me përkufizim të qartë të ingerencave<br />
të kuadrit dhe vatërzimit të tyre në sferën zhvillimore, nënkupton edhe<br />
definimin e kompetencave kyce të tyre, të vendosura në mënyrë funksionale në<br />
varshmëri nga detyrat e punës të cilat duhet t’I kryejnë:<br />
Pedagogu i shkollës: Bashkëpunëtorët themelor profesional në shkollat,<br />
të cilat merren me edukim dhe arsimim. Në vendet evropiane përvec me emrin<br />
pedagog ky profil paraqitet edhe si: drejtor për mësim, bashkërendues arsimor,<br />
këshilltar arsimor, etj. Puna e tyre në shkolla është e vatërzuar në disa lëmi.<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Planifikim dhe programim,<br />
Puna me nxënës,<br />
Puna me mësues/arsimtar,<br />
Punë me prindër.<br />
Planifikimi dhe programimi përfshin: planifikim të përkryerjes individuale<br />
dhe profesionale dhe përkryerjes profesionale të mësuesve/arsimtarëve, Planifikim<br />
të punës në shkollë, punë në këshillin e arsimtarëve, dhe pjesëmarrjeje<br />
në përgatitjen e planit dhe programit vjetor të shkollës. Në punën e tij pedagogu<br />
bashkëpunon me drejtorin e shkollës dhe bashkëpunëtorët tjerë profesional<br />
(psikologun, defektologun). Në bashkëpunim me entet lokale për punësim pedagogu<br />
përgatitë plan dhe program për informim profesional. Planin për punë më<br />
fëmijët me nevoja të vecanta pedagogu e përpunon në bashkëpunim me psikologun<br />
dhe defektologun nëse ata janë në shkollë.<br />
Pedagogu përpunon plan për mbrojtje shëndetësore, sociale dhe ekologjike<br />
të nxënësve në bashkëpunim me ambulancën e shkollës/personin mjekësor<br />
nëse ato janë në shkollë.<br />
Pedagogu ka për detyrë që të përgatitë plan për aktivitet kulturor dhe publik<br />
të shkollës dhe rregullimin e dokumentacionit pedagogjik.<br />
Pedagogu i organizon punëtorit e nxënësve dhe mësimin shtues, organizon<br />
ligjërata edukativo-arsimore për nxënësit, kurse disa edhe vetë i organizon, kurse<br />
në bashkëpunim me psikologun e shkollës (nëse ka) e organizon dhe zbaton<br />
“provimin e pjekurisë” për regjistrimin e fëmijës në klasën e parë.<br />
Pedagogët realizojnë një pjesë nga informimi profesional në bashkëpunim<br />
me entet për punësim dhe japin informata për programet e shkollave të mesme.<br />
Në ekipin e ekspertëve me psikologun dhe defektologun i zbatojnë programet<br />
për nxënësit me nevoja të veçantadhe/ose nxënësit me pasoja të veçanta<br />
në zhvillim, kurse në bashkëpunim me psikologun e realizojnë programin për<br />
nxënës të talentuar.
Në punën me mësuesit, pedagogët e përcjellin/kontrollojnë realizimin e<br />
mësimit dhe të mësuarit ( rregullshmërinë, realizimin e strategjive mësimore, realizimin<br />
e qëllimeve të programeve etj) Ato i analizojnë rezultatet e shkollës nga<br />
aspekti i suksesit, sjelljes, riprovimeve etj., i realizojnë me shkollat tjera në nivel<br />
lokal dhe shtetëror dhe rekomandojnë për përmirësimin e tyre.<br />
Pedagogët organizojnë punë hulumtuese në shkollë, përkryerje profesionale<br />
të mësuesve, si dhe punë edukativo-arsimore me prindërit.<br />
Pedagogu detyrat e veta punuese i realizon me anë të kontakteve të shpeshta<br />
me mësuesit/arsimtarët, nxënësit, prindërit, bashkëpunëtorët tjerë dhe<br />
bashkëpunëtorët jashtë shkollës (persona shëndetësor, qendrat për punë sociale,<br />
psikologë në entet për punësim, persona profesional nga profesionet tjera,<br />
sektori për arsim në pushtetin vendor, Qendra shtetërore për provime, Qendra<br />
për arsim të mesëm profesional etj)<br />
Përveç kryerjes cilësore të punëve të tyre , obligim i pedagogëve është vazhdimisht<br />
të përkryhen në mënyrë profesionale.<br />
Psikologu i shkollës: Bashkëpunëtor profesional, i cili është kompetent<br />
për detektim, korrigjim dhe përparim të aspekteve psikologjike në punën e shkollës.<br />
Si profil në shkollë më shumë është i pranishëm në SHBA përderisa në Evropë<br />
dhe në disa vende paraqitet në shkollë, në disa fare nuk ekziston, kurse në disa<br />
punë punon në pushtetin vendor dhe mbulon një numër të madh shkollash.<br />
Psikologët e shkollave kryesisht janë të fokusuar në intervista dhe testime të<br />
nxënësve dhe vlerësimit të problemeve dhe burimeve të tyre ndaj vështirësisë në<br />
mësim. Në bashkëpunim me prindërit dhe arsimtarët i planifikojnë mënyrat se si<br />
t’iu ndihmohet fëmijëve që kanë vështërsi në mësim dhe sjellje.<br />
Psikologët e kontollojnë atmosferën psikologjike në klasë dhe marrin pjesë<br />
në detektimin dhe zgjidhjen e situatave konfliktuoze. Në bashkëpunim me pedagogët<br />
merren me përparimin e metodave të studiuese dhe vlerësimi i të arriturave<br />
të nxënësve, informimin dhe këshillimin profesional të nxënësve.<br />
Në ekipin e ekspertëve me pedagogun dhe defektologun i realizojnë programet<br />
për nxënësit me nevoja të veçanta dhe/ose nxënësit me cytje të veçanta<br />
në zhvillim kurse në bashkëpunim me pedagogun e realizojnë programin për<br />
nxënësit e talentuar.<br />
Psikologët realizimin e detyrave të tyre punuese sipas rregullave i bazojnë<br />
në të dhënat e mbledhura empirike, vëzhgimit sistematik të sjelljes së nxënësve<br />
dhe arsimtarëve në rrethana të ndryshme. Përmes bazës së analizës ata sjellin<br />
përfundime për nxënës/arsimtarë, supozojnë procedura terapeutike për tejkalimin<br />
e problemeve.<br />
Defektologu i shkollës: Bashkëpunëtor profesional i cili i zbulon, studion<br />
dhe aftëson nxënësit me nevoja të veçanta dhe nxënësit me cytje të veçanta në<br />
zhvillimin e tyre. Përveç si defektolog në vendet tjera paraqitet me emrin peda-<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e arsimit fillorII<br />
139
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e M\aqedonisë 2005-2015<br />
140<br />
gog special. Si profil shkollor më së shumti është i përfshirë në SHBA dhe në disa<br />
vende evropiane. Në më shumë vende të botës nuk paraqitet si profil shkollor.<br />
Detyrat punuese të defektologut kryesisht janë të vatërzuara/fokusuara në<br />
preventivën, zbulimin, diagnostifikimin, trajtimin, procesimin dhe kujdesin për<br />
nxënësit me nevoja të veçanta/nxënës me pengesa në zhvillimin psikofizik, nëse<br />
i ka shkolla.<br />
Punon në mënyrë individuale dhe në ekip në bashkëpunim me pedagogun<br />
dhe psikologun. Puna e tij në veçanti është e rëndësishme në planin e përkrahjes<br />
(këshillim dhe edukim) të arsimtarëve dhe prindërve për mësim më efikas dhe<br />
mësim në raste kur shkolla ka fëmijë me nevoja të veçanta. Rëndësia e tyre vjen<br />
në shprehje më shumë në shkollat speciale.<br />
Duke marr parasysh specifikat e moshës së nxënësve, numrit dhe përfshierjes<br />
së fëmijëve me nevoja të veçanta në arsimin fillor dhe funksioni kryesor i<br />
ishkollës fillore, profil më i preferuar të defektologut, i cili do të mund të jetë anëtar<br />
permanent i shërbimit profesional në shkollën fillore është profili: defektolog i<br />
përgjithshëm – drejtimi logopedia dmth. person profesional për komunikim fonetiko-verbal.<br />
Detyrat e tija punuese, përveç punës me fëmijë me nevoja të veçanta<br />
do të ishte preventiva, diagnostifikimi dhe trajtimi i nxënësve që kanë probleme<br />
folëse dhe nxënësit që kanë probleme në të shkruarit dhe në lexim.<br />
Sociologu, punëtori social dhe mjeku i fëmijëve janë punëtor profesional<br />
që mund secili sipas nevojës të inkuadrohet si anëtar i shërbimit profesional<br />
në shkollë fillore. Detyrat e tyre punuese në masë të madhe do të ishin fokusuar<br />
në analiza të gjendjes dhe punës me prindërit/familjet. Mjeku i fëmijëve do të<br />
kishte punë permanente në planin e preventivës/mbrojtjes nga pasojat e padëshirueshme<br />
në shëndetin e fëmijëve.<br />
Definimi i detyrave punuese dhe funksioneve të bashkëpunëtorëve profesional<br />
duhet të implikojë ndryshime në arsimin inicial të këtyre profileve. Institucionet,<br />
të cilat merren me edukimin e këtyre profileve doemos duhet t’i marrin<br />
parasysh kompetencat e kërkuara/të nevojshme për realizimin efikas të detyrave<br />
punuese të çdo profili dhe në pajtim që këto të vendosin programe studiuese,<br />
të cilat do t’i plotësojnë këto kushte. Njëkohësisht, kompetencat e nevojshme<br />
doemos të jenë bazë për përcjellje dhe vlerësim të punës së bashkëpunëtorëve<br />
profesional shikuar nga prizma e suksesit të tyre.
AnEkSI 4<br />
kualifikimet profesionale të arsimtarëve të cilët<br />
realizojnë mësim në arsimin e detyrueshëm<br />
nr. Lënda mësimore klasa kualifikimet profesionale<br />
1. Gjuhë amtare<br />
Të kryer arsimin e lartë;<br />
I-IV Fakulteti Filozofik (Instituti për pedagogji)<br />
1.1. Gjuhë maqedone<br />
Fakultet Pedagogjik (drejtimi mësimi klasor në<br />
gjuhën maqedone)<br />
1.2. Gjuhë shqipe<br />
Të kryer arsimin e lartë ;<br />
Fakultet Pedagogjik (drejtimi mësimi klasor në<br />
I-IV gjuhën shqipe)<br />
1.3. Gjuhë turke I-IV Të kryer arsimin e lartë;<br />
Fakultet Pedagogjik (drejtimi mësimi klasor në<br />
gjuhën turke)<br />
2. Gjuh maqedone për III / IV Të kryer arsimin e lartë;<br />
nxënësit e bashkësi- Fakulteti Filozofik (Instituti për pedagogji);<br />
ve tjera<br />
Fakultet Pedagogjik (drejtimi mësimi klasor në<br />
gjuhën maqedone)<br />
2.1. Gjuhë maqedone V-IX Të kryer arsimin e lartë.<br />
për nxënësit e bash- Fakulteeti Filologjik (dreejtimi mëssimor)-Gjuhë<br />
kësive tjera<br />
maqedonishte dhe letërsi<br />
3. Gjuhë angleze III / IV Të kryer arsimin e lartë /gjuhë angleeze + specializim<br />
në lëminë pedagogjike<br />
3.1. Gjuhë angleze V-IX Të kryer arsimin e lartë / gjuhë angleeze + sspecializim<br />
në lëminë pedagogjike<br />
4. Gjuhë e dytë e huaj V-IX Të kryer arsimin e lartë / drejtimi përkatës + specializim<br />
në lëminë pedagogjike<br />
5. Matematikë I,II,III,IV Të kryer arsimin e lartë + sspecializim në lëminë<br />
pedagogjike<br />
Fakulteti Filozofik (Instituti për pedagogji);<br />
Fakulteti Pedagogjik (drejtimi mësimi klasor në<br />
gjuhëën maqedonishte, shqipe dhe turke)<br />
5.1. Matematikë V-IX Të kryer arsimin e lartë /drejtimi prkatës + specializim<br />
në lëminë pedagogjike<br />
6. Natyrë dhe shoqëri I-III Të kryer arsimin e lartë ;<br />
Fakulteti Filozofik (Instituti për pedagogji);<br />
Fakulteti Pedagogjik (drejtimi mësimi klasor në<br />
gjuhëën maqedonishte, shqipe dhe turke)<br />
7. Natyrë IV Të kryer arsimin e lartë ;<br />
Fakulteti Filozofik (Instituti për pedagogji);<br />
<br />
Fakulteti Pedagogjik (drejtimi mësimi klasor në<br />
gjuhëën maqedonishte, shqipe dhe turke)<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e arsimit fillorII<br />
141
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e M\aqedonisë 2005-2015<br />
142<br />
8. Shoqëri IV Të kryer arsimin e lartë;<br />
Fakulteti Filozofik (Instituti për pedagogji);<br />
Fakulteti Pedagogjik (drejtimi mësimi klasor në<br />
gjuhëën maqedonishte, shqipe dhe turke)<br />
9. Kulturë figurative IV Të kryer arsimin e lartë;<br />
Fakulteti Filozofik (Instituti për pedagogji);<br />
Fakulteti Pedagogjik (drejtimi mësimi klasor në<br />
gjuhën maqedonishte, shqipe dhe turke)<br />
9.1. Kulturë figurative V-IX Të kryer arsimin e lartë , drejtimi përkatës + specializim<br />
në lëminë pedagogjike<br />
10. kulturë muzikore IV Të kryer arsimin e lartë + specializim në lëminë<br />
pedagogjike ;<br />
Fakulteti Filozofik (Instituti për pedagogji);<br />
Fakulteti Pedagogjik (drejtimi mësimi klasor në<br />
gjuhën maqedonishte, shqipe dhe turke)<br />
10.1. Kulturë muzikore V-IX Të kryer arsimin e lartë përkatës + specializim<br />
në lëminë pedagogjike ;<br />
11. Kulturë fizike IV Të kryer arsimin e lartë ;<br />
Fakulteti Filozofik (Instituti për pedagogji);<br />
Fakulteti Pedagogjik (drejtimi mësimi klasor në<br />
gjuhën maqedonishte, shqipe dhe turke)<br />
11.1. Kulturë fizike V-IX Të kryer arsimin e lartë + specializim në lëminë<br />
pedagogjike;<br />
Fakulteti për kulturë fizike (drejtimi mësimor)<br />
12. Hyrje në histori V Të kryer arsimin e lartë + specializim në lëminë<br />
pedagogjike ;<br />
13. Historia e përgjith- VI Të kryer arsimin e lartë + specializim në lëminë<br />
shme<br />
pedagogjike ;<br />
14. Historia e kulturave VII Të kryer arsimin e lartë + specializim në lëminë<br />
dhe relegjioneve<br />
pedagogjike ;<br />
15. Historia kombëtare VIII Të kryer arsimin e lartë + specializim në lëminë<br />
pedagogjike ;<br />
16. Arsimi qytetar IX Të kryer arsimin e lartë + specializim në lëminë<br />
pedagogjike ;<br />
17. Hyrje në gjeografi VI Të kryer arsimin e lartë + specializim në lëminë<br />
pedagogjike ;<br />
18. Gjeografia e Maqe- VII Të kryer arsimin e lartë + specializim në lëminë<br />
donisë<br />
pedagogjike ;<br />
19. Gjeografia evropiane VIII Të kryer arsimin e lartë + specializim në lëminë<br />
pedagogjike ;<br />
20. Gjeografia botërore IX Të kryer arsimin e lartë + specializim në lëminë<br />
pedagogjike ;<br />
21. Biologjia V i VI Të kryer arsimin e lartë + specializim në lëminë<br />
pedagogjike ;<br />
22. Kimia VII i VIII Të kryer arsimin e lartë + specializim në lëminë<br />
pedagogjike ;<br />
23. Fizika VIII-IX <br />
Të kryer arsimin e lartë + specializim në lëminë<br />
pedagogjike ;
24. Informatika IV Të kryer arsimin e lartë + specializim në lëminë<br />
pedagogjike ;<br />
24.1. Informatika V-IX Të kryer arsimin e lartë + specializim në lëminë<br />
pedagogjike ;<br />
25. Etika VIII Të kryer arsimin e lartë + specializim në lëminë<br />
pedagogjike ;<br />
26. Kultura e komuni- IX Të kryer arsimin e lartë + specializim në lëminë<br />
kimit<br />
pedagogjike ;<br />
27. Teknologjia dhe<br />
disejni<br />
<br />
Profile të ndryshme<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e arsimit fillorII<br />
143
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e M\aqedonisë 2005-2015<br />
144
<strong>Programi</strong> <strong>PËr</strong> zhvillimin<br />
e arsimit tË mesËm<br />
dhe Pas tË mesËm >>>>><br />
grupi punues:<br />
dr. laste spasovski, koordinator<br />
dr. cvetko smilevski<br />
dr. elena açkovska - leshkovska<br />
agim Fazliu<br />
lidija kondinska<br />
mr. nikola savev<br />
trajçe gjorgjievski
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e arsimit të<br />
mesëm dhe pas të mesëm<br />
145<br />
III
pROGRAMI pËR ZHVILLIMIN E<br />
ARSIMIT TË MESËM<br />
DHE pAS TË MESËM<br />
1. MISIONI DHE VIZIONI I ARSIMIT TË<br />
MESËM DHE pAS TË MESËM<br />
1.1. Vizioni<br />
Republika e Maqedonisë bën orvatje që të formojë një rrjet racional për shkollat<br />
e arsimit të mesëm dhe pas të mesëm, të përshtatur me nevojat e tregëtisë,<br />
tregun e punës dhe politikën e punësimit, i cili shpejt dhe në mënyrë efikase do<br />
të përshtatet në ndryshimet lokale dhe ato globale. Shkollat për arsim të mesëm<br />
dhe pas të mesëm duhet ti plotësojnë standardet evropiane, duke i respektuar<br />
parimet e decentralizimit, mundësitë arsimore të barabarta per të gjithë, cilësitë,<br />
transparencën, integrativitetin dhe përgjegjësinë qytetare.<br />
1.2. Misioni<br />
Misioni global i arsimit të mesëm dhe pas të mesëm, për të cilin angazhohet<br />
ky Program, nënkupton vendosje të një sistemi të hapur dhe efikas i cili do<br />
sigurojë qasje të barabartë për të gjithë shfrytëzuesit dhe zhvillim individual<br />
të personit nëpërmjet përfitimit të kompetencave të domosdoshme për punë<br />
të suksesshme, arsimim të mëtutjeshëm dhe jetë në shoqëri demokratike, në<br />
pajtim me mundësitë shoqëroro-ekonomike lokale dhe globale, interesë dhe<br />
nevoja. Përveç struktuimit përkatës të sistemit formal të arsimit të mesëm, misioni<br />
nënkupton edhe krijim të kushteve për arsim formal dhe joformal dhe një<br />
lidhje më të fortë ndërmjet tyre. Ky program duhet të mundësojë kompatibilitet<br />
më të madh me standardet e vendeve të Bashkësisë evropiane.<br />
Sistemi i arsimit të mesëm pas të mesëm i vendosur në këtë mënyrë, pritet<br />
të realizohet me ndihmën e intervencave afatgjata dhe efikase të vërtetuara më<br />
parë, të cilat sigurojnë:<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e arsimit të<br />
mesëm dhe pas të mesëm<br />
147<br />
III
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
148<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
mundësi të barabarta për kyçje në arsim të mesëm dhe zgjedhje të rrugëve<br />
të ndryshme për t’i arritur qëllimit të njëjtë, si dhe ndalimin e marginalizimit<br />
të pjesëtarëve të grupeve të veçanta;<br />
arsim fleksibil sa i takon strukturës, zgjedhjes së programeve dhe profileve,<br />
metodave, organizimit, etapeve dhe vendit të realizimit të arsimit;<br />
arsim profesional më të përgjithsuar me të cilin do arrihen kompetenca për<br />
natyrën e ndryshueshme të punës, për jetën shoqërore dhe kulturore;<br />
arritje të shkathtësive jetësore të domosdoshme në shoqërinë informatike<br />
bashkëkohore dhe afrimin e arsimit kah biznesi;<br />
përdorim të standardeve bashkëkohore të arsimit dhe standarde të profesioneve;<br />
përdorim të planeve dhe programeve mësimore të përsosura, moduleve dhe<br />
kurseve, si dhe vendosje të një barazpeshe optimale ndërmjet arsimit të<br />
përgjithshëm dhe atij profesional, teorisë dhe praktikës;<br />
<br />
promovim të kulturës për vetevaluim dhe për planifikimin zhvillimor të shkollës.<br />
Nëse arsimi i mesëm dhe pas të mesëm e kryejnë misionin e tyre, ajo do të<br />
jetë një përkrahje e fortë për ngjallavitjen e ekonimisë, zhvillimin të demokracisë<br />
dhe për integrimin ndërkombëtar të vendit.<br />
2. TRENDE BASHKËKOHORE DHE SFIDA NË ZHVILLIMIN E<br />
ARSIMIT TË MESËM DHE pAS TË MESËM<br />
2. 1. Trende bashkëkohore në arsimin e mesëm dhe pas të mesëm<br />
Nga fundi i viteve të 80-ta dhe fillimi i viteve të 90-ta të shekullit të XX, në<br />
botë filloi reforma e re e shkollave, qëllim i të cilës ishte ndërtim i sistemeve<br />
arsimore më efikase dhe më konkurente. Programet në postsistemin e arsimit<br />
të mesëm dhe pas të mesëm janë inicuar nga proceset aktuale në plan shoqëroro-politik,<br />
ekonomik dhe teknologjiko-teknik: integrimi dhe globalizimi, ekspanzioni<br />
i teknikës dhe teknologjisë komunikativo-informatike, orjentimi kah<br />
ekonomija e tregut, nevojat dhe trendet në sferën e punësimit, konkurenca dhe<br />
kompetitiviteti.<br />
Duke e pasur parasysh se arsimi i mesëm është pjesa më e rëndë dhe më e<br />
diversifikuar e sistemit arsimor, është rëndë të veçohen ndryshime karakteristike<br />
të cilat janë të përbashkëta për të gjitha vendet. Megjithatë, ka disa trende që<br />
janë të pranishme të cilat mund të shërbejnë si kahje në krijimin bashkëkohor<br />
të sistemit arsimor të mesëm. Ato vlejnë kryesisht për dy segmentet kyçe të këtij<br />
nënsistemi arsimor: strukturës dhe organizimit të mësimit.
Struktura më e pranishme në vendet e Evropës lindore përfshin arsim fillor<br />
6-vjeçar, arsim 3-vjeçar të mesëm të ulët dhe arsimim 3-vjeçar të mesëm të lartë.<br />
Numri më i madh i vendeve kanë arsim të domosdoshëm 9-vjeçar, por ekziston<br />
tendenca në levizjen e këtij kufiri më lart. Në vendet në tranzicion ende është<br />
dominate struktura 8+4. Arsimimi i mesëm i lartë zgjat 3 gjer më 5 vjet, kurse<br />
varësisht nga lloji, shkollat mund të ndahen në:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Gjimnaze (3-4 vjeçare) në kuadër të të cilave mësohen lëndë zgjedhore dhe<br />
fakultative të obligueshme, dhe mbarojnë me provim të maturës i cili mundëson<br />
ecshmëri kah arsimimi i lartë.<br />
Shkolla teknike (3-4 vjeçare) të cilat kanë dalje kah fakultetet ose mundësojnë<br />
punësim në profesion.<br />
Shkolla profesionale (zejtare), (2-3 vjeçare) me të cilat fitohet shkallë më e<br />
ulët e kualifikimit profesional (zeje).<br />
Shkolla artistike (4 vjeçare) me tre drejtime (figurativ, muzikor dhe balet).<br />
Tendencë e përgjithshme e tërë shkollave të mesme është afrimi programor<br />
nëpërmjet deprofesionalizimit të arsimit profesional dhe profesionalizimit të arsimit<br />
të përgjithshëm. Në atë kuptim duhet të vërehet trendi kah hapja e gjimnazeve<br />
profesionale dhe artistike, me se edhe ritet depërtimi kah institucionet e<br />
larta arsimore.<br />
Influenca e shtetit në vërtetimin e planeve dhe programeve mësimore është<br />
e pranishme në të gjitha vendet, por ekzistojnë dallime në shkallën e asaj influence.<br />
Sillet një kurikulum <strong>nacional</strong> bazik i cili parasheh autonomi të shkollave në<br />
realizimin e tij, por edhe definim të standardeve të larta arsimore.<br />
Organizimi i mësimit bashkëkohor në këtë nënsistem përfshin disa pika<br />
kyçe:<br />
1. Diferencim dhe individualizim të arsimit, me se mundësohet udhëzimi i<br />
nxënësve në pajtim me aftësitë dhe interesat e tyre, si dhe tempo individuale<br />
të përparimit. Ajo arrihet nëpërmjet të: zgjedhshmërisë të mësimit,<br />
programeve mësimore fleksibile, teknikave arsimore të cilat janë përshtatur<br />
stileve të ndryshme të të menduarit tek nxënësit, si dhe mundësi për avancim<br />
të shpejtuar për nxënësit e talentuar dhe të zellshëm.<br />
2. Arsim multikulturor dhe multilingvistik, me se përforcohet bashkëpunimi<br />
mes shteteve evropiane.<br />
3. Pjesëmarrje më të madhe të nxënësve, prindërve dhe subjekteve të tjera të<br />
interesuara për udhëheqjen e shkollës.<br />
4. Zgjerim të bashkëpunimit dhe lidhje më të ngushta mes shkollave dhe<br />
tregut të punës, si dhe ngritja e vetëdijes për sipërmarrje.<br />
5.<br />
Krijim të parakushteve për qasje në arsimin e mesëm dhe trajnim të grupeve<br />
të marginalizuara.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e arsimit të<br />
mesëm dhe pas të mesëm<br />
149<br />
III
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
150<br />
6.<br />
7.<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Pregaditje të sistemit për evaluim dhe vetevaluim të nxënësve, me çka<br />
mundësohet vlerësim i një numri më të madh aktivitetesh, si dhe zhvillim<br />
të pergjegjësisë tek nxënësit për nxënien personale.<br />
Pregaditja e standardeve për evaluim të arsimtarëve dhe ndërtim të metodologjisë<br />
përkatëse për përcaktimin e rejtingut të shkollës. Në lidhje të<br />
ngushtë me këtë është edhe përmirësimi i arsimit dhe trajnimit të arsimtarëve.<br />
1<br />
përfitimet nga ndryshimet e këtilla strukturore dhe programore janë:<br />
Përmirësim i cilësisë dhe efikasitetit të arsimit të mesëm, në pajtim me kërkesat<br />
e reja të shoqërisë dhe skemat e ndryshuara për arsim dhe nxënie;<br />
Të mundësuarit e qasjes në të gjitha llojet e arsimit të mesëm dhe arsimit të<br />
mesëm për të rritur dhe trajnime, në pajtim me parimet për nxënie të përjetshme,<br />
kushte të njëjta për të gjitha grupet sociale dhe nxitja e punësimit dhe<br />
ndërtimi i karierës;<br />
Sistemi për arsim të mesëm dhe trajnim të jetë i hapur më gjërë në botë, në<br />
pajtim me sfidat që paraqiten si rezultat i globalizimit.<br />
Fitimi i njohurive etike që do të mundësojnë ndërtimin e autonomisë morale<br />
të .personalitetit<br />
2.2. Sfidat e zhvillimit të arsimit të mesëm dhe pas të mesëm<br />
Nëse në bazën e arsimit të mesëm është ndërtuar klimë për nxënie të përjetshme,<br />
depërtim të lartë, kualifikim në përputhshmëri me tregun e punës dhe<br />
respektim të standardeve të vendosura, atëherë për realizim të detyrave qëllimore<br />
duhet të bëhen një sërë ndryshimesh. Ndryshimet duhet të jenë rezultat i<br />
sfidave që janë prezente në Republikën e Maqedonisë.<br />
2.2.1. Trende demografike<br />
Republika e Maqedonisë shtrihet në sipërfaqe prej 25 713 km 2 , prej të cilave<br />
79% janë terene kodrinore-malore, 19,10% janë terene rafshinore dhe 1,90%<br />
janë sipërfaqe ujore.<br />
1 Ky aspekt është i përpunuar më detalisht te grupi punues I cili e trajton cilësinë në arsim.
Tabela 1.<br />
Popullata sipas regjistrimeve (“R. e Maqedonisë në numër”, 2003, fq.6)<br />
Viti Gjithsej Meshkuj Femra<br />
Numri i<br />
meshkujve në<br />
1000 femra<br />
(maskulinitet)<br />
1921 808 724 401 468 407 256 986<br />
1931 949 958 478 519 471 439 1 015<br />
1948 1152986 584 002 568 984 1 026<br />
1953 1304514 659 861 644 653 1 024<br />
1961 1 406 003 710 074 695 929 1 020<br />
1971 1 647 308 834 692 812616 1 027<br />
1981 1 909 136 968 143 940 993 1 029<br />
1991 2 033 964 1) 1 027 352 1) 1 006 612 1) 1 042<br />
1994 1 945 932 2) 974 255 2) 971 677 2) 1 021<br />
2002 2 022 547 1 015 377 1 007 177 1 008<br />
1) Popullatë e regjistruar dhe e vlerësuar.<br />
2) Gjithsej popullatë e regjistruar dhe e vlerësuar në përputhshmëri me definicionin<br />
e Regjistrimit të vitit 1994 i cili dallohet nga definicioni i përdorur në<br />
regjistrimet e kaluara.<br />
Në tabelën 1. është e dhënë struktura numerike e popullatës në Republikën<br />
e Maqedonisë, e cila ka rëndësi të madhe për madhësinë, strukturën dhe tempon<br />
e zhvillimit të prodhimit në sferën e reprodukcionit shoqëror të përgjithshëm.<br />
Mundet të vërehet edhe struktura biologjike demografike e popullatës sipas gjinisë.<br />
Kjo strukturë është e rëndësishme për arsye se reprodukcioni i popullatës<br />
së përgjithshme nvaret nga popullata femërore, kurse sipas numrit të popullsisë<br />
mashkullore është e caktuar sasia e forcës të punës.<br />
Lëvizja e popullatës mund të jetë: natyrore (lindje dhe vdekje) dhe mekanike<br />
(shpërngulje, gjegjësisht zhvendosje teritoriale e popullatës).<br />
140<br />
120<br />
100<br />
80<br />
60<br />
40<br />
20<br />
0<br />
@ivorodeni<br />
Të lindur të gjallë<br />
Umreni Të vdekur<br />
Priroden Rritje natyrore prirast<br />
Umreni Fosmnje doen~iwa të vdekura në na 1000 të `ivorodeni<br />
lindur të gjallë<br />
1948 1953 1971 1981 1991 1994 1995 1996 1997 1998 1999<br />
Dijagrami 1.:<br />
Lëvizje natyrore e popullatës<br />
(“Vjetori statistikor 1999”, fq. 111 dhe “Vjetori statistikor 2000”, fq. 99, 100)<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e arsimit të<br />
mesëm dhe pas të mesëm<br />
151<br />
III
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
152<br />
Numri i fëmijëve të lindur në 1000 banorë u zvogëlua më 40,7 në vitin 1948<br />
më 13,5 në vitin 1999, ndërsa numri i personave të vdekur prej 14,4% në 8,3%,<br />
ndërsa numri i foshnjave të vdekura në 1000 të foshnja të gjalla është zvogëluar<br />
prej 116,7 në 14,9.<br />
Kjo rezulton me zvogëlimin e ritjes natyrore të popullsisë prej 26,3 në 5,2 më<br />
1000 banorë. Rënia e vdekshmërisë shkaktoi që kohëzgjatja e jetës të arrijë 70,1<br />
vjet për burat dhe 74,4 për gratë. Në Republikën e Maqedonisë është e pranishme<br />
shkalla e ulët e natalitetit karakteristike për maqedonasit, dhe shkallë e lartë<br />
e natalitetit karakteristike për shqiptarët, romët dhe turqit. Në vitin 1994 shkalla<br />
e natalitetit te maqedonasit ka qenë 12,1 më 1000 banorë, kurse te shqiptarët<br />
25,1, te romët 29,1 dhe te turqit 19,8.<br />
Lëvizjet migruese të popullatës në Republikën e Maqedonisë janë shumë<br />
intenzive , si rezultat i zhvillimit të shpejtë ekonomik, demografik dhe politik në<br />
vend. Në periudhën prej vitit 1981 – 1994 migracioni i jashtëm në Republikën e<br />
Maqedonisë ka tregues negativ të migracionit prej 128 000 perona, që paraqet<br />
6,2 % nga popullata e përgjithshme.<br />
Me diagramin shtyllor 2 është dhënë shpërndarja e popullatës sipas tre grupeve<br />
moshore më të mëdha, si vijon: prej 0 gjer më 14 vjet, prej 15 gjer më 59 vjet<br />
dhe prej 60 e më tepër vjet. Në fillim të procesit të tranzicionit është dominante<br />
prezenca e popullatës së re, kurse në fund prezenca e popullatës së moshuar.<br />
Dijagrami 2.<br />
Popullata sipas grupeve moshore<br />
(“Prezentim dhe studime nr. 85”, Shkup 1997, fq. 32)<br />
Kjo strukturë mvaret nga: nataliteti, mortaliteti, ritja natyrore, lëvizjet migrative,<br />
krizat ekonomike, luftërat, epidemitë dhë katastrofat natyrore.<br />
Struktura arsimore e popullatës i përfshinë strukturat e pjesërishme sipas<br />
aftësisë për shkrim lexim, pregaditja shkollore dhe karakteristikat e tjera arsimotre.<br />
Ndryshimet në strukturën arsimore në Republikën e Maqedonisë tregojnë se<br />
popullata në periudhën mes viteve 1953 – 1994 ka arrirë shkallë të lartë në zhvillimin<br />
e arsimit. Është zvogëluar pjesëmarrja e popullsisë analfabete prej 33,7%<br />
në 5,4%. Në vitin 1994 pjesëmarrja e popullatës pa pregaditje arsimore ka qenë
6,6% , me arsim fillor 33,3%, me arsim të paplolotë 18,4%, me arsim të mesëm<br />
32,3%, arsim të lartë dhe superior 8,7%. Nga të dhënat mund të konstatohet<br />
se në Republikën e Maqedonisë përqindja e popullatës që nuk din shkrim-lexim<br />
është zvogëluar mjaft.<br />
Mospërcjellja e mësimit në shkollat fillore është 1,42% në vit, kurse në shkollat<br />
e mesme dy herë më shumë - 2,84%. Mospërcjellja e mësimit është edhe më<br />
e madhe në periudhën nga hyrja gjer te dalja e arsimit të mesëm – 11,76% (e<br />
dhënë që i përket gjeneratës të maturantëve të vitit shkollor 2002/03).<br />
Krahasuar, në arsimin e mesëm të Republikës të Maqedonisë, në vitin shkollor<br />
2002/03 janë regjistruar 95 352 nxënës nga viti i parë gjer te i katërti, të shpërndarë<br />
në 3 037 paralele në 90 shkolla të mesme. Në vitin e ri shkollor 2003/04<br />
numri është rritur në 95 842 nxënës në 3 108 paralele në 91 shkolla të mesme.<br />
Që dmth., vetëm për një vit shkollor numri i nxënësve është rritur për 0,52%.<br />
Tabela 2.<br />
Nxënës në arsimin e mesëm të rregullt sipas deklarimit për përkatësinë kombëtare<br />
dhe sipas gjinisë (“Enti shtetëror për statistikë – Shkolla fillore dhe të mesme në fund<br />
të vitit shkollor 2002/03, faq.39)<br />
Viti shkollor<br />
2001/2002<br />
Gjithsej<br />
%<br />
nxënëse<br />
2002/2003<br />
Gjithsej<br />
%<br />
nxënëse<br />
Nga ato<br />
në shkolla<br />
private<br />
Gjithsej<br />
Nxënës<br />
2005/2006<br />
gjithsej<br />
%<br />
nx[nës<br />
Gjithsej Maqedon<br />
92060<br />
100<br />
45008<br />
93526<br />
100<br />
45449<br />
848<br />
332<br />
96121<br />
100<br />
43292<br />
69783<br />
75,8<br />
35371<br />
69728<br />
74,6<br />
35223<br />
282<br />
134<br />
66560<br />
69,3<br />
32507<br />
Shqiptarë<br />
16691<br />
18,1<br />
7308<br />
18080<br />
19,3<br />
7893<br />
321<br />
111<br />
21019<br />
21,9<br />
8188<br />
Turq Romë Vlleh Serb Të tjerë Nuk janë<br />
deklaruar<br />
1785<br />
1,9<br />
755<br />
1973<br />
2,1<br />
840<br />
176<br />
62<br />
2246<br />
2,4<br />
735<br />
569<br />
0,6<br />
213<br />
637<br />
0,7<br />
236<br />
1<br />
/<br />
1250<br />
1,3<br />
494<br />
208<br />
0.2<br />
120<br />
252<br />
0.3<br />
128<br />
1<br />
/<br />
358<br />
0.4<br />
150<br />
1296<br />
1,4<br />
571<br />
1050<br />
1,1<br />
458<br />
8<br />
4<br />
1120<br />
1,2<br />
461<br />
1731<br />
1,9<br />
666<br />
1782<br />
1,9<br />
665<br />
59<br />
21<br />
2675<br />
2,8<br />
757<br />
2<br />
0,0<br />
1<br />
24<br />
0,0<br />
6<br />
/<br />
/<br />
E panjohur<br />
Nga tabela 2 është evidente se se në arsimin e mesëm është rritur përfshirja<br />
e nxënësve me përkatësi etnike shqipëtare, rome dhe turke, ndërsa për niansë<br />
është zvogëluar përfshirja e nxënësve maqedonas. Ky trend është prezent<br />
veçanërisht te popullata femërore. Të dhënat që e praqesin gjendjen e përmendur<br />
kanë të bëjnë me kalimin e vitit shkollor 2001/02 kah viti shkollor 2002/03.<br />
/<br />
/<br />
3<br />
0,0<br />
3<br />
/<br />
/<br />
/<br />
/<br />
/<br />
/<br />
/<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e arsimit të<br />
mesëm dhe pas të mesëm<br />
153<br />
III
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
154<br />
Marrë parasysh gjendjen demografike në Republikën e Maqedonisë, institucionet<br />
arsimore për arsim të mesëm dhe pas të mesëm, është e nevojshme:<br />
<br />
<br />
<br />
t’i ndihmojnë Republikës së Maqedonisë në zvogëlimin e migrimit të jashtëm<br />
dhe stimulimit të migrimit të brendshëm duke ndërtuar sistem arsimor<br />
fleksibil i cili do të mundësojë kalueshmëri horizontale dhe vertikale;<br />
t’i angazhojë nxënësit e shkollave të mesme në aktivitete për t’iu dhënë ndihmë<br />
personave të moshuar;<br />
ta risë nivelin arsimor të të rinjëve, veçanërisht të popullatës femërore dhe t’i<br />
risë kompetencat profesionale të të rriturve.<br />
2.2.2. Demokracia dhe regullativa ligjore<br />
Arsimimi për të gjithë është motoja për të arritur demokraci më të madhe<br />
dhe zgjidhje ligjore më cilësore në legjislaturën në të gjithë shkallët dhe llojet e<br />
arsimit.<br />
Në arsimin e mesëm dhe pas të mesëm, të cilët edhe pse nuk janë të obliguar,<br />
krijohen kushte për arsimim për të gjithë bile edhe në kuptim material,<br />
përmes zgjidhjeve të ndryshme institucionale ose ndihmë nga fondacionet joqeveritare.<br />
Ligji për arsim të mesëm dhe ligji i posaçëm për arsim dhe trajnim<br />
profesional, i cili është në procedurë për sjelljen e tij, sipas normave garantojnë<br />
barazi për të gjithë nxënësit pa marrë parasysh përkatësinë etnike, fetare, gjinore<br />
dhe përkatësitë e tjera.<br />
Megjithatë, aktet ligjore të përmendura nuk i regullojnë të gjitha çështjet në<br />
lidhje me punën dhe jetën në institucionet për arsim të mesëm dhe pas të mesëm.<br />
Prandaj, disa çështje ende të pasqaruara duhet të zgjidhen me akte nënligjore,<br />
përmes kurikulave interne cilësore edhe përmes bashkëpunimit ndërmjet shkollave<br />
dhe partnerëve të tyre.<br />
Njohja dhe aplikimi i të drejtës është shumë kategori suptile për shkak të<br />
ndryshimeve të shpeshta në regullativën ligjore dhe në strukturat administrative.<br />
Qytetarët nuk janë të njoftuar sa duhet, me institucionet e reja të sistemit, me të<br />
drejtat dhe liritë veta, si dhe me obligimet e tyre, të realizojnë participim aktiv në<br />
marrdhëniet e përgjithshmëe shoqërore. Për qytetarët është me rëndësi të veçantë<br />
t’i njohin institucionet arsimore, strukturën dhe mekanizmin e funksionimit<br />
të sistemit arsimor. Në shkollat për arsim të mesëm bëhen përpjekjet e para për<br />
inkuadrim të prindërve dhe bashkësisë në tërësi për realizim të drejtë të aktiviteteve<br />
edukativo-arsimore. Me projekte të caktuara jepet përkrahje e veçantë për<br />
aktivite të prindërve në shkollë. Vendoset komunikim më i afërt prind-arsimtar,<br />
por ende pjesëmarrja e prindërve në udhëheqjen e shkollave në kuptim cilësor<br />
është në nivel të ulët.
Si edhe vendet e tjera në tranzicion ashtu edhe Republika e Maqedonisë ka<br />
nevojë për zhvillim të demokracisë dhe për forcim të shteëtit ligjor, për të cilën<br />
është e domozdoshme:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
përsosja dhe përforcimi i strukturave dhe mekanizmave të reja demokratike<br />
në nivel qendror dhe lokal;<br />
zhvillimi i formave të decentralizimit dhe dekoncentrimit të qeverisjes në<br />
funkcion të afrimit të saj kah qytetari;<br />
vendosje e mekanizmave demokratike përmes të cilave qytetari do të mundet<br />
t’i manifestojë dhe prezantojë nevojat dhe interesat e veta dhe të realizojë<br />
ndikim mbi qendrat për sjellje të vendimeve, në drejtim të plotësimit të<br />
këtyre nevojave dhe intereseve;<br />
arritja e nivelit të atillë të përpunimit të parimit për sundim të së drejtës, që<br />
do të sigurojë siguri ligjore të qytetarit dhe mbrojtje të të drejtave elementare<br />
dhe lirive të njeriut;<br />
aftësim të qytetarit për participim aktiv në implementimin e ligjeve: ligji për<br />
arsim të mesëm, ligji për arsim profesional, ligji për vetëqeverisje lokale dhe<br />
një sërë akte nënligjore që i regullojnë marrdhëniet në sferën e arsimit.<br />
2.2.3. Ekonomia e tregut dhe papunësia<br />
Struktura ekonomike-sociale e popullatës e pasqyron strukturën ekonomike<br />
në Republikën e Maqedonisë. Ajo i perfshin strukturat e pjesërishme sipas<br />
aktivitetit ekonomik, veprimtarisë, profesionit, pozitës në profesion, sektorit të<br />
pronësisë, ndarjes së epopullatës në qytetare, e përzier dhe fshatare, ndarjes së<br />
amvisërive sipas burimeve dhe nivelit të të ardhurave, etj. Më poshtë janë paraqitur<br />
të dhënat për disa struktura të pjesërishme, burim i të cilave është “Maqedonia<br />
në numra, 2003” (faq.17-21).<br />
Tabela 3.<br />
Popullata e moshës mbi 15 vjet sipas aktivitetit ekonomik<br />
Viti 2001 Viti 2002<br />
Të punësuar 561341 545108<br />
Të papunësuar 263 483 315868<br />
popullatë aktive 824 824 860976<br />
popullatë joaktive 742129 718474<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e arsimit të<br />
mesëm dhe pas të mesëm<br />
155<br />
III
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
156<br />
Diagrami 3.<br />
Të papunësuar sipas gjatësisë të papunësimit,<br />
viti 2003<br />
Tabela 4.<br />
Shkalla për aktivitet të popullatës në moshë mbi 15 vjet, viti 2003<br />
Shalla e<br />
aktivitetit 1)<br />
Shkalla e<br />
punësimit 2)<br />
Shkalla e<br />
pepunësimit 3)<br />
15 - 19 15,4 5,1 66,6<br />
20 - 24 55,3 19,1 65,5<br />
25 - 29 75,8 37,3 50,8<br />
30 - 34 79,3 45,2 43,0<br />
35 - 39 80,8 54,4 32,7<br />
40 - 44 79,8 59,0 26,1<br />
45 - 49 76,0 59,4 21,9<br />
50 - 54 64,8 50,2 22,6<br />
55 - 59 48,1 36,9 23,2<br />
60 - 64 22,6 19,3 14,3<br />
65 i pove}e 5,3 5,2 2,1<br />
vkupno 54,5 34,5 36,7<br />
1) Pjesëmarrja e fuqisë punëtore në popullatën e përgjithshme mbi 15 vjet;<br />
2) Pjesëmarrja e numrit të të punësuarve në popullatën e përgjithshme mbi 15<br />
vjet;<br />
3) Pjesëmarrja e numrit të të papunesuarve në fuqinë e përgjithshme punëtore.<br />
Dijagrami 6.<br />
Të papunësuar sipas moshës dhe gjinisë, viti 2003<br />
Të punësuar Punë<br />
dhënës<br />
I punësuar<br />
për llogari<br />
personale<br />
Punetor<br />
familijar i<br />
papaguar<br />
Diagrami 4.<br />
Të punësuar sipas statusit ekonomik,<br />
viti 2003
Tabela 5.<br />
Të papunësuar sipas përgaditjes arsimore<br />
2001 2002<br />
Pa arsimuar 4 714 3 679<br />
Arsim fillor të pakryer 12 609 16 737<br />
Arsim fillor 95 792 112 594<br />
Arsim të mesëm 3 vjeçar 37 890 49 093<br />
Arsim të mesëm 4 vjeçar 92 941 108 408<br />
Arsim të lartë 6 022 7 688<br />
Arsim superior 13 515 17 669<br />
Gjithsej 263 483 315 868<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Sipas të dhënave mund të shihet:<br />
zmadhim i papunësimit;<br />
numër më i madh i të papunësuarve që presim 4 vjet e më tepër;<br />
papunësim më i madh i personave me arsim të mesëm;<br />
shkallë më e lartë e papunësimit tek personat në moshë prej 20 – 29 vjet.<br />
Papunësia në Republikën e Maqedonisë është aktuale disa dekada, me tendencë<br />
për ritje të përhershme. Si shkaqe për papunësi mund të veçohen:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
procesi i privatizimit, me të cilin u ndërpre puna te ndërmarrjet e mëdha, dhe<br />
u formuan ndërrmarje të vogla dhe të mëdha;<br />
pritja për punësim në punë me kohëzgjatje të pacaktuar;<br />
jopajtueshmëria mes ofertës dhe kërkesës të fuqisë punëtore, sidomos te<br />
disa profesione të caktuara. Shkak më i shpeshtë për atë është zhvillimi<br />
tekniko-teknologjik;<br />
karakteri sezonal i disa profesioneve (bujqësi, turizëm, etj.).<br />
Papunësia mund të tejkalohet me:<br />
iniciativë më të madhe të ndërmarrësve dhe aftësimi i vetëpunësimit;<br />
përshtatjen e ofertës nga ana e institucioneve arsimore për arsim të mesëm<br />
dhe arsim të mesëm për të rritur me kërkesën e fuqisë punëtore;<br />
përcjellje të zhvillimit tekniko-teknologjik nga ana e institucioneve arsimore<br />
për arsim të mesëm dhe pas të mesëm.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e arsimit të<br />
mesëm dhe pas të mesëm<br />
157<br />
III
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
158<br />
2.2.4. Decentralizimi dhe liberalizimi<br />
Sistemi arsimor aktual për arsim të mesëm dhe pas të mesëm në Republikën<br />
e Maqedonisë është i centralizuar. Në atë nivel janë caktuar: qëllimet, struktura,<br />
formimi dhe ndërprerja e institucioneve arsimore, plan-programet mësimore,<br />
puna edukativo-arsimore, notimi dhe provimet, pozita e nxënësit, arsimtari dhe<br />
bashkëpunëtorët, përsosja dhe ngritja profesionale e arsimtarit dhe bashkëpuntorëve<br />
profesional, udhëheqja dhe mbikqyrja (profesionale dhe administrative).<br />
Për shkak të ndryshimeve të shpejta në ekonomi, prodhimtari, teknologji,<br />
sasi dhe strukturë të diturisë, nuk mund të mbahet planifikimi qendror i arsimit.<br />
Decentralizim më i madh do të thotë udhëheqje me përmbajtjet arsimore të një<br />
mënyre të re dhe më fleksibile. Me këtë vjen gjer te zhvendosja e ingerencave prej<br />
nivelit shtetëror kah ai shkollor, me se vjen në shprehje profesionalizmi në punë<br />
dhe në përgjegjësi të institucioneve arsimore dhe bashkësisë lokale.<br />
Me programin për zhvillimin e arsimit të mesëm dhe atij pas të mesëm planifikohet<br />
të merren masa me të cilat do të ndihmohet që në periudhën e adaptimit<br />
(deri në fund të 2007) të decentralizimit të këtij nënsistemi arsimor.<br />
Decentralizimi në nënsistemin për arsim të mesëm dhe pas të mesëm<br />
është trend botëror, dhe me atë edhe sfidë për Republikën e Maqedonisë. Me<br />
programën për zhvillim të arsimit të mesëm dhe pas të mesëm planifikohet të<br />
ndërrmeren masa për orjentimin e këtij nënsistemi arsimor kah një strukturë e<br />
decentralizuar.<br />
Decentralizimi paraqet marrdhënie demokratike më të mëdha. Ajo nënkupton<br />
pjesëmarrje më të madhe të komunës, qytetarëve dhe prindëve në aktivitetet<br />
e institucioneve arsimore për arsim të mesëm dhe pas të mesëm. Të gjithë vendimeve<br />
do t’i paraprijnë bisedime dhe konsultime ndërmjet institucioneve arsimore<br />
nga njëra anë dhe punëdhënësit si dhe organet qeveritare nga ana tjetër,<br />
për shkak të vendosjes të një nënsistemi i cili garanton funkcionim adekuat dhe<br />
finansim të duhur.<br />
Në Republikën e Maqedonisë duhet të gjindet një sistem i decentralizimit i<br />
cili do jetë barazpeshë ndërmjet qeverisjes qendrore dhe asaj lokale, ndërmjet<br />
përgjegjësive politike dhe atyre profesionale. Decentralizimi medoemos duhet të<br />
jetë i lidhur me qëllime të qarta siç janë:<br />
institucionet për arsim të mesëm dhe pas të mesëm ti bëjë fleksibile dhe<br />
të afta që në kohë t’i pranojnë risitë dhe si nënsistem stabil ta përcjellin<br />
dinamikën e ndryshimeve. Ajo do të ndihmojë në zgjedhjen e mënyrës adekuate<br />
për struktuim të programeve arsimore dhe respektim të standardeve<br />
themelore të cilat ato duhet t’i plotësojnë;<br />
<br />
krijimi i kushteve të reja për udhëheqje, reorganizim të administratës dhe<br />
ndryshin të bazës ligjore të të njëjtës, si dhe të atyre që drejtojnë dhe udhëheqin<br />
me institucionet arsimore;
përcjellje të vazhdueshme të ndryshimeve në tregun e punës, e cila do të<br />
krijojë kushte për arsim të vazhdueshëm;<br />
trjnim të arsimtarëve për mësim aktiv, me qëllim të ngritjes të profesionalizmit<br />
dhe zhvillim të inicijativës për nxënie të përjetshme;<br />
ulje të harxhimeve shtetërore, dhe rritje të pjesëmarrjes të qytetarëve në finansimin<br />
e arsimit.<br />
Është e nevojshme të ceket se decentralizimi nuk siguron automatikisht<br />
plotësim të qellimeve. Ajo jep vetëm kornizë, ose, më mirë të themi, krijon ambient<br />
të volitshëm për përdorimin e regullativave dhe mekanizmave me të cilat në<br />
praktikë do të plotësohen këto qëllime.<br />
2.2.5. Finansimi<br />
Kur u fillua me sistemin arsimor të decentralizuar në Republiken e Maqedonisë,<br />
mendohej dhe merreshin masa edhe për mënyrën e finansimit.<br />
Në periudhën e adaptimit të decentralizimit të arsimit, në sferën e finansimit<br />
të nënsistemit për arsim të mesëm dhe pas të mesëm, e nevojshme është që të<br />
përkryhet:<br />
teknika e finansimit në nivel qendror si dhe indikatorët për vërtetimin e sasisë<br />
të mjeteve;<br />
autonomia finansiare në nivel lokal;<br />
<br />
autonomia finansiare në nivel të një institucioni arsimor për arsim të mesëm<br />
dhe pas të mesëm.<br />
2.2.6. Kohezioni social, identiteti <strong>nacional</strong> dhe qytetar,<br />
multikultura dhe interkultura<br />
Institucionet arsimore për arsim të mesëm dhe pas të mesëm duhet t’i mundësojnë<br />
secilit nxënës në nënsistemin të fitojë dieni, aftësi dhe vlera karakteristike<br />
për shoqërinë të cilës i takojnë. Nëpërmjet të procesit të socijalizimit,<br />
nxënësi krijon lidhje me njerëzit që janë reth tij. Ky proces inkuadron veprimtarë<br />
të ndryshëm në periudha të ndryshme të jetës. Në adoleshencë, pos familjes, rol<br />
të madh kanë edhe shokët, shkolla, mjetet për komunikim masovik, feja etj.<br />
Socijalizimi vazhdon gjatë tërë jetës. Nëpërmjet të socijalizimit njerëzit aftësohen<br />
për përballje me problemet që i sjell jeta shoqërore, para së gjithash,<br />
prezenca e dallimeve sociale dhe kulturore. Identiteti kulturor i secilit individ i<br />
mundëson ta njohë vetveten dhe të ndjehet si pjesëtar i një kulture.<br />
Në Republikën e Maqedonisë ekziston multikulturalizëm, për funksionim të<br />
së cilës është e domosdoshme të respektohen parimet e barabartësisë, tolerancës,<br />
shkëmbimit dhe bashkëpunimit mes kulturave. Janë të mundshme edhe pro-<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e arsimit të<br />
mesëm dhe pas të mesëm<br />
159<br />
III
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
160<br />
cese garuese dhe konkurencë, që ndonjëherë i vështirësojnë marrëdhëniet edhe<br />
mes kulturave të ngjajshme.<br />
Institucionet arsimore për arsim të mesëm dhe pas të mesëm ne Republikën<br />
e Maqedonisë duhet ti kushtojnë kujdes:<br />
<br />
<br />
Dallimeve në statusin social dhe ekonomik të popullsisë. Barabarsia e<br />
pjesëmarrësve ne arsimin e mesëm dhe pas të mesëm shihet në dhënien<br />
e mundësive të barabarta në pranimin e diturive cilësore dhe praktike në<br />
institucionet arsimore. Me privatizimin, rritet reziku për polarizim ekonomik<br />
të qytetarëvë. Prandaj, me sistemin e stipendimit të nxënësve të talentuar<br />
ose fondeve të veçanta për ndihmë personave të rezikuar social, duhet të<br />
zvogëlohet ai dallim dhe të sigurohen kushte për përmirësim të standardit.<br />
Kohezioni social. Institucionet arsimore duhet të ndërmarrin aksione përkatëse<br />
për zhvillim të vetëdijes për lidhshmëri të ndërsjelltë, varshmëri dhe<br />
solidaritet tek të gjithë pjesëmarrësit në nënsistemin për arsim të mesëm<br />
dhe pas të mesëm, pa marrë parasysh identitetin e tyre kulturor, etnik dhe<br />
gjinor.<br />
2.2.7. Integrimi evropian<br />
Me integrim në sistemin evropian, arsimi i mesëm dhe pas të mesëm në Republikën<br />
e Maqedonisë do bëhet kompatibil me atë të vendeve të BE-së. Pa bërë<br />
krahasime me sistemet evropiane nuk ka mundësi ta kuptojmë nivelin tonë për<br />
zhvillim. Temë e asaj analize komparative duhet të jetë: menaxhimi me shkollat,<br />
cilësia e mësimit, motivimi i nxënësve, bashkëpunimi me partnerët socialë dhe<br />
ngjajshëm.<br />
Procesi për integrimin e Republikës të Maqedonisë me BE në sferën e arsimit,<br />
sjell nevojën për aplikimin e standardeve si në strukturën fillore të institucioneve<br />
arsimore (numri i nxënësve në paralele, pregaditja, shkalla e teknologjisë<br />
arsimore), ashtu edhe në evaluimin e rezultateve të arritura në shkollë.<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Përcaktimi për integrim evropian në arsim do të thotë:<br />
pregaditje të kuadrove të cilat do kyçen me sukses në tregun evropian të<br />
punës;<br />
vendosje të standardeve arsimore kompatibile me ato evropiane dhe kontrollim<br />
i jashtëm i tyre;<br />
t’i jepet arsimit dimension evropian nëpermjet të përshtatjes të qëllimeve<br />
dhe përmbajtjeve arsimore, dhe procesit arsimor;<br />
këmbim të informatave nëpërmjet të teknologjisë informatiko-komunikativedhe<br />
sistemeve të internetit dhe bashkëpunim me institucionet arsimore<br />
nga Evropa dhe bota;<br />
sigurim të lëvizjes më të madhe të nxënësve dhe kuadrove arsimore në Evropë<br />
dhe më gjërë.
2.2.8. Ambienti jetësor<br />
Problemet për mbrojtjen e ambientit jetësor në Republikën e Maqedonisë<br />
nuk janë të reja. Ato janë të pranishme me zhvillimin industrial dhe me urbanizimin.<br />
Një nga qëllimet e institucioneve për arsim të mesëm dhe pas të mesëm<br />
duhet të jetë mbrojtja e ambientit jetësor. Në Republikën e Maqedonisë, vitet<br />
e fundit janë duke u realizuar disa projekte të rëndësishme në kuadër të kësaj<br />
sfere. Ndërmjet tyre fitohen shprehi, aftësi dhe tradita për mbrojtjen e të vlefshmes<br />
dhe të bukurës. Vetëdija e re për një mjedis të këndshëm ekologjik duhet t’i<br />
homogjenizojë nxënësit në përpjekjet për të ruajtur, mirëmbajtur dhe regulluar<br />
shkollën si shtëpinë e vet. E njëjta marrdhënie duhet të ndërtohet edhe kah mjedisi<br />
më i gjërë, sidomos rrallësitë dhe bukuritë natyrore.<br />
Në një numër të madh shtetesh, ku bën pjesë edhe Republika e Maqedonisë,<br />
sot ekzistojnë edhe ministri të posaçme për mbrojtjen e mjedisit jetësor.<br />
Përveç asaj, formohen edhe asociacione të cilat ndërmarrin sërë aktivitetesh për<br />
ngritjen a vetëdijes ekologjike, si dhe për të marrë masa për mbrojtje të mjedisit<br />
jetësor.<br />
Që të mbrohet mjedisi jetësor nga ana e institucioneve arsimore për arsim të<br />
mesëm dhe pas të mesëm, duhet:<br />
<br />
<br />
<br />
të stimulohet zhvillimi i vetëdijes për nevojën e mbrojtjes të mjedisit jetësor;<br />
t’i inicojë dhe tërheqë nxënësit e edukuar t’i përcjellin dienitë e tyre tek<br />
qytetrimi më i gjërë përmes organizatave rinore, organizatave joqeveritare,<br />
klubeve të ndryshme dhe asociacione;<br />
të stimulohen marrdhënie për besim të dyanshëm, punë kreative dhe ekipore,<br />
udhëheqje të plotë dhe autoritative të shkollës, si dhe parashikime për<br />
një ambient jetësor dhe punues të shëndoshë.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e arsimit të<br />
mesëm dhe pas të mesëm<br />
161<br />
III
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
162<br />
3. pARIME THEMELORE pËR ZHVILLIMIN E ARSIMIT TË MESËM<br />
DHE pAS TË MESËM<br />
3. 1. Cilësi<br />
Cilësia është kërkesa themelore<br />
e çdo veprimtarie në botën e zhvilluar.<br />
Me plotësimin e standardeve të larta<br />
arsimore, arsimi do bëhet faktor i rëndësishëm<br />
në zhvillimin socio-ekonomik<br />
të Republikës të Maqedonisë.<br />
Cilësia e procesit edukativo-arsimor<br />
varet nga cilësia e: programeve<br />
arsimore, kuadrit arsimor, mësimit,<br />
organizimit të udhëheqjes të punës<br />
nëpër shkolla dhe evaluimit të punës<br />
edukativo-arsimore.<br />
Që të sigurohet cilësi e lartë në<br />
të gjitha segmentet e sistemit arsimor<br />
është e domosdoshme:<br />
1. Të ndërtohen standarde arsimore<br />
për: programet mësimore, procesit<br />
mësimor, organizimin dhe<br />
udhëheqjen institucionet edukativo-arsimore,<br />
arritje të nxënësve,<br />
trjnimin e kuadrit arsimor dhe<br />
ngjajshëm. Në perputhje me ato<br />
standarde duhet:<br />
<br />
<br />
të bëhen rivlerësime të programeve<br />
mësimore ekzistuese dhe të njëjtat<br />
të ndryshohen sipas mangësive të<br />
Gjendja:<br />
Për shkak të madhësisë të programës, dienia<br />
e fakteve u bë njësi matëse për suksesshmërinë<br />
e nxënësit. Nga ana tjetër, kuptimi<br />
dhe përdorimi i dienisë të arritur në situata<br />
të panjohura, e treguar me kërkime të ndryshme<br />
(pjesëmarrje në testime ndërkombëtare:<br />
PISA, TIMSS), janë në nivel të ulët.<br />
Përveç madhësisë të programeve, arsye për<br />
situatën e këtillë janë edhe format dhe metodat<br />
arsimoretë të cilat përdoren në punën me<br />
nxënësit. Në fakt, mbizotëron forma frontale<br />
si mënyrë e punës dhe metoda e monologut<br />
kur në orë zhvillohen materje të reja. Në<br />
orët për përforcim shpeshherë kërkohet reprodukcion<br />
i fakteve ose punim i detyrave të<br />
ngjajshme.<br />
Aktivitet i vetëm i vlerësimit është notimi<br />
sumativ i nxënësve nga ana e arsimtarit, i<br />
cili zakonisht është vlerësim tradicional i<br />
përgjigjeve gojore, detyrave me shkrim dhe<br />
sjelljes të nxënësve gjatë procesit arsimor.<br />
Mënyra e tanishme për notim përmban reproduksion<br />
verbal të përmbajtjeve të shprehura<br />
në prezentimet e arsimtarit ose në libër.<br />
Si rezultat i kësaj paraqitet mësimi për notë,<br />
e jo mësimi për dieni.<br />
Në nënsistemin tonë të tanishëm për arsim<br />
të mesëm dhe arsim të mesëm për të ritur,<br />
nuk ekzistojnë standarde për përcjellje dhe<br />
vlerësim të cilësisë të aktiviteteve arsimore<br />
dhe daljeve të tyre dhe për cilësinë e kushteve<br />
në të cilat realizohet procesi arsimor.<br />
vërejtura, që të mundet të ecin me hapin e zhvillimit të shoqërisë dhe arritjeve<br />
shkencore. Gjatë kësaj duhet të mbahet llogari që çdo ndryshim të<br />
mundësojë plotësim të kërkesave individuale të nxënësve, zhvillim të integrimit<br />
ndërlëndor dhe të japë ekonomitet në punë;<br />
të punohet në edukimin dhe edukimin plotësues të kuadrit arsimor, i cili do<br />
të jetë i prgaditur për realizim të arsimit cilësor.<br />
Gjatë pregaditjes të standardeve duhet të meren parasysh shikimet<br />
bashkëkohore botërore për cilësi të segmenteve të veçanta të procesit edukativo-arsimor,<br />
për të cilat tek ne ekzistojnë të dhëna profesionale, por jo edhe përvoja<br />
praktike të mjaftueshme.<br />
»<br />
»<br />
»
2.<br />
<br />
<br />
Të ndërtohen procedura të standardizuara për matjen dhe vlerësimin e<br />
arritjeve në standardet arsimore. Për realizimin e atij qëllimi ëshë i nevojshëm:<br />
formim i një qendre <strong>nacional</strong>e për standarde dhe vlerësime arsimore për<br />
shkak të sigurimit të organizimit profesional dhe cilësor dhe realizim të<br />
hulumtimeve aksionale (duke inkuadruar edhe pjesëmarrje në testime<br />
ndërkombëtare) dhe provime eksperte. Poashtu, duhet t‘iu jepet përkrahje<br />
arsimtarëve në përvetësimin e procedurave, mënyrave dhe instrumenteve<br />
për notim të arritjeve të nxënësvë, si edhe të punës personale (vetevaluim)<br />
në pajtim me standardet arsimore;<br />
aftësim i shkollës të kryejë evaluim dhe vetevaluim. Kjo nënkupton pregaditjen<br />
e konceptit për evaluim shkollor, trajnim të drejtorit, arsimtarëve dhe<br />
shërbimit profesional për evaluim dhe vetevaluim dhe pregaditje të doracakëve<br />
për evaluim dhe vetevaluim.<br />
Sistemi i evaluimit, si pjesë përbërëse e sistemit arsimor, duhet të sigurojë<br />
përcjellje të vazhdueshme dhe ritje të cilësisë të institucioneve arsimore, procesit<br />
mësimor dhe daljeve nga arsimi. Ai sistem duhet të jetë: autonom në marrdhënie<br />
me interesat politike, i integruar, koherent, efikas, demokratik, i drejtë dhe i<br />
përshtatur me konventat ndërkombëtare relevante dhe kapacitete të vërteta profesionale<br />
dhe materiale të arsimit në Republikën e Maqedonisë.<br />
Përveç funksionit sigurim i cilësisë, sistemi i evaluimit duhet ta përkrahë<br />
procesin e reformave të aspekteve të tjera të nënsistemit për arsim të mesëm dhe<br />
pas të mesëm (demokratizim, decentralizim), të sigurojë që i njejti të zhvillohet<br />
në kontinuitet në pajtim me nevojat dhe mundësitë e shoqërisë dhe të ndikojë në<br />
sigurimin e cilësisë dhe qasje në arsim për të gjithë.<br />
Ky sistem duhet të jetë i lidhur me sistemin informativ në arsim dhe të mundësojë<br />
përdorim shumëkahësh të informatave relevante për cilësi.<br />
3.<br />
Të formohen institucione private për arsim të mesëm dhe arsim të mesëm<br />
për të rritur me se do të plotësohet nevoja për konkurencë në lëminë e arsimit.<br />
Kjo është një nga mënyrat që të rritet cilësia në arsim. Për atë është e<br />
duhur:<br />
3.2. Përgjegjësia qytetare<br />
Pranimi i vlerave elementare politike, sundim i ligjit, të drejtat e njeriut, por<br />
edhe obligimet që e determinojnë relacionin qytetar – qytetar, qytetar – komunë<br />
dhe qytetar – shtet, si elemente të kulturës politike, janë vendimtare për kohezion<br />
dhe mbijetesë të bashkësisë. Prandaj, është i domozdoshëm integrim i tyre<br />
në mësim dhe në aktivitetet arsimore, por edhe në vendosjen e formave të reja të<br />
aktivitetve jasht mësimit të rregullt në këtë drejtim.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e arsimit të<br />
mesëm dhe pas të mesëm<br />
163<br />
III
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
164<br />
Gjatë konceptimit të strategjisë<br />
arsimore, qëllim strategjik duhet të<br />
jetë procesi i planifikuar dhe i kontrolluar<br />
i të mësuarrit dhe përkrahja e vlerave<br />
humane dhe shoqërore. Mënyrat e<br />
ndryshme të edukimit qytetar janë një<br />
nga mekanizmt më të rëndësishëm<br />
për përvetësimin e shkathtësive nga<br />
ana e qytetarëve për participim aktiv<br />
në institucionet arsimore dhe ngritjen<br />
e vetëdijes kritike në marrëdhënie me<br />
gjërat nga përditshmëria.<br />
Kjo duhet të kontribojë në ndërtimin<br />
e qytetarrit i cili do të posedojë<br />
njohuri dhe aftësi, do t‘i përdorë të<br />
njëjtat në jetën përditshme, do të<br />
formojë qëndrime për bashkëpunim,<br />
për tolerancë dhe për komunikim të<br />
ndërsjelltë.<br />
Duke u nisur nga kjo, një nga qëllimet<br />
e e arsimit të mesëm dhe pas të<br />
mesëm është ndërtimi i përgjegjësisë<br />
qytetare, si parim themelor në procesin<br />
e arsimit.<br />
Në lidhje me parimin e përgjegjësisë<br />
qytetare nevoitet :<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
të punohet në edukimin e kuadrit<br />
arsimor që të jetë i aftë për për-<br />
dorimin e formave dhe metodave bashkëkohore për punë gjatë realizimit të<br />
përmbajtjeve arsimore nga arsimi qytetar;<br />
të bëhen rivlersime detale të programev mësimore ekzistuese dhe të bëhen<br />
ndryshime përkatëse që të munden të njejtat të ecin në hap me zhvillimin<br />
arritjeve shoqërore dhe shkencore;<br />
formim i standardeve për arsim qytetar në shkollat e mesme;<br />
»<br />
»<br />
»<br />
Gjendja:<br />
Në fushën e arsimit qytetar (vë një kuptim<br />
më të gjërë të nocionit) aktiviteti i organizatave<br />
joqeveritare bëhet jashtëzakonisht i<br />
rëndësishëm. Ato janë të kyçura polidimensionalisht<br />
në arsimin qytetar joformal dhe në<br />
mbrojtjen e të drejtave dhe lirive themelore<br />
të qytetarëve në kufijtë e mundësive dhe<br />
kompetencave të tyre. Realizojnë programe<br />
në lëminë e arsimit dhe marrin pëlqim që<br />
ti realizojnë ato në një numër të caktuar<br />
të paraleleve në disa shkolla shtetërore.<br />
Shumica e këtyre programave i përfshijnë<br />
temat e zgjidhjeve të konflikteve, tolerancës<br />
ndëretnike, të drejtave të njeriut, zvogëlimin<br />
e paragjykimeve dhe ngjajshëm.Programet<br />
kanë veprimtari të kufizuar të realizimit, në<br />
përputhshmëri me perspektivën hapsinore<br />
dhe kohore.<br />
Në Republikën e Maqedonisë janë bërë fillimet<br />
e arsimit qytetar në shkollat për arsim<br />
të mesëm dhe arsim të mesëm për të rritur.<br />
Në arsimin e mesëm profesional dhe gjimnazistlëndë<br />
mësimore për arsim qytetar<br />
(arsim qytetar, kulturë qytetare, kulturë dhe<br />
mbrojtje, mbrojtje, paqe dhe tolerancë) me<br />
programe mësimore, mjete ndihmëse arsimore<br />
dhe edukim i arsimtarëve, si parakusht<br />
i duhur për realizimin e mësimit.<br />
Për lëndët Sociologji, Sistem politik dhe të<br />
drejtat e njeriut, Drejtësi, Ekonomi, Histori<br />
lëndë në lëminë humanistike-shoqërore të<br />
arsimit gjimnazist, janë pregaditur programe,<br />
me qëllim dë definuar paraprakisht që ti përshtaten<br />
kërkesave të arsimit qytetar.<br />
kontrollim i tërthortë i arsimtarëve përmes kontrollimit të diturive dhe shkathtësive<br />
të nxënësve përmes kontrollit ekstern.
3. 3. Lidhshmëria me tregun e punës<br />
Ekonomia e ngarkuar me problemet e saja, nuk tregoi interesim në pjesën<br />
e krijimit të nevojës për profile, për formimin e tyre dhe trajnimin e tyre. Kjo solli<br />
deri te gjendja që institucionet arsimore për arsim të mesëm, në bazë të shiqimeve<br />
personale, të kryejnë ndryshime. Gjatë kësaj dituritë e fituara nuk mund të<br />
përdoren menjëherë, kështuqë humbet kuptimi themelor i arsimit profesional që<br />
i përket pregaditjes cilësore dhe kyçjes të drejtpërdrejtë në procesin e punës.<br />
Navojat akktuale të ekonomisë nuk mund të zgjidhen ,me nënsiteme të izoluara<br />
për arsim të mesëm dhe pas të mesëm. Shërbimet arsimore medoemos duhet<br />
ta lënë botën e standardeve dhe normativave të formalizuara, të dalin jashtë nga<br />
bankat shkollore dhe të lidhen me botën të cilës i duhen ato shërbime arsimore.<br />
Nënsitemi për arsim të mesëm dhe pas të mesëm duhet të ndërtojë strukturë<br />
dhe organizim specifik, e cila do të mundësojë lidhshmëri funksionale me tregun<br />
e punës. Institiucionet arsimore të këtij nënsistemi, në kuadër të punës arsimore<br />
të saj, nuk guxon të kujdesen vetëm për përgaditjen e forcës së re punëtore dhe<br />
nuk guxon kujdesin për participientët e tyre ta ndërpresë në momentin e largimit<br />
të tyre nga institucionet arsimore.Vendosja bashkëkohore e arsimit të mesëm<br />
dhe pas të mesëm duhet t’i respektojë parimet për fleksibilitet, funksionalitet<br />
dhe përgjegjësi. Do të thotë nën kujdes të tij duhet të jenë participientët e regullt<br />
arsimor, të punësuarrit, të papunësuarrit, dhe gjithë ata që kanë nëvojë për<br />
ngritje arsimore.<br />
Partneri social duhet të jetë prezent në të gjitha segmentet e ndryshimeve.<br />
Ato, përmes institucioneve të tyre, do të sigurojnë definim të qartë të nevojave<br />
për profile, standardizim të diturive të nevojshme si kërkesa që do të realizohen<br />
në procesin arsimor. Procesi i trajnimit është përgjegjësi e përbashkët e subjekteve<br />
arsimore dhe private, të cilët ju sigurojnë sigurojnë përvrtësim të diturive të<br />
nevojshme.<br />
Decentralizimi në lëminë e arsimit të mesëm dhe pas të mesëm dhe inkuadrimi<br />
i partnerëve social duhet të krijojë kushte të volitshme që, arsimi profesional<br />
dhe arsimi i arritur në gjimnazet profesionale, të orientohet kah nevojat e<br />
punës që kanë karakter ndërkombëtar.<br />
Aktivitetet kryesore drejt të cilave duhet të lëvizin ndryshimet në këtë nënsistem<br />
arsimor, duhët të fokusohen në:<br />
<br />
»<br />
vendosjen e formave të punës modulare të cilat do të mundësojnë fleksibilitet<br />
të nënsistemit dhe ngritje të aftësive të tij me kohë t‘i përgjigjet dhe të<br />
adaptohet në të gjitha ndryshimet e përgjithshme të jetës shoqërore, si në<br />
mikro ashtu edhe në makro plan, kjo do të thotë:<br />
procesi arsimor të organizohet më ndryshe (ndryshime në planin arsimor për<br />
të gjitha llojet e arsimit të mesëm dhe pas të mesëm, zvogëlim të numrit të<br />
nxënësve në paralele);<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e arsimit të<br />
mesëm dhe pas të mesëm<br />
165<br />
III
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
166<br />
»<br />
»<br />
»<br />
<br />
»<br />
»<br />
»<br />
të redefinohen dituritë e përgjithshme që të rinjtë i përfitojnë në arsimin profesional<br />
dhe të identifikohen kombinimet e vërteta mes transferit të përgjithshëm,<br />
teorik dhe praktik të diturive, që do të mundësojë pregaditje më të<br />
mirë për tregun e punës;<br />
të inovohen planet dhe programet mësimore, veçanërisht të lëndëve teorike<br />
profesionale dhe trajnim praktik sipas nevojave të veprimeve ekonomike<br />
dhe shërbyese, si edhe të futet forma e re e punës (punë në grupe, mësim<br />
interaktiv, punë projektuese, zgjidhje e problemeve, etj.);<br />
të inovohet paisja dhe materiali arsimor.<br />
Kyçje të subjekteve ekonomike në grupë të subjekteve që e dizajnojnë arsimin<br />
e mesëm dhe arsimin e mesëm për të rritur dhe i verifikojnë efektet<br />
arsimore, me çka do të ritet fleksibiliteti dhe dhe funksionaliteti i sistemit arsimor.<br />
Vërejtje me kohë, të dhëna nga subjekte ekonomike, për ndryshimet<br />
që ndodhin në sferën e tyre, mundet të jenë të vlefshme për planifikimin e:<br />
arsimit dhe trajnimit të forcës të ardhshme punuese;<br />
trajnimit permes parakualifikimit të të rriturve (të cilët nuk kanë kualifikim<br />
ose janë të papunësuar për një kohë më të gjatë) dhë parakualifikim të të<br />
punësuarve në ndërmarrjet e mëdha shtetërore;<br />
ngritjes profesionale të kuadrit arsimor në lëndët profesionale-teorike dhe<br />
trajnim praktik<br />
Kompetenca për trajnim dhe paratrajnim nuk mund të jetë e fokusuar vetëm<br />
në një ministri. Për këtë segment kompetencat duhet të jenë në më shumë ministri:<br />
Ministria për Arsim dhe Shkencë, Ministria për Punë dhe Politikë Sociale,<br />
Ministria e Finansave dhe Ministria për Ekonomi.<br />
3. 4. Barazia<br />
Mësimi i përjetshëm e potencon nevojën për qasje deri në gjithë shkallët e<br />
arsimit, për tërë anëtarët e shoqërisë me kushte të barabarta, pa dallim të gjinisë,<br />
moshës, përkatësisë etnike, pozitës socio-ekonomike dhe faktorë të tjerë social.<br />
Në atë mënyrë ndërtohet shoqëri me kushte të njëjta për të gjithë, gjë që është e<br />
rëndësishme jo vetëm për zhvillimin e tij demokratik, por është kusht për shfrytëzim<br />
optimal të resurseve njerzore në drejtim të zhvillimit shoqëror dhe personal.<br />
Parimi i barazisë në arsim nuk nënkupton vetëm barazi në mundësitë por<br />
edhe si sigurim i kushteve të nevojshme që çdo njëri ta realizojë maksimumin e<br />
vet arsimor. Ashtu siç arsimi po bëhet i domosdoshëm për individin, ashtu edhe<br />
shteti kushtëzohet të sigurojë kushte që secili individ t’i realizojë potencialet e<br />
veta arsimore.<br />
Individi është përgjegjës për arsimin e vet por bashkësia duhet t’i mundësojë<br />
përkrahje të plotë në tentimet e tij. Në të kundërtën arsimi i përjetshëm mund<br />
të shpjerë gjer në “pabarazi të përjetshme”. Barazia në arsim realizohet në kon-
tekst të parimeve të tjera, siç janë parimi i qasjes, kalimit, fleksibilitetit, individualizmit,<br />
këshillimit, zhvillimit të përkrahjes së klimës shkollore dhe përkrahjes<br />
finansiare të nxënësve në procesin arsimor, gjendja materiale e të cilëve është<br />
faktor që e kufizon vazhdimin e arsimimit. Me këtë, në një mënyrë kompenzohen<br />
pasojat nga pozita e pabarazisë socio-ekonomike të familjes.<br />
Qasja e nxënësve në arsimin e mesëm dhe pas të mesëm, rritet edhe me<br />
afërsinë e vendit ku mësohet me vendin ku jetohet ose me vendin ku punohet,<br />
përkatëse sipas moshës. Në këtë kontekst edhe nxënia në shtëpi paraqet një<br />
formë të nxënies prej së largu e cila cila arsimin e bën të arritshëm, prandaj, duhet<br />
të pranohet si formë e barabartë e arsimit formal.<br />
<br />
<br />
<br />
Që të arrihet barazia në arsimin e mesëm dhe pas të mesëm duhet:<br />
të meren parasysh nevojat individuale të çdo nxënësi, veçanërisht të atyre<br />
me vështirësi në zhillimin psiqik dhe fizik, si edhe për nxënësit e talentuar<br />
në procesin arsimor;<br />
arsimi t’i përshtatet nevojave të grupeve të ndryshme qëllimore, gjatë së<br />
cilës veçanërisht duhet merren parasysh anëtarët e grupit potencialisht të<br />
diskriminuar në baza gjinore, etnike,<br />
socio-ekonomike, teritoriale<br />
ose cilado bazë tjetër;<br />
arsimi t’i përshtatet nevojave të<br />
ndryshueshme të individëve dhe<br />
shoqërisë në tërësi, me qëllim potencialet<br />
e çdo individi të realizohen<br />
sa më shumë.<br />
3. 5. Transparenca<br />
Nënsistemi i arsimit të mesëm<br />
dhe arsimit të mesëm për të rritur duhet<br />
të jetë i qartë dhe i kuptueshëm për<br />
nxënësit, prindërit dhe punëdhënësit.<br />
Kjo do të thotë:<br />
<br />
<br />
ekzistim i standardeve të qarta dhe<br />
të njohura për çdo lloj të arsimit të<br />
mesëm dhe pas të mesëm;<br />
strukturë e kuptueshme e programeve<br />
mësimore dhe rrugë për<br />
kalueshmëri horizontale dhe vertikale,<br />
që qëndrojnë pas çdo sertifikati<br />
dhe diplome;<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
Gjendja:<br />
Ekzistojnë diskutime për ndryshimet në këtë<br />
nënsistem të arsimit por praktikisht ato gjenden<br />
në mesin e opinionit profesional, ashtu<br />
që subjektet e tjerë të interesuar (prindërit,<br />
nxënësit, punëdhënësit) nik janë të njoftuar<br />
dhe të inkuadruar sa duhet me ato.<br />
Ekzistojnë aktivitete për sigurimin e transparencës<br />
më të madhe nga ana e sektorit<br />
për vlerësim përmes raporteve nga projektet<br />
e realizuara (matura, pjesëmarre në matje<br />
ndërkombëtare të arritjeve të nxënësve dhe<br />
ngjajshëm);<br />
Disa shkolla që janë të kyçura në projekt,<br />
duke e ndjerë nevojën për të informuar për<br />
cilësi të punës së tyre, filluan të pregadisin<br />
broshura informative përindërit me të dhëna<br />
elementare për punën e shkollës, numri i tyre<br />
është shumë i vogël për shkak të mungesës<br />
së mjeteve;<br />
Institucionet arsimore për arsim të mesëm<br />
dhe pas të mesëm janë të mbyllura për<br />
prindërit dhe punëdhënësit dhe ata nuk<br />
kanë mundësi drejtpërdrejt të njoftohen me<br />
procesin arsimor. Disa ndryshime të vogla<br />
në tejkalimin e gjendjeve të këtilla bëhen<br />
përmes formimit të këshillit të prindërve (që<br />
është risi në vendimet ligjore nga viti 1995)<br />
dhe formim të asociacionit të prindërve në<br />
nivel shtetëror.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e arsimit të<br />
mesëm dhe pas të mesëm<br />
167<br />
III
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
168<br />
<br />
njohje të vlerave që i kanë sertifikatet<br />
dhe diplomat në tregun e<br />
punës.<br />
Transparenca në arsimin e mesëm<br />
dhe pas të mesëm do të rritet nëse:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
standardet <strong>nacional</strong>e të pregaditura<br />
të jenë të arritshme për të gjithë<br />
të interesuarit;<br />
të ritet vlera e sertifikateve për<br />
shkallë të kryer në arsim përmes<br />
vendosjes të standardeve të qarta<br />
për provime përfundimtare dhe<br />
kushtëzim të të gjithëve që e kryejnë<br />
shkallën përkatëse të arsimit,<br />
për dhënien e provimit;<br />
u ndërtua sistem i notimit ekstern<br />
<strong>nacional</strong> që do të mundësojë informata<br />
relevante për arritje të<br />
nxënësve;<br />
kontrollohet cilësia në bazë të<br />
standardeve të qarta, dhe treguesit<br />
për cilësi të jenë në qasje për shfrytëzuesit e shërbimeve arsimore;<br />
institucionet arsimore janë të hapura për ndikim nga ana e shfrytëzuesve të<br />
shërbimeve;<br />
janë vendosur sisteme dykahëshe të informimit, e kjo don të thotë se informacionet<br />
që i ka grumbulluar Ministria e Arsimit dhe Shkencës nga lemia e<br />
arsimit duhet të jetë e arritshme për opinionin më të gjërë.<br />
3. 6. Integrativiteti<br />
Gjendja:<br />
» Në kuadër të më shumë projekteve jepen<br />
broshura ose informatorë për aktivitetet e<br />
tyre, por edhe ato arrijnë vetëm deri te shkollat,<br />
dhe jo gjer të opinioni më i gjërë.<br />
» Nxënësit nuk janë mjaftueshëm të informuar<br />
për mundësitë për punësim, kualifikimet e<br />
duhura, si dhe rrugët dhe mënyrat që çojnë<br />
drejt atyre. Ajo është rezultat i mosekzistimit<br />
të një sistemi për informim dhe komunikim<br />
mes institucioneve arsimire, mungesë e aktivitateve<br />
dhe interesit të fermave të kuadrit<br />
profesional që ende është në procesin arsimor.<br />
Mendohet se arsyeja për atë është se<br />
tregu i punës është i stërngopur si dhe vjetërsimi<br />
i sistemit për këshillim profesional dhe<br />
udhëheqje të shkollave.<br />
»<br />
Ndryshime në arsimin gjimnazist, FARE dhe<br />
VET3 projektin në arsimin e mesëm profesional,<br />
të cilat përfaqësojnë mënyra për<br />
tejkalimin e informimit jo të mjaftueshëm të<br />
punëdhënësve për vlerën e diplomave dhe<br />
sertifikateve dhe të përmbajtjeve mësimore,<br />
si dhe kyçja e tyre në provimet përfundimtare.<br />
Në funksion të parimit për integrativitet, është e nevojshme që programet<br />
mësimore sipas lëndëve në arsimin e mesëm dhe pas të mesëm të përpunohen<br />
dhe realizohen duke u mbështetur në integrimin e mbrendshëm (lënda) dhe të<br />
jashtëm (mes lëndëve, mes teorisë dhe praktikës, gjegjësisht mes asaj që mësohet<br />
dhe asaj që punohet) të qellimeve dhe përmbajtjeve. Nevoja për parimin e<br />
integrativitetit në sferën e nënsistemit për arsim të mesëm dhe pas të mesëm<br />
është veçanërisht e rendësishme nga aspekti i punës, për të cilën duhet të sigurohet<br />
nxënie dhe përvojë e integruar, krijim i kushteve për arritje të kualifikimeve<br />
transfere, kualifikimeve për gjuhë, multikualifikime nga lëmia e elektronikës,<br />
kompjutorëve, kualifikimeve menaxhuese në finansa, marketing, produktivitet<br />
dhe ngjajshëm.
Duke u nisur nga kërkesat e këtilla të punës bashkëkohore, mund të vërehet<br />
nevoja për përshtatjen e shkathtësive dhe diturive të konsumuesve momental të<br />
shkollave dhe të “gjurmuesve të ardhshëm për punësim” me atë që i preferojnë<br />
punëdhënësit.<br />
Ndryshimet që po ndodhin vitet e fundit në vendin tonë, veçanërisht ato nga<br />
lëmia e ekonomisë, teknologjisë, privatizimit dhe punësimit e imponon nevojën<br />
për zgjerimin e arsimit gjimnazor.<br />
Në pajtim me prezencën e së<br />
njëjtës është i mundur zgjerim i këtij<br />
lloji të arsimit me futjen e gjimnazevde<br />
profesionale që do t’i pregadisin nxënësit<br />
për vazhdimin e arsimit, por edhe<br />
për karierë profesionale. Njëkohësisht<br />
në arsimin profesional po bëhen përpjekje<br />
dhe do të bëhen për lidhshmëri<br />
të ndërsjelltë të arsimit të përgjithshëm<br />
dhe profesional, me qëllim që profilet arsimore dhe kualifikimet profesionale të<br />
kenë plasim në tregun e punës.<br />
Parimi i integrativitetit në arsimin e mesëm dhe pas të mesëm do të arrihet<br />
me:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
»<br />
»<br />
Gjendja:<br />
Në strukturën e tanishme në nënsistemin të<br />
arsimit të mesëm dhe pas të mesëm, arsimi<br />
gjimnazist është i përfaqësuar vetëm 38%.<br />
Në këtë moment, në arsimin profesional,<br />
gjatë realizimit të qëllimeve të projektit,<br />
projektet GTZ dhe VET3 orvaten për afrim të<br />
nevojave të tregut të punës dhe zmadhim të<br />
gjasave për punësim të popullatës së re.<br />
rivlerësimin detal të programeve mësimore në krahasim me integrimin (e<br />
mbrendshëm dhe të jashtëm) të qëllimeve dhe përmbajtjeve;<br />
edukimi të kuadrit arsimor për punë ekipore, realizim të mësimit ekipor<br />
dhe ngjajshëm që do të mundësojë integrim të qëllimeve, përmbajtjeve në<br />
lëndën dhe meslëndëve, mes pjesës teorike dhe praktike të planit mësimor<br />
në kuadër të një viti;<br />
pjesëmarrje të subjekteve ekonomike – punëdhënësve në krijimin e ofertave<br />
arsimore për realizim të kompatibilitetit ndërmjet produktit arsimor dhe<br />
kërkesave të vendit të punës;<br />
krijim të marrdhënieve funksionale mes arsimit të përgjithshëm dhe profesional,<br />
që do të jetë parim themelor gjatë programimit, si të arsimit të<br />
pargjithshëm, ashtu edhe të arsimit profesional. Në atë mënyrë do të hapen<br />
shtigjet e gjëra dhe mundësitë për kalim horizontal dhe vertikal, prej arsimit<br />
të përgjithshëm kah arsimi profesional, prej njërit lloj në llojin tjetër arsimor.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e arsimit të<br />
mesëm dhe pas të mesëm<br />
169<br />
III
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
170<br />
4. FUSHAT KYÇE pËR INTERVENIME, INSTRUMENTET DHE RE-<br />
ZULTATET E pRITURA NË ARSIMIN E MESËM DHE pAS TË<br />
MESËM<br />
4.1. Fushat kyçe për intervenime, të përbashkëta për arsimin e mesëm<br />
dhe pas të mesëm<br />
4.1.1. Arsimim për të gjithë<br />
a) Zhvillimi i mundësive arsimore<br />
për të gjithë<br />
Kontesti nacionl i arsimit të mesëm<br />
dhe pas të mesëm nuk është produktiv,<br />
nëse shmangesh nga bota dhe nga<br />
rrethi. Çdo komb ka më shumë raste<br />
për afirmim të vlerave të veta pozitive<br />
nëse në mënyrë të barabartë inkuadrohet<br />
në botë ose në proceset globale,<br />
duke i pranuar disa karakteristika të<br />
jetës në shekullin XXI: shkëmbimi i<br />
shpejtë i informatave, dëshira për punë si pjesë e kulturës së përgjithshme, jeta<br />
në shoqërinë pasindustriale, përgatitja për jetë në civilizimin i cili edukon, etj.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e arsimit të mesëm dhe pas të mesëm ka për qëllim<br />
që të sigurojë barazi arsimore për të gjithë qytetarët e Republikës së Maqedonisë,<br />
pa dallim moshe, gjinie, përcaktimi religjioz, përkatësie etnike, gjendjes<br />
shëndetësore e sociale dhe pozitës financiare të tyre.<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Për ta arritur këtë qëllim, është e nevojshme që:<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
Gjendja:<br />
Zvogëlim i shtimit të popullatës.<br />
Prezencë e shtuar e njerëzve të moshës prej<br />
65 vjet e sipër, në krahasim me popullatën<br />
e përgjithshme.<br />
Dallime mes mjediseve urbane dhe rurale, si<br />
dhe mes komunave të zhvilluara dhe të pazhvilluara<br />
Dallime në cilësinë e arsimtarëve.<br />
Dallime në kushtet për mësim.<br />
Dallime në qasjen fizike të institucioneve<br />
arsimore.<br />
të identifikohen shkaqet për të cilat nxënësit me shkollim fillor nuk e kanë<br />
vazhduar arsimin e mesëm;<br />
të sigurohen kushte (rrjet adekuat i shkollave për arsim të mesëm dhe pas të<br />
mesëm, si dhe rrjet i konvikteve për nxënësit e shkollave të mesme etj.) për<br />
inkuadrimin maksimal në institucionet arsimore për shkollim të mesëm;<br />
secili individ, i cili është inkuadruar në këtë nënsistem për mësim, të aftësohet<br />
për përpunim të shpejtë të informatave, të teknikave për vlerësim dhe<br />
vetëvlerësim. Do të thotë, pedagogjia e studimit do të duhet të zëvendësohet<br />
me pedagogjinë e mësimit;<br />
institucionet arsimore për shkollim të mesëm dhe pas të mesëm të përgatisin<br />
programe arsimore në nivel institucional, të cilat do të mund t’u përgjigjen<br />
nevojave të tregut të punës, standardet e të cilave do t’i caktonte punëdhënësi;
të formohen kriteriume sipas të cilave shteti do t’u japë mbështetje financiare<br />
nxënësve të talentuar dhe nxënësve të cilët për shkaqe materiale ose të<br />
tjera nuk mund ta vazhdojnë arsimin pas arsimit të obliguar;<br />
të sigurohen kushte për aftësimin e personalitetit të nxënësit me: aftësi komunikative,<br />
aftësi për hetimin e shpejtë të problemit dhe miratimit të vendimeve,<br />
gjindshmëria në situata konfliktuoze, aftësi për të menduarit kritik<br />
dhe i hapur për bashkëpunim, ndjenja e përgjegjësisë për cilësi dhe siguri,<br />
ta zotërojë informatikën dhe vlerat e përgjithshme etike, të cilat do t’i ndihmojnë<br />
gjatë forcimit të konkurrencës së tregut të punës;<br />
të përmirësohet cilësia e kuadrit arsimor dhe të sigurohen beneficione të<br />
caktuara për kuadrin arsimor, i cili do të pranonte të punojë në rajonet e<br />
pazhvilluara ose më pak të zhvilluara.<br />
b) Decentralizimi i arsimit të mesëm dhe pas të mesëm<br />
Decentralizimi në arsim është një nga çëstjet kyçe të reformave të ardhshme<br />
të arsimit të mesëm dhe pas të mesëm. Procesi i decentralizimit do të realizohet<br />
gradualisht, në disa faza, dhe në pajtim me Ligjin për vetëqeverisje lokale.<br />
Fushat kryesore në të cilat do të<br />
zbatohet decentralizimi janë:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
administrim me shkollën, që do të<br />
thotë definimi i përgjegjësive në<br />
nivel të komunës për udhëheqjen<br />
me institucionet për arsim të<br />
mesëm dhe pas të mesëm;<br />
përpilimi dhe realizimi i programeve,<br />
do të mundësojë inkuadrimin<br />
e nevojave specifike të komunës<br />
dhe mes komunave;<br />
politika e regjistrimit, që do të<br />
mundësojë forcimin e bashkëpuni -<br />
mit me komunën dhe do të ndikojë<br />
në plotësimin e nevojave të komunës<br />
dhe mes komunave në arsimin<br />
e mesëm dhe të lartë;<br />
financimi i arsimit të mesëm dhe<br />
pas të mesëm;<br />
kontrolli i udhëheqjes me institucionet<br />
arsimore.<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
Gjendja:<br />
Menaxhimi në arsimin e mesëm dhe të<br />
lartë është i siguruar me Ligjin për arsim të<br />
mesëm të vitit 2004. Në një sistem të tillë,<br />
përgjegjësinë e madhe dhe kryesore për realizimin<br />
e arsimit të mesëm e ka Ministria e<br />
Arsimit dhe Shkencës.<br />
Ministria e Arsimit dhe Shkencës është<br />
themelues i shkollave shtetërore për arsim të<br />
mesëm dhe të lartë, vendos për hapjen dhe<br />
mbylljen e tyre, vendos drejtorë në shkollat,<br />
miraton plane dhe programe mësimore për<br />
të gjitha profilet dhe fushat e punës, të cilat<br />
janë të vetme për gjithë territorin e Republikës<br />
së Maqedonisë, e miraton realizimin e<br />
projekteve në arsim.<br />
Ministria e Arsimit dhe Shkencës e miraton<br />
planin për regjistrimin në secilën shkollë,<br />
për çdo vit shkollot, dhe me vendime plotësuese<br />
mund ta rrisë numrin e nxënësve, të<br />
cilët mund të regjistrohen në secilën shkollë<br />
të mesme. Po ashtu, është përgjegjëse për<br />
financimin, i cili realizohet kryesisht nëpërmjet<br />
buxhetit shtetëror.<br />
Ministria e Arsimit dhe Shkencës është<br />
përgjegjëse për legjislativën në sferën<br />
shoqërore dhe për zbatimin e rregullave ligjore<br />
në institucionet arsimore shtetërore.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e arsimit të<br />
mesëm dhe pas të mesëm<br />
171<br />
III
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
172<br />
Harmonizimi i arsimit të mesëm dhe të lartë me nevojat e komunës do të jetë<br />
një qasje e re. Për ta plotësuar këtë kërkesë, është e nevojshme që:<br />
<br />
<br />
<br />
përgatitja e politikës fleksibile dhe sipas nevojave të ekonomisë politikë e<br />
konceptuar për regjistrim;<br />
pranimi i ndryshimit të shpejtë teknologjik në profile të caktuara arsimore;<br />
sigurimi i verifikimit dhe vlerësimit të diturisë së nxënësit dhe të përmbajtjeve<br />
programore, në bazë të efikasitetit profesioal dhe të kërkesave të<br />
vendit të cakuar të punës. Procesi i vlerësimit të diturisë së nxënësit dhe të<br />
përmbajtjeve programore do të jetë element kyç në arritjen e arsimit cilësor<br />
të mesëm dhe pas të mesëm.<br />
Decentralizimi, si çështje kyçe e hapave reformuese të arsimit, hap shumë<br />
çështje strategjike të cilat duhet të zgjidhen në afat sa më të shkurtë me:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
vendosjen e politikës komunale në arsimin e mesëm dhe pas të mesëm;<br />
definimin e kriteriumeve për vendosjen e rrjetit të institucioneve për arsim të<br />
mesëm dhe pas të mesëm;<br />
definimin e nomenklaturës së profesioneve dhe profileve në nivel shtetëror;<br />
forcimin e funksionit menaxhues në institucionet arsimore;<br />
forcimin e lidhjes mes institucioneve arsimore dhe vetëqeverisjes lokale;<br />
rritjen e rëndësisë komunale dhe ndërkomunale të institucioneve arsimore<br />
(lidhshmëri më e madhe me ekonominë, institucionet kulturore dhe të tjera<br />
në nivel komunal dhe ndërkomunal).<br />
Në bazë të përvojave të vendeve të zhvilluara dhe vendeve në tranzicion,<br />
propozohen katër nivele të mundshme të menaxhimit në fushën e arsimit të<br />
mesëm dhe pas të mesëm:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
në nivel shtetëror,<br />
në nivel ndërkomunal,<br />
në nivel komunal dhe<br />
në nivel të shkollave.<br />
Në planin e aksionit për arsimin e mesëm dhe pas të mesëm do të definohen<br />
qartë ingjerencat dhe vëllimi i aktiviteteve në kuadër të secilit nivel të përmendur<br />
të menaxhimit.<br />
c) Ngritja e nivelit kualifikues të popullatës<br />
Arsimi i mesëm dhe pas i mesëm në Republikën e Maqedonisë, ka dy funksione<br />
kryesore: funksion kompensues dhe funksion të arsimit të vazhdueshëm.<br />
Funksioni kompensues në plotësimin e ngecjen arsimore të popullatës së rritur,<br />
e cila u paraqit për shkak të lëshimeve arsimore në rini. Funksioni i arsimit të<br />
vazhdueshëm mundëson inkuadrimin në rrjedhat e reja, siç është teknologjia informativo-komunikuese.
Përveç orientimit strategjik të<br />
programit për zhvillimin e arsimit të<br />
mesëm dhe pas të mesëm është vendosja<br />
i komunikimit, me të cilin të<br />
gjithë anëtarët e institucioneve arsimore,<br />
si dhe përfaqësuesit e shoqërisë<br />
dhe ekonomisë, do të mund t’i ndajnë<br />
burimet dhe shërbimet arsimore. Do të<br />
thotë, është e nevojshme që të krijohen<br />
kushte ku teknologjia informativo-komunikuese<br />
do të paraqesë pjesë<br />
përbërëse të nënsistemit për arsim të<br />
mesëm dhe pas të mesëm, si një lloj<br />
mbështetje për të gjitha aktivitetet e<br />
saja, duke mundësuar qasje në ato.<br />
Ndikimi i teknologjisë informativo-komunikuese<br />
të arsimit është komplekse. Ekzistojnë shumë çështje të<br />
cilave duhet dhënë përgjigje, në pajtim me rrethanat ekzistuese shoqërore. Është<br />
e nevojshme që të formohen grupe ekspertësh, të cilët do të merren me çështjet<br />
siç janë:<br />
<br />
<br />
<br />
teknologjia informativo-komunikuese lidhur me aktorët e procesit arsimor,<br />
teknologjia informativo-komunikuese lidhur me mënyrën e organizimit të<br />
mësimit,<br />
teknologjia informativo-komunikuese lidhur me organizimin e përgjithshëm<br />
të procesit arsimor etj.<br />
Treguesit, të cilët kanë të bëjnë me gjendjen e teknologjisë informative-komunikuese<br />
në institucionet tona për arsim të mesëm dhe të lartë, në mënyrë të<br />
qartë tregojnë se ekzistojnë nevoja për planifikim dhe financim të sistemit informativo-komunikues<br />
dhe teknologjisë arsimore.<br />
Nevojitet trajnim bashkëkohor për teknologjinë, struktura dhe zbatimi i së<br />
cilës do të akomodohet sipas nevojave të shfrytëzuesve të ardhshëm dhe atyre<br />
potencialë.<br />
Nga ekipet e ekspertëve pritet të kontribuojnë në arritjen e qëllimeve në vijim:<br />
<br />
<br />
<br />
»<br />
»<br />
Gjendja:<br />
Në Republikën e Maqedonisë nga numri i<br />
përgjithshëm i personave mbi 15 vjetë, afër<br />
gjysma (49,39%) janë persona pa arsim<br />
formal ose me nivel të ulët të arsimit (analfabetë,<br />
me shkollë të pakryer fillore dhe me<br />
shkollë fillore).<br />
Në procedurë është krijimi i fondit të veçantë<br />
për zhvillimin e shkollave, i cili do të dedikohet<br />
për plotësimin e nevojave të institucioneve<br />
arsimore. Me projektin “Modernizimi<br />
i arsimit”, qëllimi i të cilit është dhënia<br />
e granteve për projekte të shkollave, gjatë<br />
gjysmëm së parë të vitit 2004 dhe janë përfshirë<br />
10 pilot shkolla, ndërsa nga gjysma e<br />
dytë e vitit 2004 ishte planifikuar që të përfshihen<br />
të gjitha shkollat fillore dhe të mesme<br />
nga Republika e Maqedonisë.<br />
ndërtimi i sistemit shkollor, i cili do të jetë i aftë të shfrytëzojë burime dhe të<br />
japë shërbime arsimore nëpërmjet Internetit;<br />
paisja e shkollës me teknololgji informativo-komunikuese bashkëkohore;<br />
trajnimi i arsimtarëve dhe nxënësve për përdorimin e teknologjisë informativo-komunikuese;<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e arsimit të<br />
mesëm dhe pas të mesëm<br />
173<br />
III
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
174<br />
<br />
<br />
<br />
ngritja e nivelit të arsimimit të përgjithshëm digjital dhe ndërtimi i shkathtësive<br />
të cilat janë të domosdoshme për jetë në shoqëri informative;<br />
ngritja e përmbajtjeve arsimore multimediale;<br />
promovimi i kulturës me shkëmbimin e të mirave intelektuale, të cilat kanë<br />
të bëjnë me arsimin (dituria, përvoja, zgjidhjet më të mira praktike, përmbajtjet<br />
multimediale etj.)<br />
Arritja e qëllimeve kërkojnë plan të qartë global për të siguruar informatat<br />
e nevojshme për institucionet arsimore të arsimit të mesëm dhe pas të mesëm,<br />
si dhe organizimi dhe kuptimësimi i mënyrave adekuate, në të cilat teknologjia<br />
mëtej do të përshtatet me nevojat specifike të shkollave.<br />
<br />
<br />
Qëllimi i fondit shkollor do të jetë:<br />
krijimi i mjedisit stimulativ për procesin mësimor dhe të mësuarit;<br />
aftësimi i kuadrit shkollor për të pasur rol aktiv në ngritjen e cilësisë së<br />
mësimit, senzibilitetin e shkollës për nevojat e veta dhe për përgjegjësinë<br />
ndaj bashkësisë lokale.<br />
Kjo do të realizohet nëpërmjet fondeve për aktivitete, të caktuara si prioritare<br />
në planet zhvillimore shkollore. Mjetet do të dërgohen drejtpërdrejt në shkollë,<br />
që të realizohen disa nga ato aktivitete prioritare.<br />
Nevoja për ndryshimet e sipërpërmendura në arsimin e mesëm dhe të lartë<br />
në Republikën e Maqedonsië, paraqet pjesë të synimeve për ngritjen e nivelit kualifikues<br />
të popullatës, si dhe rritje e mobilitetit të tij. Gjatë kësaj, duhet të merret<br />
parasysh se pjesa thelbësore e arsimit nuk është vetëm kualifikimi, por zhvillimi<br />
i individit dhe integrimi i tij i suksesshëm në shoqëri nëpërmjet miratimit të vlerave<br />
të përbashkëta, transferimi i trashëgimisë kulturore, sigurimi i vetëbesimit<br />
dhe mbështetja në aftësitë personale.<br />
Theksohet veçanërisht nevoja për ndërtimin e shkallës shumë më të lartë<br />
të korelacionit dhe koordinimit mes politikës së arsimit të mesëm dhe pas të<br />
mesëm, politika e tregut të punës dhe politika e punësimit, siç është rasti në<br />
vendet e zhvilluara. Në kuadër të kësaj, ëhstë e nevojshme që t’i vihet theks më i<br />
madh arsimit dhe përsosjes së vazhduar të të rriturve, veçanërisht të punësuarve<br />
(e siguruar dhe financuar nga ana e punëdhënësit), si dhe tepricës teknologjike<br />
dhe të papunësuarve (e siguruar dhe financuar/kredituar nga punëdhënësi, sipas<br />
nevojave të tregut të punës). Kjo do të arrihet edhe nëpërmjet zhvillimit të<br />
mekanizmave të partneritetit social mes institucioneve të tregut të punës dhe<br />
institucioneve arsimore, më mbështetje të shtetit.
4.1.2. Avancimi i zhvillimit individual dhe të mësuarit<br />
Progresi në një shoqëri varet nga aftësia profesionale dhe kultura e ndërtuar<br />
e jetës dhe qytetarëve të saj. Që këtu, paraqitet nevoja, në kuadër të formave<br />
institucionale dhe joinstitucionale të arsimit, diturisë dhe aftësive që të promovohen<br />
si vlera parësore. Fakti se resurset njerëzore janë pasuria më e madhe do<br />
të thotë se secila shoqëri duhet të krijojë kushte, ku qytetarët e saj tërësisht do t’i<br />
zhvillojnë kapacitetet e veta intelektuale dhe do të vetëaktualizohen.<br />
Duke i ndjekur përvojat e vendeve me sistem të zhvilluar arsimor, <strong>Programi</strong><br />
për zhvillimin e arsimit të mesëm dhe pas të mesëm në Republikën e Maqedonisë<br />
angazhohet për avancimin e zhvillimit dhe të mësuarit indivudla të nxënësve<br />
nëpërmjet: promovimit të institucioneve<br />
efektive për arsim të mesëm dhe të<br />
lartë, avancimin e procesit mësimor<br />
dhe të mësuarit, sigurimin e cilësisë së<br />
mësimit dhe kontrolli i tij, lidhja e arsimit<br />
formal, joformal dhe informal, si<br />
dhe promovimi i konceptit për mësim të<br />
përjetshëm.<br />
a) promovimi i shkollave efektive<br />
për arsim të mesëm<br />
Në bazë të treguesve të cekur të<br />
situatës së tanishme, angazhimi i <strong>Programi</strong>t<br />
për zhvillim të mesëm dhe pas<br />
të mesëm në Republikën e Maqedonisë<br />
është:<br />
<br />
Vendosja i strandardeve për shkollë<br />
cilësore, që nënkupton shkollë<br />
të sigurtë në rrethimin stimulativ,<br />
e cila ofron mësim për arritje akademike<br />
në nivele më të larta arsimore,<br />
ose u mundëson dëshminë<br />
e diturive profesionale dhe ngitjen<br />
e shkathtësive për inkuadrim kompetent<br />
në procesin e punës. Standardet<br />
e vendosura nuk e pengojnë<br />
lirinë e drejtorive të shkollave për<br />
ndërtimin e strategjisë personale<br />
për arritjen e tyre. Përcaktimet<br />
strategjike të shkollave do të inkorporohen<br />
në planet zhvillimore, të<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
Gjendja:<br />
Analiza e situatës aktuale në shkollat tona<br />
për arsim të mesëm tregon se ende janë<br />
prezente dobësitë të cilat e apmundësojnë<br />
atë të kualifikohet si “shkollë sipas masës<br />
së nxënësit”.<br />
Cilësia e mësimit nuk siguron shkallë të mjaftueshme<br />
të miratimit të diturive të përhershme<br />
dhe të zbatueshme, ndërsa roli edukativ<br />
i shkollës është margjinalizuar, që tërheq<br />
prezencën e shpeshtuar të sjelljeve asociale<br />
dhe joetike te nxënësit, si dhe shkalla e lartë<br />
e sjelljes rrezike (konsumimi i alkoolit dhe<br />
substancave psikotrope).<br />
Shkollat dhe rrethimi i tyre i drejtëpërdrejtë<br />
nuk paraqesin vend të mjaftueshëm të sigurtë<br />
për rritje të papenguar të adoleshentëve,<br />
të cilët kalojnë nëpër periudhë shumë sensitive<br />
të zhvillimit socio-ekonomik.<br />
Lidhja me bashkësinë lokale është e dobët<br />
ose kurrfare, e nuk lejohet as bashkëpunimi<br />
me prindërit edhe krahas inkuadrimit të tyre<br />
formal në organet adekuate në shkollë.<br />
Shkollat disponojnë me plane dhe programe<br />
zhvillimore ose ato nuk i janë të njohura<br />
shfrytëzuesve të shërbimeve arsimore, që<br />
e vështirëson vendimin gjatë zgjedhjes së<br />
shkolllës për arsim të mesëm.<br />
Roli i shërbimeve profesionale në shkollat për<br />
arsim të mesëm është devalvuar për shkak<br />
të përfaqësimit të dobët të profileve të ndryshme<br />
profesionale (pedagogë, psikologë,<br />
sociologë), për çka puna e përgjithshme<br />
më shpesh i lihet një personi profesionist,<br />
i cili jo shpesh i lë prapa obligimet e veta<br />
për shkak të angazhimit me aktivitete jashtë<br />
fushës profesionale.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e arsimit të<br />
mesëm dhe pas të mesëm<br />
175<br />
III
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
176<br />
<br />
<br />
<br />
cilat do të përmbajnë misionin, vizionin, qëllimet, vlerat dhe hapat operative<br />
për realizimin e planeve. Në përpilimin e planeve zhvillimore të shkollave do<br />
të inkuadrohen edhe prindërit dhe përfaqësuesit relevantë të vetëqeverisjes<br />
lokale. Planet strategjike do të jenë transparente për shfrytëzuesit e shërbimeve.<br />
Shkolla të krijojë klimë për fitimin e kulturës së jetesës, që do të thotë nxitjen<br />
e entuziazmit për arsim dhe të mësuarit e përjetshëm nëpërmjet identifikimit<br />
dhe plotësimit të nevojave dhe interesave të të rinjve, por edhe plasimin<br />
e vlerave universale dhe përfitimeve civilizuese.<br />
Bashkëpunimi i shkollës me bashkësinë lokale, me çka bashkësia e shpreh<br />
interesimin e vet dhe i jep përkrahje arsimit cilësor. Të dy palët e involvuara<br />
do të kenë përfitime nga bashkëpunimi. Shkolla do të mund të realizojë një<br />
pjesë nga përmbajtjet arsimore jashtë ndërtesës së shkollës, në institucione<br />
dhe firma, të cilat mund të sigurojnë realizimin e punës praktike në kushte<br />
reale. Ky lloj i bashkëpunimit është veçanërisht i dobishëm për nxënësit e<br />
shkollave të mesme profesionale dhe të artit. Nga ana tjetër, sinqeriteti i<br />
bashkësisë lokale kontribuon për promovimin personal dhe afirmimin te<br />
anëtarët e saj.<br />
Ndërtimi i indikatorëve për efikasitet të institucioneve për arsim të mesëm<br />
dhe pas të mesëm. Duke i njohur indikatorët relevantë, institucionet arsimore<br />
do të kenë udhërrëfyes në ndërtimin e strategjisë për zhvillim, e njëherit do<br />
të mundësojë kontroll të brendshëm dhe të jashtëm të cilësisë së punës.<br />
b) Avancimi i procesit mësimor dhe të mësuarit<br />
Në dekadën e fundit në Republikën e Maqedonisë realizohen shumë projekte,<br />
të cilat janë në funksion të ndërhyrjeve reformuese në gjimnazet dhe shkollat<br />
e mesme profesionale.<br />
Qëllimi i tyre është modernizimi i arsimit nëpërmjet paisjes së shkollave me<br />
mjete bashkëkohore mësimore, trajnimin e arsimtarëve për udhëheqjen e mësimit<br />
aktiv me teknika bashkëkohore arsimore dhe me përdorimin e teknologjisë informativo-komunikuese,<br />
si dhe zbatimin e modeleve të vlerësimit të vazhdueshëm<br />
dhe vetëvlerësimin e nxënësve.<br />
Por, përvojat treguan se pas përfundimit të fazës së projektit, problem serioz<br />
paraqet qëndrueshmëria e inovacioneve dhe inkorporimi i tyre spontan në procesin<br />
mësimor. Përveç plogështisë dhe rrezistencës ndaj ndryshimeve, të cilat<br />
janë prezente te disa arsimtarë, me siguri një nga shkaqet për situatën e këtillë<br />
është edhe jokoordinimi në aktivitete të ndryshme projektesh, që kontribuon për<br />
ekzistimin e disonancës konjuktive te arsimtarët.<br />
Me qëllim që të tejkalohen dobësitë e evidentuara në projeksionet programore<br />
dhe praktikës mësimore në arsimin e mesëm në Republikën e Maqedonisë,<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillim të arsimit të mesëm dhe pas të mesëm angazhohet për
avancimin e procesit mësimor dhe të<br />
mësuarit nëpërmjet:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Revidimit të periodik të planeve<br />
arsimore dhe programeve në arsimin<br />
e gjimnazeve dhe arsimin e<br />
mesëm profesional dhe vendosjen<br />
e balancit optimal të diturive teorike<br />
dhe shkathtësive praktike;<br />
Koordinimin e aktiviteteve të ndryshme<br />
në projekte dhe inkorporimin<br />
e tyre në sistemin e arsimit të<br />
mesëm dhe pas të mesëm;<br />
Aplikimin e teknikave të procesit<br />
mësimor dhe të mësuarit, të cilat<br />
nxisin të meduarit kreativ dhe kritik<br />
te nxënësit, si dhe zhvillimin e<br />
shkathtësive sociale;<br />
Përdorimin e librave shkollorë,<br />
doracakëve dhe mjeteve të tjera<br />
ndihmëse për arsimtarët dhe<br />
nxënësit, të cilët do t’i plotësojnë<br />
kriteriumet e cilësisë në kuptimin<br />
përmbajtësor dhe didaktik;<br />
Shfrytëzimin e modeleve bashkëkohore<br />
dhe objektive në vlerësimin<br />
e nxënësve;<br />
Përmbajtjen ndaj standardeve për<br />
vlerësimin e arritjeve të nxënësve;<br />
Kontrollin e përforcuar të cilësisë<br />
së mësimit me vendosjen e kriteriumeve<br />
adekuate;<br />
c) Sistemi për sigurimin e cilësisë së arsimit të mesëm dhe pas të<br />
mesëm<br />
Një nga anët më të dobëta të praktikës<br />
së deritanishme arsimore është<br />
mungesa e sistemit të kontrollit të cilësisë<br />
së shërbimeve arsimore, si dhe<br />
mungesa e personave profesionalë, të<br />
cilët do ta kryenin këtë kontroll.<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
Gjendja:<br />
Sot gjatë mësimit ende dominojnë qasjet<br />
tradicionale të mësimit, të cilat janë bazuar<br />
në dituritë e akumulata fotografike. Si pasojë<br />
e aktivimit të pamjaftueshëm të nxënësve<br />
në orë është e angazhimi i shtuar jashtë<br />
mësimit në zotërimin e përmbajtjeve, me<br />
çka u uzurpohet koha e lirë dhe nxitë zhvillim<br />
të ndjenjave negative ndaj shkollës dhe<br />
prezencës në orë.<br />
Mungesa nga libra modern shkollor dhe<br />
paisje tjera mësimore i lë arsimtarët në situatë<br />
të improvizojnë ose t’ju prezentojë nxënësve<br />
informata të vjetra.<br />
Rezultatet nga hulumtimi i zbatuar pas vendosjes<br />
së ndryshimeve dhe plotësimeve të<br />
Planit mësimor dhe programeve mësimore<br />
për arsimin gjimnazial në vitin shkollor<br />
2001/2002 tregon për një varg dobësish.<br />
Të gjitha subjektet e involvuara në zbatimin<br />
(nxënësit, arsimtarët, drejtorët, kooridnatorët,<br />
prindërit) u pajtuan se arsimi i reformuar<br />
gjimnazial është konceptualisht i<br />
definuar i paqartë, i stërdimensionuar për<br />
nga përmbajtja dhe koha (numri i madh i<br />
lëndëve dhe orëve mësimore), për çka u<br />
paraqitën vështirësi organizative dhe ndjenja<br />
e barrës te të gjithë nxënësit në procesin<br />
mësimor. Problemet e identifikuara e dhanë<br />
drejtimin për intervenime në Planin mësimor<br />
dhe programet mësimore në kuptim të shkarkimit<br />
të tyre, por edhe e inicuan problemin e<br />
tepricës së kuadrit mësimor.<br />
Kuadri mësimor nuk është i përgatitur metodikisht<br />
dhe didaktikisht për realizimin e<br />
programeve të reja mësimore, veçanërisht<br />
të atyre nga fusha e lëndëve të obligueshme<br />
zgjedhore.<br />
Gjendja:<br />
Mungesa e sistemit për kontroll të cilësisë<br />
së shërbimeve arsimore, si dhe mungesa e<br />
personave profesionel të cilët do ta kryenin<br />
këtë kontroll.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e arsimit të<br />
mesëm dhe pas të mesëm<br />
177<br />
III
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
178<br />
Ky segment nga procesi arsimor është veçanërisht i potencuar në vendet me<br />
sisteme të zhvilluara arsimore, të cilat kanë të vendosura standarde të qarta të<br />
definuara për cilësi. Shkalla e plotësimit të standardeve vlerësohet me ndihmë të<br />
indikatorëve objektivë dhe të matshëm. Ata shërbejnë si bazë për vlerësim dhe<br />
vetëvlerësim të praktikës edukativo-arsimore, si dhe për liçencimin dhe çertifikimin<br />
e institucioneve dhe kuadrove.<br />
Sipas <strong>Programi</strong>t për zhvillim të arsimit të mesëm dhe pas të mesëm në Republikën<br />
e Maqedonisë, kontrolli i cilësisë së shërbimeve arsimore të shkollave<br />
të mesme do të sigurohen nëpërmjet formimit të organeve shtetërore, të cilat<br />
do ta kryejnë këtë funksion: Inspektoriati Shtetëror Arsimor, Enti për Shkollim<br />
i Republikës së Maqedonisë dhe Qendra Shtetërore për Provime. Në pajtim me<br />
rregullativën ligjore, kontrolli do të realizohet edhe në nivel lokal, nëpërmjet institucioneve<br />
arsimore dhe vetëqeverisjes lokale.<br />
Secili institucion shtetëror ose privat, i cili merret me arsimin e mesëm ose<br />
të lartë, duhet t’i plotësojë tri lloje të standardeve: 1. për zbatimin e programit<br />
efikas dhe cilësor arsimor; 2. për cilësi të kuadrit edukativo-arsimor dhe 3. për<br />
arritjet e nxënësve.<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Cilësia dhe efikasiteti i programit arsimor duhet të realizohet nëpërmjet:<br />
programeve mësimore në të cilat janë inkorporuar idetë bashkëkohore<br />
shkencore dhe teknike;<br />
zbatimit të metodave aktive të të mësuarit dhe procesit mësimor, të cilat<br />
sigurojnë dituri të përhershme dhe të zbatuehsme;<br />
aftësimit të nxënësve me arsim të kryer të mesëm dhe të lartë për themelimin<br />
dhe udhëheqjen e ndërmarrjes personale;<br />
participimit të punëdhënësve dhe të prindërve në propozimin e ndryshimeve<br />
dhe plotësimeve të planeve dhe programeve të ekzistuese mësimore;<br />
caktimi i regjistrit të standardeve me profesione për arsimim dhe trajnim<br />
profesional;<br />
ekspertiza e cilësisë së shoqatave tregtare dhe zejtarëve te të cilët do të<br />
kryhet trajnimi profesional i nxënësve.<br />
Cilësia e kuadrit edukativo-arsimor duhet të realizohet nëpërmjet:<br />
zhvillimit të vazhdueshëm profesional të arsimtarëve me forma të ndryshme<br />
të mbitrajnimit, të organizuara nga institucione shtetërore arsimore, organizata<br />
joqeveritare ose shoqata sindikale;<br />
mbitrajnimit profesional-didaktik i trajnuesve nga ndërmarrjet;<br />
akreditimi i institucioneve të cilat organizojnë trajnim të arsimtarëve-instruktorëve.<br />
Aplikimi i standardeve për arritjet e nxënësve është kërkesë, e cila është<br />
e determinuar nga tendenca për decentralizim të arsimit të mesëm dhe mun-
gesa aktuale nga matësit e unifikuar për vlerësimin e diturive dhe shkathtësive<br />
të nxënësve, që kontribuon të ekzistojnë dallime të mëdha mes komunave, por<br />
edhe mes arsimtarëve në kuadër të shkollës së njëjtë.<br />
Nënsistemi për arsim të mesëm dhe të lartë në vendet e zhvilluara njeh<br />
mënyra të ndryshme të kontrollit dhe vlerësimit të arritjeve të nxënësve, të cilët<br />
mund të sjellin dy mënyra themelore dhe kombinim të tyre.<br />
Dy mënyrat themelore të konotrollit dhe vlerësimit të nxënësve, të cilët duhet<br />
të jenë prezente në arsimin e mesëm dhe pas të mesëm janë:<br />
<br />
<br />
kontrolli dhe vlerësimi i brendshëm, i cili realizohet në mënyrë të vazhdueshme<br />
gjatë procesit arsimor, nëpërmjet interaksionit të drejtëpërdrejtë<br />
të arsimtarëve me nxënësit. Qëllimi i këtij lloji të kontrollit dhe vlerësimit<br />
duhet të jetë orientimi i arsimtarit kah planifikimi i ardhshëm i procesit mësimor<br />
në pajtim me nevojat e secilit nxënës dhe vëzhgimi i avancimit të secilit<br />
nxënës. Gjatë kësaj, kontrolli është bazë e vlerësimit, ndërsa vlerësimi është<br />
epilog i natyrshëm i kontrollit. Nëse kontrolli i arritjeve të nxënësve përfundon<br />
pa vlerësimin e tyre, atëherë vetëm kontrolli nuk ka kurrfarë kuptimi.<br />
Kontrolli nuk do të thotë se gjithnjë përfundon me vlerësim zyrtar, por vetëm<br />
me vlerësim pasues- formativ, qëllimi i të cilit është të tregohet se sa është<br />
shmangja nga pritjet dhe të inicohen aktivitete për korigjime të mundshme.<br />
Mënyrën e kontrollit të arritjeve e cakton arsimtari, duke i respektuar programet<br />
arsimore.<br />
kontrolli dhe vlerësimi i jashtëm, i cili duhet të realizohet në intervale të caktuara<br />
kohore, sipas rregullës, në fund të fazave të ndryshme të arsimit të<br />
mesëm (gjatë regjistrimit në shkollën e mesme, një herë në vit, gjatë zgjedhjes<br />
së drejtimit etj.), ndërsa rregullisht në fund të shkollimit të mesëm.<br />
Institucionet, të cilat do t’i konceptojnë, zhvillojnë, organizojnë, zbatojnë,<br />
drejtojnë, vëzhgojnë dhe kontrollojnë të gjitha aktivitetet për kontroll të<br />
jashtëm, nënkuptojnë parashtrimin e shumë pyetjeve dhe shqyrtimin sistemor<br />
të implikimeve (operative) të vlerave dhe praktikave. Çështjet për të<br />
cilat duhet të mendohet gjatë koncipimit të sistemit të mirë të kontrolleve<br />
të jashtme janë:<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
karakteristikat e kontrolleve të jashtme;<br />
funksionet e kontrolleve të jashtme;<br />
rëndësia e kontrolleve të jashtme;<br />
informata kthyese në shkollës;<br />
përdorimi i rezultateve si indikatorë për efikasitetin e shkollës;<br />
menaxhimi me kontrollet e jashtme dhe financimi i tyre.<br />
Do të thotë, format e vendosura të vlerësimit të jashtëm do të kërkojnë<br />
standarde të definuara në mënyrë të qartë për arritjet e nxënësve, të cilat duhet<br />
të jenë transparente dhe të arritshme për të gjithë ata që japin dhe shfrytëzojnë<br />
shërbime arsimore.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e arsimit të<br />
mesëm dhe pas të mesëm<br />
179<br />
III
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
180<br />
ç) Lidhshmëria e arsimit formal, joformal dhe informal<br />
Në nënsitemin bashkëkohor të arsimit të mesëm dhe pas të mesëm, nevojitet<br />
prezenca e tre kategorive e të mësuarit:<br />
<br />
<br />
<br />
të mësuarit formal, i cili realizohet në institucionet për arsim të mesëm dhe të<br />
lartë dhe përfundon me marrjen e diplomës së pranuar dhe kualifikimeve;<br />
të mësuarit joformal, i cili realizohet jashtë nga ky nënsitem i arsimit dhe në<br />
fund nuk siguron çertifikata formale;<br />
të mësuarit informal (të mësuarit e përditshëm), i cili paraqet ndjekjen e<br />
natyrshëm të jetës së përditshme.<br />
Shkaqet për ekzistimin e arsimit joformal, kanë të bëjnë me dy nevoja kryesore<br />
të shoqërisë bashkëkohore. E para, ka të bëjë me përgatitjen e suksesshme<br />
të të punësuarve për punësim dhe të punësuarve për ruajtjen e vendit të punës<br />
ose avancimit. Nevoja e dytë, është me rëndësi universale, karakteristike për<br />
shoqëritë, të cilat zhvillimin e tyre të përgjithshëm e bazojnë në zhvillimin shkencoro-teknologjik<br />
dhe plotësimin e nevojave për secilin individ për cilësi më të<br />
madhe në punë dhe në jetë.<br />
Sistemi ekzistues i arsimit formal jep arsimim të përgjithshëm dhe profesional<br />
të profileve, që është bazë për kryerjen e detyrave të punës në një ose<br />
më shumë profesione të afërme. Janë përfshirë gjeneratat e reja, me qëllim që<br />
të përgatiten për jetë dhe punë. Do të thotë, arsimi formal duhet të jetë arsimim<br />
themelor, i përgjithshëm dhe profesional, i cili para se të punësohen, dhe më<br />
vonë, gjatë aktivitetit profesional, duhet të konkretizohet ose plotësohet me<br />
përmbajtje, të cilat janë të harmonizuara me kërkesat aktuale të tregut të punës.<br />
Diploma nga arsimi formal është e mjaftueshme për kandidimin në vende të caktuara<br />
pune. Për inkuadrimin në procesin e punës, e më vonë, gjatë punës, duhet<br />
të ketë plotësime të diturive të marra të përgjithshme dhe profesionale, vëllimi<br />
dhe përmbajtja e të cilit varen nga kërkesat dhe kushtet konkrete të punës.<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Nevojat nga arsimi joformal kanë të bëjnë me:<br />
aftësimin e personave, të cilët nuk kanë profesion ose janë pa punë, me<br />
ndërlikueshmëri të vogël në fusha të caktuara;<br />
aftësimin e të papunësuarve me shkollim fillor ose të mesëm jo të plotë, për<br />
arritjen e profesionit konkret në shkallë të caktuar;<br />
inovimin e diturisë në kuadër të po atij profesioni;<br />
rikualifikimin për profesione nga shkalla e njëjtë, më e ulët ose më e lartë e<br />
aftësisë profesionale;<br />
aftësimin e praktikantëve për punë të pavarur në profesionin ose vendin<br />
konkret të punës;<br />
specializimin për kryerjen e detyrave të punës me ndërlikueshmëri të madhe,<br />
në kaudër të profesionit të njëjtë ose profesion nga kategoria më e lartë<br />
e ndërlikueshmërisë;
arsimimin e kandidatëve të talentuar për punë shkencoro-hulumtuese;<br />
arsimimin e personave me nevoja të posaçme për shkak të akomodimit dhe<br />
harmonizimit të tyre për forma adekuate të punës etj.<br />
Arsimi joformal deri më tani është realizuar në kuadër të institucioneve të<br />
ndryshme: organizatat shkollore, qendrat për arsim profesional, në ndërmarrje,<br />
univeristete të punës, entet për punësim etj.<br />
Arsimi joformal nuk është përpiluar në mënyrë pedagogjike si duhet: plani,<br />
programi, teknologjia arsimore, verifikimi etj., por gjatë realizimit u lihet liri realizatorëve<br />
që vetë ta formojnë procesin arsimor.<br />
Mungesa e normave dhe standardeve të caktuara për përpunimin dhe realizimin<br />
e programit si dhe vlerësimi i çertifikatës për trajnim të përfunduar ka<br />
mundësuar improvizim në të gjitha fazat, duke filluar nga planifikimi, zgjedhja<br />
e realizatorëve dhe pjesëmarrësve, deri në kontrollin përfundimtar të aftësimit.<br />
Kjo do të tejkalohet me vendosjen e standardeve të diturisë dhe sistemin për<br />
verifikim.<br />
Arsimi formal dhe joformal nuk janë në kundërshtim, por janë të ndërlidhur<br />
dhe së bashku paraqesin një tërësi, e cila i përfshin të gjitha aspektet e arsimit të<br />
nevojshëm të shoqërisë bashkëkohore.<br />
Në pasqyrën e deritanishme tradicionale të të mësuarit, ka munguar dhe<br />
të mësuarit e përditshëm, që ka ekzistuar dhe është realizuar, por pa vlerësim.<br />
Zhvillimi i teknologjisë informative, veçanërisht komjuterëve, ka treguar se ky lloj<br />
i të mësuarit ka rëndësinë e vet. Të mësuarit e përditshëm sot bëhet rezervuar i<br />
të mësuarit dhe mund të jetë burim i inovacioneve dhe metodave bashkëkohore<br />
të të mësuarit.<br />
Duke e shpaluar këtë, nënsistemi i arsimit të mesëm dhe të lartë, do të përpiqet<br />
që të mësuarit gjatë gjithë jetës së individit ta përfshijë të mësuarit formal,<br />
joformal dhe të përditshëm.<br />
d) promovimi i të mësuarit të përjetshëm<br />
Angazhimi i të mësuarit të përjetshëm është inkuadruar në të gjitha konceptet<br />
bashkëkohore për arsim, ndërsa është inicuar nga këto shkaqe:<br />
<br />
<br />
<br />
arsimi formal nuk mund të ecë në hap me risitë në shkencë dhe teknikë;<br />
diplomat e marra gjatë arsimit formal nuk kanë rëndësi universale dhe<br />
jashtëkohore, për shkak se nuk garantojnë sukses në vendin e punës dhe<br />
adaptim fleksibil ndaj kushteve të ndryshuara për punë dhe jetë;<br />
kompleksiteti i shoqërisë bashkëkohore kërkon individë të arsimuar, të cilët<br />
do të gjenden dhe në mënyrë aktive do të marrin pjesë në ndërtimin e tij, me<br />
çka do t’i mundësojnë edhe mirëqenie personale.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e arsimit të<br />
mesëm dhe pas të mesëm<br />
181<br />
III
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
182<br />
Duke u nisur nga kjo fotografi reale, <strong>Programi</strong> për zhvillimin e arsimit të<br />
mesëm dhe pas të mesëm në Republikën e Maqedonisë, angazhohet për promovimin<br />
e konceptit për mësim të përjetshëm nëpërmjet këtyre aktiviteteve:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
disejnimi i procesit të mësimit, i cili nuk do të përqëndrohet vetëm në miratimin<br />
e diturisë faktografike, i cili shpesh herë vjetërsohet, por edhe në aftësimin<br />
e nxënësve për të ardhur vetë deri te informatat aktuale dhe shfrytëzimin<br />
e tyre;<br />
aplikimi i atmosferës pozitive për inter<strong>nacional</strong>izimin e konceptit të të mësuarit<br />
të përjetshëm te nxënësit dhe te arsimtarët, si parakusht për zhvillim<br />
personal dhe profesional;<br />
institucionalizimi i arsimit për të rriturit, që do të mundësojë avancimin e diturisë<br />
dhe shkathtësive te të rinjtë, të cilët e kanë braktisur arsimin e mesëm,<br />
si dhe rikualifikimi i të papunësuarve (të cilët e kanë humbur vendin e punës<br />
ose gjatë kohë nuk kanë mundur të gjejnë punësim në drejtimin primar);<br />
organizimi i trajnimeve të kuadrit arsimor për shkak të përsosjes së tyre të vazhdueshme,<br />
në pajtim me trendet bashkëkohore dhe standardet arsimore;<br />
bashkëpunimi me institucionet nga sektori joqeveritar, të cilat mund të marrin<br />
një pjesë nga trajnimet për të rriturit dhe akreditimi i tyre.<br />
4.1.3. Rritja e mundësive për participim<br />
a) Arsimi demokratik dhe i qëndrueshëm<br />
Një nga dimensionet e rëndësishme përmbajtësore të arsimit të mesëm dhe<br />
pas të mesëm është zhvillimi i vetëdijes demokratike dhe sjellja. Prandaj, në arsimin<br />
e mesëm dhe pas të mesëm duhet të krijohen kushte adekuate për praktikimin<br />
e demokracisë. Me fjalë të tjera, secili sistem demokratik politik duhet<br />
të kërkojë aktivitete të shkollës, nëpërmjet të cilave do t’u ndihmojë nxënësve<br />
që të fitojnë kualifikimet themelore demokratike për përjetimin dhe avancimin e<br />
demokracisë në jetën e tyre të përditshme shkollore. Në këtë mënyrë, nxënësit<br />
nuk do ta shohin shkollën si institucion i cili është jashtë nevojave të tyre, por si<br />
institucion i tyre personal, ku do të mund ta shprehin personalitetin e tyre.<br />
Demokracia meriton të jetë rezultat-pasojë e jetës së përgjithshme shkollore,<br />
nga arsimi i padukshëm ose nga të ashtuquajturit “programe të fshehta<br />
arsimore”, si dhe pjesëmarrja e nxënësve në avancimin, respektivisht në vendosjen<br />
për arsimin.<br />
Arsimi demokratik dhe i qëndrueshëm mund të realizohet në arsimin e<br />
mesëm dhe pas të mesëm nëpërmjet:<br />
<br />
qasjes deri te arsimi i mesëm dhe pas i mesëm, që jep mundësi të barabarta<br />
për të gjitha kategoritë e të rinjve dhe të rriturve ta fitojnë arsimin e dëshiruar<br />
të përgjithshëm dhe profesional në etapa të ndryshme të jetës së tyre;
aportit nxënës-arsimtar, që duhet ta nxisë zhvillimin e krijimtarisë së raporteve<br />
të tyre të ndërsjella në procesin arsimor;<br />
realizimit të programit, që do të thotë aplikimi i formave të reja në organizimin<br />
e mësimit, sisteme të reja të kontrollit dhe vlerësimit, me çka do të<br />
mundësohet zvogëlimi i formave tradicionale të programeve të njëjta;<br />
raportit arsimtar-prindër, që fiton rëndësi të veçantë dhe rëndësi në hapjen<br />
e mëtejshme të arsimit të mesëm dhe të lartë të Republikës së Maqedonisë<br />
ndaj komunës dhe nevojave të saja. Prindi duhet të bëhet partner dhe bashkëpunëtor<br />
në shkollë dhe të interesohet për zhvillimin e përgjithshëm të<br />
shkollës. Në raportet e tilla të reja, roli i prindit nuk është vetëm të marrë<br />
pjesë në punën e këshillave të shkollës, por edhe në krijimin e procesit të<br />
përgjithëshëm mësimor;<br />
hapja e e shkollës ndaj mjedisit, që do të thotë reforma e arsimit të mesëm<br />
dhe pas të mesëm në Republikën e Maqedonisë do të orientohet nga hapja<br />
e tij, sipas nevojave, mundësive dhe specifikave drejt komunës.<br />
Shkollim demokratik dhe të qëndrueshëm në arsimin e mesëm dhe pas të<br />
mesëm në Republikën e Maqedonisë nuk krijon dhe zbaton vetëm Ministria e<br />
Arsimit dhe Shkencës dhe ekspertët, por edhe të gjithë ata pjesëmarrës të cilët<br />
janë të interesuar dhe të inkuadruar në procesin arsimor. Gjatë kësaj, ata mund<br />
të marrin pjesë në:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
forcimin dhe modernizimin e nënsistemit arsimor dhe vënien e themeleve të<br />
parimeve dhe vlerave demokratike në të;<br />
forcimi i aftësisë për bashkëpunim në nivel shtetëror, institucional dhe projektues;<br />
inkuadrimi i shkollës në shkëmbimin ndërkombëtar të nxënësve të shkollave<br />
të mesme dhe arsimtarëve;<br />
realizimi i projekteve ndërkombëtare për shkak të forcimit të kapaciteteve,<br />
afirmimi i prodhimeve nga vendi dhe inter<strong>nacional</strong>izimi i vlerave të proceseve<br />
globale integruese.<br />
b) promovimi i identitetit kulturor<br />
Zhvillimi i identitetit personal dhe fotografisë për vehten, si proces social,<br />
duhet të fillojë në fëmijërinë e hershmen dhe të kultivohet e mbindërtohet gjatë<br />
gjithë procesit arsimor. Kuptimi i botës sociale dhe kuptimi i vetëvehtes te të rinjtë<br />
duhet të ndërtohen në mënyrë reciproke, me ndikim dhe kufizim të ndërsjellë.<br />
Në institucionet për shkollim të mesëm dhe të lartë është e nevojshme që të<br />
krijohet arsimim, ku në fokusin e tij do ta ketë individin, zhvillimin e tij të papenguar,<br />
zhvillimin për identitetin e tij individual dhe kulturor, i definuar në ambient<br />
të rrethimit multikulturor dhe që gjendet në kontekstin global <strong>nacional</strong>.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e arsimit të<br />
mesëm dhe pas të mesëm<br />
183<br />
III
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
184<br />
Në vend që të krijohen dhe kultivohen kushte për jetë njëri afër tjetrit, grupet<br />
e ndryshme kulturore duhet të nxiten gjatë arsimit të mesëm dhe pas të mesëm<br />
të njohjes dhe respektimit të ndërsjellë, por jo edhe kultivimin e marrëdhënieve<br />
të bashkëpunimit të ndërsjellë.<br />
Kjo në institucionet për shkollim të mesëm dhe pas të mesëm do të mund të<br />
arrihet nëpërmjet:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Participimit në kultivimin dhe mbrojtjen e dallimeve kulturore te të rinjtë,<br />
nga ana e të gjitha subjekteve të institucioneve arsimore;<br />
Kultivimin e qasjes pozitive ndaj dallimeve (kulturore, etnike, <strong>nacional</strong>e etj.)<br />
të personalitetit nëpërmjet aktiviteteve të njohjes, kuptimit dhe respektimit<br />
të dallimeve;<br />
Krijimin e kushteve për ekzistencë dhe manifestimin e dallimeve të personalitetit;<br />
Participimin në manifestimin dhe promovimin e prezencës së multikulturës;<br />
inicimin dhe kultivimin e raporteve të bashkëpunimit. Faktor i rëndësishëm<br />
për zhvillimin e bashkëpunimit social në procesin arsimor është krijimi i<br />
kushteve dhe ofrimi i ndihmës në ndërtimin e ndjenjës së identitetit grupor<br />
te të rinjtë, i cili paraqet kontribut të përhershëm ndaj zhvillimit të tyre demokratik<br />
dhe krijimit të klimës në institucionet arsimore për interaksion të<br />
ndërsjellë, si dhe definimit të përbashkët i parametrave kulturor.<br />
c) Krijimi i kushteve për aktivitet vullnetar<br />
Që të arrihet zhvillimi në arsimin e mesëm dhe pas të mesëm, si nënsistem<br />
i sistemit arsimor, është e nevojshme vendosja dhe mirëmbajtja e parimit të arsimit<br />
të përjetshëm, për shkak të dy arsyeve kryesore dhe atë:<br />
Evropa zhvillohet dhe ecë drejt shoqërisë dhe ekonomisë të cilat bazohen në:<br />
dituri dhe mësim; qasje në teknikën dhe dituritë informative bashkëkohore;<br />
motivimi dhe shkathtësitë të cilat bëhen çelës për forcimin e konkurrencës<br />
evropiane dhe përmirësimi i punësimit dhe adaptimi i fuqisë së punës.<br />
<br />
Sot jetohet në një botë të ndërlikuar shoqërore dhe politike dhe individët<br />
më shumë se kurdoqoftë dëshirojnë ta planifikojnë jetën e tyre, në mënyrë<br />
aktive kontribuojnë në shoqëri, të mësojnë, të jetojnë bashkë me dallimet<br />
kulturore, etnike dhe gjuhësore.<br />
Këto dy shkaqe në mënyrë të drejtëpërdrejtë veçojnë detyrë të rëndësishme<br />
të arsimit të përjetshëm, e me këtë krijohen kushte për participim të arsimit të<br />
mesëm dhe pas të mesëm në promovimin e qytetarëve aktiv.<br />
Kur bëhet fjalë për qytetarë aktivë do të thotë: nëse edhe si qytetarët mund<br />
të marrin pjesë në të gjitha sferat e jetës shoqërore dhe ekonomike, gjatë kësaj
cilat janë mundësitë dhe rreziqet me të cilat përballen dhe cila është pjesëmarrja<br />
e tyre si anëtar i shoqërisë.<br />
Nxënësit nëpërmjet arsimit të mesëm dhe pas të mesëm duhet:<br />
të përsosen në miratimin e vendimeve për jetën personale, si dhe të bëhen<br />
të aftësohen për të ndikuar tek rrethi i tyre i drejtëpërdrejtë;<br />
ta zhvillojnë aftësinë e tyre që të veprojnë në mënyrë kompetente tek aktivitetet;<br />
të aftësohen për vlerësimin e mundësive të tyre kur veprojnë të pavarur ose<br />
në grup;<br />
të zhvillojnë komponentën-entuziazëm dhe inkuadrimin e nxënësve. Nuk<br />
është e mjaftueshme që të kenë dituri të dobishme për fushën ku punohet,<br />
nëse mungon entuziazmi ose dëshira që të përdoret kjo dituri. Gjatë kësaj,<br />
motivimi duhet të mbrohet dhe të kultivohet nga nxënësit, të cilët përpiqen<br />
t’i përcjellin dituritë e tyre nëpërmjet aktiviteteve.<br />
Do të thotë, nëpërmjet arsimit duhet t’u ndihmohet të rinjve që të bëhen të<br />
vetëdijshëm dhe në mënyrë aktive të inkuadrohen në jetën qytetare. Arsimi mund<br />
ta arrijë këtë qëllim nëpërmjet përpilimit programor të tre fushave për punë:<br />
dhënia e diturive, aftësimi për mësim dhe zgjidhja e problemeve;<br />
zhvillimi i aftësive për vlerësimin e lidhjeve politike, kulturore dhe ekonomike;<br />
përgatitja për pjesëmarrje aktive në mjedisin social.<br />
Programet sistemore, intensive dhe ekstenzive arsimore do të participojnë<br />
në përvehtësimin e njohurive, aftësive, qëndrimeve dhe shkathtësive, atëherë<br />
kur këto programe do të fillojnë:<br />
ta nxisin interaksionin në mes të nxënësve në klasë;<br />
të vendosin përmbajtje që inkuadrojnë trajtim adekuat për çështjet publike;<br />
të kërkojnë inkuadrimin e personave me përvojë nga jashtë për zgjerimin e<br />
diskutimeve dhe aktiviteteve në orët për punë me paralelet;<br />
të entuziazmohen nga drejtoria e shkollës dhe nga udhëheqësitë tjera arsimore;<br />
<br />
ta inicojnë nevojën nga përsosja e vazhdueshme e kuadrit. Kjo në mënyrë<br />
të natyrshme ndikon mbi rolin aktual të arsimtarit. Arsimtari duhet të jetë në<br />
pozitë që ta plotësojë rolin si këshilltar, e më shumë, të jetë në sistuatë nga<br />
përvoja dhe talenti i tij personal, që t‘i shohë problemet e të sotmes nga aspekti<br />
interdisiplinar. Kjo do të jetë nxitja kryesore për trajnimin e arsimtarëve<br />
në të ardhmen (si gjatë shkollimit, ashtu edhe në edukimin e vazhduar pas<br />
punësimit).<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e arsimit të<br />
mesëm dhe pas të mesëm<br />
185<br />
III
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
186<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
t‘i kushtojnë vëmëndje të madhe formave dhe aktiviteteve me karakter multikulturor,<br />
prej të cilave pritet promovimi i kohezionit social dhe shoqërimi;<br />
ta përkrahin multikulturalizmin dhe shkëmbimin mes kulturave;<br />
ta mbrojnë organizatën dhe realizimin e aktiviteteve qytetare;<br />
të miratojnë rregullativë adekuate për këtë lloj të aktivitetit, me çka do të<br />
mundësohet pengimi i anomalive, të cilat mund të paraqiten në nivel komunal.<br />
ç) Socializimi politik<br />
Në kuadër të <strong>Programi</strong>t për zhvillimin e arsimit të mesëm dhe pas të mesëm,<br />
mes tjerash, është e domosdoshme që të fillojnë aktivitete adekuate, të cilat do<br />
të shkojnë drejt zhvillimit social të çdo qytetari të Republikës së Maqedonisë<br />
dhe aftësimi për veprim për arritjen e qëllimeve për jetë më të mirë, pa dallim<br />
të përkatësisë së tij religjioze, etnike ose <strong>nacional</strong>e, dhe e gjithë kjo do të thotë<br />
socializim politik i secilit person.<br />
Gjatë participimit të socializimit në arsimin e mesëm dhe pas të mesëm<br />
duhet të vazhdohet me aftësimin për:<br />
<br />
<br />
<br />
të rinjtë duhet kuptuar, gjegjësisht zhvillimi i komponentës për idenë e mendimeve<br />
dhe ndjenjave të të tjerëve;<br />
bashkëpunimi social dhe komunikimi, interaksioni nxënës-nxënës, nxënësarsimtar;<br />
formimi i shoqërisë me moshatarët, si dhe përzierja e moshave dhe vlerave<br />
të mësimit të nxënësit nga nxënësi.<br />
Në këtë drejtim, është e nevojshme që të ndërmerren intervenime, të cilat do<br />
të mundësojnë mobilizim social të nxënësve në institucionet për arsim të mesëm<br />
dhe pas të mesëm, dhe atë:<br />
<br />
<br />
<br />
socializimi të mundësojë transferimin me plan, të kanalizuar dhe të kontrolluar<br />
të vlerave të caktuara, në atmosferë të komunikimit të hapur. Në atë<br />
rast mund të pritet që të zhvillohet interaksion i sinqertë, i cili do të kontribuojë<br />
për ndërtimin e bashkëpunimit të ndërsjellë. Miqësia mbetet raport<br />
më racional, nëse janë prezente vlera të përbashkëta, interese të ngjashme,<br />
sjellje dhe qëndrime, në shkollë dhe aktivitete shkollore;<br />
socializimi duhet të jetë një ndër kriteriumet themelore për: librat shkollorë,<br />
literaturën plotësuese – e cila është në funksion të vlerave të cilat mungojnë<br />
në librat shkollorë dhe mjetet plotësuese të shfrytëzuara për plasimin e vlerave<br />
(ilustrime, diskutime, praktikë);<br />
zbatimi i aktiviteteve nëpërmjet metodologjisë së re për punë, e cila garanton<br />
politikë të suksesshme socializimi të pjesëmarrësve në procesin arsimor;
trajnim i vazhdueshëm i kuadrit<br />
arsimor për realizimin e lidhjes<br />
mes njohurive teorike të të<br />
drejtave të njeriut dhe zbatimin<br />
e tij në praktikën konkrete<br />
shoqërore.<br />
d) pengimi i eksluzionit<br />
Eksluzioni, si dukuri e<br />
mosinkuadrimit dhe braktisjes së<br />
procesit arsimor të grupeve të caktuara<br />
të nxënësve, dëshmohet me<br />
analizën e bërë për vitin shkollor<br />
2003/2004, gjatë regjistrimit të nxënësve<br />
nga arsimi fillor në të mesëm,<br />
si dhe braktisja e tyre gjatë arsimit të<br />
mesëm për çdo vit.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e arsimit<br />
të mesëm dhe pas të mesëm<br />
në Republikën e Maqedonisë, ka<br />
për qëllim zvogëlimin e eskluzionit<br />
të grupeve të caktuara të nxënësve,<br />
që është rezultat i krizës sociale dhe<br />
ekonomike.<br />
Për eskluzionin me rëndësi të<br />
madhe është relacioni me inkluzionin.<br />
Arsimi inkluziv, si komponentë<br />
integrale e arsimit të përgjithshëm<br />
arsimor, përfshin zhvillimin e praktikës<br />
ku është prezent respektimi i<br />
dallimeve, që do të reflektohet me<br />
reduktimin e ekskluzionit.<br />
Sostojba:<br />
» klasën e VIII e kanë përfunduar 30.095 nxënës,<br />
prej të cilëve në vitin I janë regjistruar 25.999 nxënës,<br />
që do të thotë 4096 nxënës (13.61%) nuk<br />
kanë vazhduar në arsimin e mesëm;<br />
viti<br />
I II III IV<br />
të regjistruar<br />
e kanë<br />
braktisur<br />
25 999 24 080 23 585 18 862<br />
shkollën<br />
gjatë vitit<br />
2002/03<br />
që<br />
484 221 105 89<br />
përsërisin<br />
[ % ]<br />
1,86% 0,92% 0,45% 0,47%<br />
» Rinia sa shkon e më shumë është përjashtuar<br />
nga proceset dhe format shoqërore të participimit<br />
aktiv, për shkak të moszhvillimit të formave<br />
specifike të organizimit social, por edhe mungesa<br />
e vetëiniciativës.<br />
» Në Republikën e Maqedonisë ende janë të kufizuara<br />
dhe jo aq të popullarizuara aktivitetet, të<br />
cilat mund t’i ofrojë sektori joqeveritar në këtë<br />
sferë.<br />
» Përkundër numrit të madh të organizatave joqeveritare<br />
dhe numrit të madh të projekteve të<br />
cilat ato i realizojnë, ky lloj i shoqërimit të rinjve<br />
nuk është në korelacion me përmbajtjet të cilat<br />
ofrohen gjatë arsimit;<br />
» Sfera e vetme të cilën të rinjtë e llogarisin si të<br />
hapur është angazhimi politik (rinia partiake,<br />
politizimi i organizatave rinore etj.)<br />
»<br />
Dekada e romëve-filloi realizimi i projekteve me<br />
qëllim që të rritet numri i fëmive të përkatësisë<br />
rome në sistemin arsimor.<br />
Me <strong>Programi</strong>n për zhvillimin e arsimit të mesëm dhe pas të mesëm planifikohet:<br />
afirmimi i angazhimit social, si vlerë nëpër përmbajtjet e procesit mësimor;<br />
afirmimi dhe njohja me sektorin civil dhe mundësitë, të cilat i ofrojnë organizatat<br />
joqeveritare nëpër procesin e arsimit;<br />
praktika e obliguar në sektorin joqeveritar gjatë arsimit dhe mbindërtimit<br />
arsimor;<br />
stimulimi i organizimit social;<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e arsimit të<br />
mesëm dhe pas të mesëm<br />
187<br />
III
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
188<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
depolitizimi i formave ekzistuese të organizimit të të rinjve dhe orientimi i<br />
tyre drejt vlerave në pajtim me moshën dhe karakterin e grupit;<br />
stimulimi i punës vullnetare në mënyrë që nuk do të kuptohet si keqpërdorim,<br />
por si mekanizëm për kontributin dhe përmirësimin e gjendjeve në<br />
bashkësinë më të gjerë;<br />
inicimi i projekteve adekuate në të cilat të rinjtë në sistemin arsimor, si dhe<br />
rinia e papunësuar, do të jenë partnerë të organizatave joqeveritare, e jo<br />
objekt për vëzhgim;<br />
stimulimi i participimit të nxënësve të shkollave të mesme në gjithë procesin<br />
arsimor, gjetja e formave adekuate për pjesëmarrjen e tyre aktive në miratimin<br />
e vendimeve të rëndësishme për shkollimin e tyre, pjesëmarrjen në<br />
vlerësimin e përmbajtjeve mësimore dhe kuadrit mësimor duhet të bëhen<br />
pjesë e zgjidhjeve të drejta të ardhshme;<br />
pasurimi i të rinjve dhe të rriturve me dituri dhe aftësi për avancimin dhe<br />
strukuimin e jetës së tyre;<br />
bashkëpunimi mes sektorit publik dhe organizatave joqeveritare dhe vullnetare,<br />
si dhe rritja e numrit të të rinjve të përfshirë me punën aktive vullnetare<br />
me sektorin formal dhe joformal në të ardhmen;<br />
gjetja e procedurave adekuate për zbulimin e ekskluzionit, e cila paraqitet<br />
gjatë kalimit nga arsimi më i ulët në më të lartë dhe gjatë kalimit nga arsimi<br />
në punë, si dhe procedura për pengimin e saj;<br />
trajnimi i kuadrit mësimor për pengimin e ekskluzionit;<br />
marrja e masave për rritjen e mundësive për të gjithë grupet e rritura, pa<br />
dallim të gjinisë, pozitës sociale, gjendjes shëndetësore dhe përkatësisë<br />
etnike, për inkuadrimin në kuadër të aktiviteteve arsimore, kulturore dhe<br />
sportive.<br />
4.1.4. Avancimi i bashkëpunimit ndërkombëtar në arsimin e mesëm dhe<br />
pas të mesëm<br />
a) Lidhshmëria e arsimit me tregun e punës<br />
Nga gjendja e përgjithshme mund të sillet përfundim se arsimimi i kuadrove<br />
dhe zhvillimi ekonomik janë në korelacion të drejtëpërdrejtë. Prandaj po aktualizohen<br />
qëllimet e procesit arsimor, të cilat janë në korelacion me nevojat që i imponon<br />
jeta e përditshme, puna dhe tregu i punës. Nënsistemi i arsimit të mesëm<br />
dhe të mesëm për të rritur në Republikën e Maqedonisë, duhet të zhvillohet në<br />
pajtim me nevojat dhe intereset e zhvillimit ekonomik. Fazat e zhvillimit dhe marrëdhëniet<br />
popullatë-ekonomi duhet të ndiqen nga ana e arsimit të mesëm dhe të<br />
mesëm për të rritur, i cili duhet të tregojë fleksibilitet të madh në aftësimin e vet<br />
ndaj nevojave për zhvillim, të cilat njëkohësisht i nevojiten edhe fuqisë së punës,
e cila konkurron për punësim në ekonomi, e rastet e saja për inkuadrim në proceset<br />
prodhuese jashtëzakonisht do të varen nga njohuritë dhe aftësia e tyre.<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Në pajtim me këtë, arsimi i mesëm dhe pas i mesëm duhet të mundësojë:<br />
plotësimin e kërkesave të ekonomisë nga aspekti i aftësimit të punëtorëve<br />
për fitimin e diturive të reja, aftësive<br />
dhe shkathtësive;<br />
mënyra të reja të lidhjes së arsimit<br />
me tregun e punës, si dhe krijimin<br />
e lidhjeve fleskibile;<br />
përsosja e mëtejshme e planeve<br />
dhe programeve arsimore, e kjo<br />
do të thoshte edhe modernizimin<br />
e organizatës; përpilimin e programeve<br />
të reja, kurseve; definimin<br />
e trajnimeve praktike në një lloj<br />
tjetër; vendosjen e barazapeshës<br />
mes arsimit të përgjithshëm dhe<br />
atij profesional;<br />
krijimi i kushteve për përsosje të<br />
vazhdueshme profesionale të arsimtarëve.<br />
sigurimi i kushteve për marrjen e<br />
çertifikatave, diplomave dhe kualifikimeve<br />
të harmonizuara me standardet<br />
evropiane;<br />
racionalizimi dhe harmonizimi i rrjetit<br />
të institucioneve arsimore për<br />
shkollim të mesëm dhe të mesëm<br />
për të rritur me nevojat e ekonomisë,<br />
tregut të punës dhe politikës<br />
së punësimit;<br />
zhvillimi i sistemit të standardeve<br />
për: institucione arsimore, arsimtarët<br />
dhe programet për shkollim;<br />
sigurimi i cilësisë së arsimit dhe<br />
vëzhgimi i vazhdueshëm dhe<br />
vlerësimi i rezultateve, si të nxënësve<br />
dhe arsimtarëve, ashtu edhe<br />
të shkollës në përgjithësi;<br />
Gjendja:<br />
» Periudha e tranzicionit shkaktoi dridhje të<br />
theksuara në planin ekonomik dhe dukuri të<br />
papunësisë masive. Ajo që ishte brengosëse<br />
ishte përfaqësimi i të papunëve te të rinjtë.<br />
Nga numri i përgjithshëm i të papunëve<br />
pjesëmarrja e popullatës deri më 30 vjetë<br />
në vitin 2003 ishte 47,01%. Situata e këtillë<br />
është tregues për nevojën nga ndryshime të<br />
shpejta dhe themelore. Por, këto ndryshime<br />
sot duhet të ndiqen edhe me ndryshime adekuate<br />
në sferën e arsimit të mesëm dhe pas<br />
të mesëm dhe trajnimin.<br />
» Një nga shkaqet më serioze të papunësisë<br />
është vazhdimi i arsimit pas klasës së tetë<br />
dhe përsëritja e vitit e nxënësve gjatë shkollimit<br />
të tyre të mesëm. Kjo popullatë, për<br />
shembull në vitin shkollor 2002/2003 ka<br />
qenë 15%, që paraqiste ndikim plotësues<br />
mbi rritjen e numrit të papunëve. Gjatë kësaj,<br />
nëse dihet se ekonomia moderne edhe më<br />
shumë po karaketrizohet me intelektualizimin<br />
e profesionit dhe punës, atëherë fati<br />
i popullatës e cila ka e braktisur arsimin e<br />
mesëm, nga më parë është e dënuar në papunësi<br />
afatgjate.<br />
Gjendja:<br />
»<br />
Nga numri i përgjithshëm i nxënësve të shkollave<br />
të mesme në vitin shkollor 2003/2004,<br />
40,24% kanë qenë të inkuadruar në arsimin<br />
gjimnazial, derisa 58,82% kanë qenë<br />
të inkuadruar në arsimin profesional dhe<br />
0,95% në arsimin artistik. Nga shkollat e<br />
mesme profesionale, më atraktivet janë<br />
shkolla e mesme e mjekësisë (13,19% nga<br />
numri i përgjithshëm i nxënësve të shkoll-ave<br />
të mesme) dhe drejtimi ekonomiko-juridik<br />
(17,89% nga numri i përgjithshëm i nënësve<br />
në shkollat e mesme). Gjatë kësaj ky trend<br />
nuk vazhdon në arsimin e lartë. Në arsimin<br />
e lartë shkollor më atraktive janë shkencat<br />
shoqërore (68,17% në vitin 2003/2004), derisa<br />
shknecat natyrore janë më pak atraktive<br />
(28,20%).<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e arsimit të<br />
mesëm dhe pas të mesëm<br />
189<br />
III
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
190<br />
<br />
sigurimi më i mirë i depërtimit vertikale dhe horizontale të nxënësve në<br />
kuadër të arsimit të mesëm dhe pas të mesëm dhe jashtë tij.<br />
Që arsimi i mesëm dhe pas i mesëm në Republikën e Maqedonisë të mund<br />
ta mundësojë këtë, është e nevojshme që ta ndjekë:<br />
<br />
<br />
lëvizjen e punësimit dhe strukturën e popullatës, si burim i fuqisë së punës<br />
nga të gjitha fushat, por edhe si element për aftësimin e procesit arsimor<br />
dhe të mësuarit gjatë punës;<br />
korelacioni mes zhvillimit tekniko-teknologjik dhe nevojat kadrovike të vendit,<br />
si dhe nevoja nga transformimi i fuqisë së punës dhe popullatës nën<br />
ndikimin e zhvillimit ekonomik dhe procesi tekniko-teknologjik;<br />
format dhe metodat e shfrytëzimit racional të potencialeve njerzore që janë<br />
në disponim me të gjitha karakteristikat, veçanërisht ato cilësore, të cilat<br />
janë bazë të zhvillimit më të shpejtë dhe gjetja e materialeve adekuate stimulative<br />
dhe trajtimi shoqëror i kuadrove profesionale;<br />
nevojat kadrovike të shoqërisë, në nivel ndërkomunal dhe komunal dhe<br />
rikualifikimi e riorientimi në kohë në pajtim me nevojat nga ndryshimet<br />
teknologjike;<br />
zgjedhja e formave për aftësimin e kuadrove, në pajtim me nevojat e tregut<br />
të punës;<br />
zhvillimi i kuadrove personal dhe angazhimi i tyre në të gjitha fazat e zhvillimit;<br />
aplikimi i bazës dokumentuese për vëzhgimin e kuadrove dhe ndryshimeve<br />
te ata.<br />
Gjatë kësaj do të ketë angazhime nga ana e Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës<br />
dhe institucioneve përkatëse në Republikën e Maqedonisë në gjetjen e<br />
indikatorëve adekuat që të përcillen dukuritë dhe të propozohen zgjidhje për<br />
zhvillimin e mëtejshëm të nënsistemit shkollor për arsim të mesëm dhe pas të<br />
mesëm.<br />
Si indikatorë më të rëndësishëm për lidhshmërinë e arsimit të mesëm dhe<br />
të mesëm për të rritur me tregun e punës në Republikën e Maqedonisë mund të<br />
veçohen disa,të cilët zbatohen në shumë vende, si:<br />
madhësia optimale e institucioneve arsimore, nënëkupton përcaktimin e<br />
madhësisë së shkollave, të cilat do të mundësojnë proces racional dhe efikas<br />
arsimor nga të gjitha aspektet;<br />
numri i arsimtarëve dhe bashkëpunëtorëve që do ta realizojnë procesin<br />
mësimor caktohen sipas kriteriumeve të dhëna më parë;<br />
<br />
përcaktimi i kohëzgjatjes mesatare të arsimit të mesëm dhe pas të mesëm,<br />
që angazhohen për afat më të shkurtë t’i aftësojë të rinjtë dhe të rriturit për<br />
profesionet e tyre të ardhshme;
harmonizimi programor i përmbajtjeve nga planet dhe programet arsimore<br />
me kërkesat bashkëokohore të ekonomisë dhe veprimtarive tjera, nënkupton<br />
vendosjen e arritjeve më të mëdha botërore në të gjitha fushat shkencore<br />
dhe harmonizimin e përmbajtjeve sipas shkallës së arsimit, etj.;<br />
investime në arsim, pa të cilat nuk mund të modernizohet dhe t’i ndjekë arritjet<br />
botërore në të gjitha fushat shkencore.<br />
zhvillimi dhe harmonizimi i rrjetit të institucioneve arsimore për shkollim të<br />
mesëm dhe pas të mesëm, me strukturën e ekonomisë në nivel ndërkomunal<br />
dhe komunal.<br />
planifikimi i profesioneve dhe kornizës së kualifikimeve, sipas zhvillueshmërisë<br />
ekonomike dhe strukturës ekonomike dhe ngjashëm.<br />
Në suksesin dhe cilësinë e sistemit arsimor ndikojnë edhe faktorë të tjerë<br />
të shumtë, siç është teknologjia arsimore, statusi material i nxënësve, materiali,<br />
procesi social dhe arsimor i prindërve, traditat etj.<br />
b) Integrimi në Unionin Evropian nëpërmjet tregut të punës<br />
Gjenerata e re, e cila sot arsimohet, hynë në një botë e cila përjeton ndryshime<br />
në të gjitha sferat e saja: ekonomi, kulturë, shkencë, teknologji, marrëdhënie<br />
shoqërore. Që t’u përgjigjet kërkesave të reja, arsimi i mesëm dhe pas i mesëm,<br />
duhet të mundësojë:<br />
fitimin e diturisë së duhur, shkathtësi profesionale, të cilat sa më shumë<br />
janë të sofistikuara me ndryshimet teknologjike në procesin e punës;<br />
kompetenca të gjera të kuadrit punues, të cilat janë të nevojshme në prodhimtarinë<br />
bashkëkohore dhe në sferën e shërbimeve;<br />
dhënia e përkrahjes vetë të punësuarve dhe forcimi i produktivitetit.<br />
Pasiqë teknologjia komjutoristike bëhet përditshmëri e secilit njeri, të çdo<br />
sistemi menaxhues, të çdo procesi prodhues, të çdo procesi teknologjik, domosdo<br />
parashtrohet obligimi edhe në procesin arsimor, duke filluar nga arsimi fillor e<br />
deri në format më të larta të aftësimit, që të vendoset hulumtimi i këtyre teknologjive<br />
dhe aftësimi për punë me atë.<br />
Sipas kësaj, angazhimet për ndryshime në këtë fushë duhet të zhvillohen<br />
në drejtim të:<br />
rritjes së vëllimit të përmbajtjeve mësimore nga fusha e informatikës në të<br />
gjitha shkallët e arsimit;<br />
paisja e institucioneve arsimore me paisje bashkëkohore, e domosdoshme<br />
për sundimin e mësimit;<br />
<br />
organizimi i të gjitha formave për aftësimin për teknologji informatike, (ushtrime,<br />
kurse, seksione, gara etj.), të cilat do ta plotësojnë mësimin bazik dhe<br />
do ta afirmojnë këtë fushë në të ardhmen;<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e arsimit të<br />
mesëm dhe pas të mesëm<br />
191<br />
III
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
192<br />
<br />
<br />
përsosja, rikualifikimi dhe mësimi i vazhdueshëm i qytetarëve të punësuar<br />
në mënyrë paralele me punën, pasiqë ndryshimet në teknologji ndodhin<br />
shumë shpejtë dhe kërkojnë nga të punësuarit njohuri të reja, fleksibilitet<br />
dhe në instancë të fundit kulturë të re të punës;<br />
përpunimi i programeve të reja dhe formave adekuate për rikualifikim, kualifikimin<br />
plotësues dhe përtëritjen e diturisë.<br />
c) përforcimi i bashkëpunimit rajonal dhe evropian në fushën e tregut të<br />
punës<br />
Pasiqë sistemi arsimor në Republikën e Maqedonisë do të ndërtojë strukturë<br />
dhe organizim, i cili do të mundësojë lidhshmërinë e tij funksionale me tregun<br />
e punës, ai në rrugën e vet drejt integrimit në proceset globale duhet t’i intensifikojë<br />
bashkëpunimet evropiane, e më shumë edhe ato ndërkomunale në fushën<br />
e tregut të punës, nëpërmjet nënsistemit për shkollim të mesëm dhe pas të<br />
mesëm.<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
»<br />
Në pajtim me këtë, arsimi i mesëm dhe pas i mesëm në këtë fushë duhet:<br />
të sigurojë sistem për zbulimin, vëzhgimin dhe nxitjen e nxënësve dhe<br />
kuadrove të talentuar;<br />
t’i përkrahë dhe ideojë ato lidhje dhe bashkëpunime, të cilat ofrojnë interes,<br />
progres dhe avancim të veprimtarisë shkencoro-teknike dhe arsimore te ne,<br />
të mundësojë arsimin dhe aftësimin e kuadrove të ndryshme, të cilat pastaj<br />
do të inkuadrohen me sukses në bashkëpunimin ndërkomunal dhe evropian<br />
në fushën e tregut të punës;<br />
të formojë nënsistem modern sipas standardeve botërore.<br />
të vendosë konkurrencë në arsim dhe të krijojë treg të arsimit,<br />
të përsosë rrjet të institucioneve arsimore i cili do të mundësojë organizim<br />
më komplekse dhe më ekonomik të tyre dhe në nivel shtetëror të definohen<br />
kriteriumet për vendosjen e tyre.<br />
të sigurojë fleksibilitet vertikal dhe horizontal në kuadër të arsimit të mesëm,<br />
me çka do të mundësojë: të drejta të barabarta në aftësimin e vet dhe përparimin<br />
dhe zhvillimin profesional, realizimin e parimeve të arsimit të përjetshëm<br />
dhe dalja e individit në botën e përmbushjes cilësore të obligimeve<br />
dhe kthimin nga ajo botë të arsimit, për përtëritjen e diturive dhe aftësive të<br />
veta në pajtim me zhvillimin teknologjik dhe informativ;<br />
të sigurojë orientim profesional, që bëhet pjesë nga kërkesat parësore.<br />
të bëhet diversifikimi i planeve dhe programeve arsimore, përmbajtjeve dhe<br />
metodave arsimore.<br />
Në këtë proces është e rëndësishme të sigurohet:<br />
barazpeshë e mjaftueshme mes arsimit të përgjithshëm dhe atij profesional;
»<br />
»<br />
»<br />
<br />
depërtim vertikal dhe horizontal brenda planeve dhe prigrameve arsimore<br />
në kuadër të një ose më shumë fushave të punës;<br />
aplikimi i parimit modulor të punës, qoftë në tërësi të arsimit të mesëm,<br />
qoftë në rajone të punës ose në kuadër të shkollave të caktuara profesionale<br />
dhe institucioneve arsimore;<br />
lidhshmëria me arsimin pas të mesëm dhe mundësimi i depërtimit drejt arsimit<br />
të lartë.<br />
të lidhet me partnerët social, do të thotë: lidhja me komunën (menaxhimi,<br />
politika investuese, format plotësuese të punës, finansimi, planifikimi), lidhja<br />
me ndërmarrjet ekonomike, lidhja me asociatat profesionale, lidhja me<br />
sipërmarrësit dhe asociatat e tyre, lidhja me institucionet dhe arsimin joformal.<br />
4.2. Fushat kyçe për intervenime në nivelet dhe lloje të veçanta<br />
të arsimit të mesëm dhe pas të mesëm<br />
4.2.1. Nevojat dhe shkaqet për ndryshime në arsimin<br />
e mesëm dhe pas të mesëm<br />
Zhvillimi shoqëroro-ekonomik si determinantë sintetike e sistemit të përgjithshëm<br />
shkollor, me gjithë intensitetin e vet të përqëndruar në dhjetë vitet e fundit<br />
si prapavijë e të gjitha nevojave dhe shkaqeve për ndryshime të gjithanshme në<br />
arsimin e mesëm. Si shkak kryesor për ndryshime, nga klasteri i përgjithshëm i<br />
faktorëve, mund të identifikohet shkalla e lartë e dallimit mes asaj që pritet nga<br />
arsimi i mesëm dhe asaj që merret, nga ana tjetër, edhe ajo që i nevojitet dhe atë<br />
që e merr nga shoqëria arsimi i mesëm, që t’u përgjigjet obligimeve të veta, nga<br />
ana tjetër. Ky dallim manifestohet në kuadër të grupeve të nevojave që vijojnë për<br />
ndryshime në arsimin e mesëm:<br />
a) Strukturimi përmbajtësor dhe organizativ i arsimit të mesëm për t’i plotësuar<br />
nevojat e tregut të punës në suaza të orientimit të përgjithshëm të tregut të<br />
ekonomisë dhe veprimtarive përcjellëse. Me siguri, në këto suaza nuk pritet<br />
që arsimi i mesëm ta zgjidhë problemin e papunësisë, por ajo që mund ta<br />
bëjë është që tregut të punës t’i ofrojë kuadër kompetent për numrin më<br />
të madh të funksioneve punuese të punëdhënësve dhe me këtë në mënyrë<br />
të dukshme t’i reduktojë përpjekjet plotësuese dhe të panevojshme nga<br />
rikualifikimi dhe kualifikimi plotësue, si kusht për harmonizimin e ofertës<br />
dhe kërkesës së tregut të punës. Në vetë filozofinë dhe modelet mentale që<br />
duhet të formohen te kuadri i ardhshëm, vendin e vet duhet ta gjejë edhe<br />
filozofia e punës dhe klienti si kriterium i rëndësishëm për cilësinë e cilësdo<br />
punë në hallkën e plotësimit të nevojave të veta.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e arsimit të<br />
mesëm dhe pas të mesëm<br />
193<br />
III
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
194<br />
b) Paralelisht me zhvillimin e ekonomisë së lirë dhe sipërmarrëse të tregut, në<br />
vend zhvillohet demokracia parlamentare si sistem shoqëror me qytetarin<br />
në qendër të shoqërisë civile. Që këtu del se grupi i ardhshëm i nevojave për<br />
transformimin përmbajtësor, e veçanërisht procesor të arsimit të mesëm në<br />
realizimin e funksionit të vet shoqëror është që t’i përgatisë qytetarët e ardhshëm<br />
për jetesë dhe veprimtari me përgjegjësi dhe kompetencë shoqërore.<br />
c) Republika e Maqedonisë është përcaktuar me konsenzus për integrimin në<br />
Unionin Evropian. Ky përcaktim, bashkë me trendin prezent të globalizimit<br />
të ekonomisë botërore paraqet jo vetëm të drejtë, por edhe kompetencë për<br />
konkurrencën e kuadrove, jo vetëm të firmave të vendit, por edhe lëvizshmëri<br />
për punësim dhe vazhdimin e studimeve jashtë kufinjve të shtetit. Kompetencat<br />
gjuhësore, kompjutoristike dhe përmbajtësore, paraqiten si ndryshim<br />
i domosdoshëm në përmbajtjet dhe stilin e realizimit të arsimit të mesëm.<br />
ç) Orientimi i tregut të veprimtarisë nuk ka të bëjë vetëm me subjektet ekonomike.<br />
Edhe vetë organizatat arsimore kanë nevojë nga pranimi dhe ushtrimi<br />
i asaj filozofie të kthimit ndaj klinetit të vet – nxënësit. Kjo e thekson urgjencën<br />
e nevojës nga ndryshime organizative, normative, stilore dhe ndërpersonale,<br />
me të cilat nxënësi do të vendoset në qendrën e krijimit të të gjitha<br />
zgjidhjeve në arsimin e mesëm.<br />
d) Depërtimi eksponencial i teknologjive të reja informativo-komunikative në<br />
punën e përditshme të një numri të madh të profesioneve, e artikulon nevojën<br />
e inkorporimit urgjent të atyre teknologjive dhe si lëndë e hulumtimit,<br />
por më shumë si infrastrukturë racionale për racionalizimin e veprimtarisë<br />
së përgjithshme të arsimit të mesëm.<br />
Nevojat për ndryshime hapin hapësirë për zhvillimin e përhershëm të arsimit,<br />
pasi që mundësojnë, që:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
arsimi i mesëm dhe pas i mesëm të hapet dhe aftësohet për akomodim të<br />
shpejtë dhe efikas në kushtet e ndryshuara dhe të ndryshueshme;<br />
hapësirë për përmirësim dhe përsosje të përhershme;<br />
krijimin e mekanizmave për reagim në kohë dhe me cilësi të nevojave të<br />
sapokrijuara;<br />
realizimi i integrimit funksional të inovimeve në sistem koherent dhe efikas.<br />
Arsimi i mesëm duhet të bazohet në filozofinë e mësimit të përjetshëm, që<br />
nënkupton:<br />
<br />
<br />
arritshmëri të plotë dhe të përhershme në arsimin e mesëm për të gjithë<br />
anëtarët e shoqërisë;<br />
mësimi në kushte dhe mënyra, të cilat janë në pajtim me nevojat dhe<br />
mundësitë reale të atyre që mësojnë dhe me mundësitë dhe nevojat e mjedisit;
zgjerimi i mundësive për të mësuar në pluralizimin institucional, programor<br />
dhe organizativ në realizimin e arsimit dhe lidhshmëria e arsimit formal dhe<br />
joformal;<br />
sigurimi i cilësisë dhe profesionalizmit në realizimin e arsimit, që nënkupton<br />
verifikim shoqëror të normave dhe standardeve për programe arsimore dhe<br />
për institucionet.<br />
Në kuadër të ndryshimeve të arsimit të mesëm dhe pas të mesëm, si sistem<br />
i hapur i distribuimit të diturisë, shkathtësive dhe aftësive për kryerjen e punës<br />
adekuate dhe vazhdimin e arsimit, duhet të krijohen kushte për:<br />
<br />
<br />
<br />
hyrje, dalje dhe përsëri kthim në sistem, në pajtim me nevojat e individit ose<br />
tregut të punës;<br />
depërtim vertikal dhe horizontal;<br />
integrimi dhe lidhshmëria e programeve të ndryshme arsimore dhe aftësimi.<br />
Në këtë mënyrë do të mundësohet krijimi i tempos dhe rrugës personale në<br />
zhvillimin e kompetencave dhe fitimin e diturisë, që është një nga hapat e rëndësishme<br />
drejt demokratizimit të arsimit dhe arsimit cilësor.<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Që t’u përgjigjet kërkesave të këtilla, arsimi profesional duhet të sigurojë:<br />
relevancë të programeve arsimore dhe daljeve arsimore;<br />
harmonizim me nevojat e tregut të punës;<br />
efektivitet në arsimin e kuadrove me cilësi të lartë, të cilët kërkohen në tregun<br />
e punës, që duhet të mundësojë shfrytëzimin më të mirë të resurseve në<br />
disponim dhe punësim të shpejtë;<br />
mundësi të barabarta për të gjithë individët dhe grupet.<br />
Në bazë të kësaj që u tha, drejtimet themelore të zhvillimit të arsimit të<br />
mesëm dhe pas të mesëm në Republikën e Maqedonisë janë:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
plotësimi i kërkesave të ekonomisë në pikëpamje të aftësimit të kuadrove<br />
për marrjen e kompetencave të reja;<br />
lidhshmëria e arsimit dhe tregut të punës dhe krijimi i lidhjeve më fleksibile;<br />
përsosja e planeve dhe programeve arsimore, aplikimi i programeve të reja<br />
arsimore dhe plotësimi i barazpeshës mes arsimit të përgjithshëm dhe profesional;<br />
sigurimi i kushteve për marrjen e çertifikatave dhe diplomave të harmonizuara<br />
me standardet evropiane;<br />
racionalizimi dhe harmonizimi i rrjetit të shkollave të mesme profesionale<br />
me nevojat e ekonomisë, tregut të punës dhe politikës së punësimit;<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e arsimit të<br />
mesëm dhe pas të mesëm<br />
195<br />
III
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
196<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
zhvillimi i sistemit të standardeve për programe arsimore, arsimtarët dhe<br />
institucionet;<br />
sigurimi i cilësisë së arsimit profesional dhe vëzhgimi e vlerësimi i përhershëm<br />
i rezultateve të nxënësve, arsimtarëve dhe institucioneve arsimore në<br />
tërësi;<br />
sigurimi i depërtimit më të mirë të brendshëm horizontal dhe vertikal;<br />
krijon kushte për përsosje profesionale të vazhdueshme të arsimtarëve;<br />
rritja e investimit financiar dhe inkuadrimi i burimeve të ndryshme të financimit.<br />
4.2.2. Rëndësia, funksioni dhe karaketristikat kryesore të arsimit të<br />
mesëm dhe arsimit pas të mesëm<br />
Arsimi i mesëm edhe formalisht edhe thelbësisht gjendet në mjedisin e sistemit<br />
global arsimor. Në këtë nivel të sistemit arsimor fillon diferencimi sistemor<br />
i rrugëve për avancimin e mëtejshëm, si në arsim ashtu edhe në zhvillimin profesional.<br />
Këtu ndërlidhen, harmonizohen dhe optimohen ndikimet e pesëmarresve<br />
kryesorë të arsimit, si funksion kryesor shoqëror. Pretendimi individual për arsim<br />
sa më të lartë dhe me atë status sa më të lartë shoqëror dhe fillim në sferën e<br />
punës, ndeshen me kufizimet, mundësitë shoqërore, ndarja shoqërore e punës<br />
dhe kërkesat për zhvillim të shkencës dhe teknologjisë. Për dallim nga kjo pjesë<br />
e sistemit të arsimit, arsimi themelor, si i përgjithshëm dhe i obligueshëm për të<br />
gjithë, përballet me dilema shumë të vogla, por ngjashëm është edhe me arsimin<br />
e lartë ku në tërësi është profesionale dhe mbetet të zgjidhet vetëm çështja<br />
e kohëzgjatjes dhe gjerësia e orientimit profesional. Nga këto shkaqe, arsimi i<br />
mesëm në të gjitha hapësirat, vendet dhe kohët e zhvillimit të shoqërisë, ka qenë<br />
dhe është objekt i ndryshimeve të shpeshta, e reformave dhe riorganizimeve.<br />
Që këtu, del edhe rëndësia e tij për tërësinë e sistemit global arsimor, por edhe<br />
funksioni i tij në plotësimin e nevojave individuale dhe shoqërore.<br />
Rëndësia kryesore e arsimit të mesëm del nga fakti që me fizionominë,<br />
përmbajtjen dhe funksionimin e tij krijohen kushte për realizimin e njërës nga të<br />
drejtat themelore të njeriut – e drejta për punë. Pikërisht, e drejta për punë është<br />
e lidhur me plotësimin e një kushti të rëndësishëm – kompetenca për kryerjen e<br />
një lloji të caktuar dhe ndërlikueshmërinë e punës. Pikërisht kjo kompetencë, në<br />
pjesën më të madhe të tij e jep arsimi i mesëm si funksion përfundimtar (arsim<br />
i mesëm profesional) ose e mundëson si funksion përgatitor për funksione të<br />
ndërlikuara profesionale dhe shoqërore (arsimi i gjimnazit si përgatitje për arsim<br />
të lartë). Po ashtu, arsimi i mesëm është i rëndësishëm për shkak të faktit se në të<br />
duhet të zgjidhet në mënyrë adekuate një nga kundërshtitë më të mëdha shoqërore:<br />
të drejta të barabarta të qasjes në arsim dhe punë të gjithë qytetarëve, nga<br />
njëra anë dhe predispozitat e ndryshme, mundësitë dhe kapacitetet, por edhe
periudha e ndryshme e pjekurisë së individëve të veçantë, nga ana tjetër. Më<br />
në fund, arsimi i mesëm është i rëndësishëm edhe për shkak të faktit se në këtë<br />
periudhë të zhvillimit individual bëhet pjekuria individuale (adoleshenca) me të<br />
gjitha karakteristikat e përgjithshme të vendosjes së marrëdhënieve të individit<br />
dhe mjedisit, por edhe veçoritë individuale të atij zhvillimi me pasojat e mëdha<br />
të ardhmërisë së secilit individ.<br />
Rëndësia e këtillë e arsimit të mesëm dhe zgjidhjet e miratuara sistemore,<br />
përmbajtësore, organizative dhe prcesore nga ai, e bëjnë këtë pjesë të sistemit<br />
global arsimor më kompleks, e me këtë edhe objekt të rishikimit dhe mbindërtimit<br />
të përhershëm. Prej këtu del edhe kompleksiteti i tij dhe funksioni shumë i<br />
diferencuar sistemor dhe shoqëror.<br />
Funksioni shoqëror i arsimit të<br />
mesëm i përmban këto komponenta:<br />
<br />
<br />
<br />
socializimi i gjithë gjeneratës<br />
nëpërmjet transferimit të vlerave<br />
të përgjithshme kombëtare, kulturore<br />
dhe përgatitja për kryerjen e<br />
obligimeve qytetare në shoqërinë<br />
demokratike;<br />
përgatitja e kuadrove kompetent<br />
për kërkesa me ndërlikueshmëri të<br />
mesme të tregut të punës;<br />
përfshirje sa më e gjerë e gjeneratës<br />
që e përfundon arsimin fillor.<br />
Funksioni sistemor i arsimit të<br />
mesëm shihet në sigurimin e lidhshmërisë<br />
vertikale dhe përfshirjen horizontale<br />
të gjitha llojeve të arsimit të<br />
mesëm, respektivisht:<br />
mbindërtimi i të gjitha llojeve të<br />
kirikulumeve në arsimin e mesëm<br />
në standard të arsimit të domsodoshëm<br />
nëntëvjeçar;<br />
<br />
<br />
Gjendja:<br />
» nuk ekziston sistem joformal në arsim;<br />
» veçimi i arsimit nga jeta, puna dhe nevojat<br />
e individit;<br />
» institucionet arsimore janë të lidhura sipas<br />
vertikales vetëm me anë të programeve;<br />
» mesatarja-masa e të gjithave është nxënësi/<br />
pjesëmarrësi mesatar;<br />
» jodemokratike (e paarritshme, me kushte<br />
të njëjta, në të gjitha nivelet dhe llojet e arsimit);<br />
» arsimi i të rriturve nuk është inkuadruar në<br />
sistemin arsimor;<br />
» sistemi arsimor nuk është degëzuar sipas<br />
llojeve dhe programeve dhe nuk është<br />
fleksibil;<br />
» sistemi arsimor është rigjid-realizohet vetëm<br />
në bazë të programeve të shkruara, të cilat<br />
ngadalë ndryshohen dhe harmonizohen me<br />
nevojat e vërteta;<br />
» ndikimi i mjedisit lokal në sistemin e menaxhimit<br />
është modest;<br />
» sistemi i financimit nuk nxitë ndryshime zhvillimore;<br />
»<br />
nuk ka koncept të përpunuar për paisjen didaktiko-teknike<br />
të institucioneve arsimore.<br />
përgatitja për studim të suksesshëm<br />
me përfundimin e arsimit të gjimnazit dhe nën kushte të caktuara<br />
të llojeve të tjera të arsimit të mesëm profesional;<br />
plotësimi i nevojave individuale arsimore të gjitha kategorive të të rinjve<br />
dhe të rriturve nëpërmjet: arsimit të mesëm artistik; arsimi i nxënësve me<br />
nevoja të posaçme arsimore; arsimi i të rriturve; arsimi në gjuhën amtare për<br />
pjesëtarët e bashkësive etnike;<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e arsimit të<br />
mesëm dhe pas të mesëm<br />
197<br />
III
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
198<br />
<br />
plotësimi i nevojave arsimore të subjekteve të veçanta në tregun e punës<br />
dhe arsim: organizimi i arsimit të zejtarisë, organizimi i mësimit në gjuhën<br />
e huaj etj.<br />
Rëndësia dhe funskioni i cekur i arsimit të mesëm dhe pas të mesëm paraqet<br />
vendosje (konceptim) të sistemit të degëzuar, diferencuar, adaptues, fleksibil<br />
dhe transparent, i cili do të plotësojë nevojat arsimore që janë në rritje dhe<br />
do të kontribuojë për formimin e vlerave të fuqishme krijuese dhe intelektuale të<br />
personalitetit, të aftë për gjykime të lira dhe autonome dhe marrjen e përgjegjësisë<br />
për zhvillimin e vet dhe krijimin e botës dhe ardhmërisë më të mirë. Kjo do<br />
të thotë se shtetit tonë i nevojitet sistem arsimor modern i arsimit të mesëm dhe<br />
arsimit pas të mesëm, i cili do t’i përgjigjet kohës në të cilën jetojmë dhe kohës<br />
që vjen. Sistemi i tillë duhet ta përfill degëzimin e nevojave arsimore, për shkak<br />
të të cilave ndryshimet shkencoro-teknologjike edhe më tej do të zhvillohen.<br />
Sistemi i tanishëm i arsimit të mesëm, kryesisht formal dhe shumë rigjid, bëhet<br />
shpesh i ngushtë dhe nuk mund t’i plotësojë nevojat arsimore, që mund të ketë<br />
mjaft implikime negative edhe të zhvillimit shoqëroro-ekonomik dhe teknologjik<br />
të vendit.<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Sistemi i ri i arsimit të mesëm dhe pas të mesëm duhet të mundësojë:<br />
lidhshmëri me sistemin joformal të arsimit, hapjen e institucioneve arsimore<br />
për forma joformale të arsimit dhe mundësi që institucione të tjera nga fusha<br />
e kulturës, sportit, shkencës dhe punës të organizojnë dhe ofrojnë programe<br />
arsimore;<br />
zhvillimi i sistemit për akreditim të arsimtarëve dhe liçencimi i institucioneve,<br />
programeve arsimore etj.;<br />
inkuadrimi i të gjitha grupeve të interesuara në planifikimin dhe miratimin e<br />
politikës së arsimit;<br />
zhvillimi i mekanizmave për zvogëlimin dhe pengimin e ngeljes së nxënësve;<br />
diversifikimi i programeve, shërbimeve dhe institucioneve arsimore;<br />
realizimi i bashkëpunimit mes institucioneve arsimore, mobiliteti i arsimtarëve<br />
dhe nxënësve, ekzistimi i programeve të përbashkëta dhe kombinimi<br />
i programeve të institucioneve të ndryshme arsimore;<br />
ngritja e cilësisë së arsimit nëpërmjet sigurimit të kushteve për punë, përsosja<br />
profesionale e arsimtarëve dhe të punësuarve të tjerë, modernizimi<br />
i procesit të arsimit, si dhe arritshmëria e vërtetë e arsimit për të gjithë, pa<br />
marrë parasysh përkatësinë etnike, gjininë, statusin social, vendbanimin,<br />
neveojat e posaçme etj.<br />
ndërrimi i shpeshtë i programeve arsimore, inovimi i tyre i përhershëm, mënjanimi<br />
i diturive të vjetra dhe aplikimi i të rejave;
vëzhgimi i funksionimit të të gjitha pjesëve të sistemit;<br />
organizimi efikas dhe menaxhimi etj.<br />
Sistemi i konceptuar kështu i arsimit të mesëm dhe arsimit pas të mesëm,<br />
duhet të bazohet në konceptin e shoqërisë, ku të mësohet përjetshëm, sepse ky<br />
është kusht për ekzistencë, pasiqë dituria dhe teknologjia shpejt vjetërsohen,<br />
ndërsa akomodimi i këtyre ndryshimeve është kushtëzuar me mësimin e përjetshëm.<br />
Nga kjo që u tha del se karakteristikat kryesore të sistemit të arsimit të<br />
mesëm dhe arsimit pas të mesëm janë:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
demokratizimi;<br />
vazhdueshmëria;<br />
fleksibiliteti, elasticiteti, transparenca;<br />
depërtimi në nënsistemin dhe mes nënsistemve tjera;<br />
diferencimi i përmbajtjes së arsimit në të gjitha nivelet (lëndët bazike, të<br />
obligueshme, zgjedhore, fakultative etj.);<br />
individualizimi dhe përfillja maksimale e aftësive, mundësive dhe nevojave<br />
të çdo individi);<br />
integrimi i jetës, punës, shkencës, kulturës dhe arsimit;<br />
transparenca ndaj institucioneve arsimore;<br />
efikasiteti i arsimit;<br />
orientimi ndaj daljeve të arsimit (rezultatet, efektet e arsimit);<br />
kualitet në arsim;<br />
vlerësimi i porcesit dhe rezultateve të arsimit dhe të efekteve të cilat janë<br />
arritur në procesin e punës pas punësimit.<br />
4.2.3. Qëllimet dhe detyrat e arsimit të mesëm dhe arsimit pas të mesëm<br />
Qasja themelore në zhvillimin dhe modernizimin e arsimit të mesëm dhe<br />
arsimit pas të mesëm, është relevanca e tyre socialo-ekonomike dhe indivuduale.<br />
Në pajtim me këtë, programet arsimore të cilat janë realizuar në arsimin e<br />
mesëm dhe arsimin e mesëm për të rritur duhet të orientohen drejt daljeve të cilat<br />
nënkuptojnë kompletin e kompetencave (njohuri të definuara qartazi, shkathtësi<br />
dhe aftësi) dhe potenciale që i kërkon tregu i punës, institucionet e larta arsimore<br />
dhe zhvillimi individual i nxënësit.<br />
Qëllimi i përgjithshëm i arsimit të mesëm dhe arsimit pas të mesëm është<br />
aftësimi i nxënëve (pjesëmarrësve):<br />
<br />
të marrin pjesë në mënyrë aktive dhe me përgjegjësi në jetën ekonomike,<br />
shoqërore dhe kulturore dhe të japin kontribut në zhvillimin demokratik,<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e arsimit të<br />
mesëm dhe pas të mesëm<br />
199<br />
III
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
200<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
ekonomik dhe kurturor të shoqërisë, me sukses t’i plotësojnë nevojat dhe<br />
intereset personale, ta zhvillojnë personalitetin e vet dhe potencialet, duke<br />
i respektuar të tjerët, identitetin e tyre, nevojën dhe interesin, gjegjësisht<br />
sigurimin e mundësisë për fitimin e kompetencave për punësim, arsimin e<br />
mëtejshëm dhe të mësuarit.<br />
Detyrat e arsimit të mesëm dhe arsimit pas të mesëm janë:<br />
krijimi i mundësive të secilit individ për arsim dhe karierë profesionale,<br />
gjegjësisht fitimin e kompetencave të domosdoshme për punë në fushë të<br />
caktuar të punës;<br />
hapja e rrugëve të gjera për hyrje në arsimin e lartë;<br />
krijimi i mundësive për zhvillim të aftësive, potencialeve, talentit dhe zhvillimit<br />
personal;<br />
sigurimi i bazës për mësim të përjetshëm.<br />
4.2.4. Nivelet dhe llojet e arsimit të mesëm dhe<br />
arsimit pas të mesëm<br />
Me arsimin e mesëm dhe arsimin pas të mesëm plotësohet pjesa më e madhe<br />
e nevojave të kuadrove të tregut të punës. Për shkak të laramanisë dhe ndërlikueshmërisë<br />
së punës, në këtë nivel të sistemit të arsimit paraqitet diferencimi<br />
më i madh i zgjatjes së arsimit në përputhje me kërkesat e punës dhe nevojave<br />
të nxënësit për kompetencë adekuate, por njëkohësisht edhe për raste të hapura<br />
për vazhdim të mëtejshëm të arsimit. Sipas përvojës së deritanishme te ne dhe<br />
në vendet e Unionit Evropian, arsimi i mesëm dhe arsimi pas i mesëm duhet të<br />
strukturohet në këto nivele:<br />
1. Aftësimi profesional për punë, i cili duhet t’i plotësojë nevojat kadrovike<br />
të profesioneve më të thjeshta, të cilat mund të sigurohen me arsim prej dy<br />
viteve.<br />
2. Arsimi i mesëm profesional, me të cilin plotësohen nevojat kadrovike për<br />
numrin më të madh të profesioneve nga prodhimtaria e drejtëpërdrejtë,<br />
shërbimeve dhe zejtarisë, në të cilat dominojnë kompetencat e shkathtësive<br />
psikomotorike, kuptohet me baza adekuate shoqëruese teorike. Këto<br />
kompetenca prapa në një periudhë të gjatë kohore dhe në sistemet aktuale<br />
arsimore janë siguruar me arsimin profesional trevjeçar.<br />
3.<br />
Arsimi i mesëm teknik, i cili është i zhvilluar dhe zgjerohet akoma më tepër<br />
për përgatitjen e kuadrit profesional në fushën e sisteme të ndërlikuara<br />
teknike, proektimet, organizimi dhe mirëmbajtja e sistemeve teknike si dhe<br />
shërbimet e ndërlikuara. Ky arsimim kërkon kompetenca të ndërlikuara intelektuale,<br />
por edhe shkathtësi ekzekutive psikomotorike dhe komunikative.<br />
Kërkesat e tilla e kushtëzojnë këtë nivel të arsimit që të zgjatë katër vite<br />
shkollore.
4.<br />
5.<br />
Arsimi gjimnazor, i cili si nivel arsimor standard në të gjitha sistemet arsimore<br />
duhet të sigurojë gatishmëri të mjaftueshme për fitimin e kualifikimeve më<br />
të larta për profesionet dhe menaxhimet më të ndërlikuara, për të cilat është<br />
e nevojshme arsimi i lartë. Fitimi i bazës së gjerë të përgjithshme arsimore<br />
dhe kompetencat e posaçme për mësim individual, e përbëjnë bërthamën e<br />
këtij arsimi të mesëm katërvjeçar, i cili në sistemet bashkëkohore zgjerohet<br />
edhe me përmbajtje të tjera të përgjithshme arsimore dhe profesionale sipas<br />
zgjedhjes së nxënësve.<br />
Arsimi pas i mesëm, i cili zhvillohet si përgjigje të nxitjes për posedimin e<br />
kompetencave të larta të specializuara dhe vendosjes me përgjegjësi në<br />
situata të ndërlikuara teknologjike, socioteknike dhe sociale, e të cilat kompetenca<br />
dhe plotësime mund të fitohen vetëm mbi posedimin e përvojës<br />
për kompetenca më të thjeshta dhe arsimim plotësues teorik dhe praktik.<br />
Përvojat e deritanishme tregojnë se ky lloj i arsimit mund të sigurojë aftësi<br />
cilësore me program njëvjeçar pas arsimit të mesëm teknik dhe përvojë adekuate<br />
pune.<br />
Përveç këtyre pesë niveleve të arsimit të mesëm, për plotësimin e nevojave<br />
të veçanta të kategorive të posaçme të kandidatëve për arsim të mesëm, në arsimin<br />
e mesëm programohen dhe organizohen këto lloje të veçanta të arsimit të<br />
mesëm:<br />
a) Arsimi artistik, i cili sipas ndërlikueshmërisë së tij është si edhe arsimi i<br />
mesëm teknik dhe gjimnazail, por në pikëpamjen përmbajtësore, organizative<br />
dhe procesore i plotëson nevojat e posaçme për zhvillimin e kategorisë<br />
së veçantë të kompetencave krijuese (të artit, muzikës dhe baletit). Karakteri<br />
i zhvillimit dhe zbatimi i aftësive krijuese kërkon në programimin e këtij lloji<br />
të arsimit që të sigurohet barazpeshë e përgatitjes finale për realizime të<br />
caktuara dhe përgatitje për vazhdimin e shkollimit në nivel më të larta (arsimi<br />
i lartë).<br />
b) Arsimi i mesëm për nxënësit me nevoja të posaçme arsimore, i cili ka<br />
pikëpamje sipas kërkesave të posaçme siç vijojnë:<br />
lloji i pengesës i përcakton se cilat profile arsimore do të formohen në këtë<br />
kategori të nxënësve;<br />
<br />
shkalla e pengesës përcakton se, cilat nivele të arsimit të mesëm profesional<br />
do të ofrohen në këtë kategori të nxënësve dhe, sa do të jetë kohëzgjatja<br />
e procesit arsimor duke marrë parasysh vështirësitë në përballimin e kompetencave<br />
të caktuara.<br />
Sipas rregullës, ky lloj i arsimit organizohet në institucione të posaçme arsimore,<br />
por nuk është përjashtuar mundësia që me supozime të veçanta të krijuara<br />
organizative dhe kadrovike, disa nga profilet arsimore për këtë lloj të arsimit të<br />
realizohen edhe në shkolla të tjera për arsim të mesëm.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e arsimit të<br />
mesëm dhe pas të mesëm<br />
201<br />
III
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
202<br />
c) Arsimi i mesëm për nxënës të talentuar, i cili në mënyrë organizative realizohet<br />
në shkollat e rregullta me qasje të posaçme në identifikimin e këtyre<br />
nxënësve dhe krjimimin e mundësive nëpërmjet programeve fakultative dhe<br />
formave të tjera administrative për avancim të shpejtuar dhe të mundësohet<br />
zhvillim i përgjithshëm dhe i shpejtuar dhe avancimi i këtyre nxënësve sipas<br />
predispozitave të tyre të identifikuara dhe të manifestuara.<br />
ç) Arsimi i mesëm për të rritur, i cili sipas llojit të vet arsimor duhet të realizojë<br />
plotësimin e dy kategorive të nevojave arsimore të kandidatëve:<br />
<br />
<br />
mundësimi i zgjerimit dhe thellimi i kompetenecave për kryerjen me sukses<br />
të punës aktuale për shkak të ndryshimeve të krijuara gjatë punës;<br />
mundësimi i avancimit të niveleve më të larta të arsimit të mesëm, arsimit<br />
të mesëm për të rritur dhe të lartë atëherë kur kandidatët do të vendosin për<br />
këtë.<br />
Me plotësimin e këtyre nevojave individuale në mënyrë të drejtëpërdrejtë<br />
plotësohen edhe nevojat e punëdhënësit për sigurimin e përmbaruesve më kompetentë<br />
të proceseve të punës, e me këtë edhe sigurimi i konkurrencës më të<br />
madhe të tregut.<br />
Specifikja e këtij lloji të arsimit është ndërtimi i infrastrukturës organizative<br />
për mbështetje të aktiviteteve arsimore dhe vetarsimimi i këtyre kandidatëve dhe<br />
aftësimi i kirikulumeve sipas nevojave të caktuara konkrete arsimore të kandidatëve<br />
dhe të punëdhënësve.<br />
4.2.5. Aftësimi profesional për punë<br />
Aftësimi profesional për punë<br />
është komponuar nga dy pjesë programore.<br />
Pjesa e parë ose pjesa e përbashkët<br />
programore ka të bëjë me arsimin<br />
e përgjithshëm, i cili mundëson<br />
komunikim pune dhe sundimin më racional<br />
të pjesës së dytë, asaj profesionale.Kjo<br />
pjesë e përgjithshme i përmban<br />
këto përmbajtje programore:<br />
<br />
<br />
<br />
gjuha amtare dhe komunikimet;<br />
bazat e njohurive matematikore<br />
(llogaritja);<br />
arsimi civil dhe përgjegjësia.<br />
Gjendja:<br />
» Arsimi dyvjeçar në Republikën e Maqedonisë,<br />
që nga fillimi nuk u jetësua, dhe një numër i<br />
vogël i nxënësve u përcaktua për profesione<br />
me kohëzgjatje deri më dy vjet.<br />
» Në drejtimet: shëndetësi, ekonomiko-juridik<br />
dhe tregti, aspak nuk ka profile për aftësim<br />
për punë. Numër më të madh të profesioneve<br />
ka në maqineri, elektroteknikë, drejtimin<br />
kimiko-teknologjik, ndërtimtarisë-gjeodezisë<br />
dhe drejtimit të turizmit.<br />
»<br />
Numri i përgjithshëm i profileve arsimore për<br />
aftësim për punë është 45.<br />
Vlerësohet se për këtë komponentë programore do të jenë të mjaftueshme<br />
150-200 orë mësimi. Komponenta profesionale për këtë arsimim duhet të realizohet<br />
nga nevojat konkrete të punës për punëdhënës të njohur ose të pritur. Baza<br />
fillestare duhet të jenë shkathtësitë e nevojshme për kryerjen e sigurtë dhe cilë-
sore të obligimeve të punës, ndërsa ato realizohen si trajnim cilësor në shkollë<br />
ose te punëdhënësi. Këto përmbajtje përmbajnë rreth 70% të kohës së përgjithshme<br />
për arsim profesional. në 30% tjera nga koha për arsim profesional duhet<br />
të programohen bazat teorike të domosdoshme për kuptimin dhe zhvillimin e<br />
sigurtë të procesit të punës, siç janë:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
njohuri për materialin;<br />
llojet dhe karakteristikat e veglave tipike;<br />
karakteristikat e procesit teknologjik, gjegjësisht atij shërbyes;<br />
njohja e nevojave dhe sjellja e konsumuesve për profesionet nga fusha e<br />
shërbimeve (frizerë, shitës, berberë etj.)<br />
Përmbajtjet e programeve duhet të disejnohen sipas modulit.<br />
Për këtë nivel të arsimit, si dhe për të gjitha nivelet tjera të arsimit të mesëm,<br />
supozimi është përfundimi me sukses i arsimit fillor. Kur ky nivel i arsimit organizohet<br />
për kandidatë e rritur, në atë mund të inkuadrohen edhe kandidatë me<br />
arsim të kryer fillor me obligim që paralelisht me përfundimin e këtij aftësimi të<br />
sundohet edhe arsimi i veçantë i programuar fillor për të rritur.<br />
Aftësimi profesional për punë përfundon me marrjen e çertifikatës për aftësim<br />
profesional për programin e dhënë arsimor.<br />
Kandidatët për aftësimin e kryer profesional për punë, sipas rregullës, mund<br />
ta vazhdojnë arsimin e vet në arsimin e mesëm profesional, ku do të lirohen nga<br />
pjesa profesionale teorike dhe praktike nga të gjitha përmbajtjet që i kanë mësuar<br />
në nivelet e aftësimit profesional dhe përvojën e vlerësuar të punës, që e kanë<br />
fituar nëse kjo është adekuate me programin e paraparë për trajnim praktik në<br />
arsimin e mesëm profesional.<br />
Aftësimin profesional për punë<br />
për programe të caktuara arsimore e<br />
ofrojnë të gjitha shkollat profesionale<br />
publike nga profesioni adekuat, por<br />
edhe organizatat tjera private arsimore<br />
dhe konsultuese dhe punëdhënësit të<br />
cilët me programin e ofruar dhe kushtet<br />
hapësinore teknike dhe kadrovike do<br />
të marrin akreditim nga oda adekuate<br />
e punëdhënësve.<br />
4.2.6. Arsimi i mesëm profesional<br />
Në programimin e arsimit të mesëm<br />
profesional niset nga nevojat e tregut<br />
si shqyrtim sintetik i punëdhënësve<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
Gjendja:<br />
Me strukturën programore të arsimit të<br />
mesëm, nga viti 1996 është paraparë edhe<br />
reforma në arsimit e mesëm trevjeçar profesional.<br />
Numri i përgjithshëm i profileve arsimore<br />
në arsimin trevjeçar është 91. Në drejtimin<br />
shëndetësor, nuk ka profile arsimore me arsimim<br />
trevjeçar.<br />
Në arsimin profesional trevjeçar, arsimi i<br />
përgjithshëm është i përfaqësuar me 50%,<br />
teoria profesionale me 30%, ndërsa trajnimi<br />
praktik me 20%.<br />
Numri i lëndëve mësimore mesatarisht, për<br />
një vit, është prej 13 deri më 15.<br />
Punëtoritë dhe paisja në të është e vjetër dhe<br />
jashtë përdorimit.<br />
Profile të ngopura arsimore.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e arsimit të<br />
mesëm dhe pas të mesëm<br />
203<br />
III
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
204<br />
individual në sferë të caktuar të punës.<br />
Me këtë sigurohet që në programin për<br />
këtë lloj të arsimit vend qëndror të kenë<br />
kompetencat kryesore për programet e<br />
gjera të definuara arsimore dhe vëllimi<br />
i vlerësuar i arsimit të përgjithshëm<br />
dhe profesional teorik për atë nivel të<br />
arsimit. Në këtë mënyrë, kompozicioni<br />
programor i këtij niveli të arsimit të mesëm<br />
do të përmbajë:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
arsim të përgjithshëm për nivelet<br />
e arsimit të mesëm profesional si<br />
standard për të gjitha profesionet,<br />
të programuara dhe të miratuara<br />
në nivel shtetëror;<br />
arsim teorik profesional i përbashkët<br />
për gjithë fushën e punës (profesioni<br />
ose grup profesionesh) të<br />
programuara dhe të miratuara në<br />
nivel shtetëror;<br />
trajnim praktik për kompetencat<br />
kryesore dhe teoria e domosdoshme funksionale profesionale, të definuara<br />
në kornizë në nivel shtetëror, ndërsa të konkretizuara, të zgjeruara dhe të<br />
thelluara në nivel institucional sipas kërkesave dhe nevojave të punëdhënësve<br />
dhe bashkësisë lokale;<br />
programe fakultative për interesa dhe nevoja të veçanta të nxënësve, bashkësisë<br />
lokale dhe punëdhënësve.<br />
Dy komponentat e fundit mund të përfshijnë deri më 20% nga plani i përgjithshëm<br />
mësimor për program të caktuar arsimor, ndërsa i përcakton këshilli i<br />
arsimtarëve i shkollës si organ profesional.<br />
Më shqyrtimin e këtillë të formimit të përmbajtjeve të arsimit të mesëm<br />
profesional sigurohet gjerësi e mjaftueshme e vendeve potenciale të punës për<br />
punësim, vendosje relativisht e shpejtë e punës dhe arritja e kompetencës për<br />
kryerjen me sukses të punëve dhe fleksibilitet adekuat për ndryshime të vendeve<br />
të punës dhe profesioneve të përfshira me programin e gjerë arsimor.<br />
Modeli i përgjithshëm i strukturës programore i përbërë nga arsimi i përgjithshëm,<br />
arsimi teorik profesional dhe trajnimi praktik, do t’i kishte këto raporte:<br />
<br />
<br />
30% nga koha e përgjithshme mësimore për standard të përgjithshëm arsimor<br />
për arsimin e mesëm profesional;<br />
deri më 35% arsim teorik profesional;<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
Gjendja:<br />
Pilot- projekti për reforma të arsimit të mesëm<br />
profesional trevjeçar dhe trajnimi i GTZ filloi<br />
në vitin 2003, në tre drejtime, me tre profile<br />
arsimore, dhe atë: maqinerike, automekanik<br />
dhe elektroteknik në tetë shkolla në Republikën<br />
e Maqedonisë.<br />
Me pilot-projektin për reforma të arsimit të<br />
mesëm profesional trevjeçar GTZ bashkoi më<br />
shumë profile arsimore, arsim i përgjithshëm<br />
është i përfaqësuar me 25%, teoria profesionale<br />
me 25%, trajnimi praktik në shkollat me<br />
25% dhe trajnimi praktik në firma me 25%.<br />
Numri i lëndëve mësimore mesatarisht për<br />
çdo vi është 10 deri më 11.<br />
Punëtori të paisura me vende pune për çdo<br />
nxënës.<br />
Organizimi i mësimit praktik është me bllok<br />
javor.<br />
Kontrolli i aftësisë profesionale bëhet me<br />
meziprovim.<br />
Numri i nxënësve në paralele është 24.<br />
Numri i përgjithshëm i nxënësve të përfshirë<br />
me projektin është 452.
minimum 35% trajnim praktik.<br />
Arsimi i mesëm profesional përfundon me dhënien e provimit përfundimtar<br />
me çka merret diploma për arsim të mesëm profesional për programin e caktuar<br />
arsimor.<br />
Kalimi në këtë nivel sigurohet nëpërmjet provimit deferencial drejt arsimit të<br />
mesëm teknik dhe nëpërmjet përvojës adekuate të punës dhe programit diferencial<br />
në arsimin adekuat për të rritur.<br />
Realizimi i arsimit të mesëm profesional mund të jetë sipas dy modeleve:<br />
a) arsimi shkollor ku i gjithë programi (edhe mësimi teorik dhe trajnim praktik)<br />
realizohet në objektet shkollore;<br />
b) sistemi dual ku trajnimi praktik realizohet në dyqanet e zejtarëve ose te<br />
ndonjë punëdhënës tjetër.<br />
4.2.7. Arsimi i mesëm teknik<br />
Arsimi i mesëm teknik po ashtu<br />
është i programuar për programe të<br />
gjera arsimore. Karakteristika për këtë<br />
arsim është varshmëria e tij në përmbajtjet<br />
teorike dhe laboratorike-praktike<br />
me funksion të dyfishtë:<br />
<br />
<br />
kuptimi i gjerë i sistemeve të<br />
përbëra teknologjike dhe socioteknike;<br />
përgatitja për vazhdim efikas të<br />
arsimit në programe adekuate studimi.<br />
Për këto shkaqe, në këtë lloj të<br />
arsimit dominon arsimi i përgjithshëm<br />
dhe arsimi teorik profesional. Shkathtësitë<br />
e punës pët këto profesione janë<br />
relativisht të thjeshta dhe prandaj mund të fitohen për një kohë të shkurtë.<br />
Struktura programore e orientuar e arsimit të mesëm teknik, i cili i plotëson<br />
karakteristikat e mëparshme do të ishte:<br />
<br />
<br />
<br />
rreth 40% arsim i përgjithshëm;<br />
rreth 40% arsim teorik profesional;<br />
rreth 20% trajnim praktik.<br />
Në të gjitha këto tre fusha do të përfaqësohen lëndët e obligueshme zgjedhore,<br />
si dhe lëndët e veçanta fakultative në funskion të nevojave të veçanta të<br />
»<br />
»<br />
Gjendja:<br />
Në arsimin e mesëm teknik, sipas rregullës,<br />
regjistrohen nxënës me arsim të përfunduar<br />
fillor, por poashtu edhe me program të caktuar<br />
diferencial dhe kandidatë të cilët paraprakisht<br />
kanë përfunduar arsim të mesëm<br />
profesional.<br />
Mësimi nga lëndët e përgjithshme arsimore<br />
dhe lëndët në funksion të drejtimit realizohet<br />
në klasa ose kabinete të paisura për disa nga<br />
lëndët. Mësimi praktik realizohet i kombinuar:<br />
në kabinete shkollore, punëtori dhe laboratori,<br />
si dhe në ndërmarrje dhe institucione<br />
adekuate. Pranimi i nxënësve në institucionet<br />
ka qasje të ndryshme. Në një pjesë nga<br />
ato nxënësit i pranon person i caktuar dhe<br />
i orienton për kryerjen e detyrave të punës,<br />
derisa në pjesën nga ndërmarrjet dhe instituisonet<br />
kjo peocedurë është lënë pas dore.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e arsimit të<br />
mesëm dhe pas të mesëm<br />
205<br />
III
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
206<br />
nxënësve të talentuar ose nevojave të<br />
posaçme të vetëqeverisjes lokale dhe<br />
punëdhënësve.<br />
Të gjitha lëndët e përgjithshme<br />
arsimore, profesionale teorike dhe trajnimi<br />
praktik do të përpunohen dhe do<br />
të miratohen në nivel shtetëror; numri<br />
i caktuar i lëndëve zgjedhore të përgjithshme<br />
arsimore dhe lëndëve teorike<br />
profesionale do të përpunohen në nivel<br />
shtetëror, ndërsa pjesa tjetër e planit<br />
mësimor deri më 20%, do të miratohet<br />
nga ana e këshillit arsimor në nivel institucional.<br />
Arsimi i mesëm teknik do të përfundojë<br />
me dhënien e maturës shtetërore,<br />
i cili siguron të drejtën për arsimim<br />
të lartë, në programin adekuat të<br />
studimit dhe drejt tregut të punës, ose<br />
me provim përfundimtar gjatë së cilës<br />
pajiset me diplomë për arsim të mesëm<br />
teknik, si dokument për të fituar të drejtën<br />
pë punë.<br />
Nxënësit e orientuar në arsimin e<br />
mesëm teknik gjatë regjistrimit ose pas<br />
përfundimit të vitit të parë, eventualisht<br />
vitit të dytë të shkollimit, në kushte të<br />
caktuara, do të mund të shkollohen<br />
edhe në programin për gjimnaz profesional<br />
që është më afër drejtimit të tyre.<br />
Në këtë mënyrë, pas përfundimit të gji-<br />
mnazit profesional, ata mund ta japin maturën shtetërore, në vend të provimit<br />
përfundimtar, cili do t’u mundësojë kalim në arsim të lartë.<br />
<br />
<br />
<br />
Praksa në arsimin profesional e shpreh nevojën nga:<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
Gjendja:<br />
Numri i drejtimeve është 23 me 63 profile<br />
në arsimin profesional katërvjeçarë me konceptin<br />
nga viti 1989.<br />
Në fazën e parë të FARE <strong>Programi</strong>t për reforma<br />
të arsimit të mesëm profesional dhe trajnimi<br />
në Republikën e Maqedonisë u përfshinë 8<br />
drejtime ose grupe drejtimesh, 19 profile arsimore<br />
me kohëzgjatje prej katër viteve dhe<br />
16 pilot shkolla nga Maqedonia.<br />
Librat shkollorë për lëndët profesionale-teorike,<br />
sipas projektit për programin për reforma<br />
të arsimit të mesëm profesional dhe trajnim<br />
nuk ka; në përdorim janë librat shkollorë<br />
nga sistemi ekzistues i arsimit. Për lëndët<br />
e përgjithshme arsimore përdoren kryesisht<br />
librat nga arsimi gjimnazial. Problemi me<br />
librat shkollorë zgjidhet me shfrytëzimin e<br />
skriptave me karakter të brendshëm.<br />
Gjendja:<br />
Në vitet e ardhshme projekti për Reforma në<br />
arsimin e pmesëm profesional dhe trajnim do<br />
të zgjerohet në tre drejtim me tre profile arsimore,<br />
ndërsa nga viti shkollor 2005/2006<br />
vendosen plane dhe programe mësiore në të<br />
gjitha drejtimet dhe profilet arsimore.<br />
Arsimi profesional katërvjeçarë, përfundon<br />
me dhënien e provimit përfundimtar, i cili<br />
siguron të drejtën e arsimit të lartë në programin<br />
adekuat të studimit dhe drejt tregut<br />
të punës.<br />
Zvogëlimi i përqindjes së papunësisë me<br />
arsim të mesëm katërvjeçarë dhe atë nga<br />
35,27% në vitin 2002 në 34,32 në vitin<br />
2003.<br />
shkarkimi i planeve mësimore nga numri i madh i lëndëve mësimore, të cilat<br />
në disa drejtime dhe profile arsimore lëvizin deri më 15 lëndë për një vit;<br />
rishqyrtimi dhe riemërtimi i lëndëve të caktuara nga fusha e aktiviteve të<br />
obliguara dhe fusha e lëndëve të përgjithshme arsimore të përbashkëta;<br />
rishqyrtimi i raportit mes arsimit të përgjithshëm dhe arsimit profesional në<br />
dobi të rritjes së përqindjes së mësimit të praktikës;
ishqyrtimi i planeve mësimore dhe shkarkimi i programeve mësimore, si<br />
dhe ridefinimi i qëllimeve në ato;<br />
rregullimi me dispozitat ligjore në fuqitë i problemeve, të cilat paraqiten<br />
rreth realizimit të mësimit të praktikës në ndërmarrjet dhe institucionet;<br />
rishqyrtimi i rrjetit të insitucioneve për arsim profesional;<br />
librat shkollorë si për lëndë të përgjithshme arsimore, ashtu edhe për lëndët<br />
profesionale-teorike.<br />
4.2.8. Arsimi gjimnazial<br />
Veçmë u tha se edhe arsimi bashkëkohor<br />
gjimnazial në mënyrë dominante<br />
do ta mbajë funksionin e vet<br />
tradicional të përgatitjes për studim<br />
të suksesshëm në arsimin e lartë, por<br />
njëkohësisht do ta zgjerojë funksionin<br />
e vet edhe të përgatitjes për një lloj<br />
pune të caktuar. Duke marrë parasysh<br />
këto dy funskione, ndërsa njëkohësisht<br />
edhe kërkesën që të plotësohen parimet<br />
e fleksibilitetit të sistemit të përgjithshëm<br />
arsimor, propozohet që arsimi<br />
gjimnazial të realizohet në dy tipe të<br />
gjimnazeve: gjimnaze të përgjithshme<br />
dhe gjimnaze profesionale.<br />
Gjimnazet profesionale propozohen<br />
vetëm si një mundësi për rritjen e<br />
fleksibilitetit të sistemit arsimor, por<br />
aplikimi i tyre kërkon caktimin e kriteriumeve<br />
të fuqishme për inkuadrimin<br />
e tyre në rrjetin e shkollave për arsim<br />
të mesëm, me qëllim që të sigurohen<br />
rezultate nga ky tip i gjimnazeve, e që<br />
të neutralizohen implikimet negative<br />
mbi tipet dhe llojet tjera të arsimit të<br />
mesëm. Gjimnazet profesionale parashihen<br />
si zgjidhje kompensimi për<br />
fizionimin e disa drejtimeve ekzistuese<br />
(kultura fizike, arsimi artistik) ose si<br />
plotësim i nevojave të mjediseve të vogla<br />
të caktuara për kalim më të madh të<br />
»<br />
»<br />
»<br />
Gjendja:<br />
Në Republikën e Maqedonisë arsimi gjimnazial<br />
organizohet në 43 shkolla të mesme<br />
publike, prej të cilave në 35 realizohet mësimi<br />
në gjuhën maqedonase, ndërsa në 8 në<br />
gjuhën shqipe dhe gjuhën maqedonase. Në<br />
dy shkolla ka paralele gjimnazi në gjuhën<br />
turke.<br />
Nga 43 shkollat e mesme, si gjimnaze janë<br />
organizuar vetëm 14 shkolla (9 në gjuhën<br />
maqedonase dhe 5 në gjuhën shqipe),<br />
ndërsa të tjerat janë shkolla të mesme profesionale,<br />
në të cilat janë formuar paralele<br />
gjimnazi.<br />
Përveç gjimnazeve ekzistuese publike në<br />
Republikën e Maqedonisë, arsimi gjimnazial<br />
realizohet edhe në 3 gjimnaze private në<br />
gjuhën maqedonase, shqipe, truke dhe angleze.<br />
Gjendja:<br />
Plani mësimor për arsimin gjimnazial është<br />
i përpiluar me lëndët e obligueshme dhe<br />
zgjedhore, programet e obligueshme zgjedhore<br />
dhe aktivitetet e projektit.<br />
Lëndët e obligueshme përfshijnë prej 82%<br />
nga fondi i përgjithshëm javor, gjegjësisht<br />
vjetor të orëve në vitin e parë, deri më 55%<br />
në vitin e katërt.<br />
Zgjedhja paraqitet në vitin e dytë me një<br />
lëndë zgjedhore, të cilën nxënësit e zgjedhin<br />
nga lista prej gjashtë lëndëve. Në vitin e tretë<br />
nxënësit kanë mundësi të përcaktohen për<br />
një nga fushat me dy kombinime të ofruara<br />
të lëndëve zgjedhore në secilën prej tyre:<br />
» fusha naturore-matematikore;<br />
» fusha gjuhësore-artistike;<br />
»<br />
fusha shoqërore-humaniste<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e arsimit të<br />
mesëm dhe pas të mesëm<br />
207<br />
III
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
208<br />
disa nga drejtimet ekzistuese (drejtimi<br />
ekonomiko-juridik dhe tregëtar, teknik<br />
etj.).<br />
Gjimnazet e përgjithshme duhet<br />
të përgatiten për kalim më të gjerë të<br />
maturantëve, ndaj të gjitha llojeve të<br />
arsimit të lartë, por njëkohësisht të sigurohet<br />
drejtim i nxënësve drejt fushave<br />
të caktuara shkencore. Për këtë shkak,<br />
struktura programore e gjimnazeve të<br />
përgjithshme do të jetë:<br />
<br />
<br />
program i përbashkët në vitin e<br />
parë dhe të dytë të të gjitha gjimnazeve;<br />
drejtimi i nxënësve në vitin e tretë<br />
në tre drejtimet akademike: shoqëroro-humaniste, gjuhësore-artistike dhe<br />
natyroro-matematikore.<br />
Me Konceptin e arsimit gjimnazial, do të precizohet raporti i lëndëve obliguese<br />
dhe zgjedhore në këto dy tipe të arsimit gjimnazial, si dhe programe adekuate<br />
studimi të arsimit të lartë, nga të cilat nxënësit që përfundojnë do të kenë<br />
parësi gjatë regjistrimit.<br />
Për zgjerimin e kalimit, për plotësimin e nevojave të posaçme të nxënësve të<br />
talentuar, ose për përgatitjen për punë të caktuar, gjimnazet e përgjithshme do të<br />
mund të ofrojnë lëndë fakultative në vëllim prej katër orëve në javë, duke filluar<br />
nga viti i dytë. Në këtë funksion mund të vihen edhe aktivitetet e projekteve dhe<br />
mësimi plotësues.<br />
Gjimnazet e përgjithshme, do të përfundojnë me maturë shtetërore, dhe<br />
provim përfundimtar, i cili do t’u sigurojë dalje në tregun e punës dhe kalim drejt<br />
arsimit të mesëm për të rritur.<br />
4.2.9. Arsimi pas i mesëm<br />
Funksioni i arsimit pas të mësëm<br />
nuk duhet të pësojë ndryshime të rëndësishme<br />
në raport me arsimin e deritanishëm<br />
socialist. Ky nivel i arsimit, i<br />
cili kërkon mbikëqyrje të thellë në teknologjinë,<br />
organizimin ose udhëheqjen<br />
e punës operative në prodhimtari ose<br />
shërbime, duhet të sigurojë aftësim<br />
më të thellë për punë. Për këtë shkak,<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
Gjendja:<br />
Përfundimi në arsimin gjimnazial sigurohet<br />
me dhënien e provimit përfundimtar, i cili e<br />
përfshin provimin e gjuhës amtare, një lëndë<br />
sipas zgjedhjes së nxënësit dhe puna indivuale<br />
e maturës, ose nga fushat më të gjera<br />
arsimore.<br />
Nga viti shkollor 2001/2002 deri në vitin<br />
shkollor 2003/2004 janë përgatitur programe<br />
të reja mësimore për të gjitha lëndët,<br />
të cilat i përmban Plani mësimor i arsimit<br />
gjimnazial.<br />
Paralelisht me inovimin e arsimit gjimnazial<br />
dhe përgatitja e programeve të reja mësimore,<br />
janë përgatitur edhe libra të rinj shkollorë<br />
për të gjitha lëndët e obligueshme dhe<br />
zgjedhore.<br />
Gjendja:<br />
Baza e organizimit të arsimit të specializuar<br />
në sistemin ekzistues u vërtetua shkalla V<br />
e ndërlikueshmërisë së numrit të caktuar të<br />
profesioneve në Nomenklaturën e vetme të<br />
profesioneve në ish-RSFJ. Për plotësimin e<br />
punës nga ana e ish-Entit pedagogjik u përgatit<br />
Koncepti për arsim të specializuar, me<br />
të cilin u definua funksioni dhe struktura<br />
programore.
me këtë arsim planifikohet marrja e<br />
kompetencave të ndërlikuara, miratimi<br />
i vendimeve operative dhe nivel më<br />
të lartë të përgjegjësisë personale dhe<br />
afariste (etika afariste). Me një fjalë, në<br />
këtë nivel finalizohet profesionalizmi<br />
më i lartë në punën e drejtëpërdrejtë<br />
operative.<br />
Varësisht nga përmbajtja dominante<br />
e punës së kuadrove nga ky nivel,<br />
arsimi i mesëm për të rritur mund<br />
të paraqitet në këto lloje 2 :<br />
<br />
<br />
<br />
specializimi teknologjik: arsimi pas i mesëm, i cili përgatit nxënës për operim<br />
me maqina komplekse teknologjike (prodhimtari procesore), ose mjete<br />
mobile operative (eskavatorë në xehtari, maqina të mëdha ndërtimore etj.);<br />
mbikëqyrje: arsimi pas i mesëm i cili përgatit për menaxhim të drejtpërdrejtë<br />
me ekzekutuesit në punën operative (prodhimtari dhe shërbime), i cili në<br />
ndarjen e punëve haset si menaxhment linear (punëtorë, mbikqyrës, shefa<br />
etj.);<br />
dy funksionet e mëparshme në zejtari janë bashkuar në pronarin e dyqanit të<br />
zejtarisë, i cili pas traditës së dëshmuar pozitive, paraqitet si mjeshtër i cili<br />
themelon dyqan, punëson ndihmës dhe pranon çirakë në trajnim. Ai i kryen<br />
punët më komplekse, gjegjësisht punët komplete prodhuese-shërbyese,<br />
duke përfshirë edhe mësimin e çirakëve. Për shkak të funskionit integrues<br />
dhe mënyrën e shkollimit të këtyre kuadrove, është e nevojshme që mjeshtri<br />
të trajtohet si lloj i posaçëm i arsimit pas të mesëm.<br />
Hyrja në arsimin pas të mesëm<br />
gjithnjë është pas përfundimit të arsimit<br />
të mesëm, adekuat dhe sipas rregullës,<br />
përvoja e caktuar e punës që do<br />
të definohet në çdo program arsimor<br />
individualisht.<br />
Vëllimi i programit për këtë lloj të<br />
arsimit do të dimensionohet në vëllim<br />
prej 400 deri më 800 orë mësimore të<br />
shpërndara në një ose dy vite shkollore.<br />
2 Në pjesë për trajnim inicor dhe të vazhdueshëm të kuadrove mësimore do të definohet<br />
arsimi i kuadrit instruktor për trajnim praktik në arsimin e mesëm, i cili, sipas shqyrtimit të<br />
këtij grupi, duhet të trajtohet në pjesën e arsimit të lartë profesional, që rekruton kuadro<br />
nga profile adekuate të arsimit të mesëm.<br />
»<br />
»<br />
1.<br />
2.<br />
3.<br />
4.<br />
5.<br />
»<br />
»<br />
Gjendja:<br />
Në varësi nga tipi, arsimi i specializuar zgjat<br />
prej 400 deri 900 orë.<br />
Në shkollat e mesme publike organizohet<br />
arsimi i specializuar në drejtimet që vijojnë<br />
dhe profilet arsimore (profesionet):<br />
Drejtimi hotelierik-turistik<br />
Drejtimi i ndërtimtarisë<br />
Drejtimi elektroteknik<br />
Drejtimi i komunikacionit<br />
Drejtimi i maqinerisë<br />
Gjendja:<br />
Për inkuadrimin e profilit arsimor në arsimin<br />
e specializuar është e nevojshme që kandidati<br />
të ketë mbaruar arsim trevjeçar ose<br />
katërvjeçar dhe përvojë adekuate në punë<br />
prej 2 deri më 5 vjetë.<br />
Sipas të dhënave që i disponojmë në Byronë<br />
për zhvillimin e arsimit, në vitin shkollor<br />
1999/2000, numri më i madh i vizitorëve në<br />
arsimin e specializuar regjistrohen në drejtimin<br />
e maqinerisë 105; elektroteknikë 33, komunikacion<br />
58, dhe hotelieri 24 ose gjithsejt<br />
224 vizitorë.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e arsimit të<br />
mesëm dhe pas të mesëm<br />
209<br />
III
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
210<br />
Në fushat e punës në të cilat definohen<br />
programet arsimore për arsim<br />
të mesëm për të rritur me hyrjen nga<br />
programet arsimore me kohëzgjatje<br />
trevjeçare dhe katërvjeçare, plani mësimor<br />
për arsim të mesëm për të rritur<br />
programohet në kohëzgjatje nga një vit<br />
shkollor me atë që kandidatë me arsim<br />
të mesëm trevjeçar definohet provimi<br />
diferencial si pjesë përbërëse e planit<br />
mësimor.<br />
Për programet arsimore të cilat<br />
parashohin inkuadrimin vetëm të kandidatëve<br />
me arsim paraprak trevjeçar dhe për arsimin e mesëm për të rritur për<br />
mjeshtër, pani mësimor definohet në vëllim prej dy viteve. Kandidatët me praksë<br />
adekuate mund të llogarisin pranimin prej 30% të kohës së paraparë për praksë<br />
specialistike.<br />
Pjesa kryesore nga plani dhe programi është definimi i saktë i standardeve<br />
të punës të shprehura nëpërmjet kompetencave kryesore, të cilat duhet të<br />
fitohen dhe të cilat janë bazë për kontrollin e aftësisë për atë nivel të punës së<br />
ndërlikuar.<br />
Nga ana tjetër, përmbajtjet e programeve duhet të disejnohen me modul, që<br />
një pjesë nga modulet të mund të pranohen si kredi në kalimin nga ky nivel në nivelin<br />
e arsimit të lartë profesional. Struktura programore e arsimit pas të mesëm<br />
do të përmbajë standarde të përgjithshme arsimore, baza të thella teorike profesionale<br />
për të gjitha programet arsimore nga lloji dhe fusha e caktuar e punës<br />
dhe disiplinat e posaçme të profiluara, nga të cilat një pjesë është e obligueshme<br />
për programin arsimor, ndërsa një pjesë duhet të jetë zgjedhore.<br />
<br />
<br />
<br />
Në standardin e përgjithshëm arsimor duhet të vendosen këto disiplina:<br />
komunikimi afarist<br />
etika afariste dhe<br />
menaxhimi dhe instruimi andragogjik.<br />
Arsimi pas i mesëm duhet të përfundojë<br />
me fitimin e diplomës pas<br />
provimit të dhënë paraprak specialistik<br />
para komisionit adekuat të jashtëm,<br />
ku do të participojnë të interesuar adekuat,<br />
para së gjithash përfaqësues të<br />
punëdhënësve.<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
Gjendja:<br />
Regjistrimi i vizitorëve në arsimin e specializuar<br />
bëhet në disa mënyra: nëpërmjet<br />
konkursit të shpallur të rregullt në shtypin<br />
e ditës në fillim të vitit shkollor, nëpërmjet<br />
shpalljes në marrëveshje me ndërmarrjen<br />
(shoqatat tregtare), e në disa institucione<br />
arsimore regjistrimi bëhet gjatë gjithë vitit<br />
shkollor.<br />
Arsimin e specializuar vizitorët e arrijnë me<br />
dhënien e provimit. Lartësia e çmimit të<br />
regjistrimit në programet për arsim të specializuar<br />
dhe dhënien e provimit e cakton<br />
vetë shkolla.<br />
Gjendja:<br />
Me përfundimin e arsimit të specializuar,<br />
kandidatët marrin çertifikatë për arsim të<br />
kryer specializimi nga profili/drejtimi.<br />
Në shkollat publike ka libër kryesor të specializimit<br />
dhe çertifikatë për arsim të kryer<br />
specializimi.<br />
Mënyra dhe vëzhgimi i suksesit të arritjes<br />
realizohet nëpërmjet kontrollit të diturisë me<br />
dhënien e provimit. Vëzhgimin e arritjeve e<br />
kryejnë arsimtarët dhe trajnuesit.
Arsimi pas i mesëm, si dhe llojet tjera të arsimit të mesëm mund të organizohen<br />
në institucione publike por edhe private arsimore, të cilat i plotësojnë normativat<br />
për realizimin e programit, veçanërisht normativave për kuadër adekuat<br />
të specializuar.<br />
Për realizim cilësor të këtij lloji të arsimit është i nevojshëm kuadri arsimor,<br />
krahas përvojës teorike dhe praktike nga fusha e specializimit, të posedojë arsim<br />
adekuat andragogjik, pedagogjiko-psikologjik dhe metodik për punë me pjesëmarrës<br />
të rritur në trajnim.<br />
4.2.10. Arsimi i mesëm artistik<br />
Karakteristikat e arsimit të mesëm<br />
artistik është nevoja nga vazhdimësia<br />
e aftësive të posaçme të shprehura që<br />
nga arsimi fillor dhe vazhdimi i zhvillimit<br />
të atyre aftësive qoftë gjatë punës<br />
me arsim të kryer të mesëm artistik, e<br />
veçanërisht me vazhdimin e arsimit<br />
artistik në nivel më të lartë arsimor. Po<br />
ashtu, te numri më i madh i programe-<br />
ve arsimore të këtij lloji ka shkallë të lartë të integrimit të teorisë dhe praksës<br />
profesionale që do të vijë në shprehje te cili program arsimor në veçanti.<br />
Për këtë shkak, parashihet që për këtë lloj të arsimit të sigurohet hapësirë<br />
prej rreth 30% nga koha e përgjithshme për arsimin e përgjithshëm si zhvillim i<br />
mëtejshëm i kulturës së përgjithshme dhe krjimin e bazave më të gjera për arsim<br />
profesional, derisa shpërndarja e kohës tjetër prej 70% të kohës së përgjithshme,<br />
si dhe mundësia e inkorporimit prej 20% nga programi në nivel institucional,<br />
do të kryhet për secilën nga artet, bil edhe për secilin program arsimor në veçanti<br />
me konceptin për këtë lloj të arsimit.<br />
Si edhe në rastin e arsimit të mesëm teknik edhe për arsimin e mesëm artistik<br />
do të përpunohet Koncepcioni i gjimnazeve artistike, me funksion parësor që<br />
të sigurojnë kalim më adekuat dhe më të gjerë të këtij lloji të arsimit drejt arsimit<br />
të lartë.<br />
Për hyrje në këtë lloj të arsimit, përveç arsimit të përfunduar fillor, kryhet<br />
kontrolli i paradispozitave për artin e caktuar, ndërsa për artin muzikor në pjesën<br />
instrumentale është i nevojshëm asrimi paraprak muzikor fillor.<br />
Nxënësit e arsimit të mesëm muzikor , në fund të arsimimit muzikor, do t`i<br />
nënshtrohen provimit përfundimtar.<br />
Arsimi i mesëm artistik organizohet në kuadër të shkollave të mesme<br />
muzikore ose në shkollat private artistike, të cilat i plotësojnë standardet e nevojshme<br />
dhe do të akreditohen nga ana e Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës.<br />
»<br />
»<br />
Gjendja:<br />
Në R.Maqedonisë ekzistojnë 6 institucione<br />
për arsim të mesëm artistik.<br />
Për regjistrim në këtë lloj të arsimit, përveç<br />
shkollës së përfunduar fillore, bëhet kontrolli<br />
i paradispozitave për aftësi të caktuar,<br />
ndërsa për artin e muzikës, në pjesën instrumentale,<br />
është e nevojshme që të kenë të<br />
kryer arsim fillor muzikor.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e arsimit të<br />
mesëm dhe pas të mesëm<br />
211<br />
III
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
212<br />
4.2.11. Arsimi i mesëm për nxënës me nevoja të posaçme arsimore<br />
Me inkuadrimin në procesin arsimor të nxënësve me nevoja të posaçme,<br />
lehtësohet zhvillimi i tyre, aktualizohen potencialet e tyre dhe aftësohen për<br />
inkuadrim në shoqëri, e me këtë kontribuohet në cilësinë e jetës së tyre. Gjatë<br />
dhjetë viteve të fundit, mjeksia, psikologjia dhe sociologjia erdhën në njohuri të<br />
reja për atë se si t’u lehtësohet dhe shpejtohet zhvillimi nxënësve me nevoja të<br />
posaçme. Por kjo, kërkon ndryshime në Koncepcioin për arsim të nxënësve me<br />
nevoja të posaçme.<br />
Nxënësit me nevoja të posaçme arsimore paraqesin grup shumë heterogjen<br />
të rinjve, të cilët për t’i plotësuar të drejtat dhe liritë e tyre duhet të jenë, para<br />
së gjithash, të pranuar dhe të kuptuar nga të tjerët. Ata kanë nevojë nga qasja<br />
indivudale, programe të adaptuara ose të posaçme të mësuarit. Për këtë janë<br />
të nevojshme specialistë për përpunimin, realizimin dhe vlerësimin e arsimit të<br />
nxënësve me nevoja të posaçme.<br />
Llojet dhe shkallët e ndryshme të nevojave të veçantë kërkojnë arsimtar<br />
dhe defektolog adekuat të aftë, të cilët janë posaçërisht të edukar për arsimin e<br />
nxënësve, të cilët kanë nevoja të tilla. Programet dhe mënyrat e realizimit të tyre<br />
duhet t’i kenë parasysh nevojat e tyre që në atë mënyrë programi ekzistues të<br />
adaptohet në nevojat e posaçme në fazën e realizimit ose edukimi zbatohet sipas<br />
programit të adaptuar. Nevojat e posaçme plotësohen me mësim plotësues dhe<br />
forma të tjera të ndihmës gjatë mësimit.<br />
Sot janë prezente qëndrimet për inkuadrimin e nxënësve me nevoja të posaçme<br />
në institucionet e rregullta për arsim të mesëm dhe arsim pas të mesëm<br />
për të rritur. Rekomandohet që nxënësit me nevoja të posaçme, ku është e mundur<br />
ta fitojnë arsimin e vet, bashkë me moshatarët e tyre në institucionet e rregullta<br />
për arsim të mesëm. Për një pjesë të nxënësve me nevoja më të vështira<br />
zhvillimore ende mbetet mundësia për arsimin në shkolla ose paralele të posaçme<br />
në shkollat e rregullta të mesme me ndihmën e programeve dhe formave të<br />
posaçme të edukimit. Gjatë kësaj, shkollat ose paralelet e posaçme dallohen nga<br />
shkollat e rregullta sipas paisjes, të punësuarve profesional dhe sipas numrit të<br />
nxënësve në paralele. Në institucionet e rregullta për arsim të mesëm duhet të<br />
mundësohet ndikimi aktiv i nxënësit me nevoja të posaçme, e jo vetëm prezenca<br />
e tij fizike në paralele.<br />
Numri më i madh është i nxënësve me nevoja të posaçme të cilëve vështirësitë<br />
u janë shprehur më pak. Ato janë fëmijët me vështirësi gjatë mësimit. Atyre u<br />
nevojitet vetëm ndihmë plotësuese gjatë mësimit që mund të arrihet me mësim<br />
të individualizuar. Ata e ndjekin shkollën me nxënësit e tjerë dhe shumë shpesh<br />
trajtohen në mënyrë joadekuate. Shkaku kryesor për këtë është numri i madh i<br />
nxënësve në paralele dhe aftësia joadekuate e arsimtarëve për t’i njohur dhe për<br />
punë me nxënës të tillë, si dhe sipas nevojës për bashkëpunim me defektologun.
Arsimtari përgjigjet për të gjithë nxënësit<br />
në paralele, e prandaj duhet të jetë<br />
i përgatitur dhe i aftë për bashkëpunim<br />
me defektologun, psikologun dhe prindërit<br />
e fëmijëve me nevoja të posaçme.<br />
Në vendet e zhvilluara vendoset praktika<br />
e specializimit pasdiplomik të arsimtarëve<br />
për punë me nxënës me nevoja<br />
të posaçme.<br />
Që të jetë i mundur inkuadrimi i<br />
nxënësve me nevoja të posaçme në institucionin<br />
për arsim të mesëm, është<br />
e nevojshme udhëheqja e dokumentacionit<br />
të plotë, mga identifikimi i parë<br />
i nevojave të posaçme deri te procedurat<br />
zbatuese arsimore dhe reultatet<br />
e vëzhgimit. Në vendet tjera u tregua i<br />
dobishëm funksioni i personit-koordinator,<br />
i cili bashkëpunon me arsimtarin<br />
dhe udhëheqësin e shkollës. Defektologu<br />
mendohet së është më mirë i aftësuar<br />
për këtë.<br />
Bashkëpunimi me arsimtarët dhe<br />
defektologët duhet të realizohet në të<br />
gjitha komponentat e ndihmës: gjatë<br />
identifikimit të nevojave të posaçme<br />
të nxënësve, gjatë përpunimit të programeve<br />
të adaptuara dhe zgjedhjes<br />
së procedurave për mësimit gjatë realizimit<br />
të mësimit individual, vlerësimi<br />
i programit të realizuar dhe avancimi i<br />
nxënësit, si dhe gjatë vendosjes të formave<br />
plotësuese të mësimit. Ky model<br />
i orientimit të nxënësve me nevoja të<br />
posaçme, i cili realizohet me punë ekipore<br />
të ekspertëve brenda dhe jashtë<br />
shkollës.<br />
Hulumtimet e reja në fushën e<br />
inkuadrimit të nxënësve me nevoja të<br />
posaçme në institucionet e rregullta për<br />
arsim të mesëm i identifikojnë çështjet<br />
Gjendja:<br />
» Në R.Maqedonisë ekzistojnë katër institucione<br />
të mesme të posaçme profesionale,<br />
në të cilat aftësohen nxënësit me nevoja të<br />
posaçme arsimore (nxënës me pengesa në<br />
zhvillimin psikofizik, nxënës me të dëgjuar të<br />
dëmtuar dhe nxënës me shikim të dëmtuar.)<br />
» Institucionet e paisura dhe të përgatitura me<br />
hapësirë, materiale dhe teknikë ofrojnë shërbime<br />
të ndryshme për nxënësit me nevoja të<br />
posaçme arsimore. Përveç kuadrit ekzistues<br />
profesional në vetë shkollën, sigurohet edhe<br />
ndihmë plotësuese nga arsimtarë plotësues<br />
dhe persona profesionalë nga profile të<br />
ndryshme të cilët ofrojnë ndihmë plotësuese<br />
specifike profesionale.<br />
» Inkuadrimi i nxënësve me nevoja të posaçme<br />
arsimore në institucionet për arsim të<br />
mesëm profesional është rastësisht, pa kurrfarë<br />
ndihme e organizuar profesionale nga<br />
institucione relevante. Suksesi i nxënësve të<br />
kyçur në klasat e rregullta është determinuar<br />
prej më shuëm aktorëve.<br />
Gjendja:<br />
» Programet për këtë lloj të arsimit përpunohen<br />
me adaptimin e planit dhe programeve<br />
për aftësim profesional për punë dhe arsim<br />
të mesëm profesional duke marrë parasysh<br />
specifikat e llojit dhe shkallës së trajnimit<br />
dhe obligimeve të punës, në kuadër të profilit<br />
adekuat arsimot ku ata do të mund të<br />
angazhohen.<br />
» Planet dhe programet mësimore sigurojnë<br />
aftësim profesional dhe arsim profesional në<br />
kohëzgjatje prej tre viteve, me çka mundësohet<br />
kalim i papenguar vertikal deri te institucionet<br />
e larta arsimore.<br />
» Mësimi për nxënësit me nevoja të posaçme<br />
arsimore në institucionet e posaçme për<br />
arsim të mesëm profesional e realizojnë arsimtarët<br />
të cilët i plotësojnë normativat sipas<br />
ligjit për arsim të mesëm.<br />
»<br />
Përmbajtjet edukativ-arsimore, dallohen sipas<br />
vëllimit dhe sipas thellësisë në varësi nga<br />
lloji dhe shkalla e hendikepit. Në përgjithësi,<br />
përmbajtjet janë grupuar në këto fusha:<br />
arsimi i përgjithshëm, arsimi profesional,<br />
mësimi praktik, aktivitete të obligueshme,<br />
aktivitete projektive.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e arsimit të<br />
mesëm dhe pas të mesëm<br />
213<br />
III
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
214<br />
më të rëndësishme për inkuadrim të suksesshëm: përsosja e përhershme profesionale<br />
i arsimtarëve dhe personave tjerë profesional në shkollë (pedagogu,<br />
psikologu, mjeku); harmonizimi i aktiviteteve të personave të cilët punojnë me<br />
nxënësit me nevoja të posaçme; programimi i punës me secilin nxënës; akomodimi<br />
i hapësirës sipas nevojave të nxënësve.<br />
Përveç materialeve që mungojnë, problem tjetër paraqesin barrierat arkitektonike<br />
dhe mosfunksionimi i ndërtesa shkollore, që e vështirëson lëvizjen e<br />
nxënësve me probleme fizike. Numri i nxënësve në paralelet është tepër i madh.<br />
Mungojnë programe adekuate, si dhe paisje adekuate.<br />
Nga supozimet kadrovike më të rëndësishëm janë arsimtarët e edukuar, të<br />
cilët në bashkëpunim me defektologun duhet të gjejnë zgjidhje për zhvillim optimal<br />
të nxënësve dhe në mënyrë adekuate të bashkëpunojnë me prindërit. Janë<br />
të pakët edhe personat adekuat të cilët janë edukuar në mënyrë të posaçme për<br />
punë me nxënësit me nevoja të posaçme.<br />
Për shkak të asaj që përmendëm propozohen masa për avancimin e edukimit<br />
dhe punës me nxënësit me nevoja të posaçme:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
miratimi i ligjeve lidhur me problemin e nxënësve me nevoja të posaçme (në<br />
kuadër të cilave rregullohet edhe problematika e arsimit);<br />
përpunimi i planit për zhvillim të rrjetit të institucioneve për arsim të mesëm,<br />
i cili do t’i plotësojë nevojat e nxënësve me nevoja të posaçme;<br />
sigurimi i standardeve adekuate arsimore, para së gjithash në pikëpamke të<br />
numrit të nxënësve në paralele, kushtet e hapësirës, mjetet mësimore dhe<br />
paisja shkollore dhe kushtet e posaçme për punë krijuese;<br />
përpunimi i programeve të adaptuara dhe të posaçme për arsimin e nxënësve<br />
me nevoja të posaçme, të cilat do të sigurojnë lidhshmëri të arsimit<br />
me tregun e punës;<br />
sigurimi i sistemit të inkuadrimit të personave të rritur me nevoja të posaçme,<br />
rikualifikimi i tyre adekuat dhe kualifikim plotwsues sipas aftësive të<br />
tjera dhe nevojave të tregut të punës;<br />
sigurimi i mundësisë për zotërimin e një pjese të programit me anë të kursit,<br />
për fushën e njëjtë të punës, si dhe për kalimin vertikal, por edhe për kthimin<br />
e nxënësve në programin e shkallës më të ulët, nëse për këtë shfaqet<br />
nevoja;<br />
sigurimi i kuadrit adekuat arsimor, sipas llojit të nevojave të posaçme, si për<br />
lëndët e përgjithshme ashtu edhe për ato profesionale dhe mësimi i praktikës<br />
dhe përsosja e tyre për punë me nxënës me nevoja të posaçme dhe për<br />
bashkëpunim me prindërit;<br />
kompletimi dhe përsosja e ekipeve profesioniste në institucionet për arsim<br />
të mesëm;
sigurimi i kushteve për përsosje të përhershme të planeve dhe programeve<br />
mësimore, modernizimi dhe adaptimi i tyre, në veçanti të lëndëve profesionale<br />
dhe mësimit të praktikës, sipas nevojave të ekonomisë dhe veprimtarive<br />
shërbyese;<br />
sigurimi i sistemit mirë të vendosur për vlerësim të: programeve, organizimi i<br />
mësimit, format dhe metodat e punës me nxënësit për shkak të ndërmarrjes<br />
së masave nëse paraqiten probleme në sjelljen dhe avancimin zhvillimor<br />
të nxënësve me nevoja të posaçme, si individualisht ashtu edhe edhe për<br />
paralelen në tërësi.<br />
Do të thotë në këtë nënsistem duhet të respektohet parimi i miratimit të filozofisë<br />
së arsimit të nxënësve me nevoja të posaçme, me të cilin realizohet e drejta<br />
e barabartë e arsimit të adaptuar ndaj mundësive të secilit individ, krijimin e<br />
shkollave sipas nevojave të nxënësve.<br />
4.2.12. Arsimi i mesëm për nxënës të talentuar<br />
Puna e organizuar dhe e programuar me nxënësit e talentuar nga arsimi i<br />
mesëm, në kuadër të përpjekjeve të përgjithshme që secili nxënës në sistemin<br />
edukativo-arsimor t’i zhvillojë aftësitë e veta për arsim dhe punë të mëtejshme,<br />
ka detyrë specifike që të kontribuojë për formimin e ekspertëve dhe artistëve<br />
më të mirë, të cilët do të bëhen krijuesit<br />
e vlerave të reja në fushën e shkencës,<br />
teknologjisë, kulturës dhe artit.<br />
Duke u nisur nga qëllimi i caktuar<br />
përfundimtar, përcaktohen sistemet,<br />
koncepti, programet dhe format<br />
e punës me nxënës të talentuar. Puna<br />
edukativo-arsimore me këta nxënës<br />
duhet t’i plotësojë nevojat dhe intereset<br />
e tyre specifike dhe t’i respektojnë<br />
nevojat shoqërore nga kuadro ekspertësh<br />
në fusha të ndryshme.<br />
Në kuadër të arsimit të mesëm në<br />
mënyrë sistemore duhet të punohet<br />
në zbulimin e nxënësve të talentuar<br />
nga fusha të caktuara, vëzhgimi dhe<br />
pranimi i nxënësve të tillë nga shkolla fillore, në bazë të dosjes për zhvillimin e<br />
këtyre nxënësve, që (duhet ta) udhëheqë shkollën fillore. Në sistemin e zbulimit<br />
të nxënësve të talentuar duhet të inkuadrohen arsimtarët adekuatë (secili në fushën<br />
e tij), udhëheqësit e paraleleve, shërbimet pedagogjiko-psikologjike dhe<br />
qendrat shkollore për informim dhe orientim profesional të nxënësve, në bazë<br />
»<br />
Gjendja:<br />
Në Republikën e Maqedonisë, përpjekja e<br />
parë për vendosjen e një aktiviteti me plan,<br />
sistemor dhe afatgjatë, i cili përfshin identifikimin,<br />
orientimin dhe vëzhgimin e nxënësve<br />
të talentuar, është bërë në vitin 1987/88 nga<br />
ana e shërbimit për orientim profesional pranë<br />
Entit për punësim në Manastir (Vojnovski,<br />
P., 1989). Në fazen e parë nga ky proekt afatgjatë,<br />
u përfshinë 341 nxënës nga klasa e<br />
tetë... nga të gjitha shkollat fillore në qytet<br />
dhe fshatrat në komunën e Manastirit, prej<br />
të cilëve pedagogët e shkollave kanë propozuar<br />
169 si nxënës të talentuar potencial,<br />
ndërsa pas kontrollit plotësues më kompleks<br />
me instrumente psikologjike janë veçuar 15<br />
nxënës me rezultate të shkëlqyeshme mbi<br />
mesataren.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e arsimit të<br />
mesëm dhe pas të mesëm<br />
215<br />
III
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
216<br />
të metodologjisë të posaçme të përgatitur.<br />
Në institucionet arsimore duhet të<br />
organizohen forma adekuate të punës<br />
me këta nxënës dhe t’u mundësohet<br />
inkuadrimi në format ndërshkollore<br />
dhe jashtëshkollore të punës.<br />
Gjatë programimit të punës me<br />
nxënës të talentuar duhet të kihet parasysh<br />
se orientimi themelor në programet<br />
është se si të mësohet, si të vihet<br />
deri te njohuritë, se sa nga ajo çfarë të<br />
mësohet. Prej këtu del se programet<br />
duhet të jenë fleksibile, të mundësojnë<br />
adaptimin e shpejtë dhe inkorporimin<br />
e ndryshimeve pa procedura të ndërlikuara<br />
administrative. Gjatë përpilimit<br />
të programeve niset nga njohuria për<br />
aftësitë, zhvillimin dhe interesimin e<br />
nxënësve, kushtet materialo-teknike<br />
dhe kadrovike në shkollë.<br />
Përmbajtjet për punë me nxënësit<br />
e talentuar mund të paraqesë zgjerimin<br />
ose thellimin e përmbajtjeve nga mësimi<br />
i rregullt, përmbajtjet interdisiplina-<br />
Gjendja:<br />
Për nxënësit janë përpunuar kartela të identifikimit,<br />
të cilat japin informata për: prejadrhjen<br />
sociale, kushtet e jetës, informimin<br />
për mundësitë për shkollim të mëtejshëm,<br />
interesin profesional, kohën e lirë etj.<br />
Këtyre nxënësve u rekomandohen Qendrat<br />
për arsim të mesëm, si parësore për regjistrim.<br />
në kuadër të projektit, identifikimi kryhet me<br />
instrumente psikologjike, të cilat japin diagnozë<br />
në 3 statuse: konjuktiv, emocional<br />
konativ dhe shëndetësor. Kriteriumi i talentit<br />
në projekt ka qenë superioriteti intelektual i<br />
nxënësve, i definuar si arritje mbi mesataren<br />
(M+1SD) në tetet e intelegjencës së përgjithshme<br />
dhe aftësitë e veçanta intelektuale.<br />
Rezultatet nga testet tjera janë përdorur për<br />
këshillime me orientimin profesional të nxënësve<br />
të talentuar dhe kontrolli i zhvillimit të<br />
tyre të përgjithshëm profesional.<br />
Në Republikën e Maqedonisë është bërë<br />
hulumtim në shkollat fillore dhe e njëjta ka<br />
treguar se akcelaracioni shkollor praktikohet<br />
jo shumë, si një nga format e zhvillimit të<br />
shpejtë të nxënësve të talentuar. Është praktikuar<br />
në mjediset shumë të zhvilluara të<br />
qyteteve. Kjo do të thotë se kjo formë, edhe<br />
krahas legjitimitetit të saj ligjor, në praktikë<br />
ende nuk po realizohet.<br />
re, përmbajtje të veçanta fakultative, projekte hulumtuese etj. Gjatë zgjedhjes së<br />
përmbajtjeve, theksi duhet vënë përmbajtjeve bashkëkohore, teorive shkencore,<br />
eksperimenteve, problemeve të jashtme etj.<br />
Theks më të madh në programet për punë duhet vënë mbi metodat dhe format<br />
e punës. Ato duhet të jenë fleksibile, të mos shkojnë drejt diturive të gatshme,<br />
por drejt: aftësimit për mësim individual dhe për shfrytëzimin e informatave;<br />
zhvillimin e aftësive për identifikimin, definimin e problemeve, formimin e metodave,<br />
shkathtësive dhe procedurave për ardhjen deri te njohuritë dhe zgjidhjet e<br />
reja; zhvillimin e aftësive divergjente; nxitjen e kërshërisë dhe fantazisë.<br />
Programet për punë me nxënësit e talentuar duhet t’i përgatisë institucioni<br />
arsimor në bashkëpunim me institucionet adekuate profesionale dhe shkencore,<br />
sipas standardeve të miratuara për programimin e tyre (që i përgatitë Byroja për<br />
Zhvillim të Arsimit).<br />
Organizata e punës me nxënës të talentuar duhet të jetë e degëzuar dhe të<br />
mundësojë që në mënyra të ndryshme të kultivohet talenti.<br />
Puna e organizuar me nxënësit e talentuar në shkollë duhet të realizohet<br />
nëpër:<br />
»<br />
»<br />
»
mësimin e rregullt, me anë të individualizmit,<br />
gjegjësisht puna e<br />
diferencuar me aftësi të theksuara;<br />
mësimi në grup, me grupe nxënësish<br />
të formuara veçmas (10-15)<br />
përafërisht me dijeni, aftësi dhe<br />
interesim të njëjtë;<br />
aktivitete të lira shkencorohulumtuese<br />
dhe kulturoroartistike<br />
të nxënësve, me anë të individualizmit<br />
të punës, gjatë së cilës nxënësit<br />
do të drejtohen nga aktivitete<br />
më të ndërlikuara;<br />
mësim konsultativ për nxënës të<br />
talentuar që dëshirojnë të përparojnë<br />
më shpejtë;<br />
paralele, shkolla ose paralele<br />
ndërshkollore të specializuara,<br />
për nxënës të talentuar në fusha të<br />
caktuara;<br />
inkuadrimi i nxënësve në forma të<br />
specializuara ndërshkollore për<br />
punë me nxënës të talentuar, siç janë: shkolla verore dhe dimërore, gara,<br />
takime, seminare, tribuna, konkurse, aktivitete hulumtuese etj.<br />
Me nxënësit e telantuar duhet të punojnë arsimtarët më të mirë dhe më të<br />
interesuar, të cilët vetë duhet të jenë inovativ. Përveç arsimtarëve të rregullt në<br />
shkollë, në varësi nga lloji i talentit dhe formave të punës, në punë me nxënësit<br />
e talentuar duhet të inkuadrohen edhe ekspertë nga shkenca, ekonomia, artistë,<br />
studentë etj.<br />
4.2.13. Arsimi i mesëm dhe pas i mesëm<br />
Gjendja:<br />
» arsimimi i të rriturve në mënyrë sistemore<br />
është shumë pak i rregulluar;<br />
» nuk janë vërtetuar sa duhet kompetencat<br />
dhe përgjegjësistë për rajone të caktuara për<br />
arsimin e të rriturve (jokufizimi i ingerencave<br />
të shtetit dhe organeve të vetëqeverisjes lokale,<br />
punëdhënësve dhe të punësuarit dhe<br />
partnerët social);<br />
» nuk ka organe të organizuara përfaqësuesish<br />
të punëtorëve, të papunësuar (këshilla,<br />
komisione, agjenci);<br />
» rregullative ekzistuese është jo e plotë;<br />
» në pikëpmaje të financimit, pjesa nga buxheti<br />
është minimale;<br />
» nuk ekzistojnë burime saktë të precizuara e<br />
as burime tjera të financimit (stipendione,<br />
pagesa nga sindikata etj);<br />
» nuk ka sistem të organizuar adekuat të aftësimit<br />
të kuadrove dhe përsosja e bartësve<br />
të arsimit të të rriturve;<br />
» mungojnë forma moderne organizative të arsimit<br />
për të rritur (arsimi nga largësia, arsimi<br />
multimedial, arsimi sipas moduleve etj.);<br />
»<br />
mungon hapësira adekuate dhe paisja moderne<br />
mësimore për realizimin e programit<br />
arsimor.<br />
Rrjedhat bashkëkohore të globalizimit, shoqërimi dhe partneriteti, e<br />
ndryshojnë raportin e faktorëve të caktuar në ekonomi. Lartësia e mëditjeve të<br />
punëtorëve tëfabrikave luan rol të vogël në kuadër të konkurrencës botërore, e<br />
rol më të rëndësishëm luan prodhimtaria, cilësia, disejni, inovimi dhe marketingu.<br />
Do të thotë, pjesëmarrja e lëndëve të para është shumë e vogël, ndërsa më e<br />
madhe është pjesëmarrja e diturisë në prodhimtarinë industriale.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e arsimit të<br />
mesëm dhe pas të mesëm<br />
217<br />
III
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
218<br />
Oferta arsimore e institucioneve për arsim të mesëm dhe arsim pas të mesëm,<br />
më shpesh nuk është e bazuar në nevojat e vërteta të firmave, e prandaj<br />
edhe nuk ka mundur të japë efekte adekuate. Arsimi si funksion në ndërmarrje<br />
është organizuar dhe vepron individualisht dhe si i pavarur nga funksioni kadrovik<br />
dhe jo aq i integruar në konceptin për zhvillimin e kuadrove, duke përfshirë<br />
edhe avancimin. Mund të thuhet se para nesh gjenden obligime me përgjegjësi<br />
dhe të ndërlikuara të hapjes së vendit tonë ndaj botës dhe adapatimi i ekonomisë<br />
dhe kërkesave të tregut të punës. Arsimi është rrugë e ndryshimeve thelbësore<br />
dhe kjo duhet të luajë rol të rëndësishëm në proceset e adaptimit.<br />
Gjatë kësaj, arsimimi i të rriturve nuk mund të konceptohet për ndonjë të<br />
kaluar, por për kohë të ardhshme. Përveç sistemit të shkollës ose arsimit formal,<br />
rol parësor duhet të ketë edhe arsimim joformal, jashtëshkollor.<br />
Arsimi joformal i të rriturve, në kuptim bashkëkohor, do të mbështetet më<br />
shumë në nevojat universale të njeriut. Rritja e rëndësisë së arsimit joformal<br />
duhet të jetë në raport proporcional me rritjen e rëndësisë të aftësisë së vërtetë<br />
të punës.<br />
Arsimi i të rriturve është instrument<br />
i rëndësishëm i transformimit<br />
social të shoqërisë. Kjo ka rëndësi të<br />
madhe për zhvillimin dhe demokratizimin<br />
e shoqërisë dhe paraqet bazë<br />
për zhvillim ekonomik, lëvizshmëri të<br />
fuqisë së punës dhe mjet për integrim<br />
në rrjedhat ndërkombëtare ekonomike.<br />
Si veprimtari, arsimi i të rriturve duhet<br />
të realizohet në bashkëpunim me shtetin,<br />
tregun e punës, individët dhe aktorët<br />
tjerë.<br />
Drejtimet kryesore të zhvillimit të<br />
arsimit për të rritur duhet të kahëzohen<br />
drejt realizimit të konceptit të arsimit<br />
të përjetshëm dhe drejt krijimit të kushteve<br />
për avancim të konceptit të shoqërisë<br />
që mëson. Qëllimi kryesor është<br />
krijimi i sistemit plural, fleksibil dhe demokratik<br />
të arsimit, i cili do të jetë i hapur<br />
për të gjithë, pa dallim të moshës<br />
dhe i cili do të mundësojë të mësuarit<br />
dhe fitimin e diturive dhe kompetencave<br />
për të gjitha fushat e jetës dhe punës<br />
(teknologji të reja, zhvillim profesional,<br />
Gjendja:<br />
» mungon hapësira adekuate dhe paisja moderne<br />
mësimore për realizimin e programeve<br />
arsimore.<br />
» arsimi profesional, në parim, nuk është i lidhur<br />
për tregun e punës e prandaj edhe nuk ka<br />
planifikim të strukturës, e as nevoja të shprehura<br />
për kuadër i cili duhet të arsimohet.<br />
» në arsimin profesional, kur kryhet arsimimi,<br />
kualifikimi plotësues, rikualifikimi, vend të<br />
posaçëm merrë mësimi praktik i cili duhet<br />
të realizohet në ndërmarrjet, kur përveç fitimit<br />
të diturive dhe shkathtësive më të nevojshme<br />
profesionale, vizitorët specializohen<br />
dhe akomodohen në kushte reale të punës;<br />
» standardet ekzistuese të diturisë nuk janë<br />
harmonizuar me standardet e diturisë së<br />
vendeve të zhvilluara, para së gjithash me<br />
vendet e UE.<br />
» institucionet arsimore të cilat merren me arsimin<br />
profesional nuk janë të paisura me mjete<br />
adekuate mësimore të cilat do të mundësonin<br />
fitimin e liçencës.<br />
» nuk ka zgjidhje sistemore me të cilat do të<br />
rriten dhe motivohet arsimi i të rriturve dhe<br />
në këtë mënyrë të krijohen mundësi më të<br />
mëdha për punësim.<br />
»<br />
në arsimin e të rriturve nuk janë inkuaduar<br />
realizuesit nga ekonomia, e as nuk janë të<br />
motivuar që të inkuadrohen.
zhvillim i proceseve demokratike) participimi social, kultura qytetare, ngritja e<br />
cilësisë së jetës, ruajtja e rrethinës, avancimi i jetës familjare, koha e lirë, jeta në<br />
pleqëri etj.)<br />
Duke i patur parasysh situatën e dhënë në kornizat më globale, duhet të<br />
bëhen përpjekje për ndryshime të situatës dhe zhvillimit të mëtejshëm të arsimit<br />
të mesëm për të rritur dhe atë:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
krijimi i mundsive për qasje më të mirë në arsimin cilësor yë të rriturve nëpërmjet<br />
hapjes së shkollave të rregullta për të rritur, akomodimi i tyre programor<br />
dhe organizativ i nevojave të rriturve, krijimi i programeve dhe moduleve të<br />
arsimit dhe aftësimit profesional;<br />
forcimi i funksionit arsimor i ndërmarrjeve dhe zhvillimi i mundësive për<br />
mësim në vendin e punës;<br />
formimi i intitucioneve dhe organizatave të reja për arsimin e të rriturve (qendra<br />
rajonale-ndërkomunale për arsimin e të rriturve etj.);<br />
formimi i këshillit <strong>nacional</strong> për arsim të të rriturve;<br />
rregullimi i statusit të institucioneve për arsimin joformal;<br />
zhvillimi i formave të reja të arsimit joformal (qendrave për mësim individual);<br />
aplikimi i sistemit të ri dhe fleksibil të arsimit profesional të vazhdueshëm<br />
dhe përsosja;<br />
oferta e ndryshme e programeve arsimore me organizim fleksibil;<br />
vlerësimi dhe kontrolli i cilësisë së punës arsimore;<br />
përpunimi i programeve dhe moduleve për aftësimin dhe përsosjen e<br />
kuadrove arsimore për punë të rriturve;<br />
përpilimi i programeve me adaptim përmbajtësor dhe kohor të nevojave,<br />
përvojave dhe njohuritë e të rriturve;<br />
në përgatitjen e programeve të reja arsimore (përmbajtjet) gjithnjë duhet të<br />
garantohen arritjet në standarde të njëjta të diturisë, me ato për arsimimin<br />
e të rinjve;<br />
përveç infrastrukturës adekuate organizative, për këtë kategori të kandidatëve<br />
është e nevojshme që programet dhe planet ekzistuese të përpunohen<br />
mbi konceptin modular, me çka kandidatëve do t’ju mundësohet, sipas<br />
nevojave të punës dhe kohës që e kanë në disponim, ta zotërojnë dhe e<br />
japin provimin për modele të caktuara dhe pas kompletimit të tyre të fitojnë<br />
të drejtën e dokumentit adekuat përfundimtar;<br />
respektimi i mënyrave për arritjen e standardeve të diturisë nga asepkti organizativ,<br />
didaktik dhe metodik, sipas nevojave për mësim dhe arsimim të<br />
rriturve;<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e arsimit të<br />
mesëm dhe pas të mesëm<br />
219<br />
III
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
220<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
përmirësimi i mënyrës së kontrollit të diturisë dhe shkathtësive gjatë arsimimit<br />
dhe formulimi i mënyrës së re të kontrollit përfundimtar të diturisë<br />
së të rriturve;<br />
arsimimi i të rriturve në institucionet për arsim profesional, sipa strukturës<br />
kualifikuese, gjegjësisht profesionet dhe numrin e vizitorëve të adaptohet<br />
sipas nevojave të tregut të punës;<br />
të organizohet punë praktike për të rriturit në punëtoritë e institucioneve arsimore<br />
, ndërmarrjet, qendrat për trajnim etj.;<br />
partnerët social të inkuadrohen në formulimin e politikës së përgjithshme të<br />
arsimit për të rritur, si dhe përgatitja dhe realizimi i programeve për arsimim<br />
të të rriturve;<br />
përveç institucioneve ekzistuese komunale dhe ndërkomunale për arsim<br />
të mesëm dhe arsim të mesëm për të rritur, si dërgues të arsimit paraqiten<br />
numër i madh i firmave konsultuese, asociacione joqeveritare profesionale,<br />
shoqata të punëdhënësve dhe institucione tjera me akreditim adekuat.<br />
4.2.14. Modularja dhe sistemi kreditor transferues<br />
Modularja si sistem programor i plotëson një numër të madh të parimeve<br />
programore bashkëkohore: funksionimin, fleksibilitetin, racionalen etj.,, ndërsa<br />
njëkohësisht i plotëson edhe një numër të madh të parimeve reformuese të<br />
arsimit bashkëkohor profesional në përgjithësi: orientimi qëllimor, arritshmëria,<br />
transparenca, kalimi etj. Këto karakteristika plotësohen me përpunimin e moduleve<br />
programore si tërësi (elemente) programore funksionale, autonome dhe<br />
polivalente.<br />
Funksionalja paraqet karakteristikë e tërësisë (elementit) programor me realizimin<br />
e saj që të arrihet më së paku një ose më shumë grup i ngjashëm, saktë<br />
të definuara, në tregun e punës kompetenca profesionale që njihen dhe që pranohen.<br />
Autonomia do të thotë përfshirje e përmbajtjeve të mjaftueshme dhe me ato<br />
metoda adekuate të mësimit, të cilat mundësojnë realizimijn e pavarur të modulit<br />
programor si tërësi e pavarur.<br />
polivalenca e modulit programor paraqet inkorporimin e tij në programe të<br />
ndryshme arsimore (lloje dhe nivele të ndryshme të arsimit të mesëm dhe arsimit<br />
të mesëm për të rritur) dhe situata të ndryshme të fitimit të tij (të mësuarit e<br />
rregullt shkollor, kualifikimi plotësues, të mësuarit individual në distancë, fitimi i<br />
përvojës, kompetencë kyçe etj.). Kuptohet se në formulimin final të programit të<br />
caktuar arsimor, përveç moduleve të zgjedhura dhe të kombinuara programore<br />
do të jipen dhe përcaktohen përmbajtje “të lidhura” programore dhe situata të<br />
trajnimit.
Supozim për përpunimin e moduleve programore në arsimin e mesëm është<br />
definimi dhe pranimi nga partnerët social të standardeve për kompetenca kryesore,<br />
praktikimi i metodologjisë së programimit qëllimor dhe afirmimi i të mësurit<br />
sistemot fleksibil dhe të përjetshëm.<br />
Nga ana tjetër, për përpunimin dhe caktimin e dispozitave komplete të moduleve<br />
programore, veçanërisht të standardeve për ndërlikueshmërinë e tyre dhe<br />
angazhimin e nevojshëm kohor për realizimin e tyre në procesin racional të organizuar<br />
të mësimit, krijohen supozime për dhënien e vlerës sasiore të secilit modul,<br />
në sistemin e arsimit të lartë të emëruar si kredi ose poena. Në këtë mënyrë,<br />
me modularen do të sigurohen supozimet përmbajtësore për aplikimin e sistemit<br />
kreditor transferues (KTS) dhe në arsimin e mesëm me çka, përveç sigurimit të<br />
lëvizshmërisë racionale të kandidatëve në mësimin e përjetshëm në arsimin e<br />
mesëm dhe arsimin e mesëm për të rritur, do të sigurohet edhe lidhshmëria e tij<br />
konzistente me arsimin e lartë. Kuptohet, kërkesa e fundit paraqet edhe ndryshime<br />
të domosdoshme normative dhe përgatitje organizative institucionale.<br />
Unioni Evropian e promovoi bashëkpunimin mes institucioneve për arsim<br />
të mesëm dhe arsimin e mesëm për të rritur, si mjet për avancimin e cilësisë së<br />
arsimit në dobi të nxënësve (pjesëmarrësve) dhe institucioneve për arsim të mesëm<br />
dhe arsim të mesëm për të rritur. Bashkëpunimi i këtillë në kuadër të këtij<br />
nënsistemi arsimor, për të rinjtë dhe të rriturit jashtë nga Republika e Maqedonisë<br />
mund të jetë përvojë e dobishme, pasiqë kjo nuk është vetëm mënyra më<br />
e mirë që të kuptohet më shumë për vendet tjera, idetë, gjuhët dhe kulturat, por<br />
kjo është edhe element i rëndësishëm për zhvillimin e karrierës akademike dhe<br />
profesionale.<br />
Pranimi i arsimit të mesëm dhe arsimit pas të mesëm dhe i diplomave është<br />
parakusht për krijimin e hapësirës për sigurimin dhe trajnimin në dhe jashtë Republikës<br />
së Maqedonisë, ku nxënësit (pjesëmarrësit) dhe kuadri mëismor do të<br />
mund të lëvizin pa kurrfarë pengesash. Për këtë shkak ka nevojë nga krijimi i<br />
Sistemit kreditor transferues, si mjet për përmirësimin e pranimit akademike në<br />
botë.<br />
SKT siguron instrumente për arritjen e parimit të transparencës të nënsitemit<br />
për arsimin e mesëm dhe arsimin e mesëm për të rritur, si dhe instrumentin për<br />
ndërtimin e urave të bashkëpunimit mes institucioneve për arsim të mesëm dhe<br />
arsimin e mesëm për të rritur dhe për zgjerimin e mundësive që janë të arritshme<br />
për nxënësit (pjesëmarrësit).<br />
<br />
<br />
SKT sistemi bazohet në tre elemente themelore:<br />
informata (për programet dhe arritjet e nxënësve/pjesëmarrësve);<br />
marrëveshja e ndërsjellë (mes institucioneve partnere për arsim të mesëm<br />
dhe arsim pas të mesëm dhe nxënësve) dhe<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e arsimit të<br />
mesëm dhe pas të mesëm<br />
221<br />
III
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
222<br />
<br />
përdorimi i SKT kredive (për caktimin e vëllimit të punës së nxënësit/pjesëmarrësit).<br />
Këto tre elemente themelore do të operacionalizohen nëpërmjet përdorimit<br />
të tre dokumenteve kryesore: pakoja e informatave/katalogu i kurseve, aplikacioni/përgjigja<br />
për shkollim dhe kopje nga evidenca.<br />
Në bazë, SKT në asnjë mënyrë nuk do ta rregullojë përmbajtjen, strukturën<br />
ose ekuivalencën e programeve. Këto janë çështje të cilat duhet të rregullohen<br />
mes vetë institucioneve për arsim të mesëm dhe arsim të mesëm për të rritur gjatë<br />
aplikimit të bazës së nevojshme për marrëveshje bilaterale dhe multiraterale<br />
për bashkëpunim. Gjatë kësaj, SKT duhet t’u sigurojë palëve të involvuara vegla<br />
për krijimin e transparencës dhe sigurimin e njohjes.<br />
Nxënësve mobil duhet t’ju mundësohet e gjitha lista e lëndëve të cilat ligjerohen<br />
në institucionet për arsim të mesëm dhe arsim pas të mesëm, të cilët<br />
shfrytëzojnë SKT. Gjat kësaj, nxënësve (pjesëmarrësve) duhet t’ju mundësohet<br />
ta ndjekin mësimin e lëndëve të rregullta, e jo lëndë të cilat janë posaçërisht<br />
të disejnuara për ata, me çka u hiqet mundësia për plotësimin e parakushteve<br />
të institucionit-nikoqir për fitimin e shkallës adekuate të arsimit të mesëm ose<br />
diplomës. SKT kreditë sigurojnë që programi të jetë i shëndoshë nga aspekti i<br />
vëllimit të punës gjatë periudhëns së shkollimit jashtë vendit.<br />
SKT duhet t’i sigurojë nxënësit/pjesëmarrësit ta kompletojë arsimin jashtë<br />
vendit, nëse për këtë shpreh dëshirë. Kjo do të thotë, pasiqë periudha për shkollim<br />
ka përfunduar, është e mundur që nxënësi/pjesëmarrësi të mos dëshirojë të<br />
kthehet në institucionin prej ku vjen, por preferon të mbetet në institucionin-nikoqir<br />
me qëllim që atje ta marrë diplomën ose bile të shkojë në ndonjë institucion të<br />
tretë. Çdo institucion duhet t’i rregullojë këto mundësi, dhe duhet të parashtrojë<br />
kushte të cilat duhet t’i plotësojë nxënësi që të mund ta marrë diplomën, ose që<br />
ta bëjë transferin e regjistrimit të tij. Për këtë qëllim, është e dobishme që të ekzistojë<br />
ndonjë lloj vërtetimi që do të përmbajë të dhëna për rezultatet e nxënësit,<br />
që do të ndihmojë në vendosjen e institucioneve të involvuara.<br />
4.2.15. Aplikim i mundshëm i sistemit kreditor transferues<br />
(SKT) në arsimin e mesëm dhe arsimin pas të mesëm<br />
Shfrytëzimi i SKT nga ana e institucioneve për arsim të mesëm dhe arsimit<br />
pas të mesëm në Republikën e Maqedonisë do të jetë e mjaftueshme dhe në<br />
bazë të kuptimit yë ndërsjellë dhe besimit me institucionin partner, Me SKT do<br />
të sigurohen instrumente për matjen dhe krahasimin e diturisë së fituar dhe për<br />
transformimin e tij nga njëri institucion në tjetrin. Institucioni (si institucion amë<br />
ose institucion – nikoqir) këtë do ta mundësojë nëpërmjet shfrytëzimit të masave<br />
që kuptohen lehtë – kredi dhe SKT shkalla për vlerësim.
Vetë SKT nuk do ta rregullojë përmbajtjen, strukturën ose akuivalencën e<br />
planeve dhe programeve mësimore me institucionet për arsim të mesëm dhe arsim<br />
pas të mesëm nga vendet tjera. Këto komponenta janë lëndë e cilësisë që<br />
duhet të determinohet nga vetë institucionet për arsim të mesëm dhe arsim të<br />
mesëm për të rritur në Republikën e Maqedonisë gjatë aplikimit të bazave plotësuese<br />
të marrëveshjeve për bashkëpunim (bilaterale dhe multiraterale).<br />
Të gjitha subjektet e inkuadruara në procesin edukativo-arsimor të institucionit<br />
për arsim të mesëm dhe arsim pas të mesëm do të informohen dhe do të<br />
trajnohen që të mund t’i zbatojnë parimet dhe mekanizmat e SKT.<br />
Zbartimi i SKT kërkon që institucioni për arsim të mesëm dhe arsim pas të<br />
mesëm në Republikën e Maqedonisë t’i plotësojë këto obligime:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
zgjedhjen e koordinatorit të SKT në institucionin përkatës;<br />
zgjedhjen e koordinatorit të SKT në drejtimet në arsimin gjimnazial ose koordinatorë<br />
në nivel të arsimit profesional, si dhe koordinatorë të SKT për drejtime<br />
dhe programe arsimore;<br />
dhënia e SKT kredive për secilën lëndë mësimore;<br />
përgatitja e pakos informative për të gjitha drejtimet (arsimi gjimnazial),<br />
nivelet e arsimimit, drejtimet dhe programet arsimore (arsimi profesional)<br />
në të cilat SKT do të aplikohet në gjuhën amtare dhe në njërën nga gjuhët e<br />
Unionit Evropian;<br />
përdorimi i SKT formularëve adekuat: fletëparaqitja e nxënësit, vërtetimi për<br />
prodhimet e dhëna dhe marrëveshja për shkollim.<br />
Institucioni për arsim të mesëm dhe arsim pas të mesëm vendos për obligimet<br />
që do t’i kenë koordinatorët e SKT dhe obligimet që do t’i kryejnë anëtarët<br />
tjerë të ekipit që punon në bashkëpunimin ndërkombëtar.<br />
SKT kreditë do të jenë vlera numerike që do t’i jipen secilës lëndë mësimore<br />
që të përshkruhet angazhimi i kërkuar i nxënësit për zotërimin e tij të suksesshëm.<br />
Ato duhet ta reflektojnë cilësinë e kërkuar të punës për secilën lëndë në<br />
krahasim me sasinë e përgjithshme të punës së nevojshme për kompletimin e<br />
arsimit gjatë gjithë vitit (gjysëmvjetori se tremujori) në institucionin që e pranon:<br />
ligjerata, puna praktike (ushtrime), projekte, puna nga fusha e konkurrencës, të<br />
mësuarit individual (në biblotekë ose shtëpi) dhe provimet ose ndonjë lloj tjetër<br />
i vlerësimit. Sipas kësaj, SKT do të bazohet mbi ngarkesën e përgjithshme<br />
të nxënësit dhe nuk duhet të kufizohet vetëm në orët e punës së përbashkët me<br />
arsimtarin.<br />
Që të mund të jipet SKT kredia, institucioni për arsim të mesëm dhe arsim<br />
pas të mesëm duhet t’i përshkruajë përmbajtjet e veta programore, që nuk e imponon<br />
nevojën nga cilat do qoftë ndryshime të këtyre përmbajtjeve. Në rrethana<br />
të caktuara, dhënia e SKT kredive mund të paraqesë matematikë të thjeshtë ose<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e arsimit të<br />
mesëm dhe pas të mesëm<br />
223<br />
III
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
224<br />
aktivitet mekanik, derisa në raste të tjera mund të inkuadrojë edhe negociata të<br />
caktuara në kuadër të drejtimit/nivelit të arsimit ose institucionit.<br />
SKT kreditë mund t’i jipen të gjitha lëndëve, pavarësisht nëse bëhet fjalë për<br />
zgjedhje të lëndëve të obligueshme ose zgjedhore. Kreditë, po ashtu, duhet të<br />
jipen edhe për punë në projekte në raste kur të njëjtat janë pjesë përbërëse nga<br />
plani mësimor.<br />
Një lëndë e njëjtë mësimore që mësohet në vite të ndryshme, nuk duhet të<br />
kreditohet në varësi nga viti i mësimit, por duhet të rekomandohet përvojë dyvjeçare<br />
në institucione për arsim të mesëm dhe arsim të mesëm për të rritur nga<br />
vendet tjera dhe të jipet numri i njëjtë i kredive për një lëndë mësimore.<br />
Lëndët zgjedhore duhet të fitojnë kredi në bazë të parimeve të njëjta si dhe<br />
lëndët e obligueshme, që do të thotë proporcionalisht mes nagrkesës nga lënda<br />
konkrete lidhur me angazhimin e përgjithshëm në punë (ngarkesa) në vitin që<br />
mësohet. Lënda zgjedhore ose fakultative në një institucion mund të jetë lëndë<br />
e obligueshme në një institucion tjetër. Në disa institucione nuk janë përfshirë<br />
lëndët zgjedhore ose fakultative në programin e rregullt arsimor të shkollimit, por<br />
ato mund të jipen si plotësim të tyre. SKT kreditë, në raste të tilla u jipen lëndëve<br />
zgjedhore sipas ngarkesës për zotërimin e të njëjtave sikur to të ishin inkuadruar<br />
në program.<br />
Nxënësit nuk do të fitojnë SKT kredinë vetë nëse i vizitojnë ligjeratat nga lëndë<br />
e caktuar mësimore ose qëndrojnë një kohë të caktuar në ndonjë vend tjetër,<br />
por duhet edhe të vlerësohen për diturinë e arritur sipas rregullave në institucionin<br />
nikoqir. Procedura e velrësimit duhet të zbatohet në mënyra të ndryshme:<br />
provim me shkrim ose me gojë, kombinim i të dyjave ose në ndonjë mënyrë tjetër,<br />
si dhe nëpërmjet prezantimit të projekteve, ndërsa informatat për mënyrën e dhënies<br />
së provimit duhet të jipen në Pakon informative. Pranimi i tërësishëm mund<br />
të përfshijë jo vetëm ndërrimin e përiudhës së shkollimit, të kaluar jashtë vendit<br />
me periudhë adekuate të shkollimit në institucionin amë, por edhe ndërrimi i<br />
provimeve nga institucioni amë me provimet e dhëna jashtë vendit. Nëse provimi<br />
në institucionin amë përfshin tema më të gjera dhe nuk ekziston mundësia për<br />
ndërrimin e tij formal, atëherë institucioni për arsim të mesëm dhe arsim pas të<br />
mesëm i jep garanca nxënësit se provimet e dhëna jashtë vendit do të merren<br />
parasysh në mënyrën më të mirë, që do të thotë do të jipen vetëm ato pjesë diferenciale<br />
nga provimet e institucionit amë.<br />
Institucioni amë dhe nikoqir do të përgatisin edhe do ta bëjnë ndërrimin e<br />
vërtetimeve për provimet e dhëna për secilin nxënës-pjesëmarrës në SKT para<br />
dhe pas qëndrimit shkollor jashtë vendit. Kopje nga këto vërtetime i jipet nxënësit<br />
për dosjen e tij personale. Institucioni amë duhet ta pranojë vetëm shumën e<br />
kredisë që nxënësi e ka marrë nga institucioni partner jashtë vendit, kështu që<br />
kredia për provimet e dhëna paraqesin ndërrim për kreditë të cilat në rast tjetër
do të merreshin nga institucioni amë. Marrëveshja për shkollim paraqet garancë<br />
paraprake të nxënësit se do të kryhet transferi i kredive për programin e miratuar<br />
për shkollim. Vetë institucioni për arsim të mesëm dhe arsim pas të mesëm bën<br />
zgjedhjen e modelit për modelit të transferit të kredisë.<br />
Secili institucion për arsim të mesëm dhe arsim pas të mesëm në Republikën<br />
e Maqedonisë i cili do ta zbatojë SKT do të fitojë edhe pako informative<br />
për lëndët, programet mësimore, aranzhmanet akademike dhe administrative të<br />
atij institucioni, si doracak për partnerët dhe nxënësit potencial. Qëllimi i pakos<br />
informative është të arrihet transparenca e programit mësimor, t’u ndihmohet<br />
arsimtarëve në udhëheqjen e nxnësve për zgjedhjen e drejtë të programit për shkollim<br />
dhe planifikim të mirë të qëndrimit jashtë vendit gjatë kohës së shkollimit,<br />
si dhe të sigurojë informata praktike.<br />
SKT shkalla për vlerësim, e cila është përpiluar me qëllim që t’u ndihmojë<br />
institucioneve gjatë transferit të vlerësimeve që SKT nxënësit i marrin në institucionin<br />
nikoqir, do të përdoret edhe në institucionet për arsim të mesëm dhe arsim<br />
të mesëm për të rritur në Republikën e Maqedonisë. Ajo jep informata për karakteristikat<br />
e nxënësit si plotësim i informatave të prezentuara nëpërmjet notave<br />
të dhëna nga institucioni dhe e njëjta nuk e zëvendëson shkallën e vlerësimit të<br />
institucionit amë. Institucionet për arsim të mesëm dhe arsim të mesëm për të<br />
rritur në Republikën e Maqedonisë vetë vendosin për mënyrën e zbatimit të SKT<br />
shkallës për vlerësim në sistemin e tyre.<br />
4.2.16 Standardet në arsim e mesëm dhe arsimin pas të mesëm<br />
Funksioni i standardeve<br />
Funksioni kryesor i standardeve është të sigurojë komunikimin të njëjtë mes<br />
të gjitha subjekteve (institucionale dhe individuale) në procesin e definimit, realizimit<br />
dhe vlerësimit të komponentave të caktuara, llojet dhe nivelet e arsimit të<br />
mesëm dhe arsimit pas të mesëm. Më konkretisht, me vendosjen e standardeve<br />
duhet të sigurohet:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
harmonizimi i pritjeve dhe nevojave të interesuarve kreysor në sistemin e<br />
arsimit të mesëm dhe arsimit pas të mesëm dhe atë, të partnerëve social të<br />
tregut të punës (punëdhënësit, institucionet arsimore dhe shteti), nga njëra<br />
anë, dhe pjesëmarrësit individual (nxënësit, prindërit e tyre dhe kuadri mësimor),<br />
nga ana tjetër;<br />
sigurimi i kushteve për realizimin e standardeve të definuara;<br />
menaxhimi i procesit mësimor, gjegjësisht kontrolli etapor dhe rrjedhës i<br />
plotësimit të standardeve të caktuara dhe ndërmarrja e masave konkrete;<br />
sigurimi i cilësisë nëpërmjet proceseve të definuara dhe indikatorëve në arsim.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e arsimit të<br />
mesëm dhe pas të mesëm<br />
225<br />
III
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
226<br />
përfshirja e standardeve<br />
Standardet si kategori e përgjithshme paraqiten si dokument i posaçëm ose<br />
si komponente nga zgjidhje të tjera në sistemin e arsimit të mesëm, siç është për<br />
shembull standardi i shkallës së arsimit të kuadrit mësimor, ose standardi për<br />
numrin e nxënësve në një paralele.<br />
Për realizimin e funksionit që e përmendëm në arsimin e mesëm dhe arsimin<br />
e mesëm për të rritur, me standardet duhet të përshihen këto komponenta:<br />
a) Qëllimet e arsimit<br />
Me qëllimet e arsimit kryhet harmonizimi kryesor i interesave të punëdhënësve,<br />
nxënësve dhe institucioneve arsimore. Për shkak të sigurimit të kuptimit të<br />
njëjtë në definimin, qëllimet në nivel dhe lloj të caktuar të arsimit të mesëm dhe<br />
arsimit të mesëm për të rritur definohen si dalje arsimore në fomë të kompetencave<br />
për një loj të caktuar të punës dhe lloj të caktuar të arsimimit të mëtejshëm,<br />
gjegjësisht studimi.<br />
b) përmbajtja e arsimit<br />
Përmbajtja e arsimit definohet me program arsimor. <strong>Programi</strong> arsimor paraqet<br />
dokument me të cilin definohet struktura e përmbajtjeve arsimore për një<br />
nivel, lloj dhe detyra të punës të caktuara (arsimi profesional), gjegjëisht fusha<br />
shkencore (arsimi gjimnazial). Struktura globale paraqitet me planin mësimor,<br />
ndërsa qëllimet arsimore, përmbajtjet konkrete dhe kushtet e nevojshme për ato<br />
përmbajtje definohen me programet mësimore.<br />
Programet mësimore, për lëndët e caktuara mësimore, strukturohen në funksion<br />
të realizimit të qëllimeve më par të definuara (programimi qëllimor), duke<br />
filluar nga qëllimet në nivel dhe llojit të arsimit dhe qëllimeve të veçanta të programit<br />
arsimor.<br />
<br />
<br />
Programet arsimore përpunohen dhe miratohen në dy nivele:<br />
niveli shtetëror, ku caktohen qëllimet arsimore të niveleve dhe llojeve të<br />
arsimti të mesëm dhe arsimit pas të mesëm, korniza e planit mësimor për<br />
secilën programë arsimore dhe programet arsimore sipas lëndëve themelore<br />
mësimore për të gjitha llojet e arsimit të mesëm në nivel të caktuar dhe lëndët<br />
e obligueshme mësimore për programe të caktuara arsimore;<br />
nivel institucional, ku definohen qëllimet dhe nevojat e veçanta arsimore<br />
të punëdhënësve, nxënësve dhe njësive lokale; ku përpunohen dh miratohen<br />
programet zgjedhore dhe fakultative për ato qëllime të veçanta dhe<br />
ku programohen aktivitetet tjera edukativ-arimore me nxënësit. Kjo pjesë<br />
e veçantë nga programi arsimor mund të jetë deri më 20% nga programi i<br />
përgjithshëm.
ç) proceset arsimore<br />
Proceset arsimore janë vendi ku realizohen daljet arsimore, gjegjësisht qëllimet.<br />
Pasiqë në atë pjesë është roli kryesor i nxënësve, është e nevojshme që<br />
në standardet të definohen situatat e inkuadrimit aktiv të nxënësve në procesin<br />
e të mësuarit. Kjo është veçanërisht e rëndësishme në pjesë e cila ka të bëjë<br />
me fitimin e shkathtësive të caktuara (situata të ushtrimit praktik) dhe formimi<br />
i qëndrimeve të caktuara (sigurimi i punëve reale dhe simulative ose situatave<br />
tjera sociale në të cilat mund të shihet, analizohet dhe vlerësohet sjellja e pranueshme<br />
ose e papranueshme e caktuar e nxënësve).<br />
Definimi i proceseve arsimore në këtë mënyrë do të mundësojë definimin<br />
real edhe të rolit aktiv të partnerëve social dhe subjekteve individuale në realizimin<br />
e arsimit të mesëm dhe arsimit pas të mesëm (metoda interaktive për<br />
arsimtarët, praktika punuese te punëdhënësit, ushtrime laboratorike, aktivitete<br />
të projektit etj.).<br />
d) Kushtet<br />
Në të kaluarën standardet kryesisht kanë të bëjnë me kushtet e nevojshme<br />
për arsim (hapësira, paisja, kuadrot etj.). Kjo përfshirje e standardeve edhe më<br />
tej mbetet dhe zgjerohet me kushtet për hyrje në programin e caktuar arsimor,<br />
madhësinë e grupit arsimor për aktivitete të caktuara dhe kushtet e veçanta për<br />
trajnim praktik për nxënësit.<br />
dh) Dokumentimi i standardeve<br />
Gjatë diskutimit publik, partnerët kryesor social në arsimin e mesëm duhet<br />
të dakordohen për një ose disa dokumente në të cilat do të definohen standardet<br />
e arsimit të mesëm. Si mundësi për disponim qëndrojnë:<br />
standardi i përgjithshëm në nivel të programit arsimor;<br />
standardi i kushteve të nevojshme;<br />
standardi i kualifikimeve dhe nivele arsimore;<br />
standardi i kompetencave kryesore;<br />
<br />
standardi i çertifikatave etj.<br />
4.2.17. Kuadri mësimdhënës për arsimin e mesëm<br />
Mësimi në arsimin e mesëm, në thelb e realizojnë dy kategori mësimdhënësish:<br />
a) Mësmdhënës të lëndëve të përgjithshme arsimore të përgatitur për mësimdhënës<br />
për lëndë të caktuara ose grup lëndësh;<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e arsimit të<br />
mesëm dhe pas të mesëm<br />
227<br />
III
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
228<br />
b) Ekspertë të fushave të caktuara të cilët realizojnë mësim të specializuar teorik<br />
ose stërvitje praktike që paraprakisht nuk janë shkolluar për veprimtari<br />
mësimdhënëse.<br />
Për të siguruar cilësi adekuate të<br />
arsimimit të mesëm është e nevojshme<br />
që për mësimdhënësit e katogorisë së<br />
dytë të përpunohet dhe të realizohet një<br />
program së paku njëvjeçare për kaulifikimin<br />
e tyre shtesë ku do të ngërthehen<br />
përmbajtje adekuate nga fusha e pedagogjisë,<br />
psikologjisë, andragogjisë dhe<br />
metodikës, ndërfsa posaçërisht aftësimin<br />
praktik për mësim modern të specializuar<br />
teorik dhe stërvitje praktike.<br />
Gjendja:<br />
» Në Republikën e Maqedonisë janë duke u<br />
zbatuar projekte qëllimi i të cilëve është stërvitja<br />
e kuadrit mësimor. Temat themelore të<br />
seminareve janë:inkorporimi i përmbajtjeve<br />
të reja mësimore,strategjitë e mësimit aktiv<br />
etj.<br />
»<br />
Janë realizuar seminare për mësimdhenësit e<br />
arsimit trevjeçar dhe katërvjeçar për stërvitje<br />
praktike në temë përparimi i mësimit praktik<br />
(profile të GTZ dhe drejtimi shëndetësor).<br />
Për problemet arsimore për të cilat nuk ka rasim të lartë adekuat për stërvitjen<br />
praktike është e nevojshme që të mundësohet që mësimdhënësit të jenë<br />
edhe me arsim adekuat sipëror dhe programi i përmendur njëvjeçar për kualifikim<br />
plotësues të mësimdhënësit ose programi i posaçëm dyvjeçar për mësimdhënës<br />
për stërvitje praktike, ku do të ngërthehen përveç, programit për kualifikim<br />
plotësues të mësimdhënësit edhe përmbajtje adekuate nga lënda profesionale.<br />
Për instruktorët dhe mentorët e angazhuar për stërvitjen praktike te punëdhënësit<br />
është e nevojshme përgatitja e një programi të posaçëm për rolin e tyre<br />
instruktiv dhe të mentorit.<br />
Për mësimdhënsit e lëndave të përgjithshme arsimore të përfshirë në arsimimin<br />
e të rriturve duhet të vendoset oligimi që ta përvetësojnë komponentën andragogjike<br />
nga programi I përmendur për kualifikim shtesë të mësimdhënësve.<br />
Për të gjithë mësimdhënësit e angazhuar në arsimin emesëm për fëmijët me<br />
nevoja të posaçme arsimore duhet të përgatitet dhe të realizohet një program i<br />
posaçëm për kualifikimin e tyre shtesë nga fusha e defektologjisë.<br />
Kur ëhstë në pyetje përkryerja e kuadrit mësimdhënës, është e nevijshme:<br />
Ridefinimi i rregullativës ligjore në fushën e përkryerjes dhe avancimit të<br />
mësimdhënësve, duke i precizuar mundësitë për avancim dhe stimulim material<br />
adekuat. Për këtë qëllim duhet të vendoset një listë e kritereve në bazë<br />
të të cilave mësimdhënssve do t’iu mundësohet avancimi. Disa elemnte që<br />
do të kishin ndikuar në avancimin e mësimdhënsve do të ishin: prania në<br />
seminare, realizimi i njohurive të fituara në praktikë, shkruarja e temnave<br />
profesionale, puna me fëmijët me nevoja të posaçme, pjesëmarrja në tubime<br />
shkencore-hulumuese, projekte hulumtuese, specializime etj.Në pajtim me<br />
përkryerjen e tyre, kuadri mësimdhënës propozohet që t’i fitojë këta tituj:
»<br />
»<br />
»<br />
<br />
<br />
mësimdhënës<br />
mësimdhënës i dalluar;<br />
mësimdhënës mentor.<br />
Përkryerja profesionale e pranuar si komponentë integrale e stërngarkimit<br />
në punë, e kjo do të thotë që në kornizat e ligjit për orarë të punës, përkryerja<br />
profesionale duhet të gjejë trajtimin e njëtë si dhe puna e mësimdhënësit;<br />
Përcaktimi i mjeteve të rregullta për përkryerjen e kuadrit mësimdhënës.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e arsimit të<br />
mesëm dhe pas të mesëm<br />
229<br />
III
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
230<br />
4.2.18. Rrjeti i shkollave të mesme dhe institucioneve<br />
për mbështetjen e arsimit<br />
1<br />
6<br />
9<br />
1<br />
2 3<br />
i pologut i Shkupit<br />
Lindor<br />
Jugperendimor<br />
1<br />
8<br />
7<br />
1<br />
6<br />
Sipas Konkursit për regjistrimin e nxënësve në shkollat e mesme shtetërore në<br />
vitin shkollor 2005/2006 në Republikën e Maqedonisë kemi:<br />
Arsim Numri i shkollave<br />
Gjimnaze 43<br />
profesionale<br />
d r e j t i m i<br />
i pelagonisë<br />
Maqinerike 20<br />
Elektroteknike 14<br />
Komunikacion 5<br />
Tekstilit-përpunimit të lëkurës 13<br />
Ekonomike-juridike 15<br />
Bujqësore-veterinare 10<br />
Shëndetësore 11<br />
Pylltari-përpunim i drurit 5<br />
Geologjike-xeherore dhe<br />
3<br />
metalurgjike<br />
i Vardarit<br />
Verilindor<br />
Juglindor<br />
Numri i shkollave të mesme shtetërore<br />
Numri i shkollave të mesme private<br />
Foto. 1: Numri i i shkollave të mesme dhe<br />
shtetërore sipas rajoneve statistike<br />
Gjendja:<br />
Kimike-teknologjike 13<br />
Grafike 2<br />
Ndërtimore-gjeodezike 4<br />
Hotelierike-turistike 6<br />
Shërbime personale 4<br />
Sport dhe aktivitete sportive 1<br />
Art figurativ 1<br />
Art muzikor 6<br />
Balet 1<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
Sot, në Republikën e Maqedonisë ka 91 insitucione<br />
shtetërore dhe 5 private, vendosja e të<br />
cilëve sipas rajoneve statistike është dhënë në<br />
foton 1.<br />
Në Republikën e Maqedonisë arsimimi i gjimnazit<br />
organizohet në 43 institucione shtetërore<br />
për arsim të mesëm nga të cilat në 35 mësimi<br />
realizohet në gjuhën maqedonase, ndërsa në 8<br />
në gjuhën shqipe. Në dy shkolla ka oaralele të<br />
gjimnazit në gjuhën turke.<br />
Nga 43 shkollat e mesme, si gjimnaze janë organizuar<br />
vetëm 14 shkolla (9 në gjihën maqedonase<br />
dhe 5 në gjuhën shqipe), ndërsa të<br />
tjerat janë shkolla të mesme profesionale ku<br />
janë formuar paralele të gjimnazit.<br />
Përveç se gjimnazeve eksituese shtetërore në<br />
R.Maqedonisë, arsimi i gjimnazit realizohet<br />
edhe në 3 gjimnaze private në gjuhën mësimore<br />
maqedone, shqipe, turke dhe anglishte.
Në dekadën e fundit të shekullit<br />
20 është arritur deri në një stagnim<br />
të ekonomisë. Ndryshimi i pronës së<br />
ndërmarrjeve nuk u shpreh me plane<br />
të reja për ristrukturime kuadrovike.<br />
Shumë ndërmarrje të mëdha janë<br />
ristrukturuar në ndërmarrje të vogla<br />
dhe të mesme.<br />
U zvogëluan kapacitetet prodhuese,<br />
ndërsa rriteshin ndërmarrjet për<br />
shërbime personale ose logjistikë.<br />
Qëlllimi i përgjithshëm i reformave<br />
në arsimin e mesëm profesiobal është<br />
sigurimi i mbështetjes së Ministrisë së<br />
Arsimit dhe Shkencës në modernizimin,<br />
adaptimin dhe reformat në sistemin<br />
e arsimit të mesëm profesional, si<br />
dhe përgatitje më e mirë e nxënësve<br />
për nevojat e tregut të punës.<br />
Një nga kushtet e zhvillimit<br />
ekonomik të Republikës së Maqedonisë<br />
është ekzistimi i institucioneve<br />
arsimore për rasim të mesëm dhe pas<br />
atij të mesëm, që do të japin kuadër të<br />
shkallëve të ndryshme dhe aftësi për<br />
punë. Kjo është e mundshme po qe se<br />
rrjeti i këtyre institucioneve arsimore<br />
është është harmonizuar me strukturat<br />
e ekonomisë në nivel të komunave dhe<br />
në nivel ndërkomunal.<br />
Indikator për efikasitetin e rrjetit<br />
të përhershëm të insitucioneve të arsimit<br />
të mesëm dhe të atij pas të mesmit<br />
është kërkesa dhe situata e evidentuar<br />
e papunësisë. Sipas të dhënave në<br />
Gjendja:<br />
2.2.3. nga <strong>Programi</strong> për zhvillimin e mesëm dhe të atij pas të mesmit, papunësia<br />
rritet dhe është më e madhe sa i përket personave me arsim të kryer katërvjeçar<br />
në moshën 15-24 vjeçare Insitucionet për shkollim të mesëm dhe pas tij në vend<br />
vend të burimit të kuadrit për ekonomi të një komune, u bë burim i të papunëve.<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
Nga viti 1998 kanë filluar reforma në arsimin<br />
dhe trajnimin e mesëm profesiona<br />
Proceset e deritanishme reformuese kanë përfshirë<br />
dy faza, ndërsa në vijim është faza e tretë,<br />
edhe atë:<br />
1998/2000, u implementua faza e parë PHARE<br />
programi i integruar për arsim dhe trajnim<br />
profesional në R. e Maqedonisë;<br />
Viti 2000, ndërmjet fazë, me mbështetjen e<br />
fondacionit SOROS;<br />
2002/2004, u implementua <strong>Programi</strong> për arsim<br />
dhe trajnim profesional - faza e dytë;<br />
2004/2005,implementohej faza e tretë, respektivisht<br />
programi VET3.<br />
Gjendja:<br />
Gjatë<br />
reformave në arsimin e mesëm profesional<br />
janë realizuar këto aktivitete projektuese:<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
Formim i grupit kyç në BZH A, MTSP, Odën ekonomike,<br />
si dhe një bashkëpunim me Sindikatin<br />
dhe disa profesorë univerzitar;<br />
Janë përpunuar kurikulume të reja për arsim<br />
katërvjeçar në tetë drejtime;<br />
Vendosje e partneritetit me VET shkollat e BEsë;<br />
Trajnimi i koordinatorëve, mësimdhënsve dhe<br />
drejtorëve;<br />
Janë përpunuar dokumente për legjislativën<br />
ligjore në ATM etj.;<br />
Në gjimnaz, reformat kanë filluar nga viti 2001.<br />
Gjatë kësj janë realizuar këto aktivitete:<br />
Është përgatitur plani i ri mësimor dhe programe<br />
të reja mësimore pë lëndët e përfshira<br />
në planin mësimor;<br />
Trajnim i mësimdhënësve për realizimin e programeve<br />
të reja mësimore;<br />
Trajnim i mësimdhënsve dhe bashkëpunëtorëve<br />
profeional për shfrytëzimin e teknikave<br />
bashkëkohore të punës etj.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e arsimit të<br />
mesëm dhe pas të mesëm<br />
231<br />
III
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
232<br />
Arsyeja e kësaj dukurie duhet të kërkohet në mbyllshmërinë e institucioneve<br />
për arsim të mesam dhe arsimit pas të mesmit drejt tregut të punës dhe nevojave<br />
të tij aktuale dhe zhvillimore. Kjo është rezultat i ekzistimit t planifikimit të<br />
fuqishëm centralizues të rrjetit, si dhe të mosinteresimit për planifikimin e këtillë.<br />
Pasoja e papunësisë është humbje e ditursisë dhe aftësisë për punë. Përmirësimi<br />
i një gjendjeje të këtillë këkron mjete shtesë financiare që duhet të investohen në<br />
forma të ndryshme të harmonizimit ndaj nevojave të tregut të punës.<br />
Rrjeti i institucioneve për arsimin e mesëm dhe arsimin pas të mesmit, para<br />
së gjithash, i shkollave të mesme publike po zhvillohet si proces i optimizimit të<br />
interesave të punëdhënsve (për arsimin profesional) për cilësi dhe racionalitet<br />
të arsimit dhe interesave të nxënësve, prindërve dhe bashkësis lokale për ekonomizim<br />
të shkollimit përmes qasjes më të madhe në vendet ku jetojnë nxënësit.<br />
Gjatë përsosjes së kriterit të parë formohen qendra teknologjike të pajisura<br />
mirë për arsim të mesëm dhe gjimnaz me madhësi optimale, ndërsa në kushte të<br />
pazhvillueshmërisë dhe të fuqisë s dobët ekonomike të prindërve dhe bashkësive<br />
lokale formohen qendra heterogjene për drejtime të ndryshme përfshirë edhe<br />
paralele të gjimnazit.<br />
Duke e patur parasysh interesin afatgjatë për cilësi dhe përgjegjësitë e reja<br />
të komunave, duhet që të:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Të bëhet analizë e nevojave të tregut në nivel të komunës dhe në nivel<br />
ndërkomunal;<br />
Të afirmohen proceset e bashkëpunimit të më shumë komunave në zhvillimin<br />
e qendrave arsimore teknologjiko-homogjene të pajisura mirë;<br />
Të koncentrohet arsim i gjimnazir në qendrat më të mëdha urbane (gjimnaze<br />
të përgjithshme);<br />
Të realizohet qasje në arsimet gjimnazit për mjediset më të vogla përmes<br />
gjimnazeve profesionale në kuadr të shkollave profsionale.<br />
Të hapen drejtime dhe programe arsimore në institucionet për arsim të<br />
mesëm dhe arsim pas shkolës së mesme sipas nevojave të tregut të punës<br />
në nivel të komunës dhe në nivel ndërkomunal;<br />
Të analizohen planet ekzistuese mësimore dhe programet mësimore dhe të<br />
bëhen ndryshime të të njëjtave sipas nevojave të tregut të punës;<br />
Vazhdimisht të përkryhen drejtorët, mësimdhënsit dhe bashkëpunëtorët<br />
profesionalë sipas nevojave;<br />
Të inovohet pajisja dhe materiali mësimor në institucionet për arsim të m\<br />
esëm dhe arsimit pas shkollës së mesme.<br />
Mbështetja institucionale e arsimit të mesëm dhe të atij pas të mesmit<br />
Në funksion të ngritjes së cilësisë së arsimit të mesëm dhe të atij pas të<br />
mesmit në nivelin republikan është e nevojshme të zhvillohen dhe të mbështetn
këto institucione:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Enti për shkollim<br />
Inspektorati shtetëror arsimor<br />
Qendra shtetërore e provimeve<br />
Qendra për arsim dhe aftësim professional<br />
Instituti për hulumtime dhe zhvillim të arsimit<br />
Qendra andragogjike.<br />
Format e të vepruarit të partnerëve social dhe të interesurave të tjerë<br />
Në funksion të institucionalizimit të të vepruarit të partnerëve socialë në arsimin<br />
e mesëm dhe në atë pas t mesim rekomandohen këto forma të veprimit të<br />
tyre:<br />
<br />
<br />
<br />
Këshilli kombëtar për arsim të përgjithshëm<br />
Këshilli kombëtar për arsim profesional<br />
Këshilli kombëtar për arsimimin e të rriturve.<br />
Forma të ngjashme mund të formohen edhe në nivel komunal dhe ndrkomunal,<br />
siç janë:<br />
<br />
<br />
Partneritete ndërmjet pushtetit vendor, sektorit të biznesit dhe sektorit joqeveritar;<br />
Këshillit koordinues ndërkomunal për zhvillimin e rrjetit të shkollave profesionale<br />
dhe ngjashëm.<br />
5. KRIJIMI I SUpOZIMEVE pËR IMpLEMENTIMIN<br />
E INTERVENIMEVE KYÇE<br />
Për realizimin e strategjisë për reforma në nënsitemin për arsim të mesëm<br />
dhe të atij pas të mesmit duhet të krijohen supozime ose kushte për implementimin<br />
e intervenimeve kyçe në secilin nga llojet e arsimit të mesëm dhe të atij pas<br />
të mesëm:<br />
<br />
<br />
<br />
Arsimi i përgjithshëm i gjimnazit;<br />
Arsimi dhe trajnimi profesional dhe<br />
Arsimi pas i mesëm.<br />
Bartës të aktiviteteve në fushat kyçe për intervenime duhet të jenë: Ministria<br />
e Arsimit dhe Shkencës, bashkësitë lokale, institucionet për arsim të mesëm dhe<br />
të pas të mesëm dhe partnerët social.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e arsimit të<br />
mesëm dhe pas të mesëm<br />
233<br />
III
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
234<br />
5.1.Ndryshimet normative<br />
Nga analiza e nënsistemit për arsim të mesëm dhe pas të mesëm rrjedh se<br />
rregullativa ekzistuese në arsim nuk i mbështet tërësisht reformat e parapara me<br />
<strong>Programi</strong>n për zhvillimin e arsimit të mesëm dhe atij as të mesmit. Nga aspekti<br />
ligjor, nënsistemi për arsimin e mesëm dhe atij pas të mesmit është rregulluar në<br />
mënyrë të centralizuar dhe nuk është në gejndje t’i përgjigjet nevojave të ndryshme<br />
arsimore. Për këtë, ndryshimet normative duhet të zbatohen gradualisht<br />
për kalim minimal të konceptit të ri edhe atë:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
»<br />
»<br />
<br />
Miratimin e akteve ligjore për zbatimin e decentralizimit në nësistemin për<br />
arsim të mesëm dhe të atij pas të mesmit me rolin e kontrollit të pushtetit në<br />
nivel shtetëror;<br />
Miratimi i ligjit të posaçëm për shprehjen e risive dhe specifikavce të secilës<br />
formë të arsimit në nënsistmin e arsimit të mesëm dhe të atij pas të mesmit<br />
me dispozita të përgjithësuara, lehtë të zbateshme në praktikë, ndërsa<br />
pa vrima juridike që sjellin në keqpërdorim që rëndë mund të pengohet dh<br />
sanksionohet;<br />
Përpunimi i një ligji të posaçëm për organizimin, realizimin, financimin dhe<br />
menaxhimin në arsimin e mesëm dhe atë as të mesmit;<br />
Rregullativa nënligjore për arsim të mesëm dhe të atij pas të mesmit duhet<br />
të plotësohet me dispozitat për:<br />
Lloje të notave, mënyrat dhe procedyurat e notimit të nxënësve;<br />
Nomativa të haësirës së shkollës dhe pajisjes;normativa të mjeteve mësimore<br />
etj.;<br />
Përpunimi i një modeli të vetëm të akteve të shkollës (statuti, rregullorja për<br />
organizimin e brendshëm dhe sistematizimin e vendeve të punës, rregullorja<br />
për përgjegjësi displinore etj.).<br />
5.2. Zhvillimi i institucioneve arsimore<br />
Në Republikën e Maqedonisë në dekadën e fundit është i pranishëm përkeqësimi<br />
i cilësisë së infrastrukturës arsimore dhe pajisjes. Gjatë kësaj, të pranishme<br />
janë dallime të mëdha ndërmjet mjediseve të qytetit dhe fshatrave. Për këtë<br />
arsye duhet të ndërmerren një varg aktivitetesh që do të mundësojnë ekzistimin<br />
e një rrjeti funksional dhe që mund të mbështetet financiarisht të institucioneve<br />
arsimore për arsim të mesëm dhe atij pas të mesmit, që do ta kënaqin minimumin<br />
e vendosur të standardeve shtetërore dhe dhe do të mundësojnë shfrytëzim<br />
maksimal të resurseve ekzistuese, do të jenë të kapshme për të gjithë nxënësit<br />
dhe do t’i kënaqin nevojat e bashkësisë lokale.<br />
Procesi ekzistues arsimor në institucionet e arsimit të mesëm dhe të atij pas<br />
të mesmit nuk siguron interaksion të mjaftueshëm, pjesëmarrje dhe zhvillim ë
aftësive adekuate dhe shkathtësive. Për t’u arritur një gjë e këtillë, është e nevojshme<br />
krijimi i një atmosfere ku nxënësit do të jenë në qendër të vëmendjes.<br />
<strong>Programi</strong> për zhillimin e arsimit të mesëm dhe të atij pas të mesmit kërkon zbatimin<br />
e inovacionevedidaktike-metodike në procesim mësimor dhe përforcimin e<br />
shërbimeve të jashtme arsimore.<br />
Kuadri mësimor ëhstë karriga kyçe në procesin e reformave në arsimin e<br />
mesëm dhe atë pas të mesëm. Realizimi i reformave varet nga aftësia profesionale<br />
e mësimdhënësve. Kufizimi i mundësive dhe mungesa e sistemit për avancim<br />
profesional e sjellin në pikëpyetje aftësimin e mësimdhënsve për realizimin e<br />
mësimit bashkëkohor.<br />
Për këtë arsye, Ministria e Arsimit dh Shkencës duhet të ndërmarrë aktivitete<br />
për ndërtimin e një sistemi për zhvillim perspektiv të mësimdhënësve, që do të<br />
mundësjë tejkalimin e punës jocilësore të një pjese të mësimdhënësve dhe interesim<br />
më të madh të mësimdhënëssve për sukses. Paralelisht me këtë duhet që<br />
të mendohet për vendosjen edhe të sistemit për licencimin e mësimdhënësve.<br />
Struktura e tanishme e nënsistemit të arsimit të mesëm dhe atij pas të mesmit<br />
u tregua si jo mjaft fleksibil që t’i përgjigjet nevijës për tejkalim horizontal<br />
dhe vertikal, si dhe nevojave të tregut të punës. Për këtë arsye, nevojitet një marrëveshje<br />
ndërmjet niveli qendror dhe lokal për zhvillimin e rrjetit të instis\tucioneve<br />
për arsim të mesëm dhe të atij pas të mesmit; pëlqim ndërmjet partnerëve<br />
socialë për harmonizimin e tregut të punës dhe arsimit profesional; përcaktim të<br />
arsimit sipëror për kapërcim përmes maturës shtetërore dhe për lidhshmërin e<br />
saj me arsimin pas shkollës së mesme.<br />
5.3. Krijimi i kushteve për realizimin e planeve<br />
dhe programeve mësimore<br />
Për realizim të suksesshëm të planeve dhe programeve të reja mësimore<br />
nevojiten burime adekuate për mësim: libra; CD-ja, doracakë për mësimdhënsit<br />
dhe nxënsit dhe literaturë tjetër ndihmëse, që nxënësve do t’iu mundësojnë<br />
pjesëmarrje aktive në procesin mësimor. Gjatë kësaj, nmevojitet konfirmimi i<br />
standarve për librat dhe materialin mësimor.<br />
5.4. Krijimi i kushteve pë përcjelljen dhe<br />
vlerësimin e cilësisë së mësimit<br />
Vlerësimi është segment kyç në nënsistemin për arsim të mesëm të atijn pas<br />
të mesmit, që kontribuon për motivimin e nxënësve për inkuadrimin e tyre aktivc<br />
në procesin mësimor dhe arritjen e rezultateve më të mira. Për këtë arsye, është<br />
e nevojshme sigurimi i: treguesve relevantë i cilësisë së nënsistemit për arsim të<br />
mesëm dhe atij pas të mesmit; transparencë të standarve arsimore dhe kritereve<br />
për notim dhe vlerësim; përcjellje adekuate e arritjeve të nxënësve në fund të se-<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e arsimit të<br />
mesëm dhe pas të mesëm<br />
235<br />
III
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
236<br />
cilës shkallë të arsimit të mesëm; rezultatet e vlerësimit dhe notimit të ndikojnë<br />
në pujnën e nxënësve; kushte përkatëse për vetvlerësim etj.<br />
5.5. Menaxhimi dhe financimi<br />
Rregullativa ligjore e sistemit arsimor në Republikën e Maqedonisë është e<br />
fragmentuar dhe e ndarë nëpër sektore dhe si e tillë krijon pengesa e vendosjes<br />
së arsimit si një proces i vazhdueshëm. Gjithashtu, në rregullativë mungon sistemi<br />
i përgjegjësisë së ndarë, që do të kishte mundësuar autonomi më të madhe në<br />
nënsistemin e arsimit të mesëm dhe të atij pas të mesmit. Për t’u tejkaluar situata<br />
ekzistuese, është e nevojshme krijimi i rregullativës ligjore e unifikuar, transparente<br />
dhe efektive e përgjegjësisë së ndarë, si dhe të harmonizohet rregullativa<br />
ligjore me dispozitat dhe konventat ndërkombëtare, duke i përcjellë trendet evropiane<br />
në zhvillimin e legjislativës.<br />
Situata në menaxhimin e institucioneve për arsim të mesëm dhe të atij oas<br />
të mesmit del nga centralizimi i lartë në të cilin fuqia e kontrollit është tërësisht e<br />
përqëndruar në shtet. Për këtë arsye, është e nevojshme të sigurohet:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Harmonizim ndërmjet admknistratës shtetërore, financimit në nivel shtetëror<br />
dhe bashkësisë lokale;<br />
Pjesëmarrje të bashkësisë lokale në procesin e vendosjes për zhvillimin e<br />
arsimit të mesëm dhe të atij pas të mesmit;<br />
Ndarje e qartë e përgjegjësive ndërmjet nivele administrative, posaçërisht<br />
ndërmjet administratës komunale dhe administarës shtetëore.<br />
Shfrytëzim më efektiv të resurseve me të cilat disponon institucioni për arsim<br />
të mesëm dhe të atij pas të mesmit;<br />
Insitucione të përshtatshme arsimore për arsim të mesëm dhe të atij pas të<br />
mesmit ndaj nevojave të tregut të punës;<br />
Rritje e profesionalizimit dhe inovacionit të kuadrit mësimor dhe liderëve të<br />
shkollave.<br />
Financimi i institucioneve për arsim të mesëm dhe të atij pas të mesmit duhet<br />
të transformohet në një mënyrë që krijon mundësi të reja për zhvillim, inivacione,<br />
kontribute private dhe të sigurojë shfruytëzim më efektiv të resurseve.<br />
Gjithashtu, është i nevjshëm intervenimi në sistemin informativ që nuk mundëson<br />
grumbullim sistematik të të dhënave nga aspekte të ndryshme të nënsistemit<br />
për arsim të mesëm dhe të atij pas të mesmit dhe nuk ofron zgjidhje të<br />
nevjshme për sistematizimin dhe bartjen e të dhënave ndërmjet të të gjithë të<br />
interesuarve për këtë nënsistem të arimit. Për këtë arsye nevojitet:<br />
<br />
Të sigurohet një system efektiv për grumbullimin, rregullimin, përpunimin<br />
dhe bartjen e informative nga të gjitha fushat e arsimit të mesëm dhe të atij<br />
pas të mesmit deri te palët e interesuara.
Të sigurohet qasje e informatave për të gjithë shfrytëzuesit potencialë;<br />
Të krijohet një sistem i të dhënave në pajtim me standaredt everopiane.<br />
5.6. Hulumtimi dhe zhvillimi<br />
Në nënsistemin për arsim të mesëm dhe të atij pas të mesmit mungon hulumtimi<br />
dhe zhvillimi. Është i pranishëm rezlimi i projekteve zhvillimore, por mungon<br />
përcjellja, evaluimi dhe kkordinimi i projekteve. Po qe se bëhet një gjë e<br />
këtillë për secilin projekt zhvillimor, atëherë implementimi i efektit të të njëjtave<br />
në arsimin e mesëm dhe atë pas të mesmit të jetë më i madh. Për këtë arsye<br />
është e nevojshme:<br />
<br />
<br />
<br />
Të krijohen resurse, procedura dhe instrumente që do ta mbështesin hulumtimin<br />
në arsimin e mesëm dhe atë pas të mesmit;<br />
Të sigurohet qasje e të gjithë të interesuarve për hulumtim dhe zhvillim;<br />
Të nxiten projekte për inovacione në arsimin e mesëm dhe atë pas të mesmit.<br />
GJIMNAZ I<br />
pËRGJITHSHËM<br />
ARSIMI<br />
UNIVERSITAR<br />
Arsim<br />
gjimnazor<br />
E MESME TEKNIKE<br />
ARSIMI I LARTË<br />
PROFESIONAL<br />
PP<br />
E MESIME<br />
pROFESIONALE<br />
PS<br />
arsimi pas i<br />
mesëm<br />
PAP<br />
AFTERSIM<br />
pROFESIONAL pËR<br />
pUNË<br />
PM<br />
pUNË<br />
TREGU I<br />
pUNES<br />
Arsimi i nxënësve me<br />
nevoja të veçanta<br />
arsimi i nxënësve me nevoja<br />
të veçanta<br />
Arsimi për të<br />
rritur<br />
Arsimi për të rritur<br />
SKEMA 1: Struktura e sistemit të arsimit të mesëm dhe atij pas të mesëm<br />
Legenda:<br />
MSH<br />
MSN<br />
PP<br />
kalim i drejtpërdrejtë<br />
kalim nën kushte të veçanta<br />
inkuadrim varësisht nga mundësitë<br />
matura shtetërore<br />
Arsimi profesional<br />
PP<br />
PP<br />
PAP<br />
PS<br />
PM<br />
ISO<br />
provim përfundimtar<br />
provim për aftësim profesional<br />
provim specialistik<br />
provim mjeshtri<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e arsimit të<br />
mesëm dhe pas të mesëm<br />
237<br />
III
<strong>Programi</strong> <strong>PËr</strong> zhvillimin<br />
e arsimit tË lartË >>>>><br />
grupi punues:<br />
aspasija haxhishçe, koordinatore<br />
dr. tale geramitçioski<br />
dr. violeta arnaudova<br />
dr. hasan Jashari<br />
dr. antonija Josifovska<br />
dr. zoran t. Popovski<br />
dr. zoran vellkovski
Nacionalna programa za razvoj na obrazovanieto vo Рepublika Мakedonija 2005-2015<br />
240
PROGRAMI PËR ZHVILLIMIN<br />
E ARSIMIT TË LARTË<br />
Arsimi i lartë është element përbërës dhe i pandashëm i zhvillimit të çdo<br />
vendi. Ai është jo vetëm agensi më i fortë i cili e determinon zhvillimin shoqëroroekonomik,<br />
në plan të brendshëm, por dhe cilësinë me të cilën vendi e legjitimiton<br />
vetveten, në planin e jashtëm.<br />
Globalizimi politik dhe ekonomik i vendeve në botë, para së gjithash vendeve<br />
evropiane, e implikuan nevojën e globalizimit arsimor, si esencë të ruajtjes së<br />
tyre, me fokus të veçantë në arsimin e lartë si shtylla bazë në të cilën do të hidhen<br />
themelet e manifestimit të tyre të ardhshëm. Pyetja se, a duhet të zhvillohet<br />
arsimi i lartë nuk është pyetje e vullnetit të mirë, por detyrë, nga plotësimi i së<br />
cilës varet a do të gjendet vendi në rolin e statistit apo të lojtarit aktiv në këto<br />
procese globalizuese, a do t’i durojë pasojat e globalizimit apo do t’i gëzojë të<br />
mirat, a do të zgjedhë “sigurim” duke kërkuar në statikën e vet ose do t’i pranojë<br />
ndryshimet dhe me guxim do të lëshohet në zhvillimin e potencialeve të veta dhe<br />
kompeticionit dhe të njëjtat do t”i shesë në pazarin botëror si cilësi konkuruese.<br />
Arkitektura e tillë globale shkaktoi nevojë të theksuar për transformim<br />
të përshpejtuar të vendosjes së përgjithshme të arsimit të lartë në Republikën<br />
e Maqedonisë dhe vendosjen e cilësisë në përputhje me nevojat e vendit dhe<br />
transparente dhe konkurente në kornizat ndërkombëtare. Kalimi i recidivave të<br />
të shkuarës dhe implementimi i normave dhe standardeve ndërkombëtare të<br />
njohura në arsimin e lartë është imperativ në veprimtarinë e Ministrisë së Arsimit<br />
dhe Shkencës në Republikën e Maqedonisë në periudhën e ardhshme. Vetëm në<br />
atë mënyrë, arsimi i lartë në mënyrë të plotë do ta realizojë misionin e vet në nivel<br />
<strong>nacional</strong> dhe inter<strong>nacional</strong>.<br />
Për atë qëllim, Ministria e Arsimit dhe Shkencës e vendos këtë Program<br />
për zhillimin e arsimit të lartë për periudhën nga viti 2006 – 2010. Është e<br />
rëndësishme transformimi i tërësishëm i arsimit të lartë të realizohet në periudhën<br />
e dhënë për shkak të nevojës të realizimit në dinamikën përkatëse me dinamikën<br />
e ndryshimeve në vendet e Evropës dhe futja aktive e saj në Hapësirën evropiane<br />
të arsimit të lartë.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e arsimit të lartë<br />
241<br />
VI
Nacionalna programa za razvoj na obrazovanieto vo Рepublika Мakedonija 2005-2015<br />
242<br />
<strong>Programi</strong> paraqet kornizë operative me qëllime konkrete dhe aktivitete të cilat<br />
tregojnë si duhet të realizohet misioni dhe vizioni i arsimit të lartë në Republikën e<br />
Maqedonisë, nëpërmjet përkufizimit të qartë të detyrave të të gjithë pjesmarrësve<br />
në këtë proces.<br />
Realizimi i këtij <strong>Programi</strong>, i cili në vetvete i përfshin jovetëm veçantitë<br />
<strong>nacional</strong>e por dhe trendet moderne në arsimin e lartë në Bashkimin Evropian dhe<br />
më gjerë, duhet të mundësojë përforcim të rolit të tij në zhvillimin e demokracisë<br />
dhe shoqërisë qytetare, zhvillimin e ekonomisë së tregut në vend dhe përcaktim<br />
të vendit të Republikës së Maqedonisë në proceset globale integruese, si dhe<br />
kontribut të vet në krijimin e Hapësirës evropiane të arsimit të lartë.<br />
GJENDJE DHE NXITJE<br />
Në të kaluarën, universitetet shtetërorë ishin ata të cilët i plotësonin nevojat<br />
e tregut të punës për kuadro me arsim të lartë. Megjithatë, proceset e globalizimit,<br />
transformimi politik dhe përforcimi i inicitivës private, në një masë të madhe e<br />
prishën atë raport. Sot tregu i punës vendos relacione dhe marrëdhënie të reja,<br />
duke i kaluar kornizat e ngushta <strong>nacional</strong>e, dhe e zgjeron përfshirjen e vet në<br />
nivel inter<strong>nacional</strong>. Për shkak të dinamikës që zhvillon, tregu i punës ka nevojë<br />
për ofertë arsimore fleksive dhe dinamike, të cilën mund ta përmbushin vetëm<br />
institucione arsimore fleksive dhe dinamike. Për këtë arsye, institucionet e larta<br />
shtetërore arsimore duhet ta ndryshojnë paraqitjen e vet të deritanishme dhe të<br />
organizojnë strukturë të re e paraqitje organizative e cila do të jetë e kompatibile<br />
me ndryshimet e gjithanshme të tregut të punës.<br />
Proceset e brendshme transformuese dhe proceset e globalizimit, në<br />
nivel botëror, janë shfaqur në mënyrë të theksuar në ridizajnimin e strukturës<br />
së përgjithshme të shoqërisë, me të cilën u shfaq nevoja për bashkëpunime<br />
<strong>nacional</strong>e dhe inter<strong>nacional</strong>e dhe kompatibilitet të sistemeve, ndërsa me të<br />
dhe rinovimi i rolit dhe strukturës së arsimit të lartë, si faktor i rëndësishëm në<br />
realizimin e atij kompatibiliteti.<br />
Nevoja për hyrje strategjike në transformimin e arsimit të lartë nuk përbën<br />
vetëm detyrim prej ndryshimeve që ndodhin në nivel <strong>nacional</strong>, por ai është<br />
implikim dhe prej ndikimit të të ashtuquajturve faktorë të jashtëm, domethënë<br />
globalë, të gjithanshëm, të cilët e përkufizojnë arsimin e lartë dhe në vendet e<br />
tjera të botës.<br />
Arkitektura e re planetare e dizajnuar sipas ndikimit të globalizimit politik,<br />
ekonomik, kulturor dhe ekologjik, implikon iniciativa të cilat kanë për qëllim afrim<br />
të popujve në botë dhe zgjidhje të problemeve me të cilat ata ballafaqohen ose<br />
Strategjia për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë, Shkup, viti 2000.
siç theksojë nënshkruesit e The Magna Charta of European Universities2 :<br />
. në shekullin e ardhshëm (XXI) e ardhmja e njerëzimit gjithnjën dhe më shumë<br />
varet nga zhvillimi kulturor, shkencor dhe teknik, i cili krijohet në mjedisin e<br />
kulturës, dijeve dhe këkimeve siç janë universitetet.<br />
2. 2detyra, universitetet ta zgjerojnë dijen midis të gjeneratave të reja, nëkupton,<br />
se në botën moderne ata duhet t’i shërbejnë shoqërisë si tërësi, dhe se<br />
e ardhmja, kulturore, sociale dhe ekonomike e shoqërive kërkon sidomos<br />
investime të rëndësishme në arsimin e përjetshëm.<br />
» universitetet duhet t’ju ofrojnë gjeneratave të ardhshme arsim dhe<br />
trajnim të cilët do t’i mësojnë - ndërsa nëpërmjet tyre dhe njerëzit e<br />
tjerë - ta respektojnë mjedisin jetësor dhe jetën në veçanti.<br />
Më 9 shtator të vitit 2003 Republika e Maqedonisë u bë anëtare e barabartë<br />
e familjes evropiane të vendeve të cilat janë të detyruara t’i ndjekin dhe realizojnë<br />
rekomandimet e Procesit të Bolonjës dhe vendimin e përbashkët për krijimin e<br />
një hapësire të vetme evropiane në arsimin e lartë.<br />
Pranimi i detyrimeve të Procesit tëBolonjës, prej shtetit, e vendos arsimin e<br />
lartë para sfidave të reja në transformimin e tij të mëtejshëm. Përveç përpjekjeve<br />
të rregullta për ngritjen e cilësisë së studimeve dhe efikasitetin e tyre, arsimi i<br />
lartë ballafaqohet edhe me detyrimet për dizajnimin e vet strukturor, konkurues,<br />
kompatibil dhe të njohur në tregun evropian të shërbimeve akademike dhe<br />
më gjerë. Gjendja e tillë e re do të thotë respektim konsekuent i rregullave të<br />
vendosura me Deklaratën e Bolonjës dhe realizimin e tyre.<br />
Iniciativat për ndërtimin e hapësirës evropiane të përbashkët në arsimin e<br />
lartë i vendosin insitucionet e larta arsimore para rishqyrtimit të vet dhe u japin<br />
impuls plotësues për të bërë përpjekje në rrugën e tyre për anëtarësim aktiv<br />
në familjen e universiteteve evropiane dhe fitimit të statusit të dhënësve të<br />
respektueshëm të shërbimeve arsimore në tregun e gjerë akademik evropian.<br />
Si një ndër nënshkrueset e Deklaratës së Bolonjës, Republika e Maqedonisë,<br />
ndërsa me të edhe Ministria e Arsimit dhe Shkencës, u obligua në dhjetëvjeçarin<br />
e parë të shekullit të 2 ta përshtatë politikën e vet që të mundësojë realizim të<br />
qëllimeve të dala nga Procesi i Bolonjës:<br />
. Miratim të sistemit të shkallave të lehta për njohje dhe krahasim dhe vendosje<br />
të shtojcës në diplomë (Diploma Supplement), që të mundësohet<br />
rrjedhje e punësimit të qytetarëve evropianë dhe konkurencës në sistemin<br />
evropian të arsimit të lartë.<br />
2.<br />
Miratim i sistemit të bazuar në dy cikle kryesorë - diplomuese, pasdiplomike<br />
dhe studime shkencore. Qasja në ciklin e dytë është e kushtëzuar nga përfundimi<br />
me sukses i ciklit të parë të studimeve i cili duhet të zgjatë minimum<br />
3 vjet. Shkalla e arritur pas tre vjetësh llogaritet si shkallë e nevojshme e<br />
2 The Magna Charta of European Universities, Bolonjë, 8 shtator 998.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e arsimit të lartë<br />
243<br />
VI
Nacionalna programa za razvoj na obrazovanieto vo Рepublika Мakedonija 2005-2015<br />
244<br />
3.<br />
.<br />
kualifikimit ne tregun evropian të punës. Cikli i dytë do të udhëheqë drejt<br />
magjistratur dhe shkalla e tretë deri në doktoraturë.<br />
Vendosja e sistemit të kreditit, siç është SKTE 3 , si mjet i përshtatshëm për<br />
promovim të ndryshimit të gjerë të studentëve. Kreditë mund të merren dhe<br />
jashtë sistemit të arsimit të lartë, duke e futur këtu dhe mësimin e përjetshëm,<br />
nën kushte që i njeh universiteti i cili i pranon studentët.<br />
Promovim i mobilitetit/gatishmërisë me tejkalim të pengesave për lëvizjes<br />
së lirë, sidomos të:<br />
»<br />
Studentëve: t’u jepet shans për të mësuar, t’u mundësohet hyrje në<br />
studime dhe shërbimet e rëndësishme;<br />
» Arsimtarëve, hulumtuesve dhe personelit administrative: t’u njihet<br />
dhe vlerësohet koha e kaluar në Evropë, në hulumtim, mësimdhënie<br />
apo mësim, pa paragjykim të të drejtave të tyre të statutit.<br />
5. Promovim i bashkëpunimit evropian në sigurimin e cilësisë nëpërmjet zhvillimit<br />
të kritereve dhe metodologjive krahasuese.<br />
6. Promovim i dimesionit të nevojshëm evropian në arsimin e lartë, sidomos<br />
në zhvillimin e programeve të lëndës, bashkëpunimit ndërinstitucional, skemave<br />
të mobilizimit dhe programeve të integruara të studimit, trajnimit dhe<br />
kërkimit.<br />
7. Mësim i përjetshëm, si element kryesor i hapësirës evropiane të arsimit të<br />
lartë. Në Evropë, bazuar në përgjithësi në njohuri, pranueshmëria e konceptit<br />
të mësimit të përjetshëm është e domosdoshme për ballafaqimin me<br />
cytjet të kompativitetit, shfrytëzimit të teknologjisë bashkëkohore dhe qëndrimi<br />
për përparimin e kohezionit social, mundësitë e barabarta dhe cilësia<br />
e jetës.<br />
8. Inkuadrimi i studentëve, si partnerë në procesin e sendërtimit të hapësirës<br />
evropiane të arsimit të lartë.<br />
9. Rritshmëria e atraktivitetit dhe kompativitetit të hapësirës evropiane në arsimin<br />
e lartë, me qëllim të zgjerimit të mundësive për bashkëpunim dhe<br />
mobilitet me vendet jashtë hapësirës evropiane të arsimit të lartë.<br />
0.<br />
Studime doktorati dhe energji mes hapësirës evropiane të arsimit të lartë<br />
dhe hapësirës evropiane të hulumtimit, përmes rolit përforcues të hulumtimit<br />
dhe aftësimit për hulumtim dhe promovim të interdisiplinaritetit. Rritshmëri<br />
e mobilitetit e nivelit të doktoraturës dhe post-doktoraturës dhe<br />
përforcimit të bashkëpunimit institucional në kuadër të studimeve të doktoraturës.<br />
Realizimi i këtyre qëllimeve, i cili duhet të kryhet me respektim të tërësishëm<br />
të dallimeve kulturore, gjuhës, sistemeve <strong>nacional</strong>e të arsimimit dhe autonomisë<br />
së universiteteve, duhet të mundësojë ndërtim të hapësirës evropiane në arsi-<br />
3 Sistemi Evropian për transfer dhe akumulimin e kredive
min e lartë. Nga këndvështrimi i arsimit të lartë në Republikën e Maqedonisë, kjo<br />
duhet të rezultojë me:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Rritje të efikasitetit në studim;<br />
Mobilizim të studentëve dhe kuadrit akademik;<br />
Cilësi të përmirësuar të procesit arsimor;<br />
Rol aktiv të studentëve në sigurimin e cilësisë;<br />
Rritje të mundësisë për punësim të kuadrit të diplomuar në tregun <strong>nacional</strong><br />
dhe evropian të punës;<br />
Punë të përforcuar shkencoro-hulumtuese;<br />
Konkurrencë dhe kompatibilitet të siguruar në tregun akademik evropian<br />
dhe botëror.<br />
Këto iniciativa e determinojë në mënyrë të drejtpërdrejtë transformimin e arsimit<br />
të lartë dhe e venë shtetin para nxitjeve serioze që t’ju përgjigjet pyetjeve:<br />
Si duhet ta vendosë arsimin e lartë dhe me çfarë mekanizmash dhe instrumente<br />
duhet të ketë në dispozicion ajo që t’ju ndihmojë të rinjve dhe të riturve për nxitjet<br />
që i vendos jeta moderne? Çfarë arkitekturë vlerash duhet duhet të ketë në<br />
dispozicion që t’i kënaqë kërkesat e proceseve të zhvillimit në krijimin e Hapësirës<br />
evropiane në arsimin e lartë, nga njëra anë, dhe zhvillimin e sistemeve <strong>nacional</strong>e<br />
dhe zgjidhjen e problemeve urgjente të brendshme në shtet dhe ruajtjen<br />
e kulturës <strong>nacional</strong>e, nga ana tjetër?<br />
MISIONI<br />
Arsimi i lartë në Republikën e Maqedonisë i është kushtuar zhvillimit dhe<br />
përparimit të diturive dhe përforcimit të kulturës së jetesës tek të rinjtë dhe të<br />
riturit. Në periudhën e ardhshme, arsimi i lartë, me mbështetje të Qeverisë së Republikës<br />
së Maqedonisë do të përpiqet ta mbajë, përforcojë dhe zhvillojë mandej<br />
misionin e vet, me qëllim që të:<br />
.<br />
2.<br />
3.<br />
prodhojë kuadro me arsim të lartë dhe qytetarë përgjegjës, të aftë që t’i<br />
përmbushin nevojat të cilat dalin nga sfera ekzistenciale, sociale dhe personale<br />
e manifestimit njerëzor,<br />
sigurojë mundësi për arsimim cilësor dhe për mësim gjatë gjithë jetës.<br />
përparojë, krijojë dhe disimilojë dije nëpërmjet kërkimeve teknologjive dhe<br />
shkencore, në shkencat teknike, e natyrës, matematike, bioteknike, artistike,<br />
mjekësore dhe shoqërore,<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e arsimit të lartë<br />
245<br />
VI
Nacionalna programa za razvoj na obrazovanieto vo Рepublika Мakedonija 2005-2015<br />
246<br />
.<br />
5.<br />
6.<br />
7.<br />
8.<br />
9.<br />
0.<br />
ndihmojë të kuptohen, interpretohen, përparojnë, promovohen dhe disimilohen<br />
kulturat <strong>nacional</strong>e rajonale, ndërkombëtare dhe historike, në kontekst<br />
të pluralizmit kulturor dhe dallimeve,<br />
ta kultivojë afirmimin ndërkombëtar dhe vlerat dhe karakteristikat e popullit<br />
maqedonas (gjuhës maqedonase, historiesë, letërsisë, kulturës) dhe njëkohësisht,<br />
t’i kultivojë vlerat kulturore të bashkësive të tjera etnike në RM,<br />
e kultivon multikulturën dhe multiligjuhët<br />
ndihmon në mbrojtjen dhe përparimin e vlerave shoqërore nëpërmjet trajnimit<br />
të të rinjve për vlerat të cilat janë bazë e qytetarisë demokrate,<br />
ta zhvillojë dhe realizojë autonominë e vet, rolin etik, përgjegjësinë dhe<br />
funksionin anticipativ,<br />
ta përputhë ofertën e vet akademike me nevojat e tregut të punës në rrethin<br />
e vet kulturor dhe social dhe të jetë në raport të vazhdueshëm dinamik me<br />
ta,<br />
krijojë mjedis stimulus për të punësuarit në arsimin e lartë, duke ju mundësuar<br />
zhvillim të mundësive të tyre, me qëllim përmbushje të misionit të vet.<br />
VIZIONI<br />
Ministria e Arsimit dhe Shkencës dhe Qeveria e Republikës së Maqedonisë,<br />
në bashkëpunim me institucionet e larta arsimore në vend, secili në kuadër të<br />
përgjegjësive dhe kompetencave të veta do të punojnë në krijimin e kushteve që<br />
arsimi i lartë të bëhet pjesë e hapësirës evropiane në dituri, duke u bazuar në parimet<br />
themelore të Procesit të Bolonjës dhe në parimet e shumë deklaratave dhe<br />
dokumenteve të tjera, të rëndësishme për zhvillimin e arsimit të lartë, në Evropë<br />
dhe në botë, të miratuara në vitet e fundit.<br />
Convention on the Recognition of Qualifications Concerning Higher Education in European<br />
Region, Lisbon, 997; Harmonisation of the architecture of the European higher education<br />
system, Sorbonne, 998; The European Higher Education Area, Joint Declaration of<br />
Europen Ministers of Education, Convened in Bologna on 9th of June 999; Haug, Gay &<br />
Knudsen, Ingre : Trends in Learning Structures in Higher Education (I) – 99; Message from<br />
Salamanca Convention of European Higher Education Institutions, Shaping the European<br />
Higher Education Area Salamanca 200 ; Haug, Guy & Tauch, Christian, Trends in Learning<br />
Structures in Higher Education (II) – 200 ë Working on the European Dimension of Qualitz,<br />
Report of the International conference, Amsterdam, March 2 and 3, 2002ë Credit Transfer<br />
and Accumulation – the Challenge for Institutions and Students, EUA/Swiss Confederation<br />
conference, ETH Zurich, / 2 October 2002 European Strategy Framework, for Improving<br />
and Increasing Global Education in Europe to the Year 20 5, Europe-wide Global Education<br />
Congress, Maastricht, November 5th - 7th 2002 EUA Graz Convention 29/3 May 2003<br />
Reichert, S. and Tauch, Ch.: Trends in Learning Structures in European Higher Education (III)<br />
– 2003; Realising the European Higher Education Area, Commubique of the Conference of<br />
Miniasters responsible for Higher Education in Berlin on 9 September 2003.
Për relizimin e suksesshëm të misionit dhe arsimit të lartë në periudhën e<br />
mëtejshme, në përputhje me përgjegjësinë e vet, Ministria e Arsimit dhe Shkencës<br />
në bashkëpunim me universitetet e vendit, institucionet tjera të larta në vend dhe<br />
studentët do të punojnë që të krijojnë kushte për implementim të papengueshëm<br />
të parimeve dhe rekomandimeve të dala nga Procesi i Bolonjës në arsimin e lartë<br />
në Republikën e Maqedonisë, nëpërmjet realizimit të qëllimeve të mëposhtme:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Rritje të numrit të kuadrove me arsim të lartë në Republikën e Maqedonisë.<br />
Përshtatje strukturore të sistemit arsimor të tretë në Procesin e Bolonjës.<br />
Përputhje të rregullës ligjore me parimet dhe rekomandimet e Procesit të<br />
Bolonjës.<br />
Përputhje të normave dhe standarteve për arsimin e lartë.<br />
Ndërtim i sistemit efikas të dhënie së bursave i cili do të mundësojë mobilitetin<br />
e përforcuar arsimor të studentëve dhe të arsimtarëve.<br />
Promovim të bashkëpunimit evropian në sigurimin e cilësisë nëpërmjet zhvillimit<br />
të kritereve dhe metodologjisë krahasuese.<br />
Përforcim i sistemit për evaluim të jashtëm të cilësisë në arsimin e lartë.<br />
Definimi dhe respektim riguroz i standarteve për formim dhe akreditim të<br />
institucioneve të larta arsimore private.<br />
Zhvillim i një sistemi efikas për financimin e arsimit të lartë dhe shpërndarje<br />
të mjeteve financiare.<br />
Përmirësim i kapaciteteve strategjike dhe manaxhuese.<br />
Zhvillim i strategjive teknike dhe shkencore.<br />
Financim transparent i veprimtarisë kërkimoro-shkencore.<br />
Vendosje bazeje për sisteme <strong>nacional</strong>e për risi në sektorin arsimit të lartë.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e arsimit të lartë<br />
247<br />
VI
Nacionalna programa za razvoj na obrazovanieto vo Рepublika Мakedonija 2005-2015<br />
248<br />
1. RRITJA E NUMRIT TË KUADROVE ME ARSIM TË LARTË NË<br />
REPUBLIKËN E MAQEDONISË<br />
Gjendja: Në Republikën e<br />
Maqedonisë vitet e kaluara e përfshinë<br />
procese transformuse të fuqishme në<br />
sferën ekonomike, politike, kulturore<br />
dhe arsimore. Kalimi nga sistemi<br />
politik njëpartiak në atë shumëpartiak,<br />
ishte ndjekur dhe me transformimin<br />
e pronësisë dhe afirmimin e pronës<br />
private si bazë për ndërtimin e<br />
ekonomisë së vendit. Falë kësaj, ishte<br />
mundësuar futja e kapitalit privat dhe<br />
në sferën e arsimit, me të cilin u krijuan<br />
kushtet për formimin e universiteteve private dhe institucioneve të ndryshme të<br />
arsimit të lartë. Për këtë arsye, përkrah universiteteve shtetërore: Universiteti<br />
“Shën Kirill dhe Metodij” në Shkup, Universiteti “Shën Klimenti Ohridski” në<br />
Manastir dhe Universiteti Shtetëror në Tetovë (i formuar në vitin 200 ), është<br />
hapur edhe universiteti privat – Universiteti i Evropës Juglindore në Tetovë<br />
(vitin 200 ) dhe Universiteti Evropian privat “Republika e Maqedonisë” (2005)<br />
në Shkup. Përkrah këtyre universiteteve, në Republikën e Maqedonisë filloi<br />
dhe procesi i formimit të institucioneve private të arsimit të lartë, më shpesh si<br />
sektorë të universiteteve jashtë shtetit (p.sh. New Yuork College), ose programe<br />
studimore disperzuese (psh. Studime posdiplomike nga Universiteti i Pitsburgut-<br />
SHBA realizohen në Shkup).<br />
Rritja e numrit të universiteteve<br />
dhe institucioneve tjera të larta<br />
rezultonte me rritje të rëndësishme<br />
të numrit të studentëve në<br />
Republikën e Maqedonisë.<br />
Në periudhën 2002 – 2003,<br />
Qeveria dhe Kuvendi i Republikës<br />
së Maqedonisë siguruan bazë ligjore<br />
për përmirësimin e arsimit<br />
të lartë për të rinjtë që ju përkasin<br />
Përmbledhje:<br />
» Transformim ekonomik, politik, kulturor dhe<br />
arsimor.<br />
» Ekspanzion i iniciativave private në arsimin e<br />
lartë.<br />
» Statut të dobët ekonomik të universiteteve<br />
shtetërorë dhe hapësirë e kufizuar për burrimet<br />
alternative të financimit.<br />
» Ndryshime në dinamikën e reformave në arsimin<br />
e lartë (midis universiteteve dhe<br />
»<br />
fakulteteve).<br />
Moskonsistencë në transformimin e fakulteteve.<br />
Rritja e numrit të studentëve në 100.000 banorë*<br />
Viti<br />
akademik<br />
Numri i<br />
përgjthshëm i<br />
student ëve<br />
Numri i studentëvë<br />
në 100 000 banorëi<br />
200 /02 5 93 2 2 9<br />
2002/03 7 798 2 363<br />
2003/0 5 3 2 537<br />
200 /05 6 556 3 0 3<br />
* Numri i pëgjithshëm i banorëve të Republikës së<br />
Maqedonisë, sipas regjistrimit të vitit 2002 është<br />
2 022 5 7<br />
bashkësive etnike, sidomos pë shqiptarët ( janë miratuar Ligji për ndryshime<br />
dhe plotësime të Ligjit për arsim të lartë dhe Ligji për themelimin e Universitetit<br />
Shtetëror në Tetovë). Universiteti filloi me punë në vitin shkollor 200 /05. Difersifikacioni<br />
i institucioneve për arsim të lartë ndikoi pozitivisht edhe në përfshierjen<br />
e studentëve nga të gjitha bashkësitë tjera jo shumicë.
Radhitja e studentëve sipas përkatësisë kombëtare<br />
Viti Gjith. Maqedonas Shqiptarë Turq Romë Vlleh Srbi Të tjerë<br />
studentë Nr. % Nr. % Nr. % Nr. % Nr. % Nr. % Nr. %<br />
200<br />
/02<br />
5 93 39777 87, 30 0 6,68 60 ,32 27 0,28 7 0,92 822 ,8 709 ,56<br />
2002<br />
/03<br />
7798 0778 85,3 292 8,98 683 , 3 0 0,29 0 0,92 807 ,69 658 ,38<br />
2003<br />
/0<br />
5 3 36 5 85,06 5335 0, 0 608 , 8 00 0, 9 359 0,70 70 ,37 563 , 0<br />
200<br />
/05<br />
6 556 8900 79, 95 0 5,50 825 ,3 88 0,3 78 0,78 936 ,52 689 , 2<br />
* Numri i përgjithshëm i banorëve në Republikën e Maqedonisë ,sipas regjistrimit të vitit<br />
2002, është 2.022.547<br />
Procesi i decentralizimit do tndikojë në zgjidhjet institucionale dhe politikat<br />
për përmirësimin e arsimit në rajonet më pak të zhvilluara.<br />
Në pajtim me Ligjin për arsim të lartë , studentët që janë pa prind, të verbër,<br />
shurdhmemec, invalid të grupit të pare dhe të dytë, nëna me fëmi deri në moshën<br />
gjashtë vjeçare dhe të hospitalizuara, kanë statut të veçantë të përcaktuar me<br />
statutin e instititucionit të arsimit të lartë. Ekziston punë dhe angazhim shumë i<br />
madh në nivel të plotikave dhe institucioneve për përmirësimin e qasjes deri në<br />
arsimin e lartë për studentë dhe të punësuar me nevoja të veçanta dhe probleme<br />
zhvilluese.<br />
Aplikimi i maturës shtetërore në arsimin e mesëm, e cila do t’i zëvendësojë<br />
provimet pranuese në universitete (Ligji ishte miratuar nga Kuvendi në vitin<br />
2003 dhe në rjedhë është pilot faza e implementimi të tij, përfshierja e plotë<br />
e gjeneratave do të fillojë prej vitit shkollor 2007), do t’i fokusojë shkollat e<br />
mesme drejt plotësimit të standardeve të ekzaminuara për sukses. Nga përvojat<br />
e vendeve të tjera të cilat e futën këtë sistem, realisht duhet pritur rritje e numrit<br />
të nxënësve të shkollave të mesme nga grupet sociale të paraqitura joplotësisht<br />
të cilët do të kualifikohen për hyrje në universitet.<br />
Duke e pasur parasysh rëndësinë e pjesëmarrjes së kuadrove me arsim të<br />
lartë në zhvillimin ekonomik të shtetit, si dhe përparësitë që i ofron kjo shkallë<br />
arsimore nga aspekti i punësimit, mirëqënies dhe kulturës së jetesës së popullsisë,<br />
atëherë është më tepër se e dukshme se rritja e personave që kanë arsim të lartë<br />
është prioriteti më i madh i vendit tonë. Për këtë qëllim, në periudhën e ardhshme,<br />
është e nevojshme të merren masa të cilat do të mundësojnë përfshirje të gjerë të<br />
të rinjve dhe të rriturve në arsimin e lartë, dhe kjo nëpërmjet ç’vijon:<br />
Masa:<br />
sigurimi i hapjes dhe gasjes në institucionet e arsimit të lartë për të gjitha ata<br />
që duan të shkollohen, pa marrë parasysh provokimet në zhvillim e tyre,<br />
<br />
zhvillimi dhe zgjerimi i universiteteve, me qëllim që arsimi i lartë të bëhet i<br />
qasshëm për grupet e ndjeshme të të rinjve dhe të mëdhenjve (grupe etnike<br />
margjinale, të varfëra, gjeografisht të izoluara etj.),<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e arsimit të lartë<br />
249<br />
VI
Nacionalna programa za razvoj na obrazovanieto vo Рepublika Мakedonija 2005-2015<br />
250<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
zhvillimi i kushteve për aplikimin e programeve studimore drejtë e-arsimimit<br />
(arsim nga largë, duke shfrytëzuar teknologjinë komunikativo-informatike),<br />
përforcimi dhe zgjerimi i kapaciteteve universitare,<br />
krijimi i rrugëve fleksive të të mësuarit në arsimin e lartë,<br />
zhvillimi i sistemit dhe mekanizmave të verifikimit të kompetencave të fituara<br />
në të mësuarin e mëparshëm (sektori formal dhe joformal),<br />
krijimi i qendrave për karierë të universiteteve,<br />
krijim i mundësive për hyrje të iniciativës private në arsimin e lartë.<br />
Gjatë disperzionit të mundshëm të disa programeve studimore të institucioneve<br />
të larta publike do të bëhet kujdesi për interesin e qartë publik me<br />
çrast do të merret parasysh domosdoshmëria dhe garancë për sigurimin e<br />
cilësisë.<br />
2. PËRSHTATJE STRUKTURORE DHE cILËSORE E SITEMIT TË<br />
LARTË ARSIMOR PROcESIT TË BOLONJËS<br />
2.1 Transformimi i universiteteve shtetërore<br />
në universitete të integruara<br />
Republika e Maqedonisë u bë<br />
anëtare e Procesit të Bolonjës në vitin<br />
2003, por me ndryshimet në sistem<br />
për arsimin e lartë është filluar shumë<br />
më herët ( 999). Për këtë qëllim, është<br />
miratuar Ligji për arsimin e lartë i cili<br />
i detyroi universitetet të fillojnë futjen<br />
-Universiteti “Shën Kirill dhe Metodij” – Shkup<br />
dhe universiteti “Shën Kliment Ohridski” – Manastir<br />
nuk janë universitete të integruara.<br />
Universiteti Shtetëror në Tetovë, Universiteti<br />
i EJL në Tetovë dhe Universiteti Evropian në<br />
Shkup janë universitete të integruara.<br />
e SKTE dhe disejnim të programeve studiuese dhe lëndore sipas parimeve<br />
të Procesit të Bolonjës. Megjithatë, kushtet në të cilat kryheshin ndryshimet i<br />
karakterizonte një ngadalësi e theksuar dhe jokoodinim. Ligji për arsimin e lartë,<br />
si dhe dokumentet e brendshme që i vendosën universitetet dhe institucionet e<br />
arsimit të lartë, nuk siguronin instruksione të qarta dhe të pastra për reforma në<br />
arsimin e lartë. Prandaj, jo vetëm universitetet por edhe vetë fakultetet në mënyrë<br />
individuale futeshin drejt transformimit të programeve lëndore dhe studiuese.<br />
Përveç shkaqeve të dhëna për dobësitë e implementimit të ndryshimeve,<br />
njëra prej pengesave më të fuqishme për sukses të intervenimeve është struktura<br />
konstate organizative e universiteteve shtetërorë. Këtu bëhet fjalë para së<br />
»<br />
»
gjithash për Universitetin “Shën Kirill dhe Metodij” – Shkup dhe Universitetin<br />
“Shën Kliment Ohridski” – Manastir. Pikërisht, përveç rektorateve, të cilat janë<br />
trupi qendror me status juridik, me status juridik janë edhe fakultetet. Gjendja<br />
e tillë në masë të madhe e ngadalëson efikasitetin, i komplikon procedurat dhe<br />
krijon përputhje të madhe të kompetencave dhe përgjegjësive.<br />
Fakultetet janë të mbyllura në kornizat e veta dhe me vështirësi komunikojnë<br />
me rektoratet. Qëllimi i aktivitetit të vet është vendosur në përforcim dhe afirmim<br />
të fakultetit për llogari të universitetit si tërësi. Kjo gjendje vjen në dukje më tepër<br />
në konsekuencën dhe afatin e realizimit të planeve aksion të skicuara miratuar në<br />
nivel Universiteti, dhe zbatimi i normave të universitetit, që drejtpërdrejt shkaktojnë<br />
vështirësim të procesit të udhëheqjes dhe drejtimit me universitetet.<br />
<br />
<br />
Masa:<br />
Ministria e Arsimit dhe Shkencës dhe Qeveria e Republikës së Maqedonisë<br />
do të përgatisin dhe Kuvendit të Republikës së Maqedonisë do t’I propozojnë<br />
sjelljen e ligjit për ndryshimin dhe plotësimin e Ligjit për arsim të lartë,<br />
me të cilin do të mundësojë transformim të përshpejtuar të universiteteve<br />
shtetërore në universitete të integruara.<br />
Deri në vitin 2010, të gjitha universitetet në Republikën e Maqedonisë duhet<br />
të transformohen në universitete të integruara.<br />
Duke marrë parasysh se ky do të jetë intervenimi strukturor më i rëndësishëm,<br />
ligji do të parashikojë një periudhë kalimtare, gjatë së cilës së pari do të<br />
integrohen një pjesë e funksioneve, domethënë kompetencat e fakulteteve, që<br />
për një afat të caktur, kur të krijohen kushtet, të kompletohet i gjithë procesi.<br />
2.2. Miratim i sistemit të bazuar në tre cikle<br />
Gjendja: Në pajtim me parimet e procesit të Bolonjës , Ligji për ndryshimin<br />
dhe plotësimin e Ligjit për arsimt të lartë (viti 2002) krijoi kornizë juridike për sendërtimin<br />
e sistemit për arsim të lartë i bazuar në tre cikluse. ëjnë me ndryshimin<br />
e strukurës së institucioneve të arsimit të lartë, para së gjithash të kohëzgjatjes<br />
së studimeve universitare(diplomuese) dhe pasuniversitare, shkaktuan debatet<br />
dhe reagimet më të mëdha në rrethet universitare.<br />
Studimet universitare në shumicën e fakulteteve zgjatin 8 semestra, ose<br />
vjet, kurse në fakultete të veçanta studimet zgjasin 0 semestra ose 5 vjet<br />
(shkencat teknike) gjegjësisht 2 semestra, ose 6 vjet (p.sh. shkencat mjekësore).<br />
Pas mbarimit të suksesshëm të programit të studimeve, fitohet titulli student<br />
i diplomuar në fushën përkatëse.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e arsimit të lartë<br />
251<br />
VI
Nacionalna programa za razvoj na obrazovanieto vo Рepublika Мakedonija 2005-2015<br />
252<br />
Reforma më të rëndësishme të<br />
programeve studimore dhe aplikimi i<br />
dy-studimeve ciklike me të cilat e transformon<br />
modelin tradicional 5+2+3 në<br />
+ +3 ose + ,5+3 model për studime<br />
akademike dhe në modelin 3+2+3 për<br />
studime profesionale, kanë realizuar<br />
fakultetet e drejtimeve teknike dhe teknologjike<br />
(viti 200 ). Disa prej fakulteteve<br />
aplikuan studime me kohëzgjatjeje<br />
më pak se tre vite, si studime me<br />
,,ciklus të shkurtër në kuadër të ciklusit<br />
të parë të studimeve. Në rrjedhë janë ristrukturimi<br />
në lëmitë tjera. Përvojat tregojnë<br />
se vështirë pranohet modeli për<br />
tre vite studime diplomike dmth. Modeli<br />
3+2+3. Numri më i madh i fakulteteve<br />
të universiteteve shtetërore është<br />
5 vjet. Bashkërenditja jo e mjaftueshme<br />
cikluset në arsimin e lartë:<br />
ciklusi i I:<br />
Studime deridiplomike në kohëzgjatjeje prej<br />
3 deri në 5 vjet (6 vjet për mjekësi); diplomë<br />
ju jepet studentëve të cilët i kanë mbaruar me<br />
sukses studimet universitare.<br />
Studime deridiplomike për arsim profesional,<br />
në kohëzgjatjeje deri në vjet.<br />
ciklusi i II:<br />
Studimet pasuniversitare/magjistratura, me<br />
kohëzgjatjeje nga 3- semestra:<br />
Studime profesionale posdiplomike (specializim),<br />
në kohëzgjatjeje prej jo më pak se 9<br />
muaj.<br />
ciklusi i III:<br />
Titull doktor mund të fitohet ose me studime të<br />
doktoraturës ose me mbrojtje të disertacionit<br />
të doktoraturës, ose me paraqitje dhe mbrojtje<br />
të tezës së doktoraturës;<br />
Arsimim i vazhdueshëm, studime për përparimin<br />
e diturive.<br />
në transformimin e programeve studimore solli edhe deri te raste ku i njejti profil,<br />
që fitohet në fakultete të ndryshme, studenti mund ta fitojë përmes programeve<br />
studimore me kohëzgjatje të ndryshme dmth, për 3 ose vite.<br />
Në ristrukturimin e studimeve nga cikusi i II (studime posdiplomike), një pjesë<br />
e fakulteteve i respektojnë rekomandimet e Procesit të Bolonjës për studime<br />
të magjistraturës në kohëzgjatjeje prej ,5 ose 2 vite ( pa marr parasysh se studimet<br />
diplomike zgjasin 3, ose 5 vite) dhe studime të doktoraturës me kohëzgjatjeje<br />
pre 3 vite. Pasi transformimet e programeve studimore janë në rjedhë, momentalisht,<br />
në Republikën e Maqedonisë mund të hasen modele të ndryshme të<br />
studimeve: 3+2+3; + +3; + .5+3; 5+2+3; +2+3.<br />
Shkaqet për vështirësitë në ristrukturimin e programeve studimore mund<br />
të kërkohen në:<br />
papërgatitjen e fakulteteve shtetërorë për të bërë reduktim të kohëzgjatjes<br />
së studimeve universitare për shkak të mundësisë një pjesë e arsimtarëve të<br />
mbeten pa angazhim pune 5 ;<br />
dominimin e traditës së profileve të gjera të cilat i bëjnë programet e studimit<br />
të mëdha dhe të vështira 6 <br />
<br />
;<br />
5 Ekziston mundësia një pjesë e lëndëve, me reduktim të kohëzgjatjes së studimeve, të hiqen<br />
ose kalojnë në pjesën facultative ose përzgjedhëse. Numri më i madh i arsimtarëve që i<br />
japin këto lëndë nuk janë të përgatitur ta pranojnë këtë rrezik.<br />
6 Programet e studimit të rishikuara akoma i karakterizon: numër i madh lëndësh, dominim<br />
i disciplinave shkencore, përputhje e shpeshtë e përmbajtjeve, favorizim i enciklopedizmit<br />
dhe faktografisë.<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»
mosekzistimi i praktikës për qasje komparative në ridisejnimin e programeve<br />
studimore me programe studimi të ngjashme në vendet e tjera;<br />
kriteriumet e paqarta/të papërkufizuara për pjesën e detyrueshme të angazhimit<br />
të arsimtarëve 7 ;<br />
dobësinë e procedurës së përkufizimit të profileve të studimeve 8 ;<br />
lidhjen e dobët e tregut të punës dhe mospatja në këqyrje e kompencave të<br />
cilat i kërkon tregu i punës në nivel <strong>nacional</strong> dhe inter<strong>nacional</strong> 9 ;<br />
obstruksionet nga një pjesë e vogël e kuadrit arsimortë cilët refuzojnë t’i<br />
pranojnë ndryshimet 0 ;<br />
informimin e pamjaftueshëm<br />
Korniza <strong>nacional</strong>e e kualifikimeve- Hapëruar në bazë të rekomandimeve<br />
të Konferencës të ministrave të Evropës kompetent për arsimin e lartë ( Bergen,<br />
2005). Ministria e Arsimit dhe Shkencës dhe Qeveria e Republikës së Maqedonisë,<br />
në vitin 2006, me ligjin e ri për ndryshime dhe plotësime të Ligjit për arsimin<br />
e mesëm, do të propozojnë bazë ligjore për zhvillimin e ,,kornizës <strong>nacional</strong>e të<br />
kualifikimeve’’. Korniza <strong>nacional</strong>e e kualifikimeve duhet të jetë kompatibile me<br />
,,kornizën gjithpërfshirëse për kualifikime në hapësirën evropiane të arsimit të<br />
lartë’’ (Overarching Framework for Qualifications in the European Higher Education<br />
Area) dhe të jetë komplementar me kornizën më të gjërë të kualifikimeve<br />
për mësim të përjetshëm ei cili do t’I përfshijë edhe arsimin e përgjithshëm edhe<br />
atë professional dhe trajnim (grup punues të Grupit për përcjelljen e procesit të<br />
Bolonjës duhet ta përgatitë në vitin 2006).<br />
Përveç kornizave <strong>nacional</strong>e për kualifikime , për disa disiplina dhe veprimtari<br />
profesionale, kur të arrihet konsenzus më I gjërë ndërmjet vendeve të<br />
procesit të Bolonjës do të mundësohet rrjetshmëria e kornizave <strong>nacional</strong>e të<br />
7 Për shkak të normës shtetërore prej angazhimit 8 orësh të arsimtarit dhe 2 orësh për kuadrin<br />
asistent, numër i madh arsimtarësh dh asistentësh përpiqen ta plotësojnë atë numër<br />
orësh, me të cilën në mënyrë pëlotësuese kryeht trysni mbi programet e studimit nga pikpamja<br />
e kohëzgjatjes së tyre dhe numrit të lëndëve të mësimit. Ndhodh që shumica e arsimtarëve<br />
të kenë 2,3, , ose më tepër lëndë.<br />
8 Një numër i vogël i fakulteteve gjatë ndërtimit të programeve të studimit nisen nga standarte<br />
të përcaktuara më parë të kompetencave të dala për një profil të dhënë apo prej<br />
rrugëdaljeve arsimore. Afrimi më i shpeshtë në ndërtimin e programeve të studimit është<br />
kuadri në dispozicion.<br />
9 Është i vogël numri i programeve të studimit ku ekziston ndarje e qartë e programeve të<br />
studimeve akademike dhe programeve të studimeve të përcaktuara për nevojat e tregut të<br />
punës.<br />
0 Pranimi i parimeve dhe rekomandimeve të Procesit të Bolonjës tek një pjesë e kuadrit arsimor<br />
shpjegohet si përpjekje për unifikim dhe krijim të bazës së mirë për marrje të inteligjencës<br />
dhe hegjemonizëm kulturor.<br />
Tek një pjesë e kuadrit universitar ekziston informim i dobët rreth Procesit të Bolonjës.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e arsimit të lartë<br />
253<br />
VI
Nacionalna programa za razvoj na obrazovanieto vo Рepublika Мakedonija 2005-2015<br />
254<br />
kualifikimeve dhe zhvillim të ,,kornizave sektoriale të kualifikuara’’ 2 (Sectoral<br />
Qualifications Frameworks).<br />
Masa:<br />
Transformim i programeve të studimit në tre ciklusa (duke përfshirë, në kontekstin<br />
<strong>nacional</strong>, mundësi për kualifikime intermediale intermediate qualifications).<br />
Përkufizim i përshkruesve gjenerikë për çdo ciklus të bazuar në rezultatet e të<br />
mësuarit dhe në kompetencat e fituara, si dhe kredi për ciklusin e parë dhe<br />
të dytë.<br />
Zhvillimi i kornizës <strong>nacional</strong>e të kualifikimeve, kompatibilitetit me ,,kornizën<br />
gjithpërfshirëse për kualifikime në hapësirën evropiane të arsimit të lartë’’<br />
dhe komplementare me kornizën më të gjërë të kualifikimeve për mësim të<br />
përjetshëm, e cila përfshin arsim dhe trajnim të përgjithshëm dhe profesional,<br />
Implementim i tërësishëm i parimeve të Konventës së Lisabonës dhe futje e<br />
tyre në legjislativën <strong>nacional</strong>e nëpërmjet mënyrës përkatëse.<br />
Përpunimi i planeve aksionalo- <strong>nacional</strong>e për përparimin e cilësisë së procesit<br />
lidhur me njohjen e kualifikimeve të fituara jashtë vendit.<br />
Vendosje e kornizës juridike për njohjen e shkallëve të përbashkëta të dhëna<br />
prej dy apo më tepër shtetesh të hapësirës evropiane në arsimin e lartë.<br />
<br />
Përcjellje e proceseve ndaj zhvillimit të kornizave të sektorëve të kualifikimeve<br />
dhe zbatimi i zgjidhjes në sistemin <strong>nacional</strong> të arsimit të lartë.<br />
Këto masa janë detyrim,jo vetëm për Ministrinë e Arsimit dhe Shkencës,por<br />
edhe për institucionet e arsimit të lartë në shtet dhe nënkuptojnë zhvillim të<br />
programeve të studimit të bazuara në tre cikle (universitare, magjistrature dhe<br />
doktorature). Studimet universitare të realizohen në kornizën e 80 deri në 2 0<br />
kredive që është e barabartë me realizimin e programeve të studimit prej 3 deri<br />
në vjet kohëzgjatje. Studimet pasuniversitare (shkalla e magjitraturës) duhet<br />
të jenë në kornizën nga 90 deri në 20 kredive d.m.th. me kohëzgjatje nga .5<br />
deri në 2 vjet, në varësi prej profileve. Studimet e doktoraturës duhet të jenë me<br />
kohëzgjatje prej 3 vjetësh.<br />
Hyrja në ciklin e dytë është e kushtëzuar nga suksesi i mbarimit të ciklit<br />
të parë të studimeve. Shkalla e arritur pas tre vjetësh llogaritet si shkalla e nevojshme<br />
e kualifikimit në tregun evropian të punës, kurse cikli i dytë shpie drej<br />
magjistraturës, kurse i treti drejt doktoratit.<br />
Korniza <strong>nacional</strong>e e kualifikimeve do të mundësojë definimin e kualifikimeve<br />
krahasuese dhe atyre kompatitive nga aspekti i: normave, nivelit, rezultateve
nga mësimi, kompetencat dhe profilet, në pajtim me hapat e ngjajshëm në hapësirën<br />
evropiane të arsimit të lartë.<br />
Në ato korniza, shkallët duhet të kenë dalje të ndryshme të përkufizuara.<br />
Shkallët e ciklit të parë dhe të dytë duhet të kenë orientim dhe profil të ndryshëm<br />
në funksion të përshtatjes së ndryshimeve personale, nevojave akademike dhe<br />
tregut të punës. Shkallët e ciklit të parë duhet të mundësojnë futje, në kuptimin e<br />
Konventës së Lisabonës për njohje, në programet e ciklit të dytë. Shkallët e ciklit<br />
të dytë duhet të mundësojnë hyrje në shkallën e tretë - studimet e doktoraturës.<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Gjatë zhvillimit të programeve të studimit duhet patur parasysh për:<br />
programet e studimit dhe të lëndës duhet të jenë në funksion të profili të<br />
mbaruar;<br />
respektim i konsekuent i kritereve për grupimin e disciplinave mësimore të<br />
detyrueshme, përzgjedhëse dhe fakultative, me përcaktim të raportit të tyre;<br />
si dhe përcaktim të lëndëve njësemestrale, dysemestrale dhe shumësemestrale;<br />
llojin dhe numrin e drejtimeve, studimet dhe grupet e studimit, sipas standardeve<br />
për profilizim të kuadrove dhe për efikasitet në zotërimin e programit<br />
mësimor me afrim fleksibël në varësi të drejtimeve, studimeve dhe<br />
grupeve të studimit;<br />
profili i studimeve duhet të jetë i përkufizuar me matricën e kompetencave<br />
personale, sociale dhe profesionale (nevojat e punës);<br />
është i domosdoshëm implementimi i Konceptit për dalje arsimore (Learning<br />
Outcomes) në programet e studimeve dhe të lëndëve;<br />
profilet e studimeve duhet të jenë të përkufizuara qartë me respektim të<br />
tërësishëm të standardeve ndërkombëtare për profiling përkatës, sidomos<br />
standartet e kompetencave të cilat i vendos punëdhënësi;<br />
profili, përveç dimensionit ndërkombëtar, duhet ta përmbajë dhe specifikën<br />
<strong>nacional</strong>e e cila del prej rrethit kulturor, social dhe ekonomik të vendit;<br />
programi i studimit, në pikpamje të strukturës së vet, duhet të komunikojë<br />
me së paku një program të njëjtë apo të ngjashëm në Evropë, përveç se në<br />
rastet kur programi i studimit është me interes <strong>nacional</strong> apo me specifikë<br />
<strong>nacional</strong>e;<br />
programi i studimit duhet të jetë i njohur, d.m.th. duhet të marrë parsysh<br />
jo vetëm llojin dhe strukturën e programit lëndor por edhe për ndryshimet<br />
terminologjike të cilat ekzistojnë në fusha të ndryshme shkencore tek ne<br />
dhe në botë;<br />
programi i studimit duhet të jetë transparent dhe kapshëm për përdoruesit<br />
potencialë.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e arsimit të lartë<br />
255<br />
VI
Nacionalna programa za razvoj na obrazovanieto vo Рepublika Мakedonija 2005-2015<br />
256<br />
Njohja e shkallëve dhe periudhave të studimit<br />
Gjendja: Si vend i cili në vitin 2003 e ratifikoi konventën e Lisabonjës për<br />
njohjen, të njejtin vit, me Ligjin për ndryshime dhe plotësime të Ligjit për arsimin<br />
e lartë, Republika e Maqedonisë realizoi përmirësimin e procedurës për njohjen<br />
e shkallëve dhe procedurave të studimit jashtë vendit.<br />
Në pajtim me Ligjin, pranë Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës funksionon<br />
Qendra informative për njohje, të cilën në Republikën e Maqedonisë dhe në marrëdhëniet<br />
ndërkombëtare I realizon punët informative për njohje, të përcaktuara<br />
me Ligj dhe Rregullore. Qendra është anëtare e rrjetit Evropian në Këshillin e<br />
Evropës dhe UNESKO të qendrave <strong>nacional</strong>e informative për njohje akademike<br />
dhe mobilitet (rrjeti ENIC/NARIC).<br />
Duke pasur parasish në përgjithësi mobiliteti I shprehur dhe nevoja nga njohja<br />
e kualifikimeve të marura, e nevojshme është të përforcohet funksioni informative<br />
i Qendrës informative.<br />
Në Konferencën e mbajtur në Bergen 2005 , ministrant evropian competent<br />
për arsimin e lartë, u dakorduan:<br />
<br />
<br />
<br />
të përgatisin plane <strong>nacional</strong>e aksionale për përparimin e cilësisë në procesin<br />
e njohjes së kualifikimeve evropiane;<br />
të përputhin procedura për njohjen e shkallëve të përbashkëta të fituara në<br />
kuadër të programeve të përbashkëta studimore që I realizojnë institucionet<br />
e larta arsimore prej dy ose më shumë vendeve nënshkruese të deklaratës<br />
së Bolonjës;<br />
ministritë kompetente për arsimin e lartë, të bashkëpunojnë me institucionet<br />
e larta arsimore dhe partnered tjerë, me qëllim ta përparojnë njohjen e<br />
mësimit paraprak, duke përfshirë edhe të mësuarit joformal dhe informal.<br />
Me qëllim të përparimit të procesit të njohjeve të kualifikimeve dhe periudhave<br />
të qëndrimit, Ministria e Arsimit dhe Shkencës do t’i ndërrmerr këto MASA:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
përforcimi i funksionit informativ të Qendrës informative;<br />
do të përgatitet plan aksional <strong>nacional</strong> për përparimin e cilësisë të njohjes së<br />
kualifkimeve evropiane;<br />
do të konfirmohet procedure për njohjen e shkallëve të përbashkëta;<br />
përparimi i njohjes së mësimit paraprak, duke përfshirë edhe mësimin joformal<br />
dhe atë informal.<br />
2.3 Aplikimi i sistemit të transferit dhe akumulimit të kredive<br />
Gjendja: Në pajtim me rekomandimet nga Procesi i Bolonjës, universitetet<br />
shtetërore në Republikën e Maqedonisë, sistemin Evropian e pranuan si standard<br />
për transfer dhe akumulim të kredive (STAK)(European Credit Transfer Sys-
tem - ECTS) Edhe përveç dobësive të pranishme në zbatimin e metodologjisë për<br />
definimin e kredive, një pjesë e madhe e fakulteteve i kanë implementuar standardet<br />
e STAK dmth. vendosën për zbatimin e 60 kredive për një vit studimi (30<br />
për semestër). Programet studimore nga ciklusi i parë, me kohëzgjatje vjeçare,<br />
bartin 2 0 kredi, kurse me kohëzgjatje 3 vjeçare, bartin me vete 80 kredi.<br />
Sipas STAK, numri i përgjithshëm i kredive që studenti duhet t’i merr gjatë<br />
një semestri, pa marr parasysh numrin e lëndëve (module) ose orët mësimore<br />
arrin 30. Numri i kredive që jepen për çdo lëndë nuk e reflekton rëndësinë e asaj<br />
lënde në formësimin e profilit e as angazhimin e mësimdhënësit por paraqet<br />
ekuivalent numerik të vëllimit të angazhimit të studentit (kontakt orë dhe punë të<br />
pavarur), të shprehur në orë gjatë semestrit.<br />
Më shpesh numri i kredive e reflekton angazhimin e arsimtarit dhe jo kohën<br />
e cila është e nevojshme që studenti ta absolvojë modulin përkatës apo lëndën.<br />
Dukuria e tillë mund të shkaktojë probleme të mëdha në procesin e gaditshmërisë<br />
së studentit në nivel <strong>nacional</strong> dhe inter<strong>nacional</strong>, sidomos në fushën e njohjes<br />
së kredive të fituara.<br />
Një pjesë e universiteteve në Republikën e Maqedonisë e kanë pranuar modelin<br />
amerikan të kreditimit të programeve të studimit (universiteti i EJL në Tetovë<br />
dhe fakultetet e veçanta të cilat realizojnë programe të njëjta apo të ngjashme<br />
studimi me universitetet në SHBA), kurse një pjesë STAK. Prania e dy modeleve<br />
dhe zbatimi jokorrekt i metodologjisë së STAK nuk lejon kompatibilitet të programeve<br />
të studimit, gaditshmërisë së studentëve dhe arsimtarëve dhe komunikim<br />
të vështirësuar me universitetet/programet e studimit në Evropë. Për këtë qëllim<br />
është e nevojshme të merren masat e mëposhtme:<br />
Masa:<br />
Përpunim i Udhëzimeve nga MASH për zbatimin e STAK në arsimin e lartë në<br />
Republikën e Maqedonisë.<br />
<br />
Të gjitha programet e studimit në arsimin e lartë në Republikën e Maqedonisë<br />
të zhvillojnë zbatim konkret të metodologjisë STAK deri në vitin 2007.<br />
Aplikimi i sistemit të akumulimit të kredive, siç është STAK, përbën mjet të<br />
dobishëm për promovim të ndryshimit të gjerë të studentëve. Kreditë mund të<br />
meren dhe jashtë arsimimit shkollor të lartë, duke e futur dhe mësimin e përjetshëm,<br />
në kushte që i njeh universitetiti i cili pranon studentë.<br />
Aplikimi i STAK përbën implikim dhe zgjidhje të staticës së programeve ekzistuese<br />
të studimit. Petrificimi i përmbajtjes së programeve të lëndëve dhe konzervativiteti<br />
i pranishëm në strukturat e programeve të studimit, sidomos në planin e<br />
bashkëpunimit të tyre, e bëjnë sistemin e arsimit të lartë jo fleksibil dhe të ashpër<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e arsimit të lartë<br />
257<br />
VI
Nacionalna programa za razvoj na obrazovanieto vo Рepublika Мakedonija 2005-2015<br />
258<br />
nga aspekti i mundësive për zgjedhje dhe zmadhim të dinamikës së përparimit<br />
të studentëve gjatë studimeve të tyre. Mundësia, studenti vetë ta krijojë profilin<br />
personal në kornizën e profesionit që e ka zgjedhur, në kushtet e vendosjes së<br />
deritanishme të programeve të studimit, nuk ekziston.<br />
Implementimi i STAK në universitete do të mundësojë realizim të krahasimit<br />
të programeve të studimit dhe të lëndëve, mundësi më të mëdha për zgjedhje,<br />
gaditshmëri të zmadhuar të studentëve në universitet dhe midis universiteteve<br />
në vend dhe jashtë, hyrje më aktive e studentëve në procesin e arsimit, transparencë<br />
më e madhe e studimeve, sidomos në planin e vlerësimit të arritjeve<br />
të studentëve dhe punës së arsimtarëve, ndjekje permanente e arritjeve të studentëve<br />
etj.<br />
Aplikimi i STAK në universitete dhe në çdo institucion të arsimit të lartë duhet<br />
të ndiqet me botimin e Paketën informuese në të cilën do të jenë shpjeguar të<br />
gjitha kushtet e studimit dhe mundësitë që i ofrohen studentit.<br />
2.4 . Vendosja e shtojcës në diplomë (Diploma Supplement)<br />
Gjendja: Në vitin 2002 , Drejtoria e Rektoratit të Universitetit ,,Shën Kirili dhe<br />
Metodi ‘’ miratoi Rregullore për aplikimin e shtesës në diplomë, me të cilën e definon<br />
formën, përmbajtjen dhe mënyrën e dhënies së dokumentit. Edhe pse nuk<br />
filloi dhënia e shtojcës në diplomë, kurse duke respektuar obligimet e dala nga<br />
Komunikata e Berlinit të ministrave evropian kompetent për arsimin e lartë, në<br />
vitin 2005, Konferenca interuniversitare vendosi të përgatit model të përbashkët<br />
të shtojcës në diplomë, të cilën do ta shfrytëzonin të gjitha universitetet dhe institucionet<br />
tjera të larta arsimore në Republikën e Maqedonisë.<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Masa:<br />
Universitetet duhet të përgatis model të përbashkët të shtojcës së vetme të<br />
diplomës e cila do të përmbajë të dhëna të vetme për sistemin arsimor në<br />
Republikën e Maqedonisë.<br />
Duke filluar nga viti 2006, çdo student i cili do të diplomojë në mënyrë të<br />
domosdoshme të merr shtojcën e diplomës pa pagesë në gjuhën zyrtare të<br />
shtetit dhe në njërën gjuhë evropiane.<br />
Ministria e Arsimit dhe Shkencës t’i sigurojë informatat që duhet të ekzistojnë<br />
në shtojcën e diplomës e që është obligim i shtetit.<br />
Ministria e Arsimit dhe Shkencës, në llogaritjet për financim të arsimit të<br />
lartë publik, t’i parashikojë edhe shpenzimet për përpunimin e shtojcës së<br />
diplomës për studentët të cilët studiojnë në kuotën shtetërore.
Nevoja për aplikimin e shtojcës në Diplomë del prej:<br />
dinamikës së ndryshimeve të kualifikimeve në nivel <strong>nacional</strong> dhe inter<strong>nacional</strong>;<br />
evaluimit të dobët të kualifikimeve;<br />
rritjen e gaditshmërisë së studentit;<br />
konstatimit se Diploma origjinale nuk jep informacione të mjaftueshme të<br />
cilat janë të nevojshme për instutucionet arsimore ( në qoftë se shtrohet<br />
pyetja për vazhdimin e arsimimit) dhe për punëdhënësin (n.q.s. bëhet fjalë<br />
për punësim);<br />
mungesës së përgjithshme të informacioneve të sakta dhe ekzakte për programet<br />
e studimit, sistemit arsimor dhe kompetencat të cilat i fitojnë studentët<br />
në procesin e arsimit;<br />
pranishmërisë së konfuzioneve në terminologji;<br />
pranishmërisë së ksenofobisë në trajnimin e kualifikimeve.<br />
Shtojca në diplomë duhet ta ndjekë modelin e zhvilluar prej Komisionit Evropian,<br />
Këshillit të Evropës dhe UNESKO/CEPES.<br />
Shtojca e diplomës duhet të japë të dhëna të mjaftueshme të pavarura që të<br />
përmirësohen “transparenca” ndërkombëtare dhe njohja e kualifikimeve akademike<br />
dhe profesionale (diplomë, çertifikata etj.)<br />
Shtojca e diplomës duhet të japë përshkrim të natyrës, shkallës, kontekstit,<br />
përmbajtjes dhe statutit të studimeve të cilat i ka kryer studenti.<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Në atë kuptim, shtojca e diplomës duhet të mundësojë:<br />
promovim të transparencës në arsimin e lartë;<br />
përballim të ndryshimeve në kualifikime/sisteme;<br />
ta përforcojmë gaditshmërinë, përfshirjen dhe të mësuarin e përjetshëm;<br />
njohje akademike dhe profesionale, e destinuar për përdorim nga ana e<br />
qytetarit, punëdhënësit dhe institucioneve arsimore;<br />
mbrojtje të autonomisë <strong>nacional</strong>e/institucionale dhe mbështetje të diversitetit<br />
arsimor;<br />
promovim i proceseve të decentralizimit në marrjen e vendimeve;<br />
promovim të gjykimeve/mendidimeve për kualifikim;<br />
reduktim i shpenzimeve afatgjate dhe afatmesme;<br />
rritja e aktraktivitetit të kualifikimit/eve për studentët.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e arsimit të lartë<br />
259<br />
VI
Nacionalna programa za razvoj na obrazovanieto vo Рepublika Мakedonija 2005-2015<br />
260<br />
2.5 Mobiliteti i hapësirë evropiane të arsimit të lartë<br />
Gjendja: Republika e Maqedonisë e kupton rëndësinë e programeve të BE<br />
(Tempus, <strong>Programi</strong> i gjashtë kornizë), COST dhe bashkëpunimin bilateral, si instrumente<br />
për rritjen e gatishmërisë së studentëve dhe të punësuarve. Të një<br />
rëndësie të njëjtë për gatishmërinë e vendeve anëtare të BE është gatishmëria e<br />
studentëve dhe kuadrove të rajonit KARDS. Gatishmëria intensive në drejtim lindje-perëndim<br />
dhe perëndim-lindje është cilësi e aktiviteteve të <strong>Programi</strong>t Tempus,<br />
pa marrë parasysh se a bëhet fjalë për gatishmëri lindje-perëndim apo perëndimlindje<br />
(mbi 330 grande ju janë shpërndarë kuadrit akademik, administrativ apo<br />
të punësuarve në ministri nga viti 996 dhe këndej), apo prapë për gatishmëri<br />
më të madhe të kuadirt akademik, administrative apo studentëve në kornizën e<br />
Projekteve Evropiane të përbashkëta (Joint European Projects), projektet e llojeve<br />
të masave kompakte (Compact Measure Projects) dhe masa strukturore dhe<br />
komplementare (Stuctural and Complementary Measures). Ilustrimi më i mirë për<br />
përforcim të gatishmërisë të të rinjve dhe kuadrit akademik në Rajonin KARDS<br />
shihet në projektin e realizuar për studime pasuniversitare nga fusha e inxhinjerisë<br />
së tërmeteve dhe sizmologjisë inxhinjerike, i cili përfshiu studentë nga Shqipëria,<br />
Kroacia dhe Republika e Maqedonisë. Është arritur sinergji me projektin<br />
për studime pasuniversitare të financuar nga DAAD, i cili përfshin studentë nga<br />
të tri vendet e njëjta, por edhe nga Bullgaria, Bosnja dhe Hercegovina dhe Serbia<br />
e Mali i Zi. Përfshirja e studentëve në projektet evropiane të përbashkëta, dhe<br />
në atë kontekst, promovimi i gatishmërisë së studentëve, do të jetë prioritet për<br />
<strong>Programi</strong>n Tempus në vitet e ardhshme. Duhet të përmendet se në vitin 2002, u<br />
hap mundësia përfaqësuesit e lidhjeve studentore të marrin pjesë gjithashtu dhe<br />
në skemën për gatishmëri individuale. Republika e Maqedonisë do të vazhdojë t’i<br />
përkrahë të gjitha mundësitë për intensifikim të gatishmërisë në arsimin e lartë.<br />
Në mars të vitit 2005, Republika e Maqedonisë u bë anëtare e rrjetës CEEPUS,<br />
e cila mundëson gatishmëri të studentëve dhe kuadrit akademik midis institucioneve<br />
të larta arsimore të vendeve anëtare në Evropën Qendrore dhe Lindore.<br />
Republika e Maqedonisë do t’i vazhdojë bisedimet me vendet anëtare të BE,<br />
me vendet kandidate dhe me vendet e tjera, me qëllim që t’i tejkalojë pengesat<br />
formale të gatishmërisë (p.sh. rregjimin e vizave).<br />
Në pajtim me statutin e arritur të vendeve anëtare në Unionin Evropian, gjatë<br />
vitit 2007, Republika e Maqedonisë do të aplikojë procedure për themelimin dhe<br />
akredititimin e Agjencisë <strong>nacional</strong>e për implementimin e ,, <strong>Programi</strong>t intergrues<br />
për mësim të përjetshëm’’ të Bashkësisë Evropiane.<br />
Gatishmëria e studentëve dhe kuadrit akademik, promovon një nga dimensionet<br />
e hapësirës evropiane të arsimit të lartë. Ajo nënkupton mundësi për rrjedhje<br />
papengesë të njerëzve në nivel <strong>nacional</strong>, rajonal dhe inter<strong>nacional</strong>, e fokusuar<br />
në këmbimin e ideve dhe bashkëpunimit në fushën e mësimdhënie dhe punës
kërkimore-shkencore. Gjithastu, gatishmëria nënkupton zhvillim të aftësisve për<br />
përballim me mjediset e reja arsimore dhe kulturore për shkak të zgjerimit të njohurive<br />
për kulturat e tjera. Kjo përbën përpjekje për krijim të Hapësirës evropiane<br />
të arsimit të lartë në të cilën, ashtu siç theksojnë nëshkruesit e Deklaratës së Sorbonës,<br />
“identitetet <strong>nacional</strong>e dhe interesat e përbashkëta mundet të veprojnë<br />
midis tyre në dobi të Evropës, studentëve të saj dhe të gjithë qytetarëve”.<br />
Realizimi i mobilitetit nënkupton tejkalim të pengesave për lëvizja të lirë,<br />
sidomos të:<br />
<br />
<br />
studentëve: t’ju jepet rasti për të mësuar, t’ju mundësohet afrimi drejt studimeve<br />
dhe shërbimeve relevante.<br />
arsimtarëve, kërkuesve dhe personelit administrative: t’ju njihet dhe<br />
vlerësohet koha të cilën e kanë kaluar në Evropë në, kërkim, mësimdhënie<br />
apo mësim, pa prejudikim të të drejtave të tyre të statutit.<br />
Krijimi dhe zhvillimi i Hapësirës evropiane të arsimit të lartë varet prej<br />
plotësimit konskuent të detyrave të marra prej institucioneve shkollore të larta.<br />
Politika e tyre e qartë e inter<strong>nacional</strong>izimit duhet të marrë parasysh ç’vijon:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Masa:<br />
përforcim të kuadrit mësimdhënës me përvojë ndërkombëtare;<br />
ndërtim të programe studimore të cilat do të realizohen në një prej gjuhëve<br />
botërore;<br />
ndërtim të programeve studimore të cilat do të mundësojnë transferim të kredive<br />
për studentët e huaj dhe vendas;<br />
zhvillim të Qendrave Informative të cilat do të sigurojnë informacione të lehta<br />
dhe të qarta të kapshme për studentët në lidhje me mundësitë ndërkombëtare;<br />
përforcim i bursave të studentëve;<br />
ndërtim i mekanizmave për lehtësim të transferimit të bursave dhe kredive;<br />
tejkalim i pengesave për gatishmëri me lehtësim të mënyrës për marrje vizash<br />
dhe lejë punësh.<br />
2.6 Zhvillimi i programeve ndërkombëtare të studimit dhe përparimi i<br />
dimensionit evropian në arsimin e lartë<br />
Realizimi i kompatibilitetit të programeve të studimit dhe realizimi i idesë<br />
për njohje të kualifikimeve, e imponon nevojën për bashkëpunim multilateral<br />
dhe bilateral në procesin e ndërtimit të programeve të studimit në nivel universitar<br />
dhe pasuniversitar.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e arsimit të lartë<br />
261<br />
VI
Nacionalna programa za razvoj na obrazovanieto vo Рepublika Мakedonija 2005-2015<br />
262<br />
Sipas rekomandimeve të dala nga Procesi i Bolonjës, është e domosdoshme<br />
përforcimi i bashkëpunimit, së pari në nivel rajonal dhe pastaj më gjerë, në nivel<br />
evropian dhe botëror.<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Masa:<br />
Ministria e Arsimit dhe Shkencës, në periudhën e mëtejshme, duhet ta përforcojë<br />
bashkëpunimin ndërkombëtar dhe t’ju sugjerojë dhe t’i përkrahë<br />
universitetet në vendosjen e bashkëpunimit me universitete të njëjtë apo të<br />
ngjashëm në Evropë dhe në botë, në planin e gatishmërisë së studentëve<br />
dhe kuadrit akademik.<br />
Përforcim i proceseve të bashkëpunimit rajonal dhe multilateral të institucioneve<br />
të larta arsimore.<br />
Zhvillim të programeve të integruara të studimit dhe shkallë të përbashkëta<br />
në nivelin e parë, të dytë dhe të tretë, nëpërmjet bashkimit të resureve akademik<br />
dhe traditave kulturore.<br />
Krijim të kushteve për gatishmëri arsimore të studentëve d.m.th. sigurim të<br />
qendrimit të tyre jashtë shtetit në programet studimore të shkallëve të përbashkëta.<br />
Zhvillimi i programeve studimore që do të realizohen në më shumë gjuhë.<br />
2.7. Promovimi i Dimensionit evropian<br />
Në vend nxiten proceset vijuese të zhvillimit dhe futjes së moduleve, kurseve<br />
dhe programeve të studimit me Përmbajtje, orientim dhe organizim evropian.<br />
Institucionet e larta arsimore nxiten të punojnë në zhvilim të programeve të<br />
integruara të studimit dhe diplomave të përbashkëta në nivel të parë, të dytë dhe<br />
të tretë. Programet e studimit për diploma të përbashkëta duhet të garantojnë një<br />
pjesë të rëndësishme të studimeve të kalohen jashtë shtetit, si dhe në mësimin<br />
e gjuhëve të huaja. Module të shumta, kurse dhe programe të studimit me Përmbajtj<br />
evropiane në nivel të parë dhe të dytë, si dhe kurse për trajnim për përforcim<br />
të kapciteteve në administratën publike për implementim të suksesshëm të Marrëveshjes<br />
për stabilizim dhe asociim midis BE dhe Republikës së Maqedonisë,<br />
janë zhvilluar dhe implementuar tashmë me ndihmë të <strong>Programi</strong>t Tempus, apo<br />
nëpërmjet bashkëpunimit bilateral.<br />
Republika e Maqedonisë kushton vëmendje të veçantë në zhvillim të Dimensionit<br />
evropian në arsimin e lartë. Mbështetje në zhvillimin e moduleve, kurseve<br />
dhe programeve të studimit me organizim, orientim dhe përmbajtje evropiane<br />
sigurojnë: Komisioni Evropian (p.sh. 7 Projekte të Përbashkëta Evropiane<br />
Tempus/Tempus Joint European Projects), Këshilli i Evropës, si dhe disa vende<br />
anëtare të BE-së nëpërmjet projekteve bilaterale.
Hapja e programit të ri Erasmus Mundus të Unionit Evropian për bashkëpunim<br />
në lëmin e arsimit të lartë në vendet e botës së tretë, paraqet cytje të re të sektorit<br />
për arsim të lartë. Edhe më tutje do ta vazhdojnë pjesëmarrjen në programet<br />
e UE dhe programet e tjera ndërkombëtare që kanë për qëllim promovimin e<br />
Dimensionit evropian.<br />
Promovimi i dimensionit evropian në arsimin e lartë realizohet në nivel rajonal.<br />
Universiteti “Shën. Kirili dhe Metodi” në Shkup është një prej iniciatorëve<br />
për formimin e rrjetës universitare në rajon. Anëtarë të kësaj rrjete janëbuniversitetet<br />
nga: Shkupi, Kraguevca (SeMZ), Maribor (Slloveni) dhe Tuzla (BeH).<br />
<br />
<br />
<br />
Masa:<br />
ndërtim i rrjetave universitare rajonale dhe evropiane;<br />
ndërtim i programeve të përbashkëta të studimit;<br />
pasurim i moduleve, kurseve dhe programeve të studimit, të të gjitha shkallëve,<br />
me përmbajtje, orientim dhe organizim “evropian”.<br />
2.8. Punësimi në tregun e punës vendas dhe evropian<br />
Gjendja: Proceset e privatizimit shkaktuan ndryshme drastike në karakterin<br />
e pronës në kapacitetet ekonomike në Republikën e Maqedonisë. Ekzistojnë gjithsej<br />
8.727 subjekte vepruese, prej të cilave 32.93 ose 89.38% janë pronë<br />
private, .9 ose ,28% janë me pronësi të përzjerë, .7 ose , 7% janë me<br />
pronësi kooperative, 37 ose 0,29% janë shtetërore dhe .70 ose 7,87% janë<br />
në pronësi shoqërore.<br />
Ndryshimi i pronës shkaktoi ripërtëritje të iniciativës private, me reflektime<br />
të forta në tregun e punës dhe karakterin e fuqisë punuese. Në numrin e përgjithshëm<br />
të të punësuarve vetë 8,2 % janë punëtorë të vetëpunësuar. Shtrëngimi<br />
i zhvillimit të ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme, si dhe rritja e punësimit<br />
nëpërmjet zgjerimit të sektorit industrial dhe shërbyes (përcaktimet strategjike të<br />
vendit) zhvillohen me vështirësi, për shkak të zhvillimit ekonomik të ngadalshëm<br />
dhe fuqisë financiare të zvogëluar të popullsisë.<br />
Për shkak të zhvillimit ekonomik të ngadalshëm, rritja e numrit të të papunësuarve<br />
dhe para së gjithash, proceseve të privatizimit, është e vështirë të ndahet<br />
një pamje reale e kalimeve sektoriale më të rëndësishme në vend. Sektori industrial<br />
është akoma fusha dominuese për shtitje të fuqisë punuese, në dallim<br />
prej sektorit të shërbimeve dhe veprimtarisë servisore, të cilët edhe pse kohët e<br />
fundit shënojnë rritje të butë, akoma nuk janë të theksuara sa që të mund të flitet<br />
për prishje drastike të kalimit të fuqisë punëtore nga një sektor në tjetër.<br />
Sipas statistikave të vitit 2003, në Republikën e Maqedonisë ka 3 5.900<br />
të papunësuar. Prej tyre , 7% janë pa arsim, 0,93% janë me arsim tetëvjeçar<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e arsimit të lartë<br />
263<br />
VI
Nacionalna programa za razvoj na obrazovanieto vo Рepublika Мakedonija 2005-2015<br />
264<br />
të plotë dhe të paplotë, 9,86% me arsim të mesëm tre dhe katërvjeçar, kurse<br />
8.0 % janë me arsim të lartë apo superior.<br />
Sipas kohëzgjatjes së papunësisë, mund të thuhet se ,60% prej të papunësuarve<br />
me arsim të lartë presin për punësim më tepër se vjet. Kjo periudhë<br />
rritet tek grupet e tjera arsimore, dhe më e madhe është tek të papunësuarit me<br />
arsim tetëvjeçar të paplotë (72, 0%) dhe pa arsim(6 , 6%) të cilët presin për<br />
punësim më tepër se vjet.<br />
Institucionet e larta shikojnë punësimin e kuadrove të veta të diplomuar si<br />
një qëllim të rëndësishëm dhe vërtetim të efikasiteteve të punës së tyre. Kjo kërkon<br />
fleksibilitet më të madhe të programeve të studimit, validitet akademik të<br />
tyre dhe relevanitet në tregun e punës.<br />
Mundësia për punësim në aspektin universitar do të thotë:<br />
imagjinacion i zhvilluar mirë;<br />
aftësi për afrim sitematik dhe metodik drej zgjidhjes së problemeve me zbatim<br />
të njohurive përkatëse;<br />
aftësi për udhëheqje me proceset shoqërore.<br />
Sipas kësaj, struktura e përgjithshme e programeve të studimit dhe përmbajtjeve<br />
të lëndëve duhet të drejtohen drejt zhvillimit të atyre aftësive dhe shkathtësive<br />
tek studentët.<br />
Përfocimi i punësimit të studentëve të diplomuar në tregun e fuqisë punëtore<br />
nënkupton dhe zhvillon ofertë të gjerë të mundësive arsimore d.m.th. për objektivizim<br />
të konceptit të të mësuarit të përjetshëm. Kjo do të thotë se institucionet e<br />
larta arsimore duhet të zhvillojnëdhe programe të studimit (apo sete modulesh)<br />
të cilat do të jenë në funksion të kualifikimit, rikualifikimit të studentëve të diplomuar<br />
dhe të gjithë atyre që kanë nevojë për marrjen e kualifikimit me të cilin do<br />
të jenë konkurentë pune jo vetëm në tregun <strong>nacional</strong> të punës por edhe në atë<br />
evropian. Ndërtimi i këtyre programeve të studimit duhet t’i ndjekë ndryshimet në<br />
tregun e punës si në vendin amëashtu edhe në Evropë dhe në botë. Që të realizohet<br />
kjo nevojë është e nevojshme realizimi i masave të mëposhtme.<br />
Masa:<br />
zhvillimi i kornizës <strong>nacional</strong>e të kualifikimeve, kompatibile me kornizën e<br />
përgjithshme për kualifikime (overarching framework for qualifications in<br />
the EHEA) në hapësirën evropiane të arsimit të lartë;<br />
sigurimi plotësimi midis kornizës gjithëpërfshirëse për kualifikime në hapësirën<br />
evropiane të arsimit të lartë dhe kornizës më të gjerë të kualifikimeve<br />
për mësim të përjetshëm, i cili përfshin arsim dhe trajnim të përgjithshëm<br />
dhe profesional;<br />
<br />
krijimi i mekanizmave pë lehtësim të procedurave për ndryshim të programeve<br />
të studimit;
ndërtimi të kritereve për njohjen e kompetencave të fituara;<br />
përforcimi të transparencës dhe fuqisë informuese të MASH dhe universiteteve;<br />
përforcimi i lidhshmërisë së universiteteve me punëdhënësit/institucionet<br />
ekonomike<br />
promovimi i trajnimit interdisciplinar dhe zhvillim të aftësive përcjellëse me<br />
qëllim që tu përgjigjet nevojave të tregut më të gjerë të fuqisë punëtore.<br />
2.9. Modernizimi i mësimit<br />
Gjendjen e tanishme e programeve të studimit dhe të lëndëve në universitetet<br />
shtetërore, në pjesën më të madhe e favorizon enciklopedizmin. Arsimtarët<br />
janë të fokusuar mbi qëllimet dhe detyrat e programeve d.m.th. vëmendja e<br />
tyre është e përqëndruar në realizimin e përmbajtjeve të dhëna mëparë, të cilat<br />
transformohen në qëllime dhe detyraa.<br />
Intervenimet e deritanishme rastësisht ose jo mjaftueshëm i kuptimësojnë<br />
shndërrimet në procesin arsimor. Si segment, ai mbeti pothuajse i pandryshueshëm:<br />
stili i të shpjeguarit në punën me studentët, kujdesi dhe nxitja e<br />
memorizimit në vend të të mësuarit me kuptim dhe/ose të mësuar me zgjidhje<br />
problemesh, dëgjim në vend të kritikës, pasivitet në vendt të aktivitetit, punë<br />
frontale në vend rë interaksionit, përdorim i pamjaftueshëm i mjeteve mësimore<br />
moderne, përdorim i pamjaftueshëm i teknologjisë informatike etj.<br />
Në mësimdhënie, dominojnë teknikat tradicionale të cilat një një masë të<br />
madhe i bëjnë pasivë studentët, për llogari të rolit dominues të arsimtarit.<br />
Lloji autokrat i udhëheqjes dhe mësimdhënies janë teknikat më të shpeshta<br />
të cilat përdoren në mësim, të cilat sjellin proceset e interaskionit dhe mësimit<br />
aktiv të studentëve gjatë mësimit të jenë një raritet i vërtetë. Duhet të thuhet se<br />
zbatimi i formave të reja në mësim dhe të mësuar, nga arimtarët (sidomos prej<br />
më të rinjve) kohët e fundit përforcohet, por përshtypje është se kjo është akoma<br />
e pamjaftueshme. Me të drejtë, ky problem, e hap pyetjen për përgatitjen dhe aftësinë<br />
e kuadrit arsimor për zbatimin e teknikave bashkëkohore në mësimdhënie<br />
dhe të mësuar.<br />
Shkaqet e dominimit të modeleve tradicionale të të mësuarit mund të<br />
kërkohen në:<br />
<br />
<br />
<br />
numrin e madh të studentëve në grup 2 ;<br />
mangësitë e teknologjisë bashkëkohore informativo-komunikuese;<br />
kompetencat didaktike të dobëta të një pjese të arsmitarëve;<br />
2 në disa fakulteten një grup numëron dhe mbi 300 studentë (fakulteti ekonomik, juridik)<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e arsimit të lartë<br />
265<br />
VI
Nacionalna programa za razvoj na obrazovanieto vo Рepublika Мakedonija 2005-2015<br />
266<br />
<br />
<br />
<br />
sistemin e vlerësimit të arsimtarëve 3 ;<br />
mungesat e konceptit për rezultate prej mësimit në programet e lëndëve;<br />
aftësimin e dobët i studentëve për punë të pavarur.<br />
Për dallim nga institucionet shtetërore arsimore të larta ato privatet, kanë<br />
në dispozicion mundësi më të mëdha (teknologji bashkëkohore, grupe të vogla<br />
për mësim, kushte mjedisi) për zbatimin e modeleve të reja për mësim dhe të<br />
mësuarit. Megjithatë, duke marrë parasysh problemet të cilat i kanë në sigurimin<br />
e kuadrit cilësor arsimor , dhe këto<br />
institucione kanë probleme në këmngulen që tu ofrojnë studentëve mësim<br />
dhe të mësuar bashkëkohor.<br />
Masa:<br />
<br />
<br />
<br />
implementimi i konceptit për dalje arsimore (Learning Outcomes) në procesin<br />
arsimor;<br />
aplikimi I teknologjisë informatiko- komunikative (TIK) dhe Internetit në arsim;<br />
trajnimi i kuadrit arsimor.<br />
2. 10. Përforcimi i kuadrit arsimor<br />
Dobësitë të cilat shfaqen në realizimin e mësimit dhe të të mësuarit, në një<br />
masë të madhe përbëjnë rezultat të trajnimit të dobët të kuadrit arsimor dhe<br />
bashkëpunues në planin e didaktikës së shkollimit të lartë. Nevoja për futjen e<br />
formave bashkëkohore të mësimit dhe zbatimit të teknologjisë informative në<br />
aktivitetet mësimore dhe jashtëmësimore e determinojnë nevojën për trajnim<br />
plotësues të kuadrit universitar.<br />
Kohët e fundit, është e theksuar tendenca për modernizimin e mësimit me<br />
futjen e modeleve interaktive në mësim dhe përdorim të teknologjisë bashkëkohore<br />
arsimore, para së gjithash prej kuadrit më të ri arsimor. Për fat të keq, kjo<br />
kategori e arsimtarëve është e përfaqësuar pak në arsimin e lartë.<br />
Mundësitë për përsosje të vazhdueshme profesionale dhe eksperte të<br />
kuadrit arsimor në kornizat e fakultetit janë të kufizuara dhe shpesh nuk përpu-<br />
3 Arsimtari dhe puna e tij verësohen në bazë të planit të realizuar dhe kjo normativisht, pa u<br />
marrë parasysh gjatë kësaj se a ka arriur ai të shkaktojë ndryshime të caktuar tek studentët<br />
d.m.th. pa u marrë parasysh se sa çdo student ka fituar dije dhe aftësi dhe çfarë efektesh<br />
ato dije dhe aftësi shkaktuan tek ai.<br />
Në mungesë të kuadrit cilësor, insitucionet private të arsimit të lartëjanë të detyruara të<br />
angazhojnë tashmë kuadër arsimor të pensionuar apo të shfrytëzojnë shërbime të kuadrit<br />
ekzistues të punësuar në universitetet shtetërore ose në tjetër rast të punësojnë kuadër me<br />
kompetenca mjaf të dyshimta. Kohën e fundit, ka tendencë të kalimit të kuadrit prej institucioneve<br />
arsimore të larta shtetërore në ato private.
then me dinamikën ekzistuese të tendencave në fushat me të cilat ata merren.<br />
Shpesh, mundësitë e tilla duhet t’i realizojnë në mënyrë individuale dhe t’i përdorin<br />
shërbimet e institucioneve që janë jashtë fakultetit. Edhe përkrah asaj se institucionet<br />
arsimore të larta këmbëngulin ta mundësojnë këtë proces, megjithatë<br />
përshkak të mundësive të kufizuara nuka arijnë deri në masë të kënaqshme.<br />
Politika restriktive në planin e punësimit të kuadrit arsimor është e papërshtashme<br />
në kënaqjen e nevojave të institucioneve arsimore të larta për mbulim<br />
të mësimit të rregullt. Madje dhe mundësitë për tejkalimin e kësaj gjendjeje<br />
nëpërmjet punësimit të arsimtarëve me kohë pune të pjesëshme është e pamundur.<br />
Duke marrë parasysh dobësitë e pranishme te kuadri arsimor dhe bashkëpunues,<br />
në periudhën e ardhshme, MASH dhe universitetet duhet të marrin masa<br />
për tejkalimin e tyre.<br />
Masa:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
analizë e nevojave të kuadrit në arsimin e lartë;<br />
rritje të punësimit të kuadrit të ri arsimor në universitetet shtetërore;<br />
përkufizim të standartit të kompetencave për arsimtar efektiv;<br />
ndërtim të sistemit për përsosje profesionale të vazhdueshme të kuadrit arsimor;<br />
krijim të kushteve për përsosje shkencore dhe profesionale në vend she<br />
jashtë.;<br />
stimulim të pjesëmaarjes të professorëve visitorë në realizimin e mësimit në<br />
fakultete;<br />
pjesëmarrje e kuadrove universitare në mjediset në Evropë dhe në botë;<br />
përmirësim i statustit material dhe stimulim të kuadrit akademik.<br />
2.11. Studentë<br />
Gjendja: Implementimi i parimeve dhe rekomandimeve të Procesit të Bolonjësnuk<br />
shkaktoi dallgë vetëm tek kuadri arsimtar, bashkëpunues dhe administrative,<br />
por në një masë të madhe i dallgëzoi dhe studentët. Rezultatet e para treguan<br />
se popullata studentore nuk ka informata të mjaftueshme për të gjithë atë<br />
se ç’ndodh në arsimin e lartë. Dhe përkrah asaj se në transformimin e proceseve<br />
rregullisht marrin pjesë studentë, shpërndarja e përvojës të të gjithë popullatës<br />
studentore mbetet prapa. Për këtë qëllim, në periudhën e kaluar, prej studentëve<br />
ishin organizuar disa seminare, tribina dhe takime të të cilat është diskutuar për<br />
problemet studentore, Procesin e Bolonjës dhe se si do të ndikojë ai mbi studentët,<br />
si dhe vendi dhe roli i studentëve në reforma. Për fat të keq, në periudhën<br />
e kaluar mungonin takimet më të shpeshta midis strukturave menaxhuese të<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e arsimit të lartë<br />
267<br />
VI
Nacionalna programa za razvoj na obrazovanieto vo Рepublika Мakedonija 2005-2015<br />
268<br />
universiteteve dhe studentët në të cilat do të diskutohej për aksionet konkrete,<br />
si dhe publikimin e dokumenteve të shtypur të cilët kanë të bëjnë me Procesin e<br />
5 5<br />
Bolonjës, ndërsa do të ishin të arritshme për studentët.<br />
Roli i studentëve në krijimin e politikës arsimore të universitetit, në kushtet<br />
e vendosjes së tanishme, nuk karakterizohet me efikasitet të lartë. Dhe përkrah<br />
asaj se studentët nëpërmjet pjesëmarrjes të antarëve të vet në organet universitare<br />
dhe të fakultetit, kanë mundësi t’i thonë vërejtjet dhe idetë e tyre për përmirësimin<br />
e gjendjes, megjithatë nuk e japin rezultatin e dashur.<br />
Me Deklaratën e Bolonjës studenti bëhet “ana - partner” në procesin arsimor.<br />
Statuti partner i studentëve duhet tu mundësojë të bëhen vlerësues të barabartë<br />
në procesin arsimor dhe ngritës të iniciativave për reforma të cilat shpien<br />
drejt përmirësimit. Në atë rol të vet studentët duhet të jenë përgjegjës dhe competentë.<br />
Që të realizohetroli i ri i studentëveështë e nevojshme:<br />
<br />
<br />
<br />
të respektohen të drejtat, novojat dhe interesat e studentëve prej kuadrit<br />
akademik të institucioneve të universitetit;<br />
të vendoset marrëdhënie demokratike dhe komunikim në dy drejtime;<br />
të sigurohet pjesëmarrje e studentëve në vlerësimin e cilësisë së procesit<br />
arsimor.<br />
Dimensioni social i procesit të Bolonjës: Ministria e Arsimit dhe Shkencës<br />
bën përpjeke, në kuadër të mundësive që i japin mjetet nga buxheti <strong>nacional</strong><br />
dedikuar për arsimin e lartë, t’iu mundësoj studentëve t’i kryejnë studimet pa<br />
vështirësi të mëdha për shkak të gjendjes së tyre sociale dhe ekonomike.<br />
5 Një pjesë e madhe e dokumenteve të cilat janë relevante për reformat që zbatohen në arsimin<br />
e lartë në Maqedoni janë të arritshme vetëm në Internet. Ka nevojë për përkthim dhe<br />
botim të dokumenteve si: World Conference on Higher Education, Higher Education in the<br />
Twenty-frist Century: Vision and Action, 9 October,Paris, 998; Convention on the Recognition<br />
of Qualifications Concerning Higher Education in the European Region, Lisbon, 997,<br />
Harmonisation of the Architecture of the European Higher Education System, Sorbonne,<br />
998; The European Higher Education Area, Joint Declaration of the European Ministers<br />
of Education, Convened in Bologna on the 9th of June 999; Haug, Guy & Khudsen, Inge:<br />
Trends in Learning Structures in Higher Education (I) – 999; Message from the Salamanka<br />
Convention of European Higher Education Institutions, Shaping The European Higher Education<br />
Area, Salamanka200 ; Haug, Guy & Tauch, Christian: Trends in Learning Structures<br />
in Higher Education (II) – 200 ; Working on the European Dimension of Quality, Report<br />
of the International Conference, Amsterdam, March 2 and 3, 2002; Credit Transfer and<br />
Accumulation – the Challenge for Institutions and Students, EUA/Swiss Confederation<br />
Conference, ETH Zurich, / 2 October 2002; European Strategy Framework, for Improving<br />
and Increasing Global Education in Europe to the Year 20 5, Europe-wide Global Education<br />
Congress, Maastricht, November 5th – 7th 2002; EUA Graz Convention, 29/3 May<br />
2003; Reichert, S. and Tauch, Ch,: Trends in Learning Structures in European Conference of<br />
Ministers Responsible for Higher Education, Berlin, 9 September 2003.
Janë rritur mundësitë për vendosjen e studentëve në konviktet studentore<br />
(lëmia në të cilën është mundësuar edhe nisma private). Sistemi për mbështetjen<br />
e studentëve me bursa dhe kredi duhet edhe më tutje të përmirësohet dhe në<br />
vehte t’i inkorporojë komponentën sociale dhe ekonomike, por edhe komponentën<br />
e shpërblimit në pajtim me rezultatet e arritura gjatë studimit.<br />
E nevojshme është që të përparohen mundësitë që studentët të punojnë me<br />
kohë të pjesërishme të punës gjatë studimeve.<br />
Mbështetja e studentëve nga Buxheti i R. së Maqedonisë:<br />
Viti akademik Bursat Kredi<br />
Bursat në pajtim me marrëveshjet<br />
dypalëshe<br />
200 /02 2.697 6.336 360<br />
2002/03 2.709 6. 67 286<br />
2003/0 3.002 . 63 259<br />
200 /05 3.5 3 .3 2 2 2<br />
Burimi: Ministria e Arsimit dhe Shkencës<br />
Mundësi për zgjedhje: Tregu i ofertës arsimore në arsimin e lartë në republikën<br />
e Maqedonisë është mjaft i ngushtë, më të cilin zgjedhja e llojit të studimeve<br />
të cilat studentët duan t’i vizitojnë është mjaft i kufizuar. Oferta arsimore në përgjithësi<br />
mund të ndahet në dy grupe, edhe atë:<br />
. Ofertë e programeve të studimeve të cilat ofroj profil të gjerë në kulturën<br />
profesionale dhe<br />
2.<br />
Ofertë e programeve të studimit të cilat ofrojnë profil të ngushtë të kulturës<br />
profesionale, ndërsa realizojnë komunikim me nevojat e tregut të punës.<br />
Profili i gjerë është dominues në universitetet shtetërore, për dallim prej privatëve<br />
të cilët ofrojnë profil të ngushtë ekspert.<br />
Kohët e fundit, universitetet shtetërore e lëshojnë profilin e gjerë dhe aplikojnë<br />
a.q. profil fleksibil të profesionalizmit. Ato ndërtojnë programe studimore të<br />
modulizuar në të cilat studentët, në përputhje me afinitetin , nëpërmjet zgjedhjes<br />
mund të caktohet për një apo më tepër profile të ngushta në profesionalizëm.<br />
Roli i arsimit të mesëm: Shkaqet për efikasitetin e dobët të studimeve dhe<br />
të interesimit të pamjaftueshëm të studentëve për jetën universitare dhe punës,<br />
shpesh kërkohen në universitetet, pa u marrë parasysh roli i arsimit të mesëm i<br />
cili i përgatit personat për hyrje në universitet..<br />
Me qëllim që studentët ta realizojnë me sukses rolin e vet në sektorin e<br />
arsimit të lartë, është e domosdoshme ata t’i fitojnë kompetencat bazë të cilat<br />
garantojnë studim të suksesshëm dhe futje active në jetën universitare para se<br />
të bëhen pjesë e arsimit të lartë. Për fat të keq, arsimi i mesëm në Republikën e<br />
Maqedonisë nuk i siguron këto kompetenca. Edhe pse në periudhën e kaluar në<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e arsimit të lartë<br />
269<br />
VI
Nacionalna programa za razvoj na obrazovanieto vo Рepublika Мakedonija 2005-2015<br />
270<br />
arsimin e mesëm implementoheshin një seri intervenimesh, së pari në reformat<br />
e arsimit të mesëm professional, arsimi i mesëm akoma vuan prej sëmundjeve<br />
të njëjta: enciklopedizëm, faktografi, dominim i teknikave tradicionale në mësim<br />
dhe të mësuar, margjinalizim i pavarësisë së nxënësit dhe aftësive të tij për mendim<br />
kritik dhe zgjidhje problemesh.<br />
Masa:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
përforcim i arsimit të mesëm;<br />
përmirësim i kushteve të studimit dhe jetës së studentëve, sigurim ndihme<br />
për mbarimin në kohë të studimeve, pa pengesa në aspect të prejardhjes së<br />
tyre ekonomike dhe sociale<br />
përforcim të rolit dhe pjesmarrjes së studentëve në funkionet dhe proceset<br />
kryesore institucionale, duke përfshirë drejtimin me institucionet arsimore<br />
të larta;<br />
përmirësim i shërëbimeve studentore, duke përfshirë zhvillimin e sistemeve<br />
relevante për informacione;<br />
zhvillim dhe zbatim i sitemeve specialë për informime me të dhëna relevante<br />
për gjendjen ekonomike dhe sociale të studentit, me anë të së cilës mund tu<br />
rritet mbështeja.<br />
2.12 TIK (Teknologjitë informatiko-komunikative) në arsimin e lartë<br />
Zbatimi i teknologjive informatiko- komunikative (TIK)në arsimin e lartë ka<br />
shkaktuar ndryshime organizative, arsimore, teknike dhe financiare në institucionet.<br />
Ndikimet afatgjate dhe më të rëndësishme nga zbatimi i TIK priten në: nxitjen<br />
e universiteteve që të zhvillojnë kurse për e-arsim me karakter modular, fleksibile,<br />
dhe të hapura për nevojat e mësimit të përjetshëm; zhvillimi i bashkëpunimit<br />
midis universiteteve dhe organizimi i programeve studimore për nxënien e diplomave<br />
të përbashkëta; promovimi i mobilitetit virtual; zhvillimi i mekanizmave për<br />
njohje, sigurimi i cilësisë dhe akreditimi ndërkombëtar i e-arsimit, si dhe zhvillimi<br />
i mjeteve dhe shërbimeve për lehtësimin e bashkëpunimit akademik.<br />
Dobësitë e gjendjes së tanishme në vend: Një pjesë e fakulteteve e universiteteve<br />
publike pamjaftueshëm i shfrytëzojnë teknologjië informatike dhe sistemet<br />
informative në procesin e arsimit dhe veprimtarisë shkencoro- hulumtuese.<br />
Në nivel lokal, kjo gjendje është rezultat nga infrastruktura e papërshtatshme<br />
dhe mungesa nga hardveri përkatës dhe mbështetja softvere. Poashtu arsimi<br />
informatik e një pjese të kuadrove akademiko-administrative nuk është në nivel<br />
të kënaqshëm.<br />
Gjendja e këtillë kontribuon në procesin mësimor që edhe më tutje të jenë<br />
të pranishëm elemente nga mësimi tradicional, që në masë të madhe negativisht<br />
ndikon në motivimin e arsimtarëve dhe studentëve si dhe ndaj cilësisë dhe efika-
sitetit të procesit mësimor dhe studimit<br />
në tërësi.<br />
Zhvillimi i pamjaftueshëm i sistemeve<br />
informativo-universitare (veçanërisht<br />
të universiteteve publike) drejtpërsëdrejti<br />
shfaqet në mundësitë për<br />
zbatimin e programeve bashkëkohore<br />
modularizuese studimore, të bazuara<br />
në sistemin për transfer dhe akumulim<br />
të kredive.<br />
Për zbatim real të ECTS, është e<br />
domosdoshme mbështetje e fuqishme<br />
si dhe mbështetje e lartë informatike e<br />
punës së organizuar së administratës<br />
administrative e obliguar për ECTS dhe<br />
shtojcës së diplomës.<br />
Për shkak të rëndësisë së MAR-<br />
NET për mundësimin e punëve të përbashkëta<br />
dhe shfrytëzimit optimal të<br />
resurseve në të gjitha institucionet e<br />
larta arsimore, shkencoro-hulumtuese,<br />
kulturore etj, të përfshiera në rrjet<br />
dhe përfshierja e saj në rrjetin evropian<br />
akademik GEANT dhe internetin global,<br />
është i nevojshëm përmirësimi i vendosjes<br />
organizative dhe përforcimi i<br />
mbështetjes kadrovike.<br />
Qeveria e Republikës së Maqedonisë<br />
duhet të siguroj finansim stabil të<br />
MARNET si infrastrukturë e rëndësisë<br />
<strong>nacional</strong>e.<br />
Ekzistimi i strukturave dhe mjedisit për e-arsim<br />
në Republikën e Maqedonisë:<br />
Republika e Maqedonisë duhet të siguroj përparim të vazhdueshëm të zbatimit<br />
të TIK në punën e bibliotekave: lidhshmëri me sisteme informative të rëndësishme<br />
<strong>nacional</strong>e dhe sisteme bibliotekaro-informative të rëndësishme <strong>nacional</strong>e<br />
dhe ndërkombëtare; digjitalizimi i fondeve, duke përfshirë edhe fonde të<br />
rëndësishme për trashëgimi kulturore, si dhe përforcimin e interoperabilitetit në<br />
punën e bibliotekës popullore dhe universitare ,,Shën Kliment Ohridski’’ – Shkup<br />
dhe Bibliotekës Universitare ,,Shën Kliment Ohridski’’ – Manastir me bibliotekat<br />
e universiteteve tjera dhe institucioneve të larta arsimore në vend dhe më gjërë<br />
(,,Biblioteka virttuale <strong>nacional</strong>e’’).<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
Arsimi i profilit informatik është i përfaqësuar<br />
në Universitetin ,,Shën Kirili dhe Metodi’’ –<br />
Shkup, Universitetin ,,Shën Kliment Ohridski’’<br />
– Manastir (tre ciklet ); Universitetin e UEJL në<br />
Tetovë (cikli i parë dhe i dytë); Universitetin<br />
Evropian ,,Republika e Maqedonisë’’ dhe në<br />
Kolegji Nju Jork – Shkup (cikli i parë) ;<br />
Pjesa më e madhe e programeve studimore<br />
për profilet tjera, përfshin lëndën për TIK<br />
shkrim-lexim. Një pjesë e programeve studimore<br />
për profilet tjera, përfshin zbatimin e<br />
teknologjive informatiko-komunikative në<br />
lëmitë për të cilat arsimojnë kuadro;<br />
Infrastruktura inforrmatiko-komunikative: rrjeti<br />
maqedonas akademik dhe hulumtues (MAR-<br />
NET) i lidh TIK rrjetet e Universiteteve ,,Shën<br />
Kirili dhe Metodi’’- Shkup, ,,Shën Kliment<br />
Ohridski’’- Manastir; në rrjedhë janë punët për<br />
lidhjen e rrjetit universitar të UEJL me MAR-<br />
NET;<br />
Sistemi biblioteko-informatik: është i mbështetur<br />
informatikisht në Bibliotekën popullore<br />
dhe universitare ,,Shën Kliment Ohridski’’ dhe<br />
në numër të caktuar të institucioneve të larta<br />
arsimore;<br />
Janë zhvilluar platforma për e-mësim dhe<br />
model i ,,kampusit pa tela’’ të Universiteteve<br />
,,Shën Kirili dhe Metodi’’ – Shkup, ,,Shën Kliment<br />
Ohridski’’ – Manastir dhe UEJL në<br />
Tetovë;<br />
Është vendosur bashkëpunim midis universiteteve<br />
,,Shën Kirili dhe Metodi’’ – Shkup,<br />
,,Shën Kliment Ohridski’’ – Manastir, dhe Universitetit<br />
Shtetëror të Tetovës në Tetovë në realizimin<br />
e veb-mësim i bazuar në gjuhën<br />
maqedone dhe shqipe.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e arsimit të lartë<br />
271<br />
VI
Nacionalna programa za razvoj na obrazovanieto vo Рepublika Мakedonija 2005-2015<br />
272<br />
Në periudhën e ardhshme, Ministria e Arsimit dhe Shkencës dhe universitetet<br />
duhet t’i ndërmarrin me sa vijon:<br />
Masa<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
ekipim i universiteve shtetërorë me teknologji arsimore informatike bashkëkohore;<br />
trajnim të kuadrit arsimtar dhe bashkëpunues për përdorimin e teknologjisë<br />
informatike dhe zbatimi i saj në procesin e arsimit;<br />
sigurim i hyrjes papagesë dhe të lirë në Internet për të gjithë studentët,<br />
kuadrove akademik dhe administrative në kuadër të universiteteve;<br />
përparim i sistemeve informuese të universiteteve dhe trajnim përkatës i<br />
kuadrit administrativ;<br />
formimi i Qendrës për zbatim të teknologjive informativo-komunikuese në<br />
arsim, si mbështetje të arsimtarëve dhe studentëve.<br />
Sigurim i vazhdueshëm i mjeteve nga buxheti <strong>nacional</strong>, të dedikuara për finansimin<br />
e funksioneve të MARNET dhe lidhja e saj në rrjetin evropian akademik<br />
GEANT dhe internetin global;<br />
Zgjerimi i MARNET dhe vendosja e rrjetit <strong>nacional</strong>o-universitare;<br />
Sigurim i mjeteve nga buxheti <strong>nacional</strong> për zhvillimin e sistemit bibliotetekoinformativ<br />
dhe përfshierja e saj në rrjetin ndërkombëtar.<br />
3. SIGURIMI I cILËSISË<br />
Në procesin e ndërtimit të hapësirës së përbashkët evropiane të arsimit të<br />
lartë, vend qëndror fiton cilësia e arsimit të lartë. Në funksion të sigurimit të mobilitetit<br />
të pa penguar të studentëve dhe kuadrit universitar në tregun evropian<br />
akademik dhe mobilitetit të tregut evropian të punës, të Konferencës të ministrave<br />
evropian competent për arsim (Bergen 2OO5), u miratuan standardet dhe<br />
udhëheqësi për sigurimin e cilësisë në arsimin e lartë në hapësirën evropiane të<br />
arsimit të lartë.<br />
Sigurimi i cilësisë duhet të realizohet në nivel <strong>nacional</strong>, institucional she inter<strong>nacional</strong>.<br />
Në këtë kuptim, afirmohet nevoja për zhvillim të kritereve të ndashme<br />
midis tyre dhe metodologjisë për sigurimin e cilësisë. Duke e respektuar parimin<br />
e autonomisë institucionale, përgjegjësia primare për sigurimin e cilësisë në<br />
arsimin e lartë bie në çdo institucion, që krijon bazë për kompetencë të vërtetë të<br />
sistemit akademik në kornizën <strong>nacional</strong>e për cilësi.<br />
Sistemet për sigurimin e cilësisë duhet të jenë transparente dhe përkatës<br />
me sistemet e vendeve të tjera evropiane, për shkak të njohjes dhe evauimit të
cilësisë të prosceseve arsimore dhe shkencoro-kërkimore, që në përfundim çon<br />
drejt njohjes së diplomave dhe çertifikatave dhe rritje të punësimit në tregun<br />
evropian të fuqisë punëtore.<br />
Gjendja e tanishme; Kornizat ligjore të procesit të akreditimit dhe evaluimit<br />
është vendosur me Ligjin për arsimin e lartë (2000). Akreditimin e institucioneve<br />
të larta arsimore dhe të programeve studimore e kryen Këshilli për Akreditim (KA)<br />
në arsimin e lartë. Këshilli është formuar në vitin 200 , kurse anëtarët kanë kanë<br />
mandat katërvjeçar. KA është i pavarur në punën e vet dhe merr vendime prej<br />
kompetencës së vet në bazë të profesionalizmit dhe kompetencës. Në kornizën<br />
e së drejtave të veta dhe detyrave, KA cakton se vallë në bazë të dokumenteve të<br />
dhëna (duke përfshirë projektin për krijimin e institucioneve arsimore të larta),<br />
janë përmbushur të gjitha kërkesat për kryerjen e aktiviteteve arsimore të larta;<br />
vendos për akreditimin e institucioneve shkencore të cilat duan të realizojnë studime<br />
pasuniversitare dhe të doktoraturës; vendos se a i përmbush kushte institucioni<br />
arsimor i lartë për organizimin e programev studimore të reja dhe i përcakton<br />
kapacitetet për studim në institucionet arsimore të larta; akrediton programe<br />
studimore të reja; mban dokumentacion për akreditimin e institucioneve arsimore<br />
të larta dhe për akreditime të tjera; dhe kryhen detyra të tjera të caktuara me<br />
Ligjin për arsimin e lartë.<br />
Vlerësimi i cilësisë së arsimit të lartë kryhet sipas evaluimit. Evaluimi i<br />
jashtëm dhe vlerësimin e cilësisë së kuadrove akademik e realizon Agjencia për<br />
evaluim të arsimit të lartë e formuar nga Këshilli për kareditim në vitin 200 . Mandati<br />
i anëtarëve të agjencisë është katër vite. Anëtarët e agjencisë janë të pavarur<br />
në punë. Evaluimi bën monitoring të institucioneve arsimore të larta të akredituara<br />
dhe përgatitë raporte nga evaluimi i jashtëm në ciklus prej 5 vitesh. Në bazë<br />
të rezultateve nga evaluimi i jashtëm, Agjencia i propozon Këshillit për akreditim<br />
përtëritje ose heqjen e licencës për punë të institucioneve të larta arsimore.<br />
Raportet nga evaluimi shpallen. Çdo institucion i lartë arsimor realizon proces<br />
të vetëevaluimit. Vetevaluimin e bën Komisioni i përbërë nga kuadro akademik,<br />
kuadro administrativ dhe përfaqësues të studentëve.<br />
Senati universitar formon Komision universitar për evaluim, i cili përgatit raport<br />
nga vetevaluimi në nivel të universitetit.<br />
Republika e Maqedonisë do të punojë në harmonizimin e procesit të sigurisë<br />
së cilësisë në arsimin e lartë me rekomandimet nga komunikata e Beregenit<br />
(2005):<br />
Definimi i përgjegjësive i të gjitha trupave dhe institucioneve të përfshira në<br />
proces;<br />
<br />
evaluimi i programeve dhe institucioneve, duke përfshirë vlerësim intern,<br />
revision të jashtëm, pjesmarrje të studentëve në të gjitha nivelet nga procesi<br />
i sigurimit të cilësisë dhe publikimit të rezultateve;<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e arsimit të lartë<br />
273<br />
VI
Nacionalna programa za razvoj na obrazovanieto vo Рepublika Мakedonija 2005-2015<br />
274<br />
<br />
<br />
Masa:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
sistem për akreditim, çertifikata procedura të ngjashme/krahasuese;<br />
pjesmarrje ndërkombëtare, bashkëpunim dhe participim në rrjete rajonale<br />
dhe rrjete të gjëra për sigurimin e cilësisë.<br />
përkufizim i përgjegjësive dhe kompetencave të universiteteve, Trupave <strong>nacional</strong>ë<br />
për Evaluim dhe Akreditim dhe Inspektoriatit Shtetëror Arsimor;<br />
përfshierja e studentëve në organet <strong>nacional</strong>e dhe organet universitare për<br />
sigurim dhe kontroll të cilësisë;<br />
përfshirje të përfaqësuesve të sektorit të punës dhe partnerëve socioalë në<br />
organet <strong>nacional</strong>e për sigurim cilësise;<br />
përforcim i komponentës ndërkombëtare në sigurimin e cilësisë në nivel <strong>nacional</strong>;<br />
implementim i standateve dhe drejtimeve për sigurim cilësie në hapësirën<br />
evropiane të arsimit të lartë të propozuar nga ENQA;<br />
pranim të modelit të revizionit ekspert të agjensive për sigurim të cilësisë<br />
në nivel <strong>nacional</strong>, me respektim të drejtimeve dhe kritreve të përbashkëta të<br />
rëna dakord;<br />
vendosja e regjistrit evropian të agjencive për sigurimin e cilësisë, i bazuar<br />
në revizionin <strong>nacional</strong>.<br />
Me qëllim që të tejkalohen vështirësitë për realizimin e procedurave të përmbajtura<br />
për sigurimin e cilësisë për shkak të vëllimit modest të sistemit të arsimit<br />
të lartë Republika e Maqedonisë, vendi do të zhvillojë bashkëpunim rajonal<br />
rrjetësor në lëmin e sigurimit të cilësisë, ndërsa trupi <strong>nacional</strong> për sigurimin e<br />
cilësisë do të bëhet anëtar i asociacionit evropian për sigurimin e cilësisë në arsimin<br />
e lartë (European Net Work for Qualyti Assurance – ENQA.) Vendi veçanërisht<br />
do t’I përkushtojë vëmendje zhvillimit të kuadrit të kualifikuar për mbështetjen e<br />
sistemit për sigurimin e cilësisë. Në praktikën e deritanishme proceset e evaluimit<br />
(veçanërisht evaluimi i jashtëm ) në masë të madhe ishin të mbështetura<br />
nga mjetet donatore, perms projekteve ndërkombëtare. Në afat të mesëm ose të<br />
gjatë, gjendja e këtillë duhet të tejkalohet. Ministria e Arsimit dhe Shkencës do të<br />
planifikojë mjete nga buxheti <strong>nacional</strong> ose mjete nga burime tjera dedikuar për<br />
evaluim të vazhdueshëm të cilësisë. Mjetet buxhetore do të sigurohen edhe për<br />
mbështetjen e punës së trupave <strong>nacional</strong> për sigurimin e cilësisë.
4. ARSIMI I LARTË - BAZAMENT I ZHVILLIMIT TË<br />
,,SHOQËRISË BAZUAR NË DITURI’’<br />
Procesi i Bolonjës i përshtatjes së arsimit të lartë me qëllim të vendosjes së<br />
,,hapësirës evropiane të arsimit të lartë’’ dhe zhvillimit të ,,hapësirës evropiane<br />
hulumtuese’’ e përcaktojnë rolin e arsimit të lartë në Procesin e Lisabonit të zhvillimit<br />
të ,,Evropa e bazuar në dituri’’ (Komunikatë për rolin e universiteteve në<br />
ndërtimin e Evropës së diturisë) 7 .<br />
4.1. Arsimi i lartë dhe puna shkencoro-hulumtuese<br />
Me Komunikatën e Konferencës së Berlinit (2003), ministrat evropian janë<br />
obliguar të bëjnë përpjekje për sinergji midis zhvillimit të ,,hapësirës evropiane të<br />
arsimit të lartë’’ dhe ,,hapsirës evropiane të hulumtimit’’. Fokusimi i atëhershëm i<br />
arsimit të lartë i bazuar në dy cikle, është zgjeruar me studime të doktoraturës si<br />
cikël i tretë i procesit të Bolonjës. Janë theksuar, rëndësia e hulumtimit, aftësimi<br />
për punë hulumtuese dhe promovimi i qasjes interdisiplinare në arsimin e lartë<br />
si faktor për sigurim dhe përparim të cilësisë së arsimit të lartë. Ministrat kanë<br />
bërë thirrje në rritjen e mobilitetit të nivelit të doktoraturës dhe post-doktoraturës<br />
dhe i kanë inkurajuar institucionet të bashkëpunojnë në planin e studimeve të<br />
doktoraturës dhe aftësimin e hulumtuesve të rinjë. Nga institucionet e larta arsimore<br />
është kërkuar që ta rrisin rolin dhe relevancën e hulumtimeve për evaluim<br />
teknologjik, social dhe kulturor e orientuar kah nevojat e shoqërisë.<br />
Në konferencën në Bergen, ministrat evropian kmpetent për arsimin e lartë i<br />
kanë riafirmuar angazhimet nga berlini dhe janë obliguar se kualifikimet nga cikli<br />
i tretë do të zgjasin 3 – vjet, do të harmonizohen me ,,kornizën gjithpërfshirëse<br />
të kualifikimeve për hapësirën evropiane të arsimit të lartë’’ dhe se gjatë përgatitjes<br />
së programeve studimore do ta shfrytëzojnë qasjen e ,,rezultateve nga mësimi’’.<br />
Studimet duhet të mundësojnë zhvillim të shkathtësive bartëse, të cilat do<br />
të mundësojnë përshtatjen e tregut të punës.<br />
Momentalisht, nga rrjeti akreditues i institucioneve të larta arsimore në Republikën<br />
e Maqedonisë, marrje të doktoraturës mundësojnë Universitei ,,Shën<br />
Kirili dhe Metodi’’- Shkup dhe Universiteti ,,Shën Kliment i Ohrit ‚’ – Manastir .<br />
Në vitin 200 , pranë Universitetit ,,Shën Kirili dhe Metodi’’ –Shkup është formuar<br />
Shkolla evropiane juglindore për studime të magjistraturës dhe doktoraturës për<br />
profilin inxhinieri ndërtimtarie, e cila realizon qasje interdisiplinare në organizimin<br />
e studimeve rajonale të doktoraturës.<br />
7 Komunikata e Komisionit Evropian “The role of universities in building a Europe of knowledge,<br />
COMM (2003)58 final”.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e arsimit të lartë<br />
275<br />
VI
Nacionalna programa za razvoj na obrazovanieto vo Рepublika Мakedonija 2005-2015<br />
276<br />
Kompetencat e rëndësishme për sendërtimin e<br />
,,shoqërisë bazuar në dituri’’<br />
Përvojat evropiane tregojnë se kornizat e arsimit të lartë dhe puna hulumtuese<br />
duhet t’i zhvillojnë këto shkathtësi dhe këto kompetenca: parashikimi i trendeve<br />
dhe aftësimi për ballafaqim me zhvillimin e paparaparë të ngjarjeve ; punë<br />
ekipore dhe aftësi për punë me rrjete nga ekipet; aftësi shembullore për zbatimin<br />
e informatikës në lëmin për të cilën aftësohet studenti/hulumtuesi; njohja e së<br />
drejtës nga lëmia e aftësisë intelektuale (duke i përfshirë edhe problemet).<br />
Varësisht nga grupet studimore, programet studiuese dhe metodologjitë e<br />
zbatuara arsimore, institucionet e larta arsimore në Republikën e Maqedonisë<br />
mundësojnë marrjen e disa kompetencave të përmendura. Përpjekje serioze drejt<br />
sendërtimit të shkathtësive është përfshirë në Universitetin e Evropës Juglindore<br />
në Tetovë. Në dy semestrat e parë të studimeve mësohen gjuhët (Anglishtja dhe<br />
Shqipja), shfrytëzimi i informacioneve teknologjike dhe punë me Internet, njohja<br />
me teknika analizuese, prezantimi dhe kritika dhe studime Evropiane.<br />
Veprimtaria shkencoro-hulumtuese<br />
Gjendja: Sistemi i veprimtarisë shkencoro-hulumtuese i universiteteve përfshin<br />
kërkime shkencore, përsosje dhe aftësim të kuadrit për punë shkencoro-hulumtuese<br />
infrastrukturës shkencoro-hulumtuese. Kjo veprimtari është e përcaktuar<br />
me Ligjin për arsimin e lartë dhe veprimtarinë shkencoro-hulumtuese.<br />
Sipas ligjeve, universitetet/fakultetet shtetërore dhe institucionet shkencore<br />
gëzojnë liri akademike për kryerjen e kërkimeve fundamentale, zhilluese dhe<br />
zbatuese. Rezultatet e kërkimeve shkencore vlerësohen dhe jepen nëpërmjet: recenzimeve,<br />
botimeve të punimeve shkencore, kritikave shkencore, vlerësim prej<br />
ekspertëve dhe zbatim në praktikë.<br />
Puna kërkimore si veprimtari bazë është e vendosur në institucionet shkencore<br />
të pavarura, por ajo zhvillohet në kornizat e punës shkencorokërkimore të<br />
fakulteteve, institucioneve dhe katedrave të cilat janë në përbërje të tyre. Kërkimet<br />
më shpesh kanë karakter ndërkombëtar dhe financohen nga institucionet<br />
dhe fondacionet e huaja, prej të cilave shumica janë projekte në kornizat e programeve<br />
të Bashkësisë Evropiane, COST, NATO dhe programeve evropiane për<br />
zhvillimin e arsimit të lartë.<br />
Financimi i veprimtarisë shkencorokërkimore i institucioneve të pavarura<br />
shkencore ka trajtim të financimit të veprimtarisë së tyre bazë dhe financim të<br />
projekteve nga Ministria e Arsimt dhe Shkencës, ndërsa financimi i veprimtarisë<br />
kërkimoroshkencore i fakulteteve kryhet nëpërmjet financimit vetëm të projekteve.<br />
Kriza ekonomike shpuri në ulje drastike të mundësive për zbatimin e shkencës<br />
në veprimtaritë ekonomike dhe jo ekopnomike. Gjendja e tillë shkaktoi ulje të
ashkëpunimit në planin kërkimor-shkencor midis universitetit/fakulteteve dhe<br />
subjekteve ekonomike, që në mënyrë plotësuese ndikon në motivimin e kuadrit<br />
akademik për realizimin e aktiviteteve kërkimore-shkencore.<br />
Për përmirësimin e gjendjeve në veprimtarinë kërkimore shkencore të arsimit<br />
të lartë është e nevojshme të merren masat e mëposhtme:<br />
Masa:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
programet studimore për tre cikluset të arsimit të lartë të mundësojnë sendërtimin<br />
e kompetencave të rëndësishme për ,,shoqërinë bazuar në dituri’’;<br />
përpuethshmëri i kualifikimeve të nivelit të doktoraturës me korizën gjithpërfshirëse<br />
të kualifikimeve duke shfrytëzuar qasje të bazuar në rezultatet e<br />
arritura;<br />
personat e inkuadruar në programe të ciklusit të tretë të posedojnë tretman<br />
të studimeve dhe hulumtime me faze të hershme (hulumtues të rinjë);<br />
lehtësimi i regullimit të programeve të doktoraturës;<br />
përmirësimi dhe modernizimi i kushteve për studime postdiplomike dhe<br />
atyre të doktoraturës;<br />
përpunim të strategjisë <strong>nacional</strong>e për zhvillim të punës shkencoro-hulumtuese;<br />
formim të njësive shkencore-kërkimore në universitete detyra e të cilave do të<br />
jetë planifikimi dhe koordinimi i aktiviteteve shkencore-kërkimore.;<br />
rritje të mjeteve financiare për sigurim të kushteve për punë shkencore-kërkimore;<br />
përmirësim dhe moderinzim të studimeve pasuniversitare dhe të doktoraturës;<br />
nxitje të proekteve shkencore-kërkimre ndërkombëtare, sidomos në sferën e<br />
studimeve të doktoraturës<br />
ndërprerje të tatimeve dhe doganimit për vlerën e shtuar për furnizim të<br />
hardver dhe softver, mjete dhe kemikale për kërkim;<br />
lidhshmëri të universiteteve me njësitë kërkimore-zhvilluese në ekonomi;<br />
rritje të mjeteve financiare të lëna për shkencën nga prodhimi shoqëror dhe<br />
gjetja e burrimeve të tjera të mjeteve për financim të kësaj verpimtarie.;<br />
vendosje e sistemit për mbikqyrje në fushën e kërkimeve zbatuese;<br />
Institucionet e larta arsimore dhe ato shkencoro-hulumtuese në Republikën<br />
e Maqedonisë do të kontribuojnë në ndërtimin e shoqërisë bazuar në dituri<br />
permes:<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e arsimit të lartë<br />
277<br />
VI
Nacionalna programa za razvoj na obrazovanieto vo Рepublika Мakedonija 2005-2015<br />
278<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Përkrahja e zhvillimit rajonal: Zhvillim më të barabartë i vendit mund të arrihet<br />
në qoftë se sigurohet radhitje më e barabartë të potencialeve njerëzore.<br />
Rezultatet prej punës 25 vjeçare në Universitetin ,,Shën Klimenti i Ohrid’’<br />
–Manastir e konfirmojnë rolin e tyre në krijimin e kuadrove të reja në<br />
pjesë më të madhe, vazhduan të jetojnë dhe të punojnë në këtë pjesë të<br />
vendit. i parafytyruar si Universitet me karakter të rritjes rajonale, në vitin<br />
200 në Tetovë filloi me punë Universiteti i Evropës Juglindore. Oferta<br />
akademike e Universitetit nga konteksti më i gjërë akademik, kurse përshtatjet<br />
janë rezultat nga dialogu me rrethin e tij. Në vitin 200 filloi me<br />
punë edhe Universiteti shtetëror në Tetovë, me çrast u krijuan kushte për<br />
qasje në arsimin e lartë edhe të përkatësisë shqiptare me mundësi më të<br />
dobëta financiare. Me qëllim që të mundësojë qasje në arsim të lartë edhe<br />
studentëve me mundësi më të dobëta materiale, prej vitit 2005 Universiteti<br />
,,Shën Kirili dhe Metodi’’ në Shkup filloi me realizimin e programeve<br />
disperzuse studimore në Maqedoninë lindore (Shtip dhe Strumicë).<br />
Republika e Maqedonisë do të vazhdojë ta mbështetë zhvillimin e institucioneve<br />
të larta arsimore. Përveç përforcimit të financimit nga burimet<br />
<strong>nacional</strong>e, do të stimulohet bashkëpunimi reciprok si dhe bashkëpunimi<br />
ndërkombëtar i arsimimit të lartë dhe atij shkencoro-hulumtues në universitetet<br />
rajonale. Do të nxiten subjektet ekonomike dhe institucionet nga rajonet<br />
në bashkëpunim me institucionet e larta arsimore që do të kontribuojnë<br />
për transfer të diturive dhe zhvillim të hulumtimeve të përbashkëta për<br />
nxitjen e zhvillimit shoqëroro-ekonomik të bashkësisë. Do të nxitet diseminacioni<br />
i rezultateve dhe përvojave positive nga puna shkencoro-hulumtuese<br />
dhe puna inovuese.<br />
Përparimi i bashkëpunimit ndërmjet arsimit të lartë dhe ekonomisë, me qëllim<br />
të transferit të diturive dhe zhvillimit të inovimeve. Do të vazhdojë nxitja<br />
e bashkëpunimit të institucioneve të larta arsimore dhe atyre shkencoro-hulumtuese<br />
(financimi i projekteve hulumtuese dhe innovative nga buxheti <strong>nacional</strong><br />
dhe me finansim të projekteve hilumtuese-zhvillimore dhe innovative<br />
bartës të së cilëve janë subjektet e zhvillimit teknologjik), si dhe transferi i<br />
teknologjive dhe diturive ndërmjet institucioneve të larta arsimore dhe atyre<br />
shkencoro-hulumtuese nga njëra anë dhe nga ana tjetër ekonomia ( qendra<br />
për transfer të teknologjive, etj)<br />
Vendi do të merr masa të veçanta për mbrojtjen e së drejtës së pronësisë<br />
intelektuale (pronësisë industriale, të drejtat autoriale etj).<br />
Instituicionet e larta arsimore dhe ato shkencoro-hulumtuese dhe sektori<br />
ekonomik duhet të vendosin forma për informim më të mire për kapacitetet<br />
dhe njohuritë për të dy sektoret, që do të kontribuojë për zhvillimin e partneritetit<br />
cilësor.
Do të përparohet korniza <strong>nacional</strong>e për transfer të diturive (kornizë juridike<br />
dhe implementimi i saj efikas, duke përfshirë edhe lehtësimet fiskale);<br />
Zhvillim i studimeve interdisiplinare dhe të hulumtimit. Interdisiplinariteti<br />
është pranuar më gjerësisht si instrument për përforcimin e ,,shembullores’’,<br />
krijimit të inovimeve, krijimit të njohurive të reja dhe diseminacioni<br />
i tyre. Struktura të këtij lloji janë të radha në institucionet e larta arsimore<br />
në Republikën e Maqedonisë: studime interdisiplinare nga administrate<br />
publike pranë Universitetit ,,Shën Klimenti i Ohrid’’ – Manastir, studime të<br />
gazetarisë pranë Fakultetit të Drejtësisë në Universitetin ,,Shën. Kirili dhe<br />
Metodi’’ – Shkup etj. Pengesë kryesore për zhvillimin e një numri të madh<br />
të studimeve interdisiplinare në këta dy universitete është organizimi I tyre<br />
I tanishëm. Në vitin 2006 do të vendoset korniya juridike e universitetit të<br />
integruar.<br />
Interdisiplinariteti në hulumtim është përfshirë më tepër, veçanërisht në<br />
projektet mga karakteri ndërkombëtar.<br />
<br />
Përforcimi i kompativitetit ndërkombëtar në arsimin e lartë dhe në hulumtim.<br />
Reformat në arsimin e lartë të nxitura nga procesi i Bolonjës kontribuojnë<br />
për arsimim të kuadrit competent, mobilitetit, me njohuri për proceset<br />
evropiane, të afta për bashkëpunim ndërkombëtar në procesin global të<br />
ndërtimit të shoqërisë bazuar në njohuri. Në lëmin e hulumtimit dhe zhvillimit,<br />
njohuritë dhe shkathtësitë e nevojshme arriten perms bashkëpunimit<br />
ndërkombëtar. Do të përshpejtohet përfshierja e Republikës së Maqedonisë<br />
në hulumtimin dhe zhvillimin e Unionit Evropian dhe bashkëpunimi në lëmin<br />
e hulumtimit dhe zhvillimit jashtë programeve të Unionit Evropian (COST,<br />
NATO, UNESKO, bashkëpunimit bilateral etj).<br />
4.2. Mësimi i përjetshëm<br />
Ndryshimet e shpejta që hapërojnë në të gjitha sferat e jetës ekonomike dhe<br />
asaj sociale për arsye të shprehjes së përgjithshme dhe zhvillimit dhe zbatimit të<br />
teknologjive të reja si dhe fakti të plakjes demografike të popullsisë I vëjnë në<br />
focus mësimin e përjetshëm dhe ,,plakjen aktive’’<br />
Gjendja e tanishme: Në vitin 2005, Ministria e Arsimit dhe Shkencës, në<br />
bashkëpunim me Fondacionin Evropian për trajnim nga Torino- Itali, kanë përgatitur<br />
,,Propozim strategjinë për arsim të të rriturve në Republikën e Maqedonisë, në<br />
kontekst të mësimit të përjetshëm (2006-20 5). Dokumenti rekomandon: formimin<br />
e Këshillit për arsimimin e të rriturve; vendosjen e qendrave për zhvillimin e<br />
resurseve njerëzore pranë njësive të vetqeverisjes vendore; zhvillimit të sistemit<br />
për njohjen e mësimit paraprak; përgatitja dhe sjellja e ligjit për arsimimin e të<br />
rriturve; rritja e numrit të specialistëve për arsim të të rriturve dhe organizimi I<br />
fushatës publike për mësim të përjetshëm.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e arsimit të lartë<br />
279<br />
VI
Nacionalna programa za razvoj na obrazovanieto vo Рepublika Мakedonija 2005-2015<br />
280<br />
Në pajtim me Ligjin për arsimin e lartë, institucionet e larta arsimore mund<br />
të vendosin forma të kontinuitetit arsimor. Ato realizojnë trajnim perms kurseve<br />
me kohëzgjatje të shkurtër për persona për të cilët vendi I punës kërkon marrje<br />
të njohurive të reja ( veçanërisht të lidhura me procesin e euro-integrimeve), freskim<br />
të diturive ose për personat e papunë të cilët vlerësojnë se disa njohuri dhe<br />
shkathtësi do u ndihmonin të punësohen. Duke pasur parasysh se ndërtimi i<br />
shoqërisë bazuar në njohuri kërkon njohuri më specifike që ta rrisin hapjen e tyre<br />
drejtë nevojave për arsimim dhe trajnim të strukturave të ndryshme nga shoqëria<br />
dhe të zhvillojnë kapacitete për përgjigje të shpejtë të nevojave të shprehura.<br />
Institucionet e larta arsimore duhet<br />
të punojnë në: rritjen e mundësive për<br />
qasje deri te format e mësimit të përjetshëm<br />
të personave që nuk kanë pasur<br />
mundësi të studiojnë në moshën rinore;<br />
rritja e rolit në sigurimin e arsimit<br />
të vazhdueshëm të personave të punësuar<br />
në ekonomi, sektorin publik dhe<br />
organizatat joqeveritare; shfrytëzimin e<br />
e-arsimimit si formë e qëlluar për arsim<br />
të vazhdueshëm, i pranishëm shumë<br />
më gjerësisht nga mënyra klasike e arsimit<br />
të lartë; arsim I kuadrove të veta<br />
akademike për punë me persona të<br />
moshuar dhe me përvoj pune.<br />
Për shkak të raporteve të pashkëputura<br />
midis procesit të Bolonjës<br />
dhe atij të Konpenhagës për përforcimin e bashkëpunimit në lëmin e arsimit dhe<br />
trajnimit professional (2002), në rrjedhë janë aktivitetet për vendosjen e sinergjisë<br />
së proceseve në dy domenet, e që kanë të bëjnë me: transparencën e<br />
kualifikimeve (EUROPASS), sisteme për transfer të kredive, sigurimi I cilësisë dhe<br />
korniza Evropiane e kualifikimeve për mësim të përjetshëm.<br />
<br />
<br />
<br />
Masat<br />
Kapacitetet për mësim të përjetshëm në arsimin<br />
e lartë:<br />
»<br />
»<br />
»<br />
Byroja për zhvillimin e arsimit, në bashkëpunim<br />
me Fakultetin filozofik, Matematiko-natyror<br />
dhe fakultetet tjera pedagogjike, organizojnë<br />
aftësim të vazhdueshëm të arsimtarëve të<br />
arsimit fillor dhe të mesëm;<br />
Njësi të veçanta organizative për bashkëpunim<br />
me ekonominë, sektorin publik dhe organizatat<br />
joqeveritare, kanë: Universiteti ,,Shën<br />
Kirili dhe Metodi’’ –Shkup, pranë: Fakultetit<br />
tekniko-metalurgjik, Fakultetit për shkenca<br />
bujqësore-ushqim, Fakultetit elektroteknik,<br />
Fakultetit të makinerisë, Fakultetit ekonomik,<br />
Fakultetit juridik ,,Justiniani i parë’’ dhe<br />
Fakultetit xehtari-gjeologji në Shtip.<br />
Platformat për e-arsim i lidhin Universiteti<br />
,,Shën Kirili dhe Metodi’’ – Shkup, Universiteti<br />
,,Shën Klimenti i Ohrid’’ – Manastir dhe Universiteti<br />
Shtetëror i Tetovës.<br />
Harmonizimi I kornizës <strong>nacional</strong>e për kualifikime <strong>nacional</strong>e nga lëmi I arsimit<br />
të lartë, me kornizë <strong>nacional</strong>e të kualifikimeve për aftësim professional ( përgatitja<br />
e të cilit është në rrjedhë ) dhe me kornizën evropiane të kualifikimeve<br />
për mësim të përjetshëm (duhet të miratohet deri në fund të vitit 2006).<br />
Krijimi I mundësive për mësim fleksibil në arsimin e lartë duke përfshirë edhe<br />
procedurat për pranimin e mësimit paraprak: joformalisht, informalisht etj;<br />
Shfrytëzimi I e-arsimit për realizimin e kurseve për mësim të përjetshëm;
Universitetet të ndërrmarin masa për arsim të kuadrove të tyre akademike<br />
për metodologjinë arsimore për arsim të personave të moshuar dhe me përvoj<br />
pune;<br />
Harmonizime <strong>nacional</strong>e në pajtim me zhvillimin e EUROPASS dhe aktivitete<br />
tjera për sinergji me zhvillimin e arsimit professional.<br />
5. HARMONIZIMI I RREGULLATIVËS LIGJORE<br />
Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë e rregullon autonominë e universiteteve<br />
dhe të institucioneve arsimore të larta. Ministria e Arsimit dhe Shkencës<br />
është përgjegjëse për arsimin e lartë (planifikim, organizim, financim, zhvillim të<br />
rrjetës të institucioneve dhe të kuadrit administrative dhe akademik, verifikim të<br />
profesioneve dhe profileve, akreditim, njohje të diplomave, dhe pyetje të tjera të<br />
përgjithshme).<br />
Ligji për arsimin e lartë në Republikën e Maqedonisë (Miratuar prej Parlamentit<br />
në 25 korrik të vitit 2000, “Gazeta zyrtare e RM.” Nr. 6 /2000) dhe Ligji për<br />
ndryshime dhe plotësime të ligjit për arsimin e lartë (miratuar prej Parlamentit në<br />
6 korrik të vitit 2003, “Gazeta zyrtare e RM” nr. 9/2003) e përbëjnë kornizën<br />
ligjore për arsimin e lartë. Ligji i rregullon fushat e mëposhtme:<br />
statusin ligjor dhe autonominë e universiteteve në përputhje me Kushtetutën;<br />
formimin e institucioeneve arsimore të larta private dhe publike, dhe kushtet<br />
e domosdoshme të rregjistrimit të tyre;<br />
futjen e sistemit për sigurim të cilësisë (OK) (evaluim dhe akreditim i institucioneve<br />
të larta arsimore);<br />
formimin dhe ndërprerjen e punës e e instiucioneve arsimore të larta;<br />
njësitë organizuese në institucionet arsimore të larta dhe llojet e bashkëpunimit<br />
midis tyre;<br />
organet të institucioneve arsimore të larta dhe përgjegjësitë e tyre;<br />
zhvillimin, financimin dhe pronësinë e institucioneve arsimore të larta;<br />
aktivitetet arsimore të larta<br />
titujt shkencorokërkimerë, arsimorë dhe bashkëpunëtorë;<br />
studentët;<br />
njohjen e diplomave;<br />
<br />
supervision të aktiviteteve të institucioneve të larta arsimore;<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e arsimit të lartë<br />
281<br />
VI
Nacionalna programa za razvoj na obrazovanieto vo Рepublika Мakedonija 2005-2015<br />
282<br />
Kompleksiteti i Procesit të Bolonjës kërkon modernizim të pandërprerë të<br />
kornizës ligjore, me qëllim zhvillim të konteksit të detyruar rregullativ për refrma<br />
në arsimin e lartë. Është e domosdoshme modernizimi i Ligjit për arsimin e lartë,<br />
si dhe ligjet, aktet nënligjore dhe instrumentat e tjera ligjore nga fusha e arsimit<br />
të lartë, si dhe fushat që lidhen me zhvillim e tij (p.sh. ligjet financiare, ligjet nga<br />
fusha e punës dhe brojtjes sociale, ligjet për mbrojtjen e pronësisë intelektuale,<br />
ligjet për gatishmëri dhe lëvizje të qytetarëve, etj.). Republika e Maqedonisë e<br />
trajton arsimin e lartë si të mirë publike dhe përgjegjësi publike. Qeveria e merr<br />
përgjegjësinë për kornizën e arsimit të lartë, duke përfshirë:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Masat:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
struktura e diplomave/titujve;<br />
korniza institucionale;<br />
korniza për sigurim cilësie;<br />
sigurimi i informatave autoritative për kornizën <strong>nacional</strong>e të arsimit të lartë.<br />
Në periudhën e ardhshme duhet të përmbushen dhe shqyrtohen:<br />
Ligji për arsimin e lartë;<br />
Rregullorja për normativat dhe standardet për ushtrimin e veprimtarisë së<br />
arsimit të lartë;<br />
Rregullorja për formim dhe kryerje të marrëdhënies së punës në arsimin e<br />
lartë;<br />
Rregullorja për sigurim të cilësisë në arsimin e lartë;<br />
Rregullorja për punë të Këshillit për akreditim;<br />
Rregullorja për për punë e Agjencisë për evaluim;<br />
Rregullorja për programe studimore për shkallë të përbashkëta ( joint degrees);<br />
Rregullore për profesione të rregulluara;<br />
Korniza <strong>nacional</strong>e e kualifikimeve e harmonizuar me Overarching European<br />
Qualification Framework;<br />
Rregullorja për kualifikime të ndërmjetme;<br />
Rregullore për zbatim të sistemit evropian për transfer dhe akumulim të kredive<br />
(ECTS);<br />
Rregullorja për shtojcë të diplomës;<br />
Rregullorja për bashkëpunim ndërkombëtar;<br />
Rregullorja për njohjen e kualifikimeve dhe periudhave të qendrimit;<br />
Rregullorja për njohje të mësimeve të mëparshme;
Rregullorja për mobilitet të studentëve (vendas dhe të huaj);<br />
Rregullorja për ruajtje dhe përdorim të evidencave që përmbajnë të dhëna<br />
personale;<br />
Rregullorja për financim dhe shpërndarje të mjeteve në institucionet arsimore<br />
të larta.<br />
Në përgatitje e propozimeve për ndryshime dhe plotësime të Ligjit për arsim<br />
të lartë dhe akteve të cilat e rregullojnë arsimin e lartë, ndërsa të cilat do të<br />
kenë për qëllim përshtatje të bazës ligjore për reformat e parapara me Procesin<br />
e Bolonjës, në mënyrë aktive do të marrin pjesë edhe trupat përkatëse (Këshilli<br />
për zhvillim dhe financim i arsimit të lartë, Konferenca interuniversitare, Këshilli<br />
për akreditim, Agjencia për evaluim etj). Dokumentet, të harmonizuara me trupat<br />
përkatës, Ministria e Arsimit dhe Shkencës do t’i dërgojë deri te trupat dhe institucionet<br />
të autorizuara për miratimin e tyre.<br />
Në fund të vitit 2006, Republika e Maqedonisë do të fillojë aktivitete për<br />
formimin e Agjencisë <strong>nacional</strong>e për implementimin e <strong>Programi</strong>t të integruar për<br />
mësim të përjetshëm të Bashkimit Evropian.<br />
Pritet që, detajet për hapjen e prgramit, të harmonizohen gjat vitit 2007 dhe<br />
në të njejtin vit të nënshkruhet memorandum i mirkuptimit. Në periudhën e njejtë,<br />
do të zhvillohen përgatitjet për nënshkrimin e memorandumit të mirëkuptimit<br />
për pjesëmarrje të Republikës së Maqedonisë në programin e VII – kornizë të<br />
Bashkimit Evropian për bashkëpunim nga lëmi i hulumtimit dhe zhvillimit.<br />
Ministria e Arsimit dhe Shkencës do ta mbështes nënshkrimin e marrëveshjeve<br />
për bashkëpunim bilateral në fushën e arsimit të lartë dhe punës shkencore<br />
kërkimore me vendet nënshkruese të Deklaratës së Bolonjës në nivel <strong>nacional</strong>,<br />
institucional, organizativ dhe individual.<br />
6. EFIKASITETI INSTITUcIONAL DHE FINANSIMI<br />
I ARSIMIT TË LARTË<br />
6.1. Përforcimi i menaxhimit dhe mbështetja administrative<br />
Gjendja: Implementimi i rekomandimeve dhe parimet e Procesit të Bolonjës<br />
në masë të madhe e aktualizon çështjen e menaxhimit në arsimin e lartë. Ky proces<br />
ka kontribuar qartë të manifestohen dobësitë dhe përparësitë në menaxhim<br />
në sektorin e arsimit të lartë.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e arsimit të lartë<br />
283<br />
VI
Nacionalna programa za razvoj na obrazovanieto vo Рepublika Мakedonija 2005-2015<br />
284<br />
Menaxhimin në sektorin publik të arsimit të lartë e karakterizojnë:<br />
Administrata komplekse dhe joefikase, procedura të ndërlikuara për realizimin<br />
e aktiviteteve rjedhëse dhe zhvillimore, kompetenca të pamjaftueshme dhe<br />
definim të paqartë. Humbja e përgjegjësisë në labirinthin e procedurave byrokratike,<br />
ngadalsim në vendosje dhe mungesa e kontrollit të qartë.<br />
Subjektiviteti tradicional i trashëguar i anëtarëve në përbërje të universitetit<br />
,,Shën Kirili dhe Metodi’’ – Shkup dhe Universiteti ,,Shën Klimenti i Ohrid’’<br />
– Manastir (Universitete me struktur dhe organizim që nuk i përgjigjet nocionit<br />
për universitete të integruara), kanë shkaktuar vështirësi plotësuese dhe e kanë<br />
komplikuar menaxhimin funksional dhe integral të këtyre universiteteve. Raportet<br />
nga evaluimi i dy universiteteve që i ka realizuar asociacioni evropian i universiteteve<br />
e ka identifikuar strukturën e tyre ekzistuese dhe organizimin si pengesë<br />
kryesore për përparim të institucioneve dhe implementim të obligimeve nga Procesi<br />
i Bolonjës.<br />
Menaxhimi strategjik dhe planifikimi i zhvillimit institucional duhet të jenë<br />
kyç në reformat e ardhshme. Me që për momentin nuk janë në fokus të reformave,<br />
do të jet i domosdoshëm trajnim intenziv i strukturave menaxhuese pranë<br />
universiteteve/fakulteteve/institucioneve. Mungesa e shkathtësive dhe diturive<br />
përkatëse tanimë është identifikuar nga partner të ndryshëm ndërkombëtar (<br />
Banka botërore, Komisioni Evropian, UNESKO- CEPES, etj)<br />
Për dallim nga sektori publik, institucionet private të arsimit të lartë karakterizohen<br />
me menaxhim më funksional dhe strukturë menaxhuese, kompetenca<br />
qartë të definuara dhe favorizim të efikasitetit si kriter themelor në menaxhimin<br />
e aktiviteteve.<br />
Konstatimi i përgjithshëm i cili vlen për të gjitha institucionet e larta arsimore<br />
është: transformacionet implementohen më mirë dhe më shpejtë në institucione<br />
me menaxhim të mirë.<br />
Sistemi informatik për menaxhim në arsimin e lartë:<br />
Kompleksiviteti i sistemit për arsim të lartë dhe domosdoshmëria për efikasitet<br />
dhe efektivitet në realizimin e aktiviteteve, përfshirë edhe menaxhimin e<br />
mjeteve financiare, imponojnë zhvillim të sistemit informativ për menaxhim në<br />
arsimin e lartë. Sistemi duhet t’i shfrytëzojë përparësitë që i mundësojnë teknologjitë<br />
informatiko – komunikative dhe sipas rrugës së lidhshmërisë së burimeve<br />
të ndryshme të informatave (universitetet dhe anëtarët e tyre, institucionet tjera<br />
arsimore, Ministria e Arsimit dhe Shkencës, Enti shtetëror i statistikës etj), të<br />
mundësojë azhuritet të bazave të të dhënave, lidhje ndërkombëtare dhe këmbim<br />
i informatave dhe mundësi të vazhdueshme për shfrytëzim të tyre. Sistemi informativ<br />
duhet tu mundësojë të gjtha subjekteve në sistemin e arsimit të lartë të<br />
dhëna transparente dhe informata të domosdoshme për proceset e planifikimit,<br />
administrim dhe menaxhim të niveleve të ndtryshme dhe për nevoja të ndryshme.
Masa:<br />
Zbatimi i bazës ligjore për vendosjen e universitetit funksional integrues<br />
Intensifikimi i proceseve për integrim funksional të universteteve publike<br />
,,Shën Kirili dhe Metodi – Shkup dhe ,,Shën Klimenti i Ohrit” nga Manastiri;<br />
Universitetet dhe Ministria e Arsimit dhe Shkencës duhet të zhvillojnë programe<br />
për trajnim të vazhdueshëm të strukturave menaxhuese;<br />
Vendosja e meknizmave për menaxhim efikas universitar;<br />
Zhvillim i sistemit informativ për menaxhim në arsimin e lartë,<br />
6. 2 Autonomia e universiteteve<br />
Të gjithë universitetet nënshkrues të Magna Charta Univerzitatum (Bolonjë,<br />
988) janë të detyruar ta mbajnë autonominë e vet. I nënshkruar prej 5 rektorëve<br />
të Universiteteve Evropiane, ky dokument i skicon drejtimet e rregullimit të<br />
pavarësisë universitare. Këtu për herë të parë futet modeli i “supervizionit qeveritar”.<br />
Me këtë model, universtitetet arrijnë shkallë më të lartë të pavarësisë prej<br />
ndikimeve të jashtme , si dhe përgjegjsë të vendosin në mënyrë të pavarur për:<br />
strukturën e brendshme;<br />
metodave arsimore dhe kushteve për implementimin e tyre;<br />
përzgjedhjen e arsimtarëve dhe kuadrit universitar;<br />
shpërndarjen të financave të dhëna nga Qeveria;<br />
strategjitë afatgjata dhe afatmesme dhe investim në zhillim;<br />
bashkëpunim ndërkombëtar.<br />
Pozita e tillë u mundëson universiteteve<br />
në Republikën e Maqedonisë<br />
të marrin masa për garantimin e cilësisë<br />
së kuadrit akademik, proceseve<br />
arsimore dhe lirisë për zhvillimin e<br />
programeve arsimore. Shkalla e lartë<br />
e autonomisë ju mundëson universiteteve<br />
të kryejnë ndryshime në strukturën<br />
e brendshme, në marrveshjen me<br />
organet përgjegjëse, dhe në të njëjtën<br />
kohë të mbrohen nga çfarëdo lloj ndikimi<br />
të jashtëm, propozime apo zgjidhje<br />
të imponuara.<br />
» Universitetet, fakuletet shkollat e larta profe-<br />
sionale e kryejnë veprimtarinë e vet mbi parimet<br />
e autonomisë universitare.<br />
Autonomia e universiteteve është e mbrojtur<br />
me ligj para gjykatave dhe organeve shtetërore<br />
kompetente.<br />
Autonomia u mundëson universiteteve liri akademike,<br />
autonomi në organizim, drejtim dhe<br />
shpërndarje të mjeteve financiare.<br />
Autonomia e garanton lirinë intelektuale të<br />
anëtarëve të bashkësisë akademike, procesin<br />
arsimor dhe kërkimor.<br />
Autonomia, gjithashtu, do të<br />
thotë përgjegjsësi. Universitetet janë<br />
përgjegjëse për aktivitetet e tyre para organeve kompetente dhe duhet ta vër-<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
Autonomia e universiteteve nënkupton dhënie<br />
llogarie dhe përgjegjësi në kornizat e universiteteve<br />
dhe para organeve kompetente<br />
shtetërore.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e arsimit të lartë<br />
285<br />
VI
Nacionalna programa za razvoj na obrazovanieto vo Рepublika Мakedonija 2005-2015<br />
286<br />
tetojnë efektivitetin, cilësinë dhe disciplinën e vet në përdorimin e që dalin nga<br />
statuti i autonomisë.<br />
Masa:<br />
Përkufizim i qartë dhe i saktë i autonomisë së universiteteve.<br />
Mirëmbajtja e autonomisë së universiteteve.<br />
Ndërtim të mekanizmit dhe instrumenteve për përmbushjes konsekuente të<br />
detyrimeve dhe beneficioneve që dalin nga autonomia e universitetit.<br />
<br />
Ndërtim i mekanizmave për mbrojtje prej ndikimit politik, duke pasur kujdes<br />
për përgjegjësinë e krijuesit drejtë definimit të interesit publik dhe mbrojtjen<br />
e shfrytëzuesve.<br />
6.3. Financimi i arsimit të lartë<br />
Gjendja e tanishme:<br />
Ndarja e mjeteve nga buxheti <strong>nacional</strong> dedikuar për arsimin e lartë janë në<br />
rritje të mirë në periudhën 200 -2005 ( përqindja e mjeteve buxhetore dedikuar<br />
për arsimin e lartë është rritur prej ,55 deri më ,82% nga buxheti I përgjithshëm<br />
<strong>nacional</strong>). Sipas kategorive mjetet nga buxheti <strong>nacional</strong> shpërndahen në këtë<br />
mënyrë:<br />
Shpërndarja procedurale e buxhetit <strong>nacional</strong> për arsimin e lartë sipas kategorive<br />
Viti 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005<br />
Kategoria buxhetore % % % % % % % %<br />
Mirmb. kapitale .38 2.0 2.83 2. 9 0.0 0.00 .3 0.5<br />
Paisje,materialet<br />
arsimore<br />
0.36 0. 0. 0 0. 0.00 0.00 0.00 0.00<br />
Mjetet ndihmëse<br />
(Utilities)<br />
2.27 0.63 0.5 0.25 9.86 8.97 8.97 9.<br />
Rrogat dhe të dhënat 82.99 86.92 86.22 86.8 90. 0 9 .03 89.70 90.32<br />
Gjithsej 00% 00% 00% 00% 00% 00% 00% 00%<br />
Burimi: Ministria e Arsimit dhe Shkencës<br />
Në periudhën 200 – 200 , Ministria e Arsimit dhe Shkencës ka bërë përpjekje<br />
për balancimin e harxhimeve për studentë sipas lëmive studimore.<br />
Përqindja më e madhe nga mjetet e buxhetit <strong>nacional</strong> dedikuar për veprimtarinë<br />
shkencoro – hulumtuese janë të orientuara kah institucionet e larta arsimore<br />
perms financimit të projekteve. Shfrytëzimi i këtyre mjeteve mundëson<br />
afirmimin e veprimtarisë shkencoro – hulumtuese në institucionet për arsim të<br />
lartë.<br />
Përveç mjeteve buxhetore institucionet e larta arsimore thithin mjete edhe<br />
nga burime tjera: bashkëfinancimi I harxhimeve për studim; kryerja e shërbimeve
arsimore të personave juridik, fizik, të vendit dhe të huaj: shitja e shërbimeve<br />
shkencore dhe profesionale dhe prodhimeve të personave juridik, fizik,të vendit<br />
dhe të huaj; kamata dhe dividende; të ardhura në bazë të të drejtave autoriale në<br />
pronësi të institucionit të lartë arsimorë; legate, dhurata, propozime dhe burime<br />
tjer<br />
3000000000<br />
2500000000<br />
2000000000<br />
1500000000<br />
1000000000<br />
500000000<br />
0<br />
Raspredelba Shpërndarja na e vkupniot buxhetit në buxet universitet na dr`avnite shtetërore univerziteti në periudhën vo periodot 998-2005 1998-2005 godina<br />
56.28%<br />
43.72%<br />
55.28%<br />
44.72%<br />
52.95%<br />
47.05%<br />
1 2 3 4 5 6 7<br />
Buxetski mjete buxhetore sredstva 1.226.742.000 1.236.742.000 1.182.510.000 1.113.497.000 1.108.563.000 1.159.204.000 1.214.238.000<br />
Sopstveni mjete pronësore sredstva 952.879.000 1.000.522.950 1.050.549.000 988.751.397 1.167.561.000 1.688.210.000 1.611.366.000<br />
Godina viti<br />
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005<br />
52.97%<br />
47.03%<br />
48.70%<br />
51.30%<br />
Godina Sopstveni sredstva Buxetski sredstva<br />
Rol i rëndësishëm në proceset reformuese i është ndarë Këshillit për zhvillim<br />
dhe financim të arsimit të lartë themelimi i të cilit u mundësua me Ligjin<br />
për ndryshime dhe plotësime të Ligjit për arsim të lartë. Këshilli është formuar<br />
në vitin 2003, me vendim të Qeverisë së Republikës së Maqedonisë. Këshilli ka<br />
miratuar rregullativa për masa dhe kritere për financimin e institucioneve të larta<br />
arsimore sipas parimit” blok transfer” me ç rast do të merren parasysh:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Numri i programeve të akredituara studimore;<br />
40.71%<br />
59.29%<br />
Numri i studentëve sipas interesimit public i pranuar nga shteti;<br />
Programet studimore të cilat konsiderohen për deficitare nga qeveria dhe<br />
tregu i punës;<br />
Aplikueshmëria ndërkombëtare;<br />
Kohëzgjatja e studimeve,<br />
Kalueshmëria kah vitet më të larta studimore.<br />
Me qëllim që të thithin mjete plotësuese për zhvillim dhe financim të veprimtarisë,<br />
institucionet e larta arsimore duhet të ndërtojnë kapacitete dhe të zhvillojnë<br />
komponentën për kulturë parapranuese (entrepreneurial university).<br />
Në kuadër të përpjekjeve për përmirësimine kushteve për studim dhe jetesë<br />
42.97%<br />
57.03%<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e arsimit të lartë<br />
287<br />
VI
Nacionalna programa za razvoj na obrazovanieto vo Рepublika Мakedonija 2005-2015<br />
288<br />
të studentëve, Ministria e Arsimit dhe Shkencës dhe Këshilli për zhvillim dhe financim<br />
të arsimit të lartë do ti ndërmarrin me sa vijon:<br />
Masa:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Rritja e buxhetit për arsim të lartë në 1% nga BBV deri në vitin 2010;<br />
Përgatitja e programit për investim i cili ka për qëllim rritjen e kapaciteteve<br />
hapësinore të institucioneve të larta arsimore dhe konvikteve studentore;<br />
Rrespektimi i përpiktë i çmimores së përbashkët ishërbimeve administrative<br />
për studentë;<br />
Vendosja e granteve për mbështetjen e studentëve të programeve joatraktive<br />
studimore dhe fakulteteve;<br />
Zhvillimi i kulturës parapranuese të universiteteve.<br />
Bashkëfinancimi dhe financimi i studentëve<br />
Përcaktimi i Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës dhe universiteteve në Republikën<br />
e Maqedonisë është:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Institucionet e larta arsimore e definojnë numrin e studentëve në pajtim me<br />
vendimin për akrediti, i miratuar nga Këshilli për akreditim;<br />
Universitetet publike e propozojnë numrin e studentëve për regjistrim dhe<br />
kuotat plotësuese të parapara me ligj, kurse pajtueshmëri përfundimtare për<br />
numrin e studentëve të cilët mund të regjistrohen jep Qeveria e Republikës<br />
së Maqedonisë.<br />
Të hiqet bashkëfinancimi i studentëve të cilët i takojnë kuotës të financuar<br />
nga shteti, për të cilët Qeveria e Republikës së Maqedonisë do të vërtetojë<br />
interes publik.<br />
Nivelin e bashkëfinancimit të studentëve të cilët i takojnë kuotës të financuar<br />
nga shteti e përcakton qeveria e Republikës së Maqedonisë, në bashkëpunim<br />
me universitetet, porn ë bazë të interesit të vërtetuar publik;<br />
Universiteti publik mund të zbatojë edhe bashkëfinancim të harxhimeve për<br />
studim të studentëve të cilët janë të regjistruar jashtë kuotës e cila financohet<br />
nga shteti, ndërsa në kuadër të numrit të studentëve që u është lejuar<br />
me vendimin për akreditim të miratuar nga Këshilli për akreditim, por në raport<br />
jo më shumë se : krahasuar me studentët nga kuota e financuar nga<br />
shteti. Shumën e bashkëfinancimit e propozon universiteti, kurse pëlqim jep<br />
Qeveria e Republikës së Maqedonisë.
ANEKS:<br />
Prioritete<br />
Në periudhën e ardhëshme, në përputhje me përgjegjësinë e sajë publike,<br />
Ministria e Arsimit dhe Shkencës,Qeveria e Republikës së Maqedonisë, universitetet<br />
dhe institucionet tjera arsimore të larta në vend – secili në kuadër të kompetencave<br />
dhe përgjegjësive të veta – do të punojnë në krijimin e kushteve për<br />
implementimin papengesë të parimeve dhe rekomandimeve të dala nga Procesi i<br />
Bolonjës në arsimin e lartë në Republikën e Maqedonisë - me ç`rast theks kryesor<br />
duhet ti vihet CILËSISË – përmes realizimit të qëllimeve me sa vijon:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Universitetet dhe institucionet e pa varura të larta arsimore duhet t’i përshtatin<br />
strategjitë e veta me strategjinë <strong>nacional</strong>e;<br />
Ligji për arsimin e lartë duhet të revidohet në përputhje me Procesin e Bolonjës;<br />
Kriteret për akreditim dhe financim të arsimit të lartë duhet të korespondojnëme<br />
qëllimet të cilat duhen të realizohen;<br />
Ministria e Arsimit dhe Shkencës duhet t’i mobilizojë seksionet qeveritare të<br />
tjera në mbështetje të proceseve transformuese në arsimin e lartë;<br />
Ministria e Arsimit dhe Shkencës, në bashkëpunim me universitetet të përgatisin<br />
korrnizë <strong>nacional</strong>e të kualifikimeve, të harmonizuar me korrnizën<br />
gjithpërfshirëse të kualifikimeve për hapësirën evropiane të arsimit të lartë<br />
dhe me korrnizën evropiane për kualifikime për mësim të përjetshëm;<br />
Ministria e Arsimit dhe Shkencës dhe universitetet duhet urgjentisht të organizojnë<br />
trajnim për strukturat menaxhuese të universiteteve për rekomandimet<br />
e procesit të Bolonjës;<br />
Rrumbullakimi i reformimit të programeve studimore ( dy ciklorë)në bazë të<br />
Bolonjës duke patur parasysh nevojën për studime më fleksibile në shkallën<br />
e parë;<br />
Konferenca ndëruniversitare, në bashkëpunim me Ministrinë e Arsimit<br />
dhe Shkencës, sa më shpejtë ta harmonizojnë përmbajtjen e shtojcës së<br />
diplomësë kurse universitetet të fillojnë ta japin këtë dokument nga viti<br />
shkollorë 2006/07;<br />
Konferencë ndëruniversitare, në bashkëpunim me Ministrinë e Arsimit dhe<br />
Shkencës, të kenë qasje kah definimi i rregullave për mobilitet të brendshëm<br />
të studentëve, në bazë të procesit të Bolonjës;<br />
Qasje kah koncentrimi i programeve studimore te fakultetet te të cilat një<br />
kohë të gjatë nuk është bërë regjistrimi i studentëve;<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e arsimit të lartë<br />
289<br />
VI
Nacionalna programa za razvoj na obrazovanieto vo Рepublika Мakedonija 2005-2015<br />
290<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Universitetet duhet ta përforcojnë fushatën informuese rreth hapësirës evropiane<br />
të arsimit të lartë (në vetë universitetet dhe jashtë tyre);<br />
Universitetet duhet të distribuojnë doracak me udhëzime të qarta për proceset<br />
transformuese te të gjitha njësitë në përbërjen e tyre;<br />
Ministria dhe universitetet duhet të bashkëpunojnë për zhvillimin e mekanizmave<br />
dhe instrumenteve për bashkëpunimin <strong>nacional</strong> dhe ndërkombëtar;<br />
Universitetet duhet të dizajnojnë mekanizma dhe instrumente për përshpejtimin<br />
e proceseve të inovimit të programeve të studimit;<br />
Organizatat ndërkombëtare, institucionetdhe agjensitë dhe sektori jo qeveritar<br />
(në bashkëpuim me Ministrinë dhe universitetet) duhet të luajnë rol të<br />
madh në mbështetjen e këtyre proceseve në mënyrën që vijon:<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
ndihmesë financiare dhe eksperte në trajnimin e kuadrit universitar;<br />
popullarizim i Procesit të Bolonjës midis studentëve;<br />
krijimi I shërbimeve informative studentore<br />
përforcim i bashkëpunimit ndërkombëtar midis studentëve me përfshirjen<br />
e mundësive të cilat i japin programet Tempus, CEEPUS, programi<br />
integrues për mësim të përjetshëm të Komisionit Evropian(pas<br />
vitit 2007) dhe format tjera për bashkëpunim dypalësh dhe shumpalësh<br />
transferim i eksperiencave pozitive ndërkombëtare në implementimin<br />
e Procesi të Bolonjës;<br />
përforcim i formave të mësimit të përjetshëm;<br />
mbështetje të TI trajnimit të universiteteve<br />
mbështetje të aktiviteteve shkencore-kërkimore;<br />
mbështetje të trajnimit të kuadrit arsimor për përmirësimin e cilësisë<br />
së studimeve;<br />
mbështetje për projekte të cilat ndihmojnë në implementimin e Procesit<br />
të Bolonjës.
BIBLIOGRAFIA:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
- Ministry od Education and Science of the Republic of Macedonia and the<br />
european Training Foundation: “Proposal for a Strategy for Adult Education<br />
in the republic of Macedonia in the Context of Lifeliing Learning (2006<br />
– 20 5)”, Shkup 2006<br />
Communique of the Conference of European Ministers Responsible for Higher<br />
Education: The European Higher Education Area- Achieving the Goals, Bergen,<br />
May 2005<br />
Reichert, S. And Tauch, Ch.: Trends IV: European Universities Implementing<br />
Bologna – 2005;<br />
Bologna Follow-up Group: Bologna Process Stocktaking – 2005;<br />
Ministrz of Science Technology and Innovation of Denmark: A Framework for<br />
Qalifications of The European Higher Education Area, February 2005;<br />
European Association for uality Assurance in Higher Education: Standards<br />
and Guidelines for Quality Assurance in the European Higher Education<br />
Area, February 2005;<br />
Kuvendi i Republikës së Maqedonisë: “strategjia <strong>nacional</strong>e për zhvillimin e<br />
shoqërisë informatike dhe planit aksional”, Shkup 2005<br />
EUA <strong>Programi</strong> për evaluim institucional2 evaluimi institucional i Universitetit<br />
2 shën Kirili dhe Metodi” në Shkup, raport i ekipit të ekspertëve të EUA, tetor<br />
2003 – mars 200 ;<br />
The World Bank “Tertiary Education and Innovation Systems in Armenia”<br />
Draft version, June, 200 ;<br />
Universiteti “Shën Kirill dhe Metodij” – Shkup, “Strategji 2003 – 20 0” Shkup,<br />
maj 200 ;<br />
Universiteti “Shën Kliment Ohridski” – Manastir, “<strong>Programi</strong> i zhvillimit institucional<br />
i Universitetit ‘Shën Kliment Ohritski’ – Manastir (2003-2007),<br />
Manastir, shkurt 200 ;<br />
Trajnim evropian për “Ish Republikën Jugosllave të Maqedonisë 200 , Raport<br />
i Opservatorit Nacional, Fondacionit Evropian për trajnim, Torino, 200 ;<br />
Violeta }epujnoska, Bernd Baumgartll, Bozhin Donevski dhe Johan Frid,<br />
“Sigurim i cilësisë në arsimin e lartë: Prej analizave drejt përmirësimit – Udhëzime<br />
për Maqedoninë në kontekstin e praktikës vijuese në Evropë“, Shkup,<br />
maj 200 ;<br />
Ligji për formimin e Universitetit shtetëror në Tetovë (Gazeta zyrtare e Republikës<br />
së Maqedonisë nr. 8/200 );<br />
- http://www.see-university.com/english/index.asp<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e arsimit të lartë<br />
291<br />
VI
Nacionalna programa za razvoj na obrazovanieto vo Рepublika Мakedonija 2005-2015<br />
292<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Communique of the Conference of Ministers responsible for Higher Education,<br />
Berlin, 9 Sptember 2003;<br />
Raport nr. 2668 -MK i Bankës Botërore, “IRJ e Maqedonisë, Memorandum<br />
<strong>nacional</strong>-ekonomik për uljen e papunësisë“ shtator 2003;<br />
Dravas Peter, the World Bank “Tertiary Education Policy Report”, 2003 (i<br />
pabotuar);<br />
Politika Nacionale në arsimin e lartë në Maqedoni, Raport i përgatiturprej<br />
projektit rajonal UNESKO-CEPES “Rrjeta rajonale e universiteteve për drejtimin<br />
dhe menaxhimin e arsimit të lartë në EJL”, 2003;<br />
“Realising the European Higher Education Area“ - Communique of the Conference<br />
of Ministers responsible for Higher Education, Berlin, 9 Sptember<br />
2003, http://www.bologna-berlin2003.de;<br />
Ligji për ndryshime dhe plotësimë të Ligjit për arsimin e lartë, Gazeta zyrtare<br />
në Republikën e Maqedonisë, nr. 9, korrik 2003;<br />
Regional university Network on Governance and menagement of higher education<br />
in South East Europe : “ Joint workshops on governance and menagement<br />
of higher education in South East Europe – from words to action – conclusions<br />
and recommendations”, UNESCO-CEPES, Bucharest, July, 2003,<br />
http://www.un.ro/unesco_cepes.html;<br />
Norma dhe standarde për formimin e institucioneve arsimore të larta, Gazeta<br />
zyrtare në Republikën e Maqedonisë, nr. 33, maj 2003;<br />
UNESCO – CEPES/ European University Association (EUA) Conference on<br />
The External Dimension of the Bologna Process: South-East European higher<br />
Education and the European Higher Education Area in a Global World, Bucharest,<br />
Romania, 6-8 March 2003, http://www.un.ro/unesco cepes.html;<br />
Shikim i gjendjes së tanishme në implementimin e Procesit të Bolonjës në<br />
vend, Ministria e Arsimit dhe Shkencës – Grupi Nacional për ndjekjen e<br />
Bolonjës, prill 2003,<br />
Të dhëna statistikore të siguruara prej Entit Shtetëror të Statistikës;<br />
Burrime prej UEJLnë Tetovë, 2002;<br />
Raporte vjetore të Universitetit “Shën Kirill dhe Metodij” – Shkup; Universitetit<br />
“Shën Kliment Ohridski” – Manastir, Universitetit të Evropës Juglindore<br />
– Tetovë;<br />
Ligji për arsimin e lartë, Gazeta zyrtare në Republikën e Maqedonisë, nr. 6 ,<br />
gusht 2000.
<strong>Programi</strong> <strong>PËr</strong> zhvillimin<br />
ProFesional<br />
tË kuadrit shkollor >>>>><br />
grupi punues:<br />
lirie rexhepi, koordinatore<br />
dr. kiro kamberski<br />
mr. vesna Janevska<br />
kirill ristevski<br />
naziktere sulejmani<br />
mr. kosta goçev
<strong>Programi</strong> për<br />
zhvillimin profesional<br />
të kuadrit shkollor<br />
293<br />
V
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
294
PROGRAMI PËR ZHVILLIMIN<br />
PROFESIONAL TË<br />
KUADRIT SHKOLLOR<br />
Hyrje<br />
Në Republikën e Maqedonisë, si dhe në vendet e tjera të botës, është<br />
përfshirë nga proceset e globalizimit dhe hapi agresiv i teknologjisë d.m.th.<br />
revolucioni informatikor të cilët e përkufizojnë çdo segment të shoqërisë. Dukuria<br />
e tillë është e theksuar sidomos në sferën e arsimit. Duke marë parasysh ndikimin<br />
e madh të arsimit në zhvillimin e personit dhe rëndësinë e tij fundamentale dhe<br />
strategjike për shtetin, është më tepër se e domosdoshme kjo çështje ta marrë<br />
vendin e duhur në këmbënguljet e e tërësishme për agjencim dhe optimalizim të<br />
zhvillimit shoqëror, ekonomik dhe kulturor në të ardhmen.<br />
Nevoja për plotësim të standardeve për kompatibilitet, bashkëkohësi dhe<br />
efikasitet në praktikën arsimore e aktualizon pyetjen për qasje globabe dhe të<br />
menduar shkencërisht në atë sferë. Ngritja e cilësisë së punës, sidomos cilësisë<br />
së procesit arsimor dhe efektiviteti i përgjithshëm i institucionit edukativ dhe<br />
arsimor, në mënyrë imperative i vendos drejtimet e reja në të cilat duhet të lëvizë<br />
krijimi politikës arsimore në vendin tonë. Për shkak të kësaj, të gjithë kuadrot<br />
shkollorë gjenden në qendrën e përpjekjeve shoqërore për përmirësimin e cilësisë<br />
në punën arsimore dhe rritjen e efikasitetit të institucionit edukativ-arsimor.<br />
Gjatë kësaj, kërkesat të cilat dalin prej vendit dhe rolit të këtyre kuadrove në plan<br />
të parë e shprehin kualifikimin e tyre d.m.th. aftësinë për respektim, njohe dhe<br />
aplikim të njohurive bashkëkohore nga sfera teorisë dhe praktikës edukativearsimore.<br />
Duke patur parasysh faktin se arsimi formal i çertifikuar me vështirësi mund ta<br />
ndjekë dinamikën e nevojave dhe ndryshimeve të reja, si dhe duke patur parasysh<br />
vjetërsimin e shpejtë të njohurive (të fituara gjatë kohës së shkollimit formal)<br />
është e dukshme nevoja për arkitekturë të re të sistemit për trajnim inicial dhe<br />
sistemi për përsosje profesionale të kuadrit shkollor. Në atë kuptim, pritet cilësia<br />
dhe suksesi i punës së tyre gjithnjë dhe më pak të jetë emanim për kualifikimin<br />
e tyre të çertifikuar, kurse gjithnjë dhe më tepër të jetë produkt i aftësimit të<br />
<strong>Programi</strong> për<br />
zhvillimin profesional<br />
të kuadrit shkollor<br />
295<br />
V
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
296<br />
tyre të vërtetë d.m.th. kualifikim dhe përgatitje për mobilitet /gatishmëri arsimor<br />
permanent.<br />
Në analizën që vijon, në përgjithësi, do të përqëndrohemi në analizë të<br />
gjendjes dhe trendeve me kuadrin shkollor në arsimin e rregullt fillor dhe të<br />
mesëm, pyetjet dhe problemeve që lidhen me arsimin inicial dhe e vazhdueshëm,<br />
si dhe të nevojës për vendosje të një sistemi stimulues për zhvillimin e karrierës,<br />
si hipotezë e rëndësishme për realizim të suksesshëm të rolit dhe funksionit të<br />
vet.
1. GJENDJE DHE TRENDE<br />
1.1. Kuadër mësimdhënës në arsimin fillor dhe të mesëm<br />
Të dhënat statitstikore për lëvizjen e numrit të arsimtarëve në shkollën<br />
fillore dhe të mesme në dekadën e fundit, tregojnë stabilitet relativ në raport me<br />
numrin e përgjithshëmtë të punësuarve, me oscilime të vogla të parëndësishme.<br />
Kështu, numri i arsimtarëve të punësuar në arsimin fillor, pothuajse, është i<br />
njëjtë në vitin 2004/05 (13 654) me numrin e arsimtarëve të punësuar në vitin<br />
shkollor 1994/95 (13 693). Gjatë kësaj, numri i nxënësve për një arsimtar nga 19<br />
është ulur në 17 nxënës, që mund të lidhet me uljen e vazhdueshme të numrit<br />
të nxënësve që futen në arsimin fillor. Trendi i tillë pritet të vazhdojë dhe në<br />
periudhën e ardhshme.<br />
Pothuajse e njëjta gjendje është dhe në arsimin e mesëm, me ndryshimin<br />
e vetë se numri i nxënësve të përfshirë me të tregon tendencë të rritjes së<br />
shkallëzuar nga viti në vit.<br />
Nxënësit dhe arsimtarët në shkollën fillore dhe të mesme 1999/00-<br />
2002/03<br />
viti shkolla fillore shkolla e mesme<br />
nxënës arsimtarë raporti nxënës arsimtarë raporti<br />
1999/00 252212 13782 18,3 89775 5557 16,2<br />
2000/01 246490 13329 18,5 90990 5467 16,6<br />
2001/02 242707 13508 18,0 92068 5550 16,6<br />
2002/03 235516 13678 17,2 93526 5749 16,3<br />
Në arsimin fillor, sipa statusit profesional, punojnë arsimtarë klasor (I-IV) dhe<br />
arsimtarë lëndorë (V-VIII). Në vitin shkollor 2004/05 prej numrit të përgjithshëm<br />
të arsimtarëve, mësim klasor kanë zhvilluar 37%, kurse mësim lëndor 54%.<br />
Vetëm 9% të arsimtarëve janë përfshirë në punën edukative-arsimore me fëmijë<br />
me qendrim ditor, në kopshte dhe në konviktet e nxënësve.<br />
<strong>Programi</strong> për<br />
zhvillimin profesional<br />
të kuadrit shkollor<br />
297<br />
V
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
298<br />
Nxënës sipas gjuhës në të cilën kryhet mësimdhënia, në vitin 2004-2005<br />
Gjuha e<br />
mësimdhënies<br />
Nxënës Klasa Nxënës Klasa<br />
Nr. % Nr. % Nr. % Nr. %<br />
2003/2004 2004/2005<br />
maqedone 149413 64,36 6551 65,90 145150 64,08 4480 65,63<br />
shqip 76346 32,89 3084 31,03 75146 33,18 3087 31,26<br />
turqisht 5922 2,55 269 2,71 5135 2,54 273 2,76<br />
serbisht 642 0,20 36 0,36 462 0,20 34 0,34<br />
GJITHSEJ 232143 100,00 9940 100,00 226493 100,00 9874 100,00<br />
Arsimtarë në shkollën fillore (viti shkollor 2004/05)<br />
Përgatitja<br />
profesionale<br />
Statusi<br />
Mësim klasor Mësim lëndor<br />
Qendrim ditor<br />
kujdestar-internat<br />
Gjithsej<br />
Nr. % Nr. % Nr. % Nr. %<br />
Magjister 5 0,10 28 0,38 4 0,32 37 0,27<br />
Sipëror 1460 28,97 2749 37,30 522 41,89 4731 34,65<br />
I lartë 3191 63,33 4219 57,26 679 54,50 8089 59,24<br />
I mesëm 383 7,60 373 5,06 41 3,29 797 5,84<br />
Gjithsej 5039 100,00 7369 100,00 1246 100,00 13654 100,00<br />
Nga paraqitja mund të konstatohet se, akoma, një përqindje e lartë e<br />
arsimtarëve të cilët punëojnë në arsimin fillor, të cilët janë me përgatitje të lartë<br />
profesionale, edhe atë 60%, përkatësisht 64% në mësimin klasor edhe pse që<br />
prej 10 vjetësh është futur detyrimi për arsim të lartë për të gjithë arsimtarët.<br />
Megjithatë, në raport me vitin 1995/96, kur përqindja e arsimtarëve me arsim të<br />
lartë ishte 71,6% (mësimi klasor 75%), ka përmirësim të dukshëm të strukturës<br />
kualifikuese.<br />
Ajo që ka të bëjë me strukturën gjinore të arsimtarëve në arsimin fillor dhe<br />
të mesëm, është karakteristikë tendenca e feminizimit. Kështu, për shembull, në<br />
vitin 1991 pjesëmarrja e grave në numrin e përgjithshëm të arsimtarëve të arsimit<br />
fillor ishte 51,8%, në vitin 1997- 55%, kurse në vitin shkollor 2002/03- 57,56%.<br />
Tendencë të ngjashme shënon dhe arsimi i mesëm, ku përqindja e pjesëmarrjes<br />
së grave prej numrit të përgjithshëm të arsimtarëve, prej 51, 48 % në vitin shkollor<br />
1990/91, është zmadhuar në 55,11% në vitin 2002/03.<br />
Të dhënat për angazhimin e arsimtarëve në mësimdhënie (fond javor të<br />
orëve, lëndëve etj.) i japin karakteristikat që vijojnë:
Arsimi fillor:<br />
83%,3 e arsimtarëve janë angazhuar me 18-24 orë në javë;<br />
78,5% e arsimtarëve japin mësim në një lëndë, 18% në dy lëndë dhe 3,7%<br />
në tre dhe më shumë lëndë;<br />
91% e arsimtarëve punojnë në një shkollë, 8% në dy dhe vetëm 1% në tri<br />
dhe më tepër shkolla.<br />
Arsimi mesëm:<br />
20% e arsimtarëve kanë fond javor prej 18 orësh, 71,5% prej 18-24 orësh<br />
dhe 8,5% mbi 24 orë në javë;<br />
74,6% e arsimtarëve japin mësim në një lëndë, 11,8% në dy lëndë dhe<br />
13,6% në tre dhe më tepër lëndë;<br />
89,4 prej arsimtarëve punojnë në një shkollë, 9,2% në dy dhe 1,4% në tri<br />
dhe më tepër shkolla.<br />
Sipas përkatësisë <strong>nacional</strong>e të arsimtarëve, në arsimin e rregullt fillor dhe<br />
të mesëm, është karakteristike tendenca për rritje të vazhdueshme të numrit të<br />
arsimtarëve me përkatësisë shqiptare, sidomos në arsimin fillor, por gjithashtu<br />
dhe të mesëm. Kjo mund të shihet në të dhënat e mëposhtme.<br />
Arsimtarë në arsimin e mesëm sipas përkatësisë <strong>nacional</strong>e:<br />
Përkatësia <strong>nacional</strong>e 1995/96 2002/03<br />
Maqedonas 84,0% 79,6%<br />
Shqiptarë 10,4% 16,7%<br />
Të tjerë 5,6% 3,7%<br />
Prej numrit të përgjithshëm të arsimtarëve shqiptarë, 9% zhvillojnë mësim<br />
në shkolla me gjuhë mësimore maqedonase.<br />
Prej analizës të gjendjes së kuadrit mësimdhënës në arsimin e mesëm në<br />
Republikën e Maqedonisë, shikuar në përgjithësi, mund të konstatohet se në<br />
vështrim të arsimit formal të arsimtarëve (në përputhje me Ligjin) është arritur<br />
zhvillim kuadrik relativisht i sukseshëm, përveç pjesës së arsimtarëve të cilët<br />
kryejnë mësim praktik, të cilit duhet t’i kushtohet vëmendje më serioze duke patur<br />
parasysh rëndësinë e veçantë që ka komponenti praktik në arsimin profesional.<br />
1.2. Bashkëpunëtorët profesional:<br />
Në arsimin fillor dhe të mesëm si kuadër shkollor janë përfshirë edhe<br />
bashkëpunëtorë profesional, puna e të cilëve është e lidhur funksionalisht me<br />
realizimin dhe përparimin e veprimtarisë edukative-arsimore në shkollë. Sipas<br />
ligjeve aktuale për arsimin fillor dhe të mesëm, bashkëpunëtorët profesionalë<br />
<strong>Programi</strong> për<br />
zhvillimin profesional<br />
të kuadrit shkollor<br />
299<br />
V
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
300<br />
janë: pedagogu, psikologu, defektologu dhe bibliotekisti (dhe laburanti në<br />
arsimin e mesëm).<br />
Në arsimin fillor, në vitin shkollor 2001/02 numri i punëtorëve profesionalë<br />
është 604. I krahasuar me numrin e nxënësve del raporti prej 402 nxënës për një<br />
bashkëpunëtor profesional. Prej bashkëpunëtorëve profesional, 70% i takojnë<br />
gjinisë femërore, ndërsa sipas nivelit të përgatitjes arsimore me arsim sipërorë<br />
janë 81,3%, me arsim të lartë 15,1% dhe me arsim të mesëm 3,6%.<br />
Në të njëjtin vit shkollor, në arsimin e mesëm kanë punuar 215 bashkëpunëtorë<br />
profesional (1 bashkëpunëtor profesional në 428 nxënës), prej të cilëve 84,6%<br />
janë me arsim sipërorë, 7,4% me arsim të lartë dhe 8% me të mesëm.<br />
Krahasuar me vitin shkollor 1995/96, numri i bashkëpunëtorëve në arsimin<br />
fillor është rritur me 44%, ( prej 420 dhe 604), ndërsa në arsimin e mesëm rreth<br />
159% (prej 83 në 215), që mund të vlerësohet si tendencë mjaft e rëndësishme,<br />
duke marrë parasysh rolin dhe funksionin e tyre në realizimin dhe përparimin e<br />
veprimtarisë arsimore-edukative dhe të tërësishme të veprimtarisë në shkollë.<br />
Kuadri i punësuar në arsimin fillor vitin 2004-2005<br />
KUADËR I PUNË-<br />
SUAR<br />
Punëtorë udhëheqës<br />
Bashkëpunëtorë<br />
profesional<br />
Mr. PPS PPL PPM VKV KV PKV NSS gjithsej<br />
7 169 236 1 413<br />
7 494 139 28 668<br />
Edukativ-arsimor 37 4731 8089 797 13654<br />
Personel administrativ-teknik<br />
119 127 403 57 332 261 2065 3364<br />
Kuadri arsimor-edukativ sipas vendit të punës dhe shkallës së arsimit, në<br />
shkollat fillore, në vitin 2004-2005<br />
KUADËR ARSIMOR-EDUKATIV Mr. PPS PPL PPM Gjithsej<br />
Mësim klasor 5 1460 3191 383 5039<br />
Mësim tërëditorë 4 169 128 7 308<br />
Qendrim ditor 38 40 6 84<br />
Mësim lëndor 28 2749 4219 373 7369<br />
Edukator në kopsht 304 501 25 830<br />
Edukator në internat 11 10 3 24<br />
Gjithsej 37 4731 8089 797 13654
Pasqyra e numrit të të punësuarve dhe shkalla e arsimimit në shkollat fillore<br />
dhe të mesme në vitin shkollor 2004-2005<br />
PUNË Mr. PPS PPL PPM Gjithsej<br />
PUNËTORË UDHËHEQËS 10 185 239 1 435<br />
DREJTOR 10 165 185 1 361<br />
NDIHMËSDREJTORË 18 45 63<br />
KONTABILIST 2 9 11<br />
PUNËTORË PROFESIONALË 7 506 141 28 682<br />
PEDAGOG 2 259 1 262<br />
PSIKOLOG 4 133 137<br />
SOCIOLOG 1 18 19<br />
PUNËTOR SOCIAL 10 2 12<br />
DEFEKTOLOG 23 3 3 29<br />
BIBLIOTEKAR 63 136 24 233<br />
PUNËTORË EDUK.-ARSIMOR 52 5000 8179 802 14033<br />
MËSIM KLASOR 5 1 518 3 205 383 5 111<br />
MËSIM GJITHËDITOR 4 175 130 7 316<br />
QENDRIM DITOR 42 43 6 91<br />
MËSIM LËNDOR 43 2 982 4 288 378 7 637<br />
EDUKATOR NË KOPSHT 305 501 25 831<br />
EDUKATOR NË INTERNAT 32 12 3 47<br />
<strong>Programi</strong> për<br />
zhvillimin profesional<br />
të kuadrit shkollor<br />
301<br />
V
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
302<br />
2. ARSIMIMI INICIAL DHE<br />
AFTËSIMI PROFESIONAL<br />
2.1 Arsimi inicial<br />
Arsimtarë: Arsimi inicial si përgatitje profesionale parësore për arsimtarët<br />
e arsimit fillor dhe të mesëm në Republikën e Maqedonisë, realizohet me qasje<br />
të ndryshme, në varësi të asaj se a bëhet fjlë për arsimtarë klasorë/të ciklit të<br />
ulët apo arsimtarë lëndorë/të ciklit të lartë për lëndët të arsimit të përgjithshëm,<br />
artistike apo profesionale, apo, përsëri për mësimin praktik.<br />
Prej vitit 1995/96 arsimi inicial për të gjithë arsimtarët (përveç mësimit<br />
praktik) është ngritur në nivel fakulteti, me kohëzgjatje prej 4 vjetësh. Në<br />
Republikën e Maqedonisë, arsimtarë klasorë/të ciklit të ulët përgatisin: Fakulteti<br />
pedagogjik në Shkup (me mësimdhënie në gjuhën maqedonase, shqipe dhe<br />
turke), fakultetet pedagogjike në Shtip dhe Manastir, Instituti për pedagogji në<br />
Fakultetin Filozofik në Shkup. Në të njëjtat institucione të larta arsimore përgatiten<br />
dhe edukatorë parashkollorë. Të gjitha institucionet kanë sistem të njëjtë apo<br />
të ngjashëm. Programet studimore i përbëjnë lëndët të arsimit të përgjithshëm,<br />
lëndë profesionale dhe të përgjithshme pedagogjike, lëndë psikologjike dhe<br />
lëndë metodike në përputhje me planin mësimor të mësimdhënies klasore.<br />
Arsimtarë lëndorë/cikli i lartë për arsimin tetëvjeçar, përgatiten në 6 fakultete:<br />
Fakulteti Filozofik, Filologjik, Matematikoro-natyror, Fakulteti për Kulturë Fizike,<br />
Fakulteti për art figurativ dhe fakulteti për arte muzikore, si dhe në Universitetin<br />
e EJL në Tetovë.<br />
Koklavitja e arsimit të mesëm, e cila del, para së gjithash, prej strukturës<br />
së tij organizative dhe programore, e bën mjaft komplekse çështjen për kuadrin<br />
mësimdhënës.<br />
Në arsimin e mesëm ekzistojnë tri kategori arsimtarësh:<br />
1. Arsimtarë të cilët në mënyrë të drejtpërdrejtë aftësohen për kryerjen e<br />
veprimtarisë mësimdhënëse gjatë studimeve në fakultet.<br />
2. Arsimtarë të cilët kanë mbaruar fakultet tjetër por jo për mësimdhënie<br />
dhe me arsim shtesë (përgjithësisht: pedagogji, psikologji, metodikë)<br />
fitojnë të drejtën të kryejnë mësimdhënie në shkollat profesionale sipas<br />
lëndeve profesionale përkatëse.<br />
3.<br />
Arsimtarë për kryerje të mësimdhënies praktike (instruktorë). Kjo<br />
kategori, parë nga ana e arsimimit, dhe përkrah kërkesave ligjore të<br />
caktuara, praktikisht është më e papërkufizuara.
Arsimi inicial, duke patur parasysh vendosjen e tanishme, meriton vëmendje<br />
të veçantë nga pikëpamja e fizionomisë të tij programore-didaktike.<br />
Veprimtaria mësimdhënëse (kompetenca e saj), siç është e njohur, bazohet<br />
në dy komponentë bazë: (1) shkencore-profesionale dhe (2) pedagogjike, që do<br />
të thotë se për kryerje me sukses të profesionit të arsimtarit janë të nevojshme<br />
njohuri shkencore-profesionale prej fushës së caktuar dhe njohuri pedagogjike,<br />
aftësi dhe shkathtësi (dituri).<br />
Tendencë e përgjithshme në botë është midis këtyre dy tendencave të<br />
vendoset një balanc i menduar, edhe pse në vende të ndryshme ky raport<br />
zgjdhet në mënyra të ndryshme. Për shembull në SHBA dhe Japoni raporti midis<br />
komponenteve është 3:1, në Francë 2:1, në Gjermani është afërsisht i njëjtë,<br />
ndërsa në Angli (në kolegje për arsimtarë 2:3). Tek ne (merren parasysh arsimtarët<br />
lëndorë) ai raport është në një nivel mjaft të papërshtatshëm. Kështu, fakultetet<br />
të cilat formojnë numrin më të madh të arsimtarëve lëndorë për arsim të mesëm<br />
dhe tetëvjeçar (Fakulteti i Matematikës dhe Shkencave të Natyrës, Filologjiku dhe<br />
Filozofiku) komponenti pedagogjik në numrin javor të orëve është i përfaqësuar<br />
me rreth 6-10% ose në raport përafërsisht 9:1. Raporti i tillë tregon qartë se<br />
arsimtarët e mësimit lëndor kanë/fitojnë arsim inicial i cili as përafërsisht nuk i<br />
kënaq nevojat e profesionit të arsimtarit.<br />
E ngjashme është gjendja dhe me aftësimin e arsimtarëve për punë<br />
në shkollat e mesme profesionale, në lëndët profesionale. Tek ne është e<br />
pranishme praktika si arsimtarë të angazhohen persona që kanë mbaruar arsim<br />
të lartë përkatës (fakultet ekonomik, bujqësor, teknik etj.), por pa përgatitjen<br />
pedagogjike përkatëse. Detyrimi ligjor të marrin arsim pedagogjik, psikologjik<br />
dhe metodik, që të mund të punojnë si arsimtarë, nuk ka zgjidhje institucionale<br />
përkatëse. I ashtuquajturi rikualifikimi pedagogjik që për këtë lloj arsimtarësh<br />
realizohet në Fakultetin Filozofik (Instituti i Pedagogjisë) dhe në disa fakultete<br />
të tjera (Pedagogjiku-Shkup), më tepër është formal sesa thelbësor. Më e<br />
rëdësishme është të fitohet çertifikatë formale rreth diturive profesionale,<br />
aftësive dhe shkathtësive, të domosdoshme për kryerje me sukses të funksionit<br />
arsimtar. Me mënyrën e tillë të aftësimit profesional, vështirë se mund të pritent<br />
përtëritje e procesit mësimor-edukativ i cili kërkon arsimtar të motivuar, iniciativ<br />
dhe krijues.<br />
Vëmendje serioze meriton dhe praktika pedagogjike si komponent i<br />
rëndësishëm i arsimimit inicial. Dhjetë vjetët e fundit në botë është e pranishëm<br />
tendenca e përgjithshme për zgjerimin dhe zmadhimin e saj të vazhdueshëm. Tek<br />
ne ajo është akoma e pa formuar mjaftueshëm, dhe, në përgjithësi, realizohet<br />
nëpërmjet mësimit të metodikave përkatëse, që është shumë e pamjaftueshme.<br />
Është e domosdoshme komponentit praktik në suazat e arsimit inicial t’i jepet<br />
rëndësi më e madhe dhe kjo, si nga pikëpamja e kohëzgjatjes ashtu edhe nga<br />
<strong>Programi</strong> për<br />
zhvillimin profesional<br />
të kuadrit shkollor<br />
303<br />
V
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
304<br />
pikëpamja e përmbajtjes, detyrave dhe mënyrës së realizimit të saj. Është mjaft<br />
e rëndësishme ajo të jetë nga ana metodike e përkufizuar, me respektim të<br />
parimeve pedagogjike bazë dhe të ligjshëmrive të procesit edukativo-arsimor.<br />
Midis problemeve aktuale të cilat meritojnë vëmendje në arsimin inicial të<br />
arsimtarëve për arsim të mesëm do t’i japim dhe këto që vijojnë:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Çështjen e zgjedhjes dhe selektimit të kandidatëve për përfshierje në institucionet<br />
e arsimit inicial (vërtetim i kritereve dhe mekanizmave);<br />
Aftësimin e arsimtarëve në një, dy apo tri lëndë mësimore;<br />
Strukturën programore dhe karakterin e kurikulumit;<br />
Standarde dhe mënyra për evaluimin e arsimit inicial;<br />
Stazhi i praktikuesit dhe mentoriteti si trajnim praktik i zgjatur i arsimit inicial<br />
etj.<br />
Është e njohur se përgatitja e pamjaftueshme profesionale e arsimtarëve në<br />
mënyrën më të drejtpërdrejtë implikon probleme serioze në praktikën edukativoarsimore.<br />
Nxitjet e reja me të cilat ballafaqohen edukimi dhe arsimi preferojnë<br />
arsimtar të aftë profesionalisht për veprimtari krijuese, i cili do të nxitë, motivojë,<br />
do të mundësojë situata të shumëllojshme mësimdhënëse, arsimore dhe<br />
edukative në të cilat nxënësi do ta përjetojë vetërealizimin individual. Në atë<br />
kuptim vëmendje të veçantë meriton nevoja për krijim didaktiko-programor dhe<br />
konceptual jo vetëm në arsimin inicil por edhe në arsimin e vazhdueshëm.<br />
2.2. Aftësimi profesional<br />
Arsimi parashkollor: trajnimi bazë i kuadrit arsimor për arsimin<br />
parashkollor, fillor dhe të mesëm realizohet në katër universitete në Republikën<br />
e Maqedonisë.<br />
Aftësimi profesional i arsimtarëve në arsimin parashkollor, fillor dhe të<br />
mesëm realizohet nëpërmjet niveleve të mëposhtme:<br />
1. shtetëror apo rajonal – më shpesh nëpërmjet njësive rajonale të Byrosë për<br />
zhvillimin e arsimit, në varësi të qëllimit të aftësimit apo numrit të pjesëmarrësve<br />
të cilët duhet të përfshihen (për planet dhe programet mësimore,<br />
çështje të caktuara të teknologjisë, projektet – si dhe risitë programore dhe<br />
didaktike);<br />
2. shkolla/institucione arsimore si dhe aktive profesionale të grupeve të<br />
arsimtarëve (mësim klasor, mësim lëndor, i përgjithshëm, grup lëndësh<br />
profesionale) apo ekipe shkollore (në përgjithësi në suazat e projekteve të<br />
veçanta);<br />
3.<br />
takime profesionale, tryeza të rrumbullakta, simpoziume, më shpesh për<br />
pyetje aktuale apo bazë nga procesi arsimor-edukativ, ku pjesëmarrja<br />
është në mënyrë të veçantë apo si përfaqësues shkollorë;
4.<br />
revista profesionale dhe pedagogjike, gazeta, informatorë me materiale<br />
profesionale, shtojca metodike, këndvështrime ku pjesëmarrja është individuale<br />
apo në nivel të institucionit/shkollës.<br />
Arsimi fillor dhe i mesëm: Sipas ligjit për arsim fillor (neni 76 paragrafi 2)<br />
dhe ligjit për arsim të mesëm (neni 79, paragrafi 2), aftësimin (profesional dhe<br />
pedagogjik) të arsimtarëve e realizojnë Byroja për zhvillimin e arsimit, fakultetet<br />
për arsimtarë dhe institucione të tjera të specializuara (publike dhe private),<br />
sipas programeve të veta.<br />
Përvojat e deritanishme tregojnë se zhvillimi profesional i arsimtarëve ka një<br />
sërë mungesash:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Mungesë të politikës së vërtetuar për zhvillim profesional të arsimtarit;<br />
Lënie e iniciativës individuale;<br />
Mbështetje materiale e pamjaftueshme për shkollën dhe arsimtarin për zhvillim<br />
të tij profesional;<br />
Formalizim të sistemit të mentorit me praktikantët;<br />
Mungesë e standardeve dhe kritereve për zhvillim profesional dhe përparim<br />
në karrierë;<br />
Mungesë të iniciativave për përsosje profesionale të arsimtarit;<br />
Sistem i papërkufizuar për trajnim;<br />
Sistem i pandërtuar për akreditim.<br />
2.3. Mësimi i përjetshëm dhe zhvillimi profesional i arsimtarëve<br />
Në çdo vend, duhet të zbatohen masa përkatëse politike, me qëllim<br />
promovim të mësimit të përjetshëm të arsimtarëve. Mësimi i përjetshëm dhe<br />
zhvillimi profesional i arsimtarëve si dhe zhvillimi i vazhdueshëm i shkollës<br />
duhet të vështrohen në nivel të barazisë dhe të promovohen në procese të<br />
lidhura natyrshëm dhe të varur midis njëri tjetrit. Mësimi i përjetshëm duhet të<br />
mundësojë modele dhe udhë të tjera për të mësuar, si të mësuarit të pavarur,<br />
përvoja shkollore dhe përfshirja në projekte për përmirësimin e shkollës duhet<br />
të vlerësohen dhe formalisht të njihen dhe mënyrat e ndryshme për itimin e<br />
dijeve, sipas mundësisë dhe të çertifikohen. Mësimi i përjetshëm dhe zhvillimi<br />
profesional i arsimtarëve, institucioni dhe zhvillimi shkollor kanë kuptim vetëm<br />
në qoftë se janë të lidhur me përparimin e cilësisë të arsimimit të nxënësit.<br />
Ja disa shembuj për zhvillimin profesional ekzistues dhe të dëshirueshëm<br />
të arsimtarëve:<br />
<strong>Programi</strong> për<br />
zhvillimin profesional<br />
të kuadrit shkollor<br />
305<br />
V
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
306<br />
Gjendja ekzistuese Zhvillimi profesional i dëshirueshëm tek arsimtari (ZHPA)<br />
Modeli bazohet në konceptin e transferimit<br />
të diturive. Të mësohet, do të thotë të<br />
akumulohen njohuri, prandaj sipas<br />
kësaj arsimtari është përcjellës/ligjërues<br />
dominant i diturive<br />
Trajnimi më shpesh zhvillohet njëfish<br />
(arsim inicial, bazor i arsimtarit)<br />
përkatësisht përsosja është zakonisht<br />
ndjekje e kurseve të njëfishta në të cilat<br />
arsimtari fiton informacione të reja për<br />
aspektet e veçanta të punës, në përgjithësi<br />
përmbajtje të reja (dhe kjo më shpesh në<br />
lloj të mësimdhënies për një grup më të<br />
madh njëkohësisht)<br />
Trajnimi dhe arsimimi i arsimtarit vendoset<br />
jashtë prej shkollës dhe në përgjithësi<br />
nuk janë të lidhur me përvojën aktuale të<br />
arsimtarit.<br />
Ndjekje e përkohshme dhe evaluim i punës<br />
së arsimtarit (më shpesh prej këshilltarëve<br />
përkatës së Byrosë për Zhvillim të Arsimit)<br />
Reformat përgatiten në përgjithësi në<br />
ministrinë përkatëse dhe u dërgohen<br />
arsimtarëve që të njihen dhe t’i zbatojnë.<br />
Arsimtari në reformat është përfshirë vetëm<br />
si realizues i tyre.<br />
Arsimtari interpreton kërkime dhe teori të<br />
huaja, ai është përcjallës i diturive të huaja.<br />
Përsosja e arsimtarit është punë private e<br />
tij, zgjedhje vetjake se a do të përfshihet<br />
në ndonjë lloj përsosjeje. Përsosja i<br />
këshillohet arsimtarit, por sistemi nuk e<br />
detyron për të dhe nuk i kontrollon efektet<br />
e kësaj përsosjeje në procesin e punës së<br />
vet.<br />
Për arsimin e arsimtarit është e detyruar<br />
institucion i veçantë (p.sh. BZHA)<br />
Modeli i ri bazohet në konceptin e Konstruksionit të<br />
diturive. Dituria nuk mund të përcillet, ai që mëson duhet<br />
me aktivitetin e vet ta konstruktojë. Sipas kësaj arsimtari<br />
trajtohet si partner në procesin e ndërtimit të diturive<br />
në komunikimin pedagogjik por dhe si praktikues i cili<br />
e krijon punën e vet, praktikën, dikush i cili në bazë të<br />
njohurive të vjetra ndërton njohuri të reja dhe përvoja<br />
dhe me to nuk i vë në hamendje nxënësit e vet<br />
Trajnimi i arsimtarit është fazor, proces afatgjatë dhe<br />
permanet, ndërsa arsimi universitar është vetëm faza<br />
e parë në përgatitjen e rolit të tij të ardhshëm. Nuk<br />
ekziston shkëputje midis arsimit bazortë arsimtarëve<br />
dhe përsosjes së tyre të mëtejshme. Përsosja është<br />
pjesë përbërëse e arsimit të tyre permanet dhe i përfshin<br />
përvojat të cilat arsimtari i ka fituar jashtë sistemit formal<br />
të arsimit dhe/ose përsosjes (arsimtari mëson gjatë<br />
kohës dhe ato i fut në praktikën shkollore)<br />
Zhvillimi profesional i arsimtarit ndodh në kontekst<br />
specifik. ZHPA-ja më efikase zhvillohet më shpesh<br />
në shkollë, është e lidhur ngushtë me aktivitetet e<br />
përditshme të arsimtarit dhe nxënësit dhe në të ndikojnë<br />
shumë dituritë dhe përvojat e arsimtarit.<br />
Ndjekje e vazhdueshme dhe mbështetje e rregullt<br />
e arsimtarit në punën me informacionet kthyese të<br />
qëndrueshme, nëpër mjet llojeve të ndryshme të<br />
evaluimit. Vlerësim të punës së tij nuk jepën vetëm<br />
këshilltari (presoni ekspert, inspektorët e arsimit) por<br />
edhe kolegët e tij, çifte apo ekipe arsimtarësh etj. Roli i<br />
evaluimit është të mundësojë shkëmbim të rezultateve<br />
të mira midis njerëzve të cilët merren me arsim.<br />
Një pjesë e reformave zhvillohen pikërisht në shkolla.<br />
Detyra e arsimtarit është të marrë pjesë në to dhe me<br />
aktivitetin e vet të kontribuojë për zbatimin me sukses<br />
të tyre. Arsimtari trajtohet si profesionist i cili punon në<br />
ndryshimin e situatës në të cilën punon.<br />
Arsimtari bën reflektime të veta dhe në bazë të tyre<br />
zbaton kërkime të vogla (arsimtari si kërkues). Arsimtari<br />
është prodhues i dijeve, shumë prej reflektimeve,<br />
rezultateve të kërkimit dhe përvojave i fut në<br />
mësimdhënien e vet, duke e ndryshuar, duke e përparuar<br />
dhe duke e përshtatur me rastet konkrete.<br />
Përsosja e vazhdueshme është pjesë e detyrueshme<br />
e rolit të arsimtarit dhe është e futur në sistemin e<br />
zhvillimit të karrierës. Arsimtari nuk mund të anashkalojë<br />
përsosjen sepse prej tij këtkohettë fusë risi në punën e<br />
vet dhe kjo të kontrollohet.<br />
ZHPA-ja nënkupton model dinamik të komplikuar të<br />
bashkëpunimit të një sërë institucionesh të ndryshme<br />
(fakultete, institucione kërkimore, ekspertë të qeverisë<br />
apo organizata joqeveritare etj.) për arsimin dhe<br />
zhvillimin e arsimtarëve.
Arsimtari punon më shpesh i izoluar (madje<br />
dhe prej kolegëve që japin të njëjtën lëndë).<br />
Arsimtari sipas mendimit të vet konsultohet<br />
me të tjerët.<br />
Arsimtari është më shpesh në margjinat e<br />
ndodhive shoqërore dhe rrallë merr pjesë<br />
në ndryshimet e bashkësisë lokale/<br />
vendore.<br />
Sindikata si organizatë në të cilën marrin<br />
pjesë arsimtarët merret në përgjithësi<br />
me rrogat e arsimtarëve por jo edhe me<br />
zhvillimin profesional të tyre.<br />
Puna në ekip e arsimtarit dhe kolegëve të tjerë është e<br />
paraparë sistematikisht në përkufizimin e punës. ZHPAja<br />
është proces kooperativ edhe pse ka dhe hapësirë<br />
për punë të izoluar. Ekziston interaksion i menduar<br />
i arsimtarëve midis tyre si dhe me bashkëpunëtorët<br />
profesionalë, prindërit dhe anëtarët e bashkësive.<br />
Prej arsimtarit pritet të jetë agens i gjallë në ndryshimet<br />
në shkolla dhe në bashkësinë lokale/vendore.<br />
Insistohet në Shoqëri Profesionale të Arsimtarëve<br />
e cila përveç kujdesit për pozitën e profesionit<br />
dhe për zhvillimin profesional do të ketë parasysh<br />
dhe organizimin e llojeve të ndryshme të ndihmës<br />
profesionale, do të kujdeset për pozitën e arsimtarëve në<br />
shoqëri etj.<br />
Numri më i madh i ekspertëve theksojnë se profesionalizimi i arsimtarëve<br />
është parakusht për përparim të suksesshëm të cilësisë së arsimit dhe se kjo<br />
është me interes të madh për ata të cilët e krijojnë politikën arsimore. Pikërisht<br />
për shkak të kësaj është e nevojshme futja dhe zhvillimi i konceptit të zhvillimit<br />
profesional të arsimtarëve.<br />
Arsimi i vazhdueshëm, përkatësisht përsosja e arsimtarit ka rëndësinë e vet<br />
të veçantë. Nevoja e kohës sonë, e theksuar në qendrimin e vazhdueshëm të<br />
mësohet, përkatësisht të mësohet gjatë gjithë jetës është e rëndësisë së veçantë<br />
pikërisht për veprimtarinë mësimdhënëse.<br />
Krijimi i kushteve shoqërore dhe profesionale stimuluese për zhvillimin e<br />
karierës në profesionin e mësimdhënies në mënyrë të theksuar do ta ndryshojë<br />
raportin e arsimtarit me zhvillimin e vet profesional.<br />
Standardet bashkëkohore për punë efektive dhe efikase të institucioneve<br />
arsimore e fut nevojën për implementimin dhe institucionalizimin e sitemit për<br />
trajnim inicial (pre-service) dhe sistemit për përsosje profesionale (in-sevice) të<br />
të punësuarve në institucionet edukativo-arsimore.<br />
Çështjet që kanë të bëjnë me arsimin e arsimtarëve dhe trajnuesit janë<br />
pjesë e një numri të madh iniciativash në nivel botëror dhe evropian si: Deklarata<br />
– Arsimim për të gjithë, Rezoluta për arsim të përjetshëm, Plani aksionar për<br />
aftësi dhe mobilitet, Procesi i Bolonjës dhe Rezoluta e Këshillit dhe Deklarata<br />
e Kopenhagës për bashkëpunim Evropian në fushën e arsimit profesional dhe<br />
trajnimit, Plani aksionar për e-mësim dhe puna e Eurydice dhe i organizatave<br />
ndërkombëtare si UNESCO dhe OECD.<br />
Meqënëse arsimi inicial i arsimtarëve në masë të madhe sigurohet në suazat<br />
e institucioneve të arsimit të lartë, Procesi i Bolonjës është me rëndësi të veçantë<br />
në gjetjen e zgjidhjeve adekuate për këtë problem.<br />
<strong>Programi</strong> për<br />
zhvillimin profesional<br />
të kuadrit shkollor<br />
307<br />
V
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
308<br />
3. FUSHA KYÇE PËR INTERVENIME<br />
3.1. ZHVILLIMI PROFESIONAL I ARSIMTARËVE<br />
Portreti i arsimtarit duhet të jetë në përputhje me ngjarjet reale dhe nevojat<br />
e anticipuara. Ky është portreti i arsimtarit të shekullit të 21 – i pasur në fushën e<br />
arsimit të përgjithshëm dhe profesional dhe i aftë dhe mobil në planin e fitimit të<br />
aftësive të nevojshme për realizim të suksesshëm të profesionit të tij. Domethënë<br />
arsimtari duhet përveç fitimit të kualifikimit formal vazhdimisht të aftësohet nga<br />
ana profesionale dhe eksperte.<br />
Plotësimi i nevojave për: zmadhim të cilësisë së arsimtarëve dhe trajnuesve 1<br />
në kontekst të rolit të tyre të ndryshuar në shoqëri të bazuar në dije dhe realizim të<br />
mobilitetit të tyre të vazhdueshëm arsimor, krijimin e kushteve për shanc të dytë të<br />
arsimtarëve të papunësuar aftësitë dhe dijet e tyre duke marrë parasysh pauzën<br />
nga puna në një masë të madhe janë reduktuar, nivelimin e kualifikimit punues,<br />
personal dhe të çertifikuar të arsimtarëve, veprimtari shkencore-kërkimore<br />
permanente në sferën e arsimit, tejkalimin e qasjeve parciale në modernizimin e<br />
praktikës dhe teorisë arsimore dhe afirmim të Teorisë dhe Praktikës Pedagogjike<br />
të Maqedonisë dhe implementim të saj në suaza ndërkombëtare, përbën një<br />
nga detyrat kryesore të Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës në periudhën e<br />
ardhshme.<br />
Qasja e tillë është përfshirë jo vetëm në aspektin <strong>nacional</strong> por dhe në aspektin<br />
e realizimit të qëllimit të parë të Procesit për Përkufizim të Qëllimeve të Komisionit<br />
Evropian për Arsim: “Përmirësimi i cilësisë dhe efektivitetit të sistemeve të arsimit<br />
dhe trajnimit në Bashkimin Evropian” 2 . Katër pyetjet kryesore të cilave duhet t’u<br />
përgjigjen janë:<br />
1. Identifikim i aftësive që duhet t’i zotërojnë arsimtarët dhe trajnuesit, duke<br />
marrë parasysh rolet e tyre të ndryshueshme në shoqërinë e bazuar në<br />
dituri.<br />
2.<br />
Sigurim i kushteve të cilat u japin ndihmesë adekuate arsimtarëve dhe<br />
trajnuesve në trajnimin e tyre të nxitjeve dhe shoqërisë së bazuar në dije,<br />
duke përfshirë trajnimin inicial dhe përsosjen profesionale nga perspektiva<br />
e mësimit të përjetshëm.<br />
1 Nën termin arsimtar kuptohen arsimtarët e arsimit tetëvjeçar dhe të mesëm (gjimnazor dhe<br />
profesional). Termi trajnues përdoret për shënimin e mbështetjes dhe trajnimit të nxënësve<br />
(trajnues) në ndërmarrje, ku zhvillohet komponenti i punës në arsimin inicial profesional<br />
dhe trajnimi si dhe arsimi i vazhdueshëm profesional dhe trajnimi, pa marrë parsysh se a<br />
ka të bëjë me komponentin e punës apo jo.<br />
2 Nivelet e arritjeve të cilat janë pranuar nga Këshilli në maj të vitit 2003, janë, gjithashtu,<br />
të rëndësishme, gjatë shqyrtimit të rolit strategjik të arsimtarëve dhe trajnuesve, kur kanë<br />
të bëjnë me: a) realizimin e shkallës mesatare prej nën 10% të lënies së parakohshme të<br />
arsimit, b) mbarimin e arsimit të mesëm për më pak se 22% prej 22-vjeçarëve dhe c) ulje<br />
prej 20% në numër të 15-vjeçarëve me rezulate të ulëta në arritjet në shkollim.
3.<br />
4.<br />
Sigurim i hyrjes së kënaqshme në profesionin e arsimtarit, në të gjitha<br />
lëndët dhe shkallët, si dhe kujdesi për nevojet afatgjata për këtë profesin<br />
nëpërmjet rritjes së atrakcionit të mësimdhënies dhe trajnimit.<br />
Tërheqje të ,,rekrutëve” të rinj në profesionin e arsimit dhe trajnimit të cilët<br />
kanë përvojë profesionale prej fushave të tjera.<br />
Aktivitete:<br />
Ministria e Arsimit dhe Shkencës do t’i ndërmarrë këto masa në periudhën e<br />
ardhshme:<br />
1. Evaluim dhe përsosje të programeve për trajnim të arsimtarëve dhe trajnuesve;<br />
2. Krijim të mbështetjes profesionale dhe institucionale efikase të sistemit të<br />
arsimit dhe përsosjes së arsimtarëve dhe trajnuesve.<br />
3. Sigurim kushtesh për fitim të titullit arsimtar apo trajnues varësisht nga<br />
niveli i arsimit.<br />
4.<br />
Sigurim i kushteve për përparim në karrierë të arsimtarëve.<br />
1. Evaluimi dhe përsosja e programeve për trajnim të arsimtarëve dhe<br />
trajnuesve<br />
Programet për Trajnim inicial të arsimtarëve duhet të jenë dinamikë, të<br />
ndryshueshëm dhe të jenë në zhvillim të vazhdueshëm. Ato duhet t’i përgatisin<br />
arsimtarët e ardhshëm për ndërmarrje progresive dhe proaktive të detyrave<br />
profesionale të cilat priten prej tyre. Ata vazhdimisht duhet të mendojnë për<br />
natyrën e sistemit të arsimit, jo vetëm t’u përgjigjen ndryshimeve në kontekstin<br />
profesional por dhe të kontribuaojnë dhe për vetë sistemin e ndryshimeve. Prandaj<br />
gjatë përkufizimit të programeve të studimit për arsimin inicial të arsimtarëve<br />
duhet të merret parasysh dhe:<br />
Profesionalizmi është karakteristikë/kompetncë tradicionale e arsimtarit<br />
të mirë dhe ai ngelet me rëndësi esenciale. Arsimtari i mirë është burrim i<br />
rëndësishëm i dijeve dhe kuptimeve. Megjithatë, mënyra se si arsimtari i fiton<br />
dhe ndërton kompetencat e veta duhet të ndryshojë dhe të ndërtohet në suazat e<br />
sistemit për mësim të përjetshëm, si termin subpërmbledhës i arsimit inicial dhe<br />
përsosjes profesionale të vazhdueshme.<br />
Kompetencat pedagogjike – Arsimtari duhet të jetë kompetent në planin<br />
pedagogjik dhe didaktik që të mund të përcillet spektri i gjerë i dijeve dhe aftësive<br />
me fokus të veçantë mbi strategjitë për fitimin e dijeve dhe aftësive, zhvillimin dhe<br />
stimulimin e motivimit për të mësuar, kreativitetin, bashkëpunimin, pavarësinë,<br />
mendimin kritik, aftësinë për zgjidhje të problemeve dhe kreativitetin e nxënësve,<br />
për llogari të favorizimit të enciklopedizmit, faktografisë dhe riprodhimit.<br />
<strong>Programi</strong> për<br />
zhvillimin profesional<br />
të kuadrit shkollor<br />
309<br />
V
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
310<br />
Kompetenca për përdorim të teknologjisë në arsim, sidomos të TIK, është<br />
karakteristika kryesore e profesionalizmit të kuadrit mësimdhënës në arsim. Më e<br />
rëndësishme është të kuptohet teknologjia në kuptimin e potencialit pedagogjik<br />
dhe mundësi për inetegrimin e saj në strategjitë për mësim dhe për organizim të<br />
punës.<br />
Kompetenca organizuese dhe aftësi për punë në ekip – Profesioni i arsimtarit<br />
nuk mund të vështrohet më vetëm si aktivitet individual, ai duhet gjithnjë dhe më<br />
shumë të transformohet në punë në ekip dhe të përbëjë pjesë të “organizimit të<br />
të mësuarit” kolektiv.<br />
Hapja është aftësi të cilën arsimtari duhet ta mësojë: aftësi për punë me<br />
prindër në mënyrë e cila duhet të jetë komplementare me aspektet e rjera të<br />
punës profesionale të tij. 3<br />
Në bazë të karakteristikave/kompetencave të përgjithshme të përkufizuara<br />
kështu mund të jepet spektri i kompetencave kryesore profesionale të arsimtarit,<br />
të cilat çdo institucion që trajnon arsimtarë duhet ta mundësojë, dhe kjo:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
ekspertizë të lartë në një apo më tepër lëndë specifike (arsim akademik);<br />
zotërim të diturive stabile dhe kuptim të fushës/ave lëndore për të cilat ai/<br />
ajo është përgjrgjës/e;<br />
njohje të paktën të një gjuhe;<br />
plotësim i ekspertizave të veta lëndore me aftësi pedagogjike duke e përfshirë<br />
dhe motivimin për të mësuar, kreativitetin, bashkëpunimin dhe kuptimin<br />
në aspektin social të arsimit (sidomos arsimtarët lëndorë);<br />
kuptim të potencialit pedagogjik të teknologjisë (sidomos TIK) zhvillimin e<br />
aftësive ta integrojnë në procesin e mësimdhënies dhe të mësimit;<br />
aftësi për integrim të parimeve të mësimit të përjetshëm në procesin e<br />
mësimdhënies dhe të mësimit;<br />
aftësi për arritje të standardeve ndërkombëtare (evropiane) në mbajtjen e<br />
mësimidhënies;<br />
dituri të gjëra dhe të balancuara dhe kuptim të karakteristikave kryesore të<br />
të arsimit në kontekste të ndryshme dhe sidomos në kontekstin evropian<br />
dhe interkulturor;<br />
aftësi për vendosje dhe mbajtje të argumentimit të krijuar për pyetjet arsimore<br />
në mënyrë të qartë, koherente dhe lucide;<br />
nderim për kontributin në arsim të fëmijës apo të riut, dhe marrje të përgjegjësi<br />
së profesionale për zhvillimin e personalitetit, talentit dhe atributeve mendore,<br />
shpirtërore dhe fizike të çdo fëmije apo personi të ri;<br />
3 E adaptuar sipas: OECD, 1998
dituri, kuptim dhe përgatitje për futjen në pyetjet vijuese arsimore dhe<br />
dhënie e kontributit në proceset e zhvillimit të kurikulumeve (sidomos në<br />
nivel lokal), zhvillimit profesional të të punësuarve dhe zhvillimit të tërësishëm<br />
shkollor;<br />
aftësi për zbatim të spektrit të gjerë të stragjive të ndryshme në mësimdhënie<br />
me qëllim mundësim të mësimit të fëmijëve, duke e përfshirë zbatimin<br />
përkatës të teknologjisë informatike-komunikative (TIK);<br />
aftësi dhe përkushtim për promovimin e barazisë së mundësive për të gjithë<br />
njerëzit në shoqëri inkluzive dhe ndërmarrje aktive e hapave për eleminimin<br />
e diskriminimit;<br />
pavarësi intelektuale dhe angazhman kritik i treguar;<br />
dituri dhe aftësi për përparimin e mësimit tek ata nxënës të cilët kanë<br />
probleme/bariera në të mësuar, duke përfshirë këtu edhe ata të cilët kanë<br />
probleme me mbështjetjen në fusha të caktuara të kurikulumit dhe ata me<br />
vështirësi emocionale dhe me probleme në sjellje.<br />
lajmërim i prindërve dhe palëve tjera të interesuara për suksesin dhe përparimin<br />
e nxënësve;<br />
aftësi për zbatim të kërkimeve dhe llojeve të tjera të evidencës së vlefshme<br />
me qëllim që të sigurohen informcionet të cilat do ta çonin zgjedhjen, ndryshimet<br />
dhe përparësitë në promovim të praktikave arsimore dhe përparimit.<br />
sjellje përkatëse si profesionalist në zhvillim/ profesionalist për zhvillim me<br />
arsimtarët e tjerë dhe kolegët e profesioneve të tjera, para-profesionalistë<br />
dhe agjenci të cilat janë angazhuar për dhënien e mbështetjes së nxënësve<br />
dhe fitimin e përvojave në bashkëpunim me ta;<br />
kryerje të detyrave administrative sipas kërkesave të shkollës;<br />
marrje të detyrimit dhe përpjekjeve për zhvillimin e vet profesional që del<br />
prej vetkontrollit dhe vetevaluimit profesional të praktikës vetjake profesionale<br />
dhe praktikës së të tjerëve.<br />
Duhet të theksohet se këto kompetenca kryesore mundësojnë zbatim të tyre<br />
në mjedise të ndryshme sociale, kulturore, linguistike dhe arsimore.<br />
Nga e lartpërmendura, është e qartë se programet do të kërkojnë prej<br />
studentëve të kalojnë një kohë më të gjatë në shkolla dhe në institucione të<br />
tjera relevante arsimore. Si rezultat i kësaj, ata do të kenë mundësi të fitojnë<br />
përvojë direkte në mësimdhënien me fëmijë të vegjël dhe të rinj dhe në<br />
interaksion profesional me arsimtarët e tjerë, para-profesionalistët, prindërit dhe<br />
përfaqësuesit e profesioneve të tjera.<br />
Kërkesat të cilat vendosen para programeve për trajnim inicial të<br />
arsimtarëve, kanë për qëllim t’i shpjegojnë dhe ilustrojnë aspektet e punës/<br />
<strong>Programi</strong> për<br />
zhvillimin profesional<br />
të kuadrit shkollor<br />
311<br />
V
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
312<br />
arritjeve të studentëve, të cilët programin e dizajnuar përpiqen ta reaalizojnë.<br />
Këto karakteristika do të shfrytëzohen prej shtetit dhe shkollës tetëvjeçare në<br />
dizajnimin e strategjive për vlerësim, të cilët do të japin garanci se kërkesat për<br />
kompetenca të studentëve në Trajnimin inicial të arsimtarëve janë realizuar.<br />
Institucionet për arsimin inicial duhet të vazhdojnë të përkujdesen për<br />
studentët edhe pas mbarimit të studimeve dhe t’u ofrojnë ndihmesë adekuate<br />
gjatë kohës së periudhës së tyre praktikuese/të asistencës. Gjatë kohës së<br />
praktikës përgatitore ata duhet të punojnë drejt arritjes së standardeve për<br />
arsimtar të rregjistruar (të liçencuar).<br />
Arsimi inicial i arsimtarëve që kanë mbaruar studime jashtë vendit nga<br />
sfera e arsimit (arsimtrët e ardhshëm në mësimin lëndor) do të realizohet me<br />
paralelizëm apo rikualifikim pedagogjik suksenciv në institucionet e arsimit<br />
të lartë të cilat merren me arsimimin e arsimtarëve dhe/ose të cilat si lëndë të<br />
programeve studimore të veta e kanë arsimin.<br />
Arsimtarët profesionalë në arsimin e mesëm kompetencat e veta pedagogjike<br />
të nevojshme mund t’i marrin paralelisht me trajnimin e tyre profesional (të<br />
njohura si studime nën B) apo sukcesive d.m.th. pas mbarimit të arsimit të tyre<br />
inicial profesional, në institucionin e lartë arsimor pedagogjik përkatës.<br />
Akreditimin e Programeve për trajnim inicial të arsimtarëve e kryen Këshilli<br />
për Akreditim në Arsimin e Lartë, dhe kjo duhet të kuptohet në kontekstin e:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
sistemit ekstern për përmirësimin e/ose akreditimin e programeve për arsimim<br />
të arsimtarëve dhe<br />
sistem i jashtëm për çertifikimin e kualifikimeve profesionale të arsimtarëve:<br />
Ky sistem i jashtëm për çertifikim dueht ta vërtetojë përkatësinë e programit<br />
pë arsimim të arsimtarëve dhe mundësinë e saj për përgatitje të detyrave<br />
profesionale dhe rolin e profesionit të arsimtarit. Në këtë kuptim, Këshilli<br />
për Akreditim të Programeve të Studimit për Arsimin Inicial të arsimtarëve<br />
vendimin për akreditim e merr vetëm në qoftë se plotësohen kushtet e mëposhtme:<br />
programet e studimit të jenë të udhëhequra prej institucioneve të cilat përfshijnë<br />
partnerë të ndryshëm shoqërorë të njohur dhe të cilët zotërojnë me<br />
kuadër cilësor dhe përkatës arsimor;<br />
programet e studimit të jenë të udhëhequra nga ana e institucioneve të cilat<br />
e kaluan me sukse procesin e evaluimit të brendshëm dhe të jashtëm (sipas<br />
mundësive prej institucioneve evropiane);<br />
programet e studimit të jenë të udhëhequra prej institucioneve të cilat i plotësojnë<br />
standardet për evaluimin e programeve për arsimim të arsimtarëve;<br />
programet e studimit t’i plotësojnë kushtet e parapara për arsimin inicial të<br />
arsimtarëve në këndvështrim të kompetencave të nevojshme.
2. Krijimi i mbështetjes institucionale dhe profesionale efikase të sistemit<br />
për arsimim dhe aftësim të arsimtarëve dhe trajnuesve<br />
Që të sigurohet trajnim i suksesshëm është e nevojshme vendosja e<br />
sistemit për akreditim të dhënësve të shërbimeve të aarsimit që të sigurohet se<br />
shërbimet për trajnim të arsimtarëve gjatë kohës së punës sigurohen prej më<br />
shumë ofertadhënësve të trajnimit dhe se ata i plotësojnë standardet përkatëse<br />
për cilësi.<br />
Që të realizohet e gjithë kjo është e nevojshme edhe mbështetje profesionale<br />
dhe institucionale përkatëse. Mbështetja e tillë nënkupton etablim dhe funksionim<br />
të trupave të mëposhtme:<br />
a) Këshilli për zhvillim profesional të arsimtarëve (KZHPA)<br />
Status: Këshill për zhvillim profesional të arsimtarëve (Këshilli) do të jetë<br />
formuar nga Ministria e Arsimit dhe Shkencës (MASH) dhe do të japë raporte<br />
drejtpërdrejt në Ministrinë e Arsimit dhe Shkencës.<br />
Këshilli nuk ka kompetenca për marrje vendimesh. Roli i tij është të japë<br />
këshilla si dhe propozime apo udhëzime që të sigurohet suksesi në implementimin<br />
e politikës lidhur me arsimtarët.<br />
Roli: KZHPA e jep rolin e vet nëpërmjet dhënies së këshillave profesionale,<br />
instruksioneve dhe udhëzimeve të Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës për<br />
qëllimet e ardhshme të mundshme lidhur me arsimtarët. Qëllimet e tilla mund t’i<br />
përfshijnë pyetjet lidhur me:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Statutin juridik të arsimtarëve;<br />
Kualifikimeve profesionale;<br />
Çertifikimin;<br />
Zhvillimin profesional;<br />
Trajnim të detyrueshëm para punësimit.<br />
Anëtarë: KZHPA është e përbërë prej:<br />
PËRFAQËSUES Nr. EMËRIMI<br />
Arsimtarë 1 I emëruar prej Sindikatës së Arsimtarëve<br />
Arsim i lartë 2 Të emëruar prej universiteteve<br />
Drejtorë 1 Të emëruar prej Asociacionit të Drejtorëve të shkollave<br />
Këshilla<br />
komunalë<br />
Përfaqësues<br />
të bashkësisë<br />
1 Të emëruar nga shoqata e drejtorëve<br />
3 Persona me pozitë të lartë në shoqëri me përvojë të caktur në arsim (nuk është e<br />
domosdoshme përvojë profesionale) të cilët do ta përforcojnë punën e KZHPA-së. Këta<br />
persona do të emërohen nga Ministria pas marrjes së mendimit prej vetqeverisjes lokale.<br />
Së pakti një prej personave të emëruar duhet të jetë prind në këshillin shkollor.<br />
MASH 1 Këshilltar projektues për zhvillim profesional të arsimtarëve do të jetë kryesues i Këshillit.<br />
Sekretar 1 I emëruar prej Këshillit<br />
Gjithsej 10<br />
<strong>Programi</strong> për<br />
zhvillimin profesional<br />
të kuadrit shkollor<br />
313<br />
V
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
314<br />
b) Këshilli për akreditim të programeve për trajnim profesional të arsimtarëve<br />
Përsosja profesionale dhe eksperte e arsimtarëve gjatë kohës së karrierës së<br />
tyre të punës do të realizohet në kontekst të modelit të shkallëzuar të zhvillimit<br />
profesional dhe bashkëpunimit të rrethit gjerë të dhënësve të akredituar të<br />
shërbimeve arsimore, kurse nën koordinim të Këshillit për Akreditim të programeve<br />
për përsosje profesionale.<br />
Realizimi i suksesshëm i kësaj mase do të ketë kujdes për atë se a janë<br />
vendosur Programet për përsosje profesionale dhe eksperte të arsimtarëve në<br />
bazë të kërkesave që dalin prej:<br />
<br />
<br />
<br />
Roleve profesionale të cilat arsimatri dueht t’i kryejë në shkollën fillore dhe<br />
konteksti më i gjerë shoqëror;<br />
Detyrave të punës së arsimtarit në shkollë (edukim, evaluim, administrim,<br />
këshillim dhe inovim);<br />
Niveli përkatës të kualifikimit për kryerje kompetente të roleve dhe detyrave<br />
profesionale.<br />
Statuti: Këshilli do të formohet nga Ministria e Arsimit dhe Shkencës. Këshilli<br />
do ta këshillojë MASH për pyetje lidhur me akreditimin e trajnimit të arsimtarëve<br />
gjatë punës dhe programeve të tyre dhe do të marrë vendim për akreditim të<br />
ofertëdhënësve të trajnimit të arsimtarëve gjatë punës dhe programeve të tyre.<br />
Roli: Këshilli do të formohet që t’i sigurojë këshilla, instruksione dhe<br />
udhëzime Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës në zhvillimin dhe implementimin<br />
e komponentës – trajnim të arsimtarëve gjatë punës. Këshilli, gjithashtu, do të<br />
marrë vendime për akreditimin e ofertadhënësve dhe programeve të tyre.<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Këshilli do të merret me:<br />
Do të ndihmojë të vendosen standardet dhe procedurat për akreditimin e<br />
ofertëdhënësve të trajnimit të arsimtarëve gjatë punës dhe programeve të<br />
tyre;<br />
Do të sigurojë këshilla dhe instruksione për sigurimin e informacioneve të<br />
cilat duhet të jenë të kapshme për ofertëdhënësit e trajnimit të arsimtarëve<br />
gjatë punës në lidhje me propoziemt e reja për akreditim;<br />
Do të marrë vendime për akreditimin e ofertëdhënësve të trajnimit të arsimtarëve<br />
gjatë punës dhe programeve të tyre;<br />
Do të sigurojë këshill dhe instruksione për publikimin e ofertëdhënësve të<br />
trajnimit të arsimtarëve gjatë punës dhe programet e tyre;<br />
Do ta kontrollojë dhe vlerësojë zhvillimin e implementimit të programit për<br />
raportet e konsultuesve dhe do të propozojë marrje të hapave përkatës që<br />
do të dalin prej këtyre kontrolleve;
Do të mblidhet rregullisht siç do të jetë e nevojshme dhe me kërkesë të<br />
këshilltarit projektues për zhvillim profesional të arsimtarëve;<br />
Do të dorëzojë raporte semestrale tek palët e interesuara.<br />
Anëtarët: Këshilli është i përbërë prej:<br />
PËRFAQËSUES Nr. EMËRIMI<br />
Arsimtarë 1 I emëruar prej Sindikatës së Arsimtarëve<br />
Arsim i lartë 3 Të emëruar prej Konferencës së Inter- Universiteteve<br />
Drejtorë shkollash 1 Të emëruar prej Asociacionit të Drejtorëve<br />
MASH 1 Këshilltari projektues për zhvillim profesional të arsimtarëve – kryesuesi<br />
Përfaqësues të OJQ 1 Të emëruar prej sektorit joqeveritar<br />
Gjithsej 7<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Përfitime për arsimtarët:<br />
Arsimtarët si profesionalistë do të mund të fokusohen në karrierat e tyre dhe<br />
do të mendojnë për në mënyrë proaktive për mundësitë për përparim në karrierën<br />
e vet;<br />
Arsimtarët do të mund të bëhen menaxherë më efikasë në realizimin e procesit<br />
edukativ arsimor;<br />
Arsimtarët do të bëhen më efkasë, më të organizuar dhe më konstruktivë në<br />
punën e vet.<br />
Përfitime për institucionet:<br />
Vendosje e bazës të sistemit për kontrollim të brendshëm të punës së arsimtarëve;<br />
Vendosje e bazës për sistem më racional të zgjedhjes dhe përparimit të arsimtarëve<br />
(duke promovuar njëkohësisht barazinë në mundësi);<br />
Shfrytëzim më efektiv i buxhetit për trajnim të arsimtarëve gjatë kohës në<br />
punë.<br />
c) Agjencioni/Këshilli për liçencim të arsimtarëve<br />
Statuti: Agjencioni/Këshilli do të formohet prej Ministrisë së Arsimit dhe<br />
Shkencës dhe Sindikatës të Punëtorëve të Arsimit. Agjencioni/Këshilli do ta<br />
këshillojë MASH dhe sindikatën për çështje të lidhura me liçencimin e arsimtarëve<br />
të rinj dhe do të bashkëpunojë ngushtë me me institucionet për kontrollin e cilësisë<br />
në arsimin tetëvjeçar dhe të mesëm (IASH dhe QSHP). Agjencioni/Këshilli ka të<br />
drejtë tia marrë liçencën arsimtarit në qoftë se vërteton dobësi të njëpasnjëshme<br />
në punën e tij, të detektuara nga IASH dhe QSHP.<br />
<strong>Programi</strong> për<br />
zhvillimin profesional<br />
të kuadrit shkollor<br />
315<br />
V
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
316<br />
<br />
<br />
<br />
Roli: Kjo organizatë profesionale do ta marrë përgjegjësinë për:<br />
liçencimin e arsimtarëve në bazë të indikatorëve për cilësinë;<br />
garantimin dhe ngritjen e cilësisë të shërbimeve profesionale të arsimtarëve;<br />
bashkëpunim me MASH dhe partnerëve të tjerë socialë në përmirësimin dhe<br />
akreditimin e programeve për trajnim të arsimtarëve.<br />
Anëtarë:<br />
PËRFAQËSUES Nr. EMËRIMI<br />
Arsimtarë 3 I emëruar prej Sindikatës së Arsimtarëve<br />
Arsim i lartë 3 Të emëruar prej Konferencës së Inter- Universiteteve<br />
Drejtorë shkollash 1 Të emëruar prej Asociacionit të Drejtorëve<br />
MASH 1 Këshilltari projektues për zhvillim profesional të<br />
arsimtarëve – kryesuesi<br />
IASH 1 I emëruar prej Ispektoratit shtetëror i arsimit<br />
Gjithsej 9<br />
d) Zhvillimi i karrierës së arsimtarëve<br />
Ngecja e qasjes sitematike në implementimin e projekteve dhe shprehive të<br />
vjetra për ekuilibër në statutin e ndërtimit, tek një pjesë e madhe e arsimtarëve,<br />
pa marrë parasysh se zotërojnë dituri dhe aftësi për masimdhënie dhe mësim<br />
bashkëkohor, krijoi rezistencë përkundrejt detyrimeve profesionale, me të cilën<br />
dhe implementimi i strategjive bashkëkohore në arsim e përjetojnë si angazhim<br />
të përkohshëm dhe shtues të punës. Përkundrejt kësaj kontribuojnë dhe në<br />
selektimin e implementimit dhe mos ekzistimin e evaluimit objektiv.<br />
Është e dukshme modernizimi i mësimdhënies dhe mësimit është i pamundur<br />
të kryhet derisa në mënyrë sistematike nuk kryhet ndryshim i statutit dhe ndërtim<br />
i arsimtarëve, me të cilën do të anashkalohen situatat në të cilat arsimtarët kanë<br />
statut të njëjtë dhe vlerësohen njësoj, pa marrë parasysh cilësinë që e zotërojnë,<br />
qasjet që i praktikojnë në mësimdhënie dhe rezultatet që i arrijnë në punën me<br />
nxënësit.<br />
Ministria e Arsimit dhe Shkencës në mënyrë sistematike do të ndërtojë Model<br />
për përparim në karrierë të arsimtarëve në shkollën fillore dhe do të ndërtojë<br />
rregullativë ligjore.<br />
Modeli i tillë për përparim në karrierë për arsimtarët duhet të mundësojë<br />
qasje të shkallëzuar në statutin e arsimtarëve (arsimtar – praktikant/arsimtar,<br />
arsimtari dalluar dhe arsimtar-mentor) i cili do të jetë i mbështetur respektivisht<br />
dhe me qasje të shkallëzuar të shpërblimit (arsimtar praktikant – 80% të rrogës,<br />
për kualifikimet tjera shpërblimi do të rregullohet sipas rregullores së veçantë).
Përzgjedhja në titull më të lartë do të bëhet në bazë të indikatorëve të saktë<br />
për kompetenca të dalluara, përvojë, cilësi/sukses të treguar në mësimdhënie<br />
dhe në të mësuarin e nxënësve, risitë dhe aktivitete shkollore dhe jashtëshkollore.<br />
(Aneksi 2)<br />
Kualifikimi profesional i arsimtarit nuk duhet të mbarojë me marrjen e<br />
diplomës por duhet të zhvillohet dhe përparohet në praktikën e mësimdhënies.<br />
Është shumë e rëndësishme tek arsimtarët të zhvillohet vetëdija dhe<br />
nevoja për mësim të vazhdueshëm, si bazë për zhvillimin profesional. Vendosja<br />
e kritereve dhe standardeve për përparimin sipas niveleve është, gjithashtu,<br />
faktor i rëndësishëm motivues për përparimin profesional të vazhdueshëm të<br />
arsimtarëve.<br />
KUSHTE DHE KRITERIUME PËR<br />
PËRPARIM NË KARRIERË<br />
1. ARSIMTARË<br />
1.1 Arsimtar fillestar<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Niveli i arsimit: shkalla universitare<br />
Kompetenca për nivel bazë në fushën profesionale (për arsimtarët lëndorë<br />
dhe për arsimtarët profesionalë)<br />
Kompetenca pedagogjike: program studimor përfunduar për përsosjen profesionale<br />
pedagogjike<br />
Kompetenca IT: arsimim bazik informatik<br />
Vërtetim shëndetësor<br />
Profil psiqik<br />
Evaluim<br />
»<br />
»<br />
Intern: vetëvlerësim, nxënës, bashkëpuntorë profesionalë, arsimtar<br />
i lartë/mentor, drejtor.<br />
Ekstern: prej prindërve, prej këshilltarëve dhe inspektorëve, nga<br />
ekonomia<br />
kohëzgjatja një vit<br />
<strong>Programi</strong> për<br />
zhvillimin profesional<br />
të kuadrit shkollor<br />
317<br />
V
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
318<br />
1.2 Arsimtar<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Niveli i arsimit: shkalla universitare<br />
Përvojë pune: së pakti një vit si arsimtar fillestar<br />
Kushte ligjore: Liçenca e fituar për arsimtar<br />
Kompetenca IT: Përdorim i aplikimeve kompjuterike<br />
Vërtetim shëndetësor<br />
Profil psiqik<br />
Përshkrim i detyrave<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Merr pjesë në planifikimin në ekip të mësimdhënies;<br />
Merr pjesë në disejnimin e materialeve për mësim;<br />
Bashkëpunon me shërbimet eksperte në shkollë;<br />
Merr pjesë në krijimin dhe disejnimin e aktiviteteve jashtëmësimore dhe<br />
jashtëshkollore të nxënësve;<br />
Mban evidencë pedagogjike individuale;<br />
Merr pjesë në trajnimin për plotësim të kushteve themelore dhe kritereve;<br />
Përkrah iniciativa për modernizimin e mësimdhënies;<br />
Merr pjesë në aktivitetet projektuese në shkollë;<br />
Ndjek literaturë aktuale pedagogjike dhe profesionale;<br />
Shpall shkrime të veta në shtypin profesional;<br />
Ndjek dhe merr pjesë në mbledhje profesionale, tribuna etj.<br />
Realizon bashkëpunim:<br />
»<br />
»<br />
Evaluimi:<br />
»<br />
»<br />
Intern: me nxënësit, arsimtarët, aktivet profesionale dhe<br />
bashkëpunëtorët profesionalë, drejtorët<br />
Ekstern: me prindërit, ndërmarrjet, asociacionet profesionale,<br />
bashkësia lokale.<br />
Intern: vetëvlerësim, nxënës, bashkëpuntorë profesionalë, drejtor.<br />
Ekstern: prej prindërve, prej këshilltarëve, inspektorëve, ndërmarrjeve<br />
Përdorim i teknologjisë arsimore<br />
Fitim i një numri të caktuar kredish ( pikë prej kritereve të përmendura më<br />
parë) të rregulluara me rregullore të veçantë për përparim.
1.3 Arsimtar i dalluar<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Kushte dhe kritere:<br />
përvojë pune: minimum 4 vjet si arsimtar;<br />
punime shkencore të botuara;<br />
pjesëmarrje në projekte në cilësinë e implementuesit të aktiviteteve të projektit;<br />
minimum 200 orë trajnim prej sferave përkatëse;<br />
pjesëmarrje në organe dhe trupa profesionale të shkollës;<br />
pjesëmarrje në tubimet profesionale me cilësinë e ligjëruesit me punë<br />
shkencore të vet;<br />
përpunon bibliografi eksperte të vet;<br />
zhvillon dhe përdor materiale të veta për mësim;<br />
bashkëpunon me bashkësinë lokale;<br />
çertifikatë shëndetësore;<br />
punë vullnetare në shkollë;<br />
përdor literaturë dhe materiale të tjera profesionale për të mësuar;<br />
monitorim, udhëheqje, analiza dhe evidentime të procesit arsimor;<br />
tutoritet/mentoritet studentësh, arsimtarë të ardhshëm dhe nxënës;<br />
mësimdhënie projekte;<br />
zhvillim i materialeve arsimore, materialeve didaktike, mjeteve arsimore dhe<br />
burimeve tjera të arsimit,<br />
mentoritet i arsimtarëve fillestarë;<br />
merr pjesë në komisione për përpunimin e programeve mësimore;<br />
realizon bashkëpunim:<br />
»<br />
»<br />
evaluimi:<br />
»<br />
»<br />
Intern: me nxënësit, arsimtarët, aktivet profesionale dhe<br />
bashkëpunëtorët profesionalë, drejtorat<br />
Ekstern: me prindërit, ndërmarrjet, asociacionet profesionale,<br />
bashkësia lokale.<br />
Intern: vetëvlerësim, nxënës, bashkëpuntorë profesionalë, drejtor.<br />
Ekstern: prej prindërve, prej këshilltarëve, inspektorëve, ndërmarrjeve<br />
fitim i një numri të caktuar kredish ( pikë prej kritereve të përmendura më<br />
parë) të rregulluara me rregullore të veçantë për përparim.<br />
<strong>Programi</strong> për<br />
zhvillimin profesional<br />
të kuadrit shkollor<br />
319<br />
V
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
320<br />
1.4 Arsimtar mentor<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Kushte dhe kritere:<br />
përvojë pune: minimum 6 vjet punë si arsimtar i dalluar;<br />
risi në mësimdhënie dhe punën e shkollës;<br />
projekte <strong>nacional</strong>e (pjesëmarrës në ekip, bashkëpunëtor, bashkërendues);<br />
përdorim i literaturës bashkëkohore dhe burimeve të tjera të të mësuarit;<br />
aktivitete projektesh në nivel bashkëkombëtar;<br />
publikim të literaturës profesionale dhe pedagogjike;<br />
mentoritet në trajnime prej projektesh për arsimtarëve;<br />
pjesëmarrje në projekte me cilësinë e bashkërenduesit, anëtar i ekipit përparësor,<br />
ekipi i zhvilluesve apo ekipi i trajnimit;<br />
pjesëmarrje në tubime shtetërore dhe ndërkombëtare;<br />
zhvillim i materialeve për të mësuar, materialeve didaktike;<br />
realizon bashkëpunim:<br />
»<br />
»<br />
evaluimi:<br />
»<br />
»<br />
Intern: me nxënësit, arsimtarët, aktivet profesionale dhe<br />
bashkëpunëtorët profesionalë, drejtorat<br />
Ekstern: me prindërit, ndërmarrjet, asociacionet profesionale,<br />
bashkësia lokale.<br />
Intern: vetëvlerësim, nxënës, bashkëpuntorë profesionalë, drejtor.<br />
Ekstern: prej prindërve, prej këshilltarëve, inspektorëve, ndërmarrjeve,<br />
QSHP<br />
fitim i një numri të caktuar kredish ( pikë prej kritereve të përmendura më<br />
parë) të rregulluara me rregullore të veçantë për përparim.<br />
Meqënëse përparimi në karrierë për arsimtarët kërkon zgjidhje sistematike<br />
me përkufizim të saktë të të gjitha aspekteve për kalimin nga një nivel në<br />
tjetrin, duhet të përpunohet Rregullore e qartë dhe e saktë për përparimin e<br />
arsimtarëve.<br />
Diturit e fituara njëherë nuk kanë karakter të qendrueshëm, që do të<br />
jetë e rregulluar me rregullore të veçantë në përputhje me dispozitat ligjore<br />
ekzistuese.<br />
Në vende të ndryshme procesi i përsosjes së arsimtarëve është vendosur,<br />
rregulluar dhe organizuar në mënyrë të ndryshme, që mund të shihet nga shtojca<br />
e bashkangjitur.
2. BASHKËPUNËTORË PROFESIONAL<br />
1. Nevojëa dhe rëndësia<br />
Ekipi ekspert në institucionet parashkollore dhe në shkollat tetëvjeçare<br />
dhe të mesme duhet të jetë pesë e ekipit menaxhues. Për këtë qëllim duhet të<br />
posedojë dhe kompetenca përkatëse që do të mundësojnë punë të suksesshme<br />
dhe përparim të procesit. Nga ana tjetër kjo do të thotë përfshirje në përpunimin<br />
e planeve zhvilluese, programeve dhe planeve për realizimin e aktiviteteve,<br />
si dhe ndjekje të vazhdueshme të të gjitha ndryshimeve dhe kontributeve<br />
për modernizimin e procesit. Kompetencat e tilla kërkojnë profesionalizim të<br />
vazhdueshëm të kuadrit, ndjekje të risive në arsim, pjesëmarrje në trajnime dhe<br />
aktivitete të tjera që do të jenë në interes të të gjithë faktorëve.<br />
2. Lloje përparimi<br />
Për shkak të profilizimit specifik të kuadrit rekomandohen tri nivele të kuadrit<br />
profesional:<br />
Nivel BASHKËPUNËTOR PROFESIONAL<br />
I Pedagog Psikolog Defektolog Sociolog<br />
II Pedagog i dalluar Psikolog i dalluar Defektolog i dalluar Sociolog i dalluar<br />
III Pedagog këshilltar Psikolog këshilltar Defektolog këshilltar Sociolog këshilltar<br />
2.3. Kompetenca të përgjithshme të ekipit profesional<br />
Shkathtësi<br />
Shkathtësi kompjuterike bazë<br />
kompjuterike Punë në Microsoft Word, Power Point, Exel, Internet<br />
Gjuhë të huaja Në nivel bazor<br />
Komunikimi bazë<br />
Ndjekje të literaturës<br />
Përdorim të Internetit<br />
Arsim Arsim të lartë përkatës<br />
Përvojë pune Ekip profesional në institucionet parashkollore, shkollat fillore<br />
dhe të mesme – e dëshirueshme është përvojë pune<br />
Etika e punës Ndershmëri<br />
Taktikë<br />
Manire<br />
Paraqitje<br />
Personalitet dhe stil.<br />
Kujdesje për të tjerët<br />
Aftësi komunikuese<br />
<strong>Programi</strong> për<br />
zhvillimin profesional<br />
të kuadrit shkollor<br />
321<br />
V
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
322<br />
- Verbale Shpjegim<br />
Prezantim<br />
Udhëheqje mbledhjesh<br />
Debatim<br />
Intervistë<br />
Të shkruara Raporte<br />
Këndvështrime analitike<br />
Prezantime<br />
Letra<br />
Materiale nga lëmia<br />
CV<br />
Shkathtësi sociale Mirëkuptim për të tjerët<br />
Bashkëpunim me të tjerët<br />
Pjesëmarrje në aktivitete sociale<br />
Bashkëpunim me mjedisin social<br />
Shkathtësi lideri Vullnet – vetëdije dhe drejtim drejt një qëllimi<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Ndikim<br />
Besueshmëri<br />
Këndshmëri<br />
Përshtatshmëri<br />
Mençuri/urtësi<br />
Vlerësim të situatës Shqyrtim i të gjitha mundësive<br />
Marrje gjykimi<br />
Marrje vendimesh Shfrytëzim të burrimeve<br />
Konsultim<br />
Shqyrtim të fakteve<br />
Marrje të përgjegjësisë për nxjerrje vendimesh<br />
Zgjidhje problemesh Orientim në situata të panjohura<br />
Shfrytëzim të përvojës<br />
Përballim konfliktesh Konflikte personale, sociale, profesionale, ndëretnike, kulturore,<br />
historike, politike etj.<br />
Negociatë Për zgjidhjen e situatave<br />
Për zgjidhjen e konflikteve<br />
Për gjetje të zgjidhjeve më përkatëse<br />
Aftësi për punë në ekip Përshtatje në punën në ekip<br />
Respektim të mendimeve të tjera<br />
Dëgjim i të tjerëve<br />
Gadishmëri për detyrat të dhëna prej ekipit<br />
Aftësi për udhëheqje të ekipit (sipas nevojës)<br />
Shkathtësi profesionale Arsim<br />
nga sferat e ndryshme Sistem arsimor<br />
Politikë arsimore<br />
Standarde arsimore<br />
Kurikulume<br />
<br />
Menaxhim projekti
Shkathtësi analitikesintetike<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Formim të bazës të të dhënave<br />
Analizim të bazës të të dhënave<br />
Analizim të gjendjeve<br />
Analizim i suksesit të arritur gjatë vitit<br />
Kontrollim i shkaqeve për mungesë në mësim<br />
Studim i shkaqeve për rezultatet e dobëta dhe gjetja e<br />
mënyrae për tejkalim<br />
Përpunim i instrumenteve për ndjekje të problemeve të<br />
caktuara<br />
Mbledhje të dhënash të ndryshme<br />
Prezantim të rezultateve<br />
Kontrollim të faktorëve pedagogjikë që janë të rëndësishëm<br />
për përparim<br />
Përpunim të analizave, paraqitjeve tabelare dhe statistikës<br />
<br />
Aftësi të evaluimit Aftësi për të kontrolluar<br />
Aftësi për të vlerësuar<br />
Aftësi për vetëvlerësim<br />
Pjesëmarrje në përpunimin e instrumenteve për evaluim<br />
Zhvillim i standardeve për vlerësim dhe vetëvlerësim<br />
Përsosje profesionale Nxitje dhe risi në punën edukative-arsimore<br />
Krijim kushtesh për futje të risive në mësimdhënie<br />
Pjesëmarrje në përsosjen profesionale të arsimtarëve<br />
Bashkëpunim me shkollat e tjera dhe shkëmbim përvojash<br />
Përkujdesje për trajnimin e vazhdueshëm të kuadrit<br />
Përsosje vetjake<br />
Pjesëmarrje në Punë me organet profesionale<br />
realizimin e procesit Pjesëmarrje në punën me organet profesionale<br />
Bashkëpunim me institucionet profesioanle dhe me mjedisin<br />
shoqëror më të gjerë<br />
Përgatitje, udhëheqje dhe kontrollim të dokumentacionit<br />
Përgatitje për fillim të vitit shkollor<br />
Pjesëmarrje në përpunimin e programit vjetor<br />
Përgatitje, planifikim dhe ndjekje të punës edukative-arsimore<br />
Ndjekje e realizimit të planit dhe përgatitjes së shkollës /<br />
institucionit parashkollor<br />
Ndjekje e punës edukative-arsimore<br />
<br />
Ndihmesë dhe udhëzime në punë për kolegët më të rinj<br />
<strong>Programi</strong> për<br />
zhvillimin profesional<br />
të kuadrit shkollor<br />
323<br />
V
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
324<br />
4. Kompetenca specifike<br />
4.1. Kompetenca specifike për profilin PEDAGOG në tri nivele<br />
Punë e drejtuar kundrejt<br />
arsimtarëve<br />
Punë e drejtuar kundrejt<br />
nxënësve<br />
Kompetenca<br />
këshilldhënësekonsultative<br />
Ndjekje e planifikimeve tematike dhe globale të arsimtarëve.<br />
Konsultime me aktivet profesionale.<br />
Përputhje në realizimin e programeve mësimore.<br />
Kontrollim i shkaqeve për mosrealizim të programit arsimor.<br />
Kontroll i mësimdhënies dhe paraqitje e përmirësimit të saj<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Analizë periodike e rezultateve të arritura.<br />
Bashkëpunim me Bashkësinë e Nxënësve. (për SHT dhe<br />
SHM)<br />
Dhënie ndihmë përkatëse fëmijëve/nxënësve.<br />
Orientim profesional të nxënësve në vitet e fundit (për SHT<br />
dhe SHM).<br />
Përgatitje për kryerjen e provimit përfundimtar (për shkollat<br />
<br />
e mesme)<br />
Planifikim dhe përgatitje e qasjeve dhe koncepteve bashkëkohore.<br />
Bashkëpunim gjatë përzgjedhjes së formave, metodave dhe<br />
procedurave të reja për realizimin e procesit mësimor.<br />
Pjesëmarrje dhe demostrim të modeleve praktike të punës<br />
mësimore.<br />
Pjesëmarrje në përpunim të instrumenteve për vlerësim dhe<br />
kontrollim të arritjeve.<br />
Organizim të arsimit pedagogjik për prindërit.<br />
<br />
Punë këshilldhënëse me prindërit lidhje me çështje pedagogjike.
4.2. Kompetenca specifike për profil PSIKOLOG – në tri nivele<br />
Punë e drejtuar kundrejt<br />
arsimtarëve<br />
Punë e drejtuar kundrejt<br />
nxënësve<br />
Kompetenca<br />
psikologjike<br />
Studim i atmosferës psikologjike në shkollë.<br />
Bashkëpunim me arsimtarët për dhënie ndihmë nxënësve të<br />
veçantë.<br />
Përparim në vlerësimin e dijeve.<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Punë me fëmijë/nxënës (në mënyrë individuale, në grup dhe<br />
kolektivisht)<br />
Nxënës përsëritës<br />
Fëmijë – problem<br />
Nxënës problematikë<br />
Nxënës të talentuar<br />
Fëmijë/nxënës me probleme sociale<br />
Fëmijë/nxënës me probleme familjare<br />
Fëmijë/nxënës me probleme vetjake<br />
Fëmijë/nxënës me rezultat të dobët<br />
Ndjekje e sjelljes së fëmijëve/nxënësve në mënyrë periodike.<br />
Dhënie të ndihmës psikologjike nxënësve.<br />
Zbulim të shkaqeve për ndryshim të sjelljes.<br />
Përshtatje të fëmijëve në vitin fillues (për nxënës së moshës<br />
parashkollore).<br />
Përshtatje të nxënësve të klasës I dhe V.<br />
Përshtatje të nxënësve të vitit I të shkollës së mesme.<br />
Pjesëmarrje në punën në ekip në orientimin profesional të nxënësve<br />
në vitet e fundit.<br />
Ndërtim të marrëdhënieve ndërnjerëzore dhe ndërkombëtare<br />
midis fëmijëve/nxënësve dhe kolektivit.<br />
Punë në këshillimoren rinore.<br />
<br />
Ndihmë këshilldhënëse dhe bashkëpunim me prindërit.<br />
<strong>Programi</strong> për<br />
zhvillimin profesional<br />
të kuadrit shkollor<br />
325<br />
V
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
326<br />
4.3. Kompetenca specifike për profilin DEFEKTOLOG – në tri nivele<br />
Punë e drejtuar kundrejt<br />
arsimtarit<br />
Punë e drejtuar kundrejt<br />
nxënësve<br />
Kompetenca<br />
konsultativekëshilldhënëse<br />
Ndjekje e qasjes së arsimtarëve në punën me fëmijët me<br />
pengesa në zhvillim.<br />
Metoda dhe mjete për punë me fëmijë me pengesa në zhvillim.<br />
Shkallë e kënaqësisë së të gjitha nevojave.<br />
Krijim klime.<br />
Ndjekje e inventivitetit dhe kreativitetit të arsimtarëve për punë me<br />
këta nxënës<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
Ndjekje e shkallës së integrimit të nxënësve me pengesa në<br />
zhvillim në procesin arsimor.<br />
Zbulim të nxënësve të cilët kanë nevojë për ndihmë profesionale.<br />
Ndihmesë gjatë adaptimit.<br />
Gjendja emocionale – nevoja të veçanta arsimore.<br />
Punë me fëmijë/nxënës (në mënyrë individuale, në grup dhe<br />
kolektivisht)<br />
psikomotorikë<br />
të folur<br />
diskalkulim<br />
mobilitet dhe orientim në hapësisë<br />
alfabeti i braerit (për fëmijë me shikim të dëmtuar)<br />
të folur gojor dhe me gjeste (për fëmijët me dëgjim të dëmtuara)<br />
interpretim të përmbajtjeve mësimore<br />
gjatë përpunimit të programit për punë – merr pjesë në<br />
identifikim, korrigjim dhe operacionalizim të qëllimeve dhe<br />
detyrave.<br />
Pjesëmarrje në adaptim të përmbajtjave.<br />
Përsosje profesionale të arsimtarëve të cilët punojnë me<br />
fëmijë me pengesa në zhvillim.<br />
Punë për kuptim dhe tolerim midis nxënësve.<br />
Këshillim për prindërit - për socializim të fëmijëve.<br />
Ndihmë tjetër profesionale për prindërit në bashkëpunim me<br />
ekspertët e tjerë.<br />
Orientim profesional të fëmijëve sipas aftësive.<br />
<br />
Informim të mjedisit social për nevojat dhe problemet e këtyre<br />
fëmijëve.
4.4. Kompetenca specifike për profilin SOCIOLOG – në tri nivele<br />
Punë e drejtuar kundrejt<br />
shkollës<br />
Punë e drejtuar drejt<br />
nxënësve<br />
Përpunim të programeve specifikë për:<br />
» organizata shoqërore<br />
» bashkësi të nxënësve<br />
» bashkëpunim me vetqeverisjen lokale<br />
» punë prodhuese etj.<br />
Potencim të aspektit siciologjik gjatë realizimit të aktiviteteve<br />
jashtëshkollore.<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
5. Mënyra për përparim<br />
Ndjekje të komponenteve sociologjike në mësimdhënie.<br />
Përgatitje të instrumeteve për ndjekje të suskesit dhe zhvillimit<br />
social.<br />
Identifikim të aspekteve sociologjike dhe analizë të problemeve<br />
specifike.<br />
Zbatim të formave të interaksionit social.<br />
Ndjekje e ngjirjeve të nxënësve.<br />
Vërtetim të nevojave sociokulturore të nxënësve.<br />
Kontrollim dhe studim të fenomeneve më të komplikuara sociologjike<br />
në procesin mësimor.<br />
Pedagog/psikolog/defektolog/sociolog – punësohet me dhënien e provimit<br />
profesional, sipas programit të Këshillit për Aftësim Profesional të Kuadrit Arsimor.<br />
<strong>Programi</strong> do të përcaktohet me akt të veçantë.<br />
Pedagog/psikolog/defektolog/sociolog i dalluar – pas 3 vjetësh nga<br />
punësimi si pedagog/psikolog/defektolog/sociolog, në qoftë se i plotëson<br />
kriteret e parapara me akt të veçantë. (numër të caktuar të trajnimeve të ndjekura<br />
për përsosje profesionale, numër të caktuar të vizitave dhe intervenimeve në<br />
shkolla, përgatitje të materialesh dhe vlerësim të cilësisë dhe kontributit të tyre<br />
për zhvillimin e arsimit, trajnim për arsimtarë i realizuar me sukses)<br />
Pedagog/psikolog/defektolog/sociolog – këshilltar - pas 5 vjetësh nga<br />
punësimi si pedagog/psikolog/defektolog/sociolog – mentor, në qoftë se i<br />
plotëson kriteret e parapara me akt të veçantë. (numër të caktuar të trajnimeve të<br />
ndjekura për përsosje profesionale, numër të caktuar të vizitave dhe intervenimeve<br />
në shkolla, përgatitje të materialesh dhe vlerësim të cilësisë dhe kontributit të<br />
tyre për zhvillimin e arsimit, trajnim për arsimtarë i realizuar me sukses)<br />
1.<br />
2.<br />
3.<br />
Parakushte:<br />
Ndryshime në Ligjin për Arsim fillor dhe Ligjin për Arsim të mesëm<br />
Vendosje të kritereve dhe Rregullores me indikatorë për ndjekjen e rezultateve<br />
të organizimit edukativo-arsimor.<br />
Formim të institucioneve kompetente për zbatimin e tri niveleve të evaluimit.<br />
<strong>Programi</strong> për<br />
zhvillimin profesional<br />
të kuadrit shkollor<br />
327<br />
V
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
328<br />
<br />
<br />
<br />
Evaluimi<br />
Evaluimi duhet të zhvillohet në tri nivele:<br />
Vetevaluim – vetëvlerësim sipas kritereve të vendosura dhe Rregullores<br />
përkatëse.<br />
Evaluim – prej të gjithë pjesëmarrësve në proces (arsimtarë, drejtor, nxënës,<br />
prindër) dhe prej institucionit kompetent dhe<br />
Evaluim i jashtëm – vlerësim i jashtëm prej institucioni të pavarur të specializuar<br />
për këtë lloj evaluimi i cili do të përfshijë aspekte të ndryshme dhe<br />
evaluim prej të gjithë pjesëmarrësve në proces.
3. KUADRI UDHËHEQËS<br />
a) Pasqyrim i strukturës ekzistuese të drejtorëve<br />
Sipas shkallës së arsimit struktura ekzistuese të drejtorëve në arsimin fillor<br />
në vitin shkollor 2004/2005 është si vijon:<br />
SHKALLA E ARSIMIMIT<br />
E mesme 1<br />
E lartë 185<br />
Sipëror 165<br />
Magjistër 10<br />
GJITHSEJ 361<br />
b) Të drejtat, kompetencat dhe përgjegjësitë e drejtorit të shkollës<br />
Kompetencat dhe funksionet të drejtorit të shkollës janë të vërtetuara ose<br />
dalin prej dispozitave të rregullores ligjore nga fusha e arsimit (ligje, rregulla,<br />
kritere), e marrëdhënieve të punës, të punimit financiar, të rregullativës juridike<br />
dhe të judikaturës dhe të tjera, si dhe nga fusha e marrëveshjeve kolektive me<br />
Sindikatën e arsimit, Ligji për vetqeverisjen lokale, prej akteve të shkollave<br />
(statuti, rregullore, programe për punë) e të tjera.<br />
Detyrat e punës së drejtorit mund të mblidhen në dy grupe: grupi pedagogjikinstruktiv<br />
dhe administrativ-organizativ i detyrave.<br />
Grupi pedagogjik-instruktiv i detyrave i përmban detyrimet dhe kompetencat<br />
e drejtorit të shkollës, duke i dhënë ato se ai duhet ta ndjekë dhe organizojë<br />
realizimin e planeve dhe programeve mësimore, të marrë pjesë në mënyrë aktive<br />
në planifikimin dhe programimin e të gjitha formave dhe fushave të punës<br />
edukative-arsimore (mësimdhënie, aktivitete të lira etj.), si dhe në vërtetimin<br />
e propozimeve për ndarjen e lëndëve të arsimtarëve dhe detyrave në lidhje<br />
me aktivitetet e lira dhe punën në trupa të caktuar të punës, komisione, aktive<br />
profesionale etj. Drejtori duhet të marrë pjesë dhe në përgatitjen e analizave të<br />
suksesit të nxënësve dhe se ai është anëtar dhe udhëheq me Këshillin arsimtarëve<br />
dhe Këshillin klasor të vitit në shkollë.<br />
Për realizimin e detyrave dhe udhëheqjen, drejtori duhet ta përgatisë dhe<br />
ta propozojë programin vjetor për punë të shkolës, për rezultatin e sukseset e<br />
arritura në punën edukative-arsimore në Byronë për zhvillimin e arsimit dhe në<br />
Ministri.<br />
Drejtori do ta ndjekë, analizojë dhe vlerësojë punën e arsimtarëve, do<br />
të kryejë mbikëqyrje të orëve që të vërtetojë si planifikohet, interpretohet dhe<br />
realizohet materiali mësimor dhe si shfrytëzohen metodat, format, materialet<br />
<strong>Programi</strong> për<br />
zhvillimin profesional<br />
të kuadrit shkollor<br />
329<br />
V
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
330<br />
e ndryshme mësimore. Në bazë të njohurive marra prej mbikqyrjes dhe prej<br />
njohurive të marra prej teorisë dhe praktikës pedagogjike bashkëkohore do t’u<br />
japë ndihmë dhe këshilla arsimtarëve (e sidomos arsimtarëve më të rinj) për<br />
përmirësim të punës së tyre dhe aftësim e përsosje pedagogjike-profesionale .<br />
Drejtori, gjithashtu duhet të jetë i angazhuar dhe me aktivitetet analitikestudimore<br />
të shkollës. Në bashkëpunim me shërbimin pedagogjik-psikologjik<br />
të shkollës, aktivet profesionale dhe arsimtarëve ai do të marrë pjesë në<br />
kërkime, analiza dhe futjen e risive arsimore, të programeve mësimore, llojet<br />
e planifikimeve, futjen e nxënësve në aktivitete të ndryshme, përparimin e dhe<br />
arritjet e tyre,qendrimet, gjendjen, vështirësitë, konfliktet e tyre etj.<br />
Drejtori i shkollës në mënyrë të drejtpërdrejtë bashkëpunon me shërbimet<br />
pedagogjike, me Ministrinë dhe me shkolla, institucione profesionale dhe<br />
shkencore të tjera.<br />
Në grupin administrativ-organizativ të detyrave jepen detyrimet e drejtorit<br />
për organizim dhe koordinim të punës të të gjithë subjekteve dhe veprimtarive<br />
nëshkolë dhe kujdeset për gjendjen materiale në shkollë, merr pjesë në bisedimet<br />
me Ministrinë rreth nevojave kuadrike dhe financiare të shkollës, kryen zgjedhje<br />
të kuadrit arsimor dhe administrativ-teknik, në përputhje me ligjin dhe aktet e<br />
shkollës; do të kryejë klasifikim të punëtorëve; do të kryejë vlerësi të punëtorëve<br />
dhe do të vendosë për ndërprerje të punës të punëtorëve. Drejtori merr pjesë<br />
në përgatitjen e planit financiar dhe të llogarisë vjetore. Ai, gjithashtu, do të<br />
marrë pjesë dhe në negociatat me organizatat e tjera ekonomike në lidhje me<br />
rikonstruktimin apo adaptimin e objekteve apo hapësirës shkollore, në furnizimin<br />
dhe mirëmbajtjen e pajisjeve, mjeteve dhe materialeve. Gjatë kësaj, ai do të<br />
kryejë mbikqyrje të punës administrative-financiare, përgatitjes së të dhënave<br />
statistike, analizave, raporteve dhe jep raport çër punën materiale të shkollës<br />
gjatë vitit para Këshillit të shkollës dhe Ministrisë.<br />
Drejtori do të ketë rol të rëndëishëm dhe në bashkëpunimin me bashkësinë<br />
lokale, me organizatat, institucionet, shoqëritë shtetërore, ekonomike, shoqërore,<br />
profesionale dhe shkencore etj.<br />
Në kontekst të kompetencave të drejtorit, është e domosdoshmetë<br />
përmendet dhe përgjegjësia e tij ose, siç e quajnë disa, morali i punës. Këto<br />
koncepte nënkuptojnë përpjekje të vetëdijshme gjatë kryerjes së detyrave të<br />
punës për realizimin e qëllimeve të vendosura, si dhe vetdije për respektimin e<br />
interesave personale, interesave të grupit dhe interesave të kolektivit në tërësi.<br />
3. Profil drejtori<br />
Drejtori i institucionit edukativ-arsimor duhet t’i drejtojë përpjekjet e<br />
punëtorëve drejt realizimit të suksesshëm të qëllimeve të vendosuraa që më<br />
parë. Prandaj, është e nevojshme drejtor i cili do:
t’i përparojë kushtet për realizim efikas të shërbimit arsimor-edukativ i cili<br />
do të hidhet dhe do të përkrahet nga tregu;<br />
të ndërtojë strategji për zhvillim të institucionit edukativ-arsimor duke pasur<br />
parasysh ndikimin prej rrethinës;<br />
ta modelojë strukturën organizative e cila do të sigurojëqasje integrale në<br />
drejtimin me të gjitha proceset në institucionin edukativ-arsimor;<br />
t’i shfrytëzojë racionalisht potencialet e brendshme të kuadrit dhe resurset<br />
arsimore tekniko-tekonolgjike dhe financiare;<br />
të krijojë dhe zhvillojë kulturë organizative e cila do t’i nxisë të punësuarit<br />
përpjesmarrje të plotë në realizimin e qëllimeve;<br />
t’i plotësojë kërkesat e organeve shtetërore të cilët e kontrrollojnë punën e<br />
institucionit edukativ-arsimor (ministrinë përkatëse, Byronë për zhvillim të<br />
arsimit, Inspektoriatin arsimor);<br />
ta fusë institucionin arsimor-edukativ në sistemin/et edukativ/e të lëmive<br />
përkatëse;<br />
të veprojë si autoritet i cili me kompetencë dhe përgjigjësi do ta udhëheqë<br />
institucionin edukativo-arsimor.<br />
E gjithë kjo, prej drejtorit të institucionit edukativ-arsimor do të kërkojë<br />
përgatitje profesionale të qëndrueshme, përgjegjësi gjatë kryerjes së detyrave,<br />
kompetencë gjatë sjelljes së vendimeve dhe të jetë i vendosur gjatë zbatimit të<br />
tyre.<br />
4. Vërtetim i nevojave për trajnim dhe aftësim të drejtorëve<br />
Strategjitë bashkëkohore të zhvillimit arsimor bazohen në konceptimin e<br />
mësimit të përjetshëm dhe konceptit “shoqërisë e cila mëson”. Koncepti i mësimit<br />
të përjetshëm lindi për shkak se sasia e dijeve të reja çdo ditë rritet, ndërsa dijet<br />
ekzistuese gjithsnjë dhe më tepër vjetërsohen. Që të jemi në një hap me kohën,<br />
është e nevojshme të mësohet gjithë jetën, edhe pse gjithë jetën nuk shkohet në<br />
shkollë. Prandaj, përveç shkollimit, arsimimi zbatohet edhe nëpërmjet arsimit<br />
joformal, vetarsimimit dhe të mësuarit informal.<br />
Resurset njerëzore përkatësisht zhvillimi i tyre i vazhdueshëm janë hipotezë<br />
bazë për implementim të suksesshëm të ndryshimeve të miratuara në arsim.<br />
Përmirësim i cilësisë në arsim deri në shkallë të krahasimit me standardet<br />
ndërkombëtare nuk është i mundur pa zhvillim profesional të kuadrove<br />
udhëheqëse.<br />
Drejtorët e shkollave fillore dhe të mesme në Republikën e Maqedonisë<br />
vijnë prej radhëve të kuadrit arsimor dhe profesional në institucionet edukativearsimore<br />
dhe në përgjithësi, dijen e tyre e kanë fituar si arsim profesional bazë.<br />
<strong>Programi</strong> për<br />
zhvillimin profesional<br />
të kuadrit shkollor<br />
331<br />
V
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
332<br />
Por, fakt është se problemi fokusohet në udhëheqjen e institucioneve edukativearsimore<br />
për çka drejtorët nuk i kanë njohuritë e nevojshme. Problemet që<br />
shfaqen, zakonisht, zgjidhen në mënyrë intuitive dhe/ose në bazë të përvojës.<br />
Prandaj, është e domosdoshme nevoja, për drejtorët aktualë, por edhe<br />
për drejtorët potencialë, e organizimit të trajnimit inicial për drejtorë, por, edhe<br />
trajnim i vazhdueshëm me të cilët ata do t’i përsosin shkathtësitë ekzistuese për<br />
udhëheqje të suksesshme të institucioneve arsimore.<br />
Transformimi i sistemit arsimor në R.Maqedonisë duhet të kryhet në të<br />
gjitha segmentet. Në pjesën e menaxhimit, duhet të lëshohet koncepti i sistemit<br />
të drejtuar, qendror-planor dhe të implementohet koncepti për drejtim sipas<br />
mekanizmave të tregut dhe ligjshmërive por, jo vetëm në suazat e vetqeverisjes<br />
lokale apo rajonit, por edhe të shprehet përgatitje, pragmatikë dhe pjekuri për<br />
integrim në korniza më të gjera. Me këtë do të zmadhohet cilësia e shërbimeve<br />
arsimore, cilësia dhe arritjet e nxënësve, personelit dhe patjetër e strukturave<br />
udhëheqëse.<br />
Në Republikën e Maqedonisë bëhen ndryshime të rrënjësishme për<br />
decentralizim. Në atë kuptim dhe në segmentin e arsimit ndërmerren aktivitete<br />
për tejkalimin e mënyrës të centralizuar të deritanishme të udhëheqjes së<br />
institucioneve arsimore-edukative. Me fjalë të tjera, deri tani, shpërndarja e<br />
tërësishme e mjeteve financiare, marrja e miratimeve për punësime të reja,<br />
vendosja në postet e drejtorëve etj, kryhejnga Ministria e Arsimit dhe Shkencës.<br />
Me reformat, shumë autorizime do të kalojnë në nivel lokal.<br />
Në periudhën e kaluar mënyra dhe procedurat për emërimin dhe pushimin e<br />
drejtorëve në institucionet arsimore-edukative në Republikën e Maqedonisë janë<br />
karakterizuar me shkallë të madhe të politizimit, që si pasojë kishte ndërimin e<br />
vazhdueshëm të drejtorëve të atyre institucioneve. Ky diskontinuitet ishte shkaku<br />
për ndalim të disa proceseve reformash dhe pamundësi që të realizohen projektet,<br />
risitë, idetë e filluara etj. Domethënë, bëhet fjalë për një problem mjaft aktual i cili<br />
kërkon vëmendje të veçantë. Duke e pasur parasysh atë që është thënë mëparë,<br />
ndërsa për qëllim tejkalimin e këtyre dobësive, u proozua zgjedhja e drejtorëve të<br />
decentralizohet dhe depolitizohet. Me fjalë të tjera, këto ndryshime përmbahen<br />
në zgjidhjet ligjore të Ligjit për arsim fillor (Gazeta zyrtare RM nr. 63/2004) dhe<br />
Ligjit per arsim të mesëm (Gazeta zyrtare e RM nr. 67/2004).<br />
4.1. <strong>Programi</strong> për dhënie provimi për drejtor<br />
Në lidhje me marrjen e vërtetimit për dhënie të provimit për drejtor është e<br />
nevojshme të vendoset Program përkatës. Nëpërmjet realizimit të atij programi do<br />
të sigurohet përsosje e kompetencave profesionale të drejtorëve në institucionet<br />
arsimore-edukative.
Koncepti i <strong>Programi</strong>t do të jetë nga lëmitë që vijojnë: udhëheqje instruktivepedagogjike<br />
të institucioneve edukative-arsimore, menaxhim të institucioneve<br />
edukative-arsimore, finansim të institucioneve edukative-arsimore dhe<br />
rregullativë ligjore. Nëpërmjet sensibilizimit dhe përparimit të njohurive dhe<br />
shkathtësive ekzistuese, aplikim të teorisë në praktikë, shkëmbimit të përvojave,<br />
<strong>Programi</strong> do t’u mundësojë drejtorëve (të tanishëm dhe të ardhshëm) zbatim<br />
efikas dhe efektiv të njohurive dhe shkathtësive të reja të fituara në funksion të<br />
zhvillimit të institucioneve arsimore dhe të sistemit arsimor në tërësi.<br />
Realizimi i përmbajtjeve do të realizohet nëpërmjet punëtorive me shfrytëzim<br />
të metodave aktive (prezantim, punë në grupe, ushtrime, luajtje rolesh, diskutime<br />
të nxitura, simulime, studim situatash) të cilat mundësojnë shkëmbim të<br />
përvojave dhe spektrit të opcioneve për implementimin e trendeve arsimore në<br />
kontekstin maqedonas.<br />
<strong>Programi</strong>n për dhënie provimi për drejtor e nxjerr ministri kompetent për<br />
punët në arsim, me propozim të komisionit profesional për dhënie provimi për<br />
drejtor. <strong>Programi</strong> për provim përbëhet prej përmbajtjeve të fushave të përmendura<br />
më sipër. Pas përfundimit të çdo përmbajtjeje, kandidati për dhënie provimi për<br />
drejtor përgatit punë seminarikeqë nuk vlerësohet dhe është pjesë përbërëse e<br />
dosjes për dhënie provimi për drejtor. Punën seminarike, kandidati e shkruan<br />
dhe prezanton në gjuhën amtare.<br />
Qëllimi kryesor i <strong>Programi</strong>t<br />
Nëpërmjet realizimit të <strong>Programi</strong>t për çertifikim të drejtorëve në Republikën<br />
e Maqedonisë, të sigurohet përsosje e kompetencave profesionale të drejtorëve<br />
dhe kandidatëve për drejtorë të institucioneve edukative-arsimore, për udhëheqje<br />
me resurse njerëzore, materiale dhe financiare, për përparim të shkathtësive<br />
komunikative dhe organizative dhe shkathtësive për planifikim strategjik dhe<br />
organizativ dhe vizionim në funksion të udhëheqjes profesionale të institucioneve<br />
edukative-arsimore.<br />
Qëllimet e veçanta të <strong>Programi</strong>t<br />
1. Sensibilizim dhe përparim të dijeve dhe shkathtësive për gjetjen e zgjidhjeve<br />
cilësore, inovuese dhe kreative në proceset dhe institucionet arsimore-edukative.<br />
2. Transferim të teorisë në praktikë në mënyrë specifike për institucionet arsimore-edukative,<br />
npërmjet shkëmbimit të përvojave midis drejtorëve dhe<br />
kandidatëve për drejtorë në institucionet arsimore-edukative.<br />
3.<br />
Zbatim efektiv i kompetencave të fituara në funksion të zhvillimit të institucioneve<br />
arsimore-edukative dhe të sistemit arsimor në tërësi.<br />
<strong>Programi</strong> për<br />
zhvillimin profesional<br />
të kuadrit shkollor<br />
333<br />
V
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
334<br />
Kushte për pjesëmarrje në Program<br />
Kandidatë të <strong>Programi</strong>t për dhënie provimi për drejtor mund të jenë<br />
drejtorët e emëruar ose kandidatë që i plotësojnë kushtet për arsimtar apo për<br />
bashkëpunëtor profesional.<br />
Organizimi dhe realizimi i <strong>Programi</strong>t<br />
Për kandidatët që e ndjekin përgatitjen, mbahet evidencë e cila përbëhet<br />
prej dosjeje për çdo kandidat. Evidencën e mbajnë persona të cilët e kryejnë<br />
përgatitjen. Kopjen e dosjes së kandidatit, maksimum dy javë pas mbarimit të<br />
përgatitjes, kandidati paptjetër ia dorëzon Komisionit.<br />
Në qoftë se kandidati e realizon me sukses përgatitjen, kryerësi kandidatit i<br />
jep vërtetim për realizimin e përgatitjes, me të cilin ai fiton të drejtën për dhënie<br />
provimi për drejtor. Afatet për dhënien e provimit për drejtor janë: janar, prill,<br />
qershor dhe gusht.<br />
Ndjekja dhe kontrolli i arritjeve<br />
Ndjekja e arritjeve të qëllimeve të programit kryhet në mënyrë të vazhdueshme<br />
(gjatë realizimit të përmbajtjeve, ushtrimeve, aktiviteteve, diskutimeve, nxjerrjes<br />
së përfundimeve, prezantimeve) dhe të përmbledhur (pas prezantimeve të<br />
punëve seminarike). Gjatë kësaj do të ndiqen dhe vlerësohen:<br />
1.<br />
2.<br />
3.<br />
4.<br />
kooperativiteti dhe kolaborativiteti;<br />
aplikimi i qasjes në zgjidhjen e detyrave problematike,<br />
qartësia, saktësia dhe logjika eprezantimeve të përmbajtjeve prej punës<br />
individuale dhe në grup;<br />
cilësia e përgatitjes dhe prezantimi i punëve seminarike.<br />
Provimi për drejtor jepet para Komisionit të formuar nga Ministri, në përputhje<br />
me ligjin. Provimi përbëhet prej kontrollit të aftësimit profesional të kandidatit<br />
për shpjegim me gojë të një pjese, përkatësisht të pjesëve të punëve seminarike<br />
të punuara gjatë përgatitjes.<br />
Dokument për kryerje me sukses të kërkesave të <strong>Programi</strong>t<br />
Për dhënie të suksesshme të provimit për drejtor, kandidatit i jepet Vërtetim<br />
për dhënie të provimit për drejtor shkolle.<br />
KUSHTE<br />
Ndryshime në Ligjin për arsim fillor dhe Ligjin për arsim të mesëm;<br />
Miratim të Rregullores për realizim të provimit për drejtorë;<br />
Miratim të <strong>Programi</strong>t për përmbajtjet dhe mënyrat e realizimit të përgatitjes<br />
së provimit për drejtor;<br />
<br />
Formim Komisioni për zbatim të provimit për drejtor.
Tregues për suksesin e drejtorëve<br />
Gjithnjë dhe më aktuale bëhen nevojat për kryerje të analizave dhe<br />
vlerësimeve gjithpërfshirëse për karakterin dhe funksionin e drejtorit të shkollës<br />
për shkak të tejkalimit të gjendjeve dhe anomalive aktuale të caktuara në këtë<br />
sferë, të domosdoshme nga aspekti i përmirësimit të efikasitetit dhe cilësisë së<br />
veprimtarisë edukative-arsimore dhe kontinuitetit e zhvillimit në udhëheqjen e<br />
shkollave fillore dhe të mesme në Republikën e Maqedonisë.<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Tregues për drejtor të suksesshëm do të jenë:<br />
vizion dhe mision i vendosur qartë, i përkrahur përgjithësisht dhe realisht i<br />
realizueshëm i institucionit edukativ-arsimor;<br />
strategji të reja dhe të realizueshme për zhvillim;<br />
zbatim i vendosjes participuese;<br />
zbatim i mënyrave të shumta të larmishme për informim të të punësuarve;<br />
sistem të zhvilluar të përsosjes së vazhdueshme profesionale të të punësuarve;<br />
arsimtarë të aftë për zbatim të metodave interaktive dhe teknologjisë arsimore<br />
bashkëkohore;<br />
arsimtarët e trajnuar intensivisht i shfrytëzojnë dijet dhe shkathtësitë e fituara<br />
prej trajnimeve;<br />
rritje e aftësimit të arsimtarëve për punë motivuese dhe preventuese me nxënësit<br />
(arsim pedagogjik-psikologjik);<br />
zmadhim të numrit të arsimtarëve të cilët kanë fituar tituj më të lartë pedagogjikë<br />
dhe profesionalë;<br />
ndjekje e vazhdueshme dhe propozim ndryshimesh dhe plotësimesh të<br />
planeve dhe programeve mësimore;<br />
ndjekje e rregullt e nevojave të tregut të punës dhe, në përputhje me ato<br />
nevoja, propozim të profileve arsimore të reja;<br />
rritje e numrit të takimeve dhe bashkëpunimeve me prindërit;<br />
rritje e bashkëpunimit me partnerët socialë;<br />
rritje e bashkëpunimit me organizatat dhe institucionet profesionale;<br />
rritje e pjesmarrjes në projekte arsimore në venda dhe ndërkombëtare;<br />
përfshirje në ekipe të jashtme, komisione etj. për reforma në sistemin arsimor;<br />
kushte të përmirësuara për punë dhe mësim;<br />
standard të përmirësuar të nxënësve;<br />
evaluim dhe vetevaluim të vazhdueshëm<br />
<strong>Programi</strong> për<br />
zhvillimin profesional<br />
të kuadrit shkollor<br />
335<br />
V
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
336<br />
Suksesi do të matet në qoftë se drejtorët plotësojnë shumicën e indikatorëve<br />
të theksuar më lartë.<br />
KUSHTE<br />
Ndryshime në Ligjin për arsim fillor dhe në Ligjin për arsim të mesëm<br />
<br />
Miratim të Rregullores për ndjekje dhe vlerësim të arritjeve të treguesve dhe<br />
kritereve për fitim të një niveli të caktuar për drejtor dhe kalim në nivel më të<br />
lartë.<br />
Nivele evaluimi të rezultateve të punës së organizatave edukative-arsimore<br />
Që të sigurohet përparim në procesin arsimor dhe të sigurohet cilësi në<br />
arsim rekomandojmë koncept me tri nivele të vlerësimit të punës dhe arritjeve të<br />
institucionit edukativ-arsimor:<br />
<br />
<br />
<br />
Vetevaluim<br />
Evaluim<br />
Evaluim i jashtëm<br />
Niveli i parë, vetevaluimi, do të zbatohet në nivel të institucionit arsimoredukativ.<br />
Përgjegjës për kryerjen e vetevaluimit do të jenë drejtorët dhe ekipi<br />
menxhues me pjesëmarrje të arsimtarëve, nxënësve, prindërve dhe partnerëve<br />
socialë. Për procesin e vetevaluimit do të përdoren kritere për vetevaluim dhe<br />
instrumente të standardizuara.<br />
Niveli i dytë, evaluimi i arritjeve të organizatës edukative-arsimore do të<br />
kryhet nga Inspektorati Shtetëror Arsimor, i cili kryen evaluim dhe inspektim. Puna<br />
e Inspektoratit Shtetëror Arsimor do të jetë në funksion të përparimit të punës në<br />
institucionin edukativ-arsimor dhe përmirësim të efikasitetit dhe efektivitetit të<br />
tij. Procesverbalet e inspeksionit të kryer mbi punën, si dhe raportet prej evaluimit<br />
do të shfrytëzohen si dokumente në fuksion të procesit të përparimit të drejtorëve<br />
në institucionin edukativo-arsimor.<br />
Niveli i tretë, evaluimi i jashtëm, si niveli më i lartë i evaluimit të punës dhe<br />
arritjeve të institucionit edukativ-arsimor do të kryhet prej institucioni të autorizuar<br />
të pavarur dhe do të ketë si qëllim të sigurojë objektivitet më të madh. Evaluimi i<br />
jashtëm do të zbatohet mbi arritjet e nxënësve, mbi punën e arsimtarëve, punën e<br />
drejtorit dhe ekipit menaxhues, punën e institucionit edukativ-arsimor në tërësi.<br />
Rezultatet, analizat, raportet e këtij lloji evaluimi do të shfrytëzohen si dokument<br />
në funksion të procesit të drejtorëve në institudionin edukativo-arsimor.
KUSHTE<br />
Ndryshime në Ligjin për arsim fillor dhe në Ligjin për arsim të mesëm;<br />
Miratim të kritereve për ndjekjen e rezultateve të institucionit edukativo-arsimor;<br />
<br />
Krijimi i institucioneve kompetente për zbatimin e të tri niveleve të evaluimit.<br />
Aftësim profesional<br />
Njerëzit me shkallë të lartë të përsosjes personale jetojnë në gjendje të<br />
vazhdueshme mësimi. Ata asnjëherë nuk ndalojnë. Përsosja vetjake nuk është<br />
diçka që posedohet. Ajo është proces dhe disciplinë e cila zhvillohet gjatë gjithë<br />
jetës.<br />
Niveli i arritur njëherë, përkatësisht titulli i fituar, nuk ka karakter të<br />
vazhdueshëm. Përkatësisht, drejtori është i detyruar vazhdimisht t’i mbindërtojë<br />
kompetencat e veta profesionale, përkatësisht parashikohet ritestim i drejtorëve.<br />
Procedura e ritestimit do të rregullohet me Rregullore për ritestim të drejtorëve<br />
të veçantë.<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
1.<br />
2.<br />
3.<br />
Ritestimi i përmendur duhet të bazohet në parimet që vijojnë:<br />
Gjithpërfshirje – të gjithë drejtorët duhet të ritestohen në çdo 4 vjet;<br />
Liri zgjedhjeje – drejtori i shkollës me dëshirë të vet apo me zgjedhje mund<br />
ta zgjedhë kohën për ritestim dhe kategorinë përkatëse.<br />
Kuntinuitet – drejtorët janë të detyruar në çdo katër vjet prej datës së kategorisë<br />
së fituar mëparë ta vërtetojnë kategorinë që e kanë.<br />
Objektivitet – ritestimi garanton transparencë dhe procedurë dhe kritere<br />
publike për vlerësimin e punës së drejtorit.<br />
Stimulim – rroga e drejtorit të shkollës duhet të jetë në pajtim me kategorinë<br />
e fituar apo të vërtetuar në përputhje me Rregulloren për ritestim të drejtorëve<br />
të shkollave.<br />
Ritestimi do të kryhet në tri pjesë:<br />
Njohje të teorisë.<br />
Aftësi për punë praktike – udhëheqje të shkollës.<br />
përcaktim të shkallës së realizimit të roleve që drejtori i ka arritur në udhëheqjen<br />
e shkollës.<br />
1. Qëllimi i pjesës njohje e teorisë është të caktohet sasia e njohurive<br />
teorike të cilat i zotëron kandidati dhe të cilat kanë të bëjnë me menaxhimin e<br />
arsimit, praktikës pedagogjike, planifikimit dhe organizimit të mësimdhënies,<br />
<strong>Programi</strong> për<br />
zhvillimin profesional<br />
të kuadrit shkollor<br />
337<br />
V
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
338<br />
kërkimit, evaluimit dhe arritjeve. Si vërtetim për njohuritë teorike të fituara mund<br />
të shërbejnë çertifikata e fituara më parë prej përsosjes së drejtorëve.<br />
2. Qëllimi i pjesës së dytë është të kontrollohet shkalla e aftësisë së<br />
kandidatit për zbatim të praktikës – udhëheqje të shkollës, të dijeve dhe<br />
shkathtësive të fituara dhe vlerësim të rezultateve të arritura në punën në shkollë.<br />
Në funksion të kësaj pjese do të jetë analiza e jashtme prej atyre që kryejnë<br />
ritestimin e dokumentacionit pedagogjik dhe administrativ përkatës, analizave,<br />
raporteve, planifikimeve, procesverbaleve.<br />
3. Qëllimi i pjesës së tretë është të përcaktohet shkalla e realizimit të<br />
roleve që drejtori i ka arritur gjatë udhëheqjes së shkollës. Të tilla janë rolet<br />
e: informuesit, siguruesit të resurseve, menaxherit të bankës së të dhënave,<br />
menaxherit përpyetje kuadri, inspektor-kontrollues, planifikues, koordinator,<br />
organizator, komunikator, inovues, kërkues, vizionues, analist, programues,<br />
metodist.<br />
Ritestimi i drejtorëve duhet ta zbatojë Komisioni <strong>nacional</strong> në përputhje me<br />
Rregulloren për ritestim të drejtorëve të shkollave.<br />
Komisioni Nacional Ritestues (KNR) e verifikon procedurën e ritestimit dhe<br />
kujdest për zbatimin e saj. Puna e KNR do të rregullohet me Rregullore për punën<br />
e komisionit të ritestimit të vendosur nga ministri i Ministrisë së Arsimit dhe<br />
Shkencës të Republikës së Maqedonisë.<br />
Ritestimi planifikohet të fillojë 2 vjet pas mbarimit të trajnimit inicial të grupit<br />
të parë të drejtorëve apo aftësimit të grupit të parë të kandidatëve për drejtorë.<br />
Këtu përsëri duhet të përgatitet plan për realizimin e të gjithë procesit.<br />
Duhet të kihet parasysh se bëhet fjalë për proces serioz dhe të madh, i cili<br />
kërkon mbështetje ligjore, programore dhe financiare serioze, që të sigurohet<br />
transparencë dhe profesionalizëm në gjithë sistemin. Akoma më tepër, se çfarëdo<br />
lloj qasjesh të tjera do të jenë vetëm improvizim dhe anashkalim i qëllimit.<br />
KUSHTET<br />
Ndryshime në Ligjin për arsim fillor dhe në Ligjin për arsim të mesëm.<br />
Miratim të Rregullores për ritestim të drejtorëve të shkollave dhe anëtarëve të<br />
tjerë të ekipit menaxhues.<br />
<br />
Miratim i rregullores për punë të komisionit të ritestimit.
VËREJTJE PËRFUNDIMTARE<br />
Në Republikën e Maqedonisë, procesi i tranzicionit është në vijim në të gjitha<br />
segmentet e punës, e kjo nënkupton dhe në sferën e arsimit nëpërmjet miratimit<br />
të rregullativës normative-juridike përkatëse dhe infrastrukturës për përfundim<br />
të sukseshëm të tij.<br />
Fakt është se institucionet edukative-arsimore në Republikën e Maqedonisë<br />
nuk u gjendën në mënyrën më adekuate në llojin e ri të veprimit. Koha e re kërkon<br />
drejtorë-menaxherë të cilët do të dinë të vendosin plan real dhe cilësor për zhvillim<br />
të institucionit arsimor edukativ, organizues, komunikues, motivues, të mirë,<br />
marrës dhe realizues të mirë të vendimeve, udhëheqës të ekipeve, evalues.<br />
Rezultatet e kërkimeve,analizave dhe njohjeve të ndryshme nga mbikqyrje e<br />
punës së drejtorëve të institucioneve edukative-arsimore, tregojnë për përgatitjen<br />
e pamjaftueshme të një numri të madh drejtorësh e shkollave për kryerje të kësaj<br />
veprimtarie përgjegjëse dhe komplekse. Për fat të keq, tek ne, menaxhimi në<br />
arsim akoma s’e ka gjetur vendin e vet, përkatësisht nuk ekzistojnë institucione të<br />
larta shkollore të veçanta për arsimim dhe aftësim të drejtorëve të institucioneve<br />
edukative-arsimore. Përveç disa trajnimeve të cilat janë realizuar për një pjesë<br />
të drejtorëve, nuk janë pranuar me seriozitet rëndësia dhe roli i drejtorëve në<br />
institucionet arsimore-edukative.<br />
Drejtori është faktori kryesor për punë efikase në institucionin edukativoarsimor.<br />
Nga udhëheqja e tij e suksesshme do të varet kënaqja e të gjithë<br />
pjesëmarrësve në procesin edukativ-arsimor dhe rejtingu i institucionit edukativarsimor<br />
në tregun e ofertës arsimore. Prandaj, në Republikën e Maqedonisë,shtohet<br />
nevoja për zgjidhje institucionale në këtë segment, me të cilën do të mundësohet<br />
trajnimi dhe përsosja e drejtorëve të tanishëm si dhe edukimi i kandidatëve të<br />
rinj për drejtorë në përputhje me parimet për arritjen e efikasitetit dhe efektivitetit<br />
në punë.<br />
<strong>Programi</strong> për<br />
zhvillimin profesional<br />
të kuadrit shkollor<br />
339<br />
V
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
340<br />
SHTOJCA 1.<br />
Pasqyrim: Përvoja nga aftësimi profesional në disa vende të BE<br />
Vendi Inicues dhe mënyra e<br />
organizimit të aftësimit<br />
Aftësimin e realizon Detyrim për<br />
ndjekjen e<br />
aftësimit<br />
Austri Ministria Federative Qendrat rajonale për Nuk ekzsiton,<br />
Pushteti rajonal shkollor aftësim të arsimtarëve përveç se kur futen<br />
Shkolla<br />
E decentralizuar në nivel<br />
rajonal dhe shkollor<br />
(pa akreditim)<br />
risi<br />
Belgjikë Administrata qendrore Qendrat për aftësim Nuk ekziston<br />
profesional<br />
(arsimtari ka të dre-<br />
E centralizuar, mandej Shkollat e larta<br />
jtë 10 ditë përsosje)<br />
e decentralizuar sipas pedagogjike<br />
rajoneve<br />
Universiteti<br />
Danimarkë Shkolla Mbretërore për<br />
Arsimim të Arsimtarëve të<br />
shkollave fillore<br />
Ministria e Arsimit<br />
Qendrat për Trajnim<br />
(me akreditim)<br />
Shkolla Mbretërore e<br />
Danimarkës<br />
Institucione të<br />
specializuara<br />
E centralizuar, mandej e<br />
decentralizuar, në nivel<br />
lokal<br />
(pa akreditim)<br />
Finlandë Këshilli Nacional për Arsim Trupa drejtues shko-<br />
Komunat<br />
llorë<br />
Trupat drejtues shkollorë Qendra Shtetërore për<br />
Trajnim<br />
E decentralizuar në nivel<br />
rajonal dhe shkollor<br />
Universitete<br />
Sektori për Arsim të<br />
Arsimtarëve<br />
Francë Ministria e Arsimit<br />
Rektorati<br />
E centralizuar në nivel<br />
rajonal<br />
Nuk ekziston<br />
Sipas zgjedhjes<br />
(minimum 3-4 ditë)<br />
(pa akreditim)<br />
Institucione<br />
Nuk ekziston<br />
universitare për arsim <br />
(përveç se për<br />
Inspeksioni Akademik programeme të<br />
Ofertdhënës të tjerë të<br />
trajnimeve<br />
Ministrisë<br />
(pa akreditim)
Greqi Ministria e Arsimit<br />
Shkolla e Lartë për<br />
Arsimtarëve<br />
Qendra për trajnim<br />
E centralizuar mandej<br />
e decentralizuar sipas<br />
rajoneve<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Instituti për Arsim të<br />
Lartë<br />
Qendrat rajonale për<br />
trajnim<br />
Shkolla e Lartë për<br />
Arsimtarë<br />
Muzeume dhe institucione<br />
të tjera private<br />
Irlandë Ministria e Arsimit<br />
(pa akreditim)<br />
Shërbime të veçanta<br />
E centralizuar<br />
mjedisore<br />
Qendra arsimore për<br />
mbështetje<br />
Partnerë arsimorë<br />
Ekziton (për<br />
arsimtarët<br />
fillestarë)<br />
Ekziston për fitimin<br />
e kualifikimeve më<br />
të larta.<br />
Itali Ministria e Arsimit<br />
(pa akreditim)<br />
Ofertdhënës të Nuk ekziston<br />
Qendra Kontrolluese<br />
E centralizuar në të gjitha<br />
ndryshëm të<br />
shërbimeve<br />
nivelet prej nivelit <strong>nacional</strong> (me akreditim të<br />
deri në atë lokal<br />
shumfishtë)<br />
Luksemburg Sektori për Koordimim, Kër- Instituti për Kërkime Nuk ekziston<br />
kim dhe Risi Teknologjike Arsimore<br />
E centralizuar<br />
Universitete (të huaja)<br />
Holandë Ministria e Arsimit Shkollat e larta për Nuk ekziston<br />
Këshillat shkollore<br />
arsimtarë<br />
Universitete<br />
E decentralizuar Institucione dhe<br />
ekspertë të tjerë<br />
Gjermani Ministritë e disa shteteve<br />
Qendrat për trajnim<br />
E centralizuar<br />
(në çdo shtet)<br />
Portugali Ministria e Arsimit<br />
Inspektorati i Përgjithshëm<br />
Shkollor<br />
Byrotë rajonale për arsim<br />
E centralizuar, mandej e<br />
decentralizuar në nivel<br />
rajonal/lokal<br />
(pa akreditim)<br />
Qendrat për trajnim<br />
Institucione jo<br />
shtetërore<br />
universitete<br />
<br />
<br />
<br />
Institucione të arsimit<br />
të lartë<br />
Qendra për trajnim në<br />
shkolla<br />
Qendra për trajnim<br />
në shoqëritë e<br />
arsimtarëve<br />
(me akreditim)<br />
Ekziston<br />
<br />
Nuk ekziston (e<br />
detyrueshme për<br />
përparim<br />
<strong>Programi</strong> për<br />
zhvillimin profesional<br />
të kuadrit shkollor<br />
341<br />
V
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
342<br />
Spanjë Administrata Arsimore<br />
Qendra për arsimtarë<br />
E centralizuar, mandej<br />
e decentralizuar sipas<br />
rajoneve<br />
Suedi Komunat<br />
Agjencia Nacionale për<br />
Arsim<br />
E decentralizuar<br />
Skoci Administrata Skoceze e<br />
Ministrisë së Arsimit<br />
Pushteti lokal dhe shkollat<br />
UK Wales<br />
dhe Anglia<br />
E decentralizuar në nivel<br />
lokal<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Qendrat për trajnim<br />
Institucione të arsimit<br />
të lartë<br />
Institucione private<br />
Shoqëri<br />
Ekziston (vetëm<br />
për përparim dhe<br />
rritje të rogës)<br />
(pa akreditim)<br />
Qendra lokale për Sipas zgjedhjes<br />
trajnim të arsimtarëve (minimum 5 ditë)<br />
Universitete<br />
Institucione të tjera<br />
(pa akreditim)<br />
Institute të arsimit të Ekziston<br />
lartë<br />
5 ditë<br />
Qendra lokale për<br />
trajnim të arsimtarëve<br />
Nga 50 orë në vit<br />
Në përgjithësi e decentralizuar<br />
në nivelrajonal/shkollor<br />
Ministria e Arsimit Institucione të arsimit Sipas zgjedhjes<br />
Pushteti shkollor lokal të lartë<br />
(minimum 5 ditë<br />
Këshillat shkollorë Universitete<br />
jashtë mësimd-<br />
Drejtorë dhe arsimtarë Shkolla<br />
Ofertdhënës të tjerë të<br />
shërbimit<br />
hënie)<br />
(me akreditim<br />
Nga pasqyrimi tabelar mund të konstatohet se shumica e vendeve kalojnë<br />
nga modeli i përsosjes profesionale tradicionale të centralizuar të dhënë më<br />
sipër drejt vendosjes së modelit të decentralizuar, sipas të cilit çdo bashkësi<br />
lokale përgatit planet e veta vjetore të përsosjes profesionale dhe kërkon prej<br />
ofertdhënësve të shërbimeve të ofrojnë programe të veta gjatë së cilave në<br />
llogaritjet e tyre i shprehin edhe mjetet për atë qëllim.
<strong>Programi</strong> <strong>PËr</strong> sigurimin<br />
dhe kontrollin e cilËsisË<br />
nË arsim >>>>>>>>>>>>>>><br />
grupi punues:<br />
bojana naceva, koordinatore<br />
mr. kiro Poposki<br />
dr. sefedin elezi<br />
vesna taneska<br />
mr. irena kuzmanoska
<strong>Programi</strong> për sigurimin<br />
dhe kontrollin e cilësisë<br />
në arsim<br />
343<br />
IV
PROGRAMI PËR SIGURIM DHE<br />
KONTROLL TË CILËSISË NË ARSIM<br />
1. GJENDJA DHE NEVOJAT<br />
Arsimimi cilësor është njëri nga faktorët më të rëndësishëm për zhvillimin<br />
e secilit individ, si dhe shoqërisë në tërësi. Cilësia e arsimimit është njëra nga<br />
përparësitë më të rëndësishmë të shteteve anëtare të Bashkimit Evropian. Niveli<br />
i lartë i njohurive, kompetencat dhe shkathtësitë janë të pranueshme si kushte<br />
themelore për qytetërim aktiv, punësim dhe kohezion social. Cilësia e arsimimit<br />
është esenciale edhe nga aspekti i nevojave të tregut të punës dhe lëvizjes së lirë<br />
të fuqisë punëtore jashtë kornizave të shtetit.<br />
1. Gjendja ekzistuese<br />
Parashtrohet pyetja se sa është cilësor arsimi jonë, kjo është bërë aktuale<br />
veçanërisht pas pavarësimit të Maqedonisë. Vetëbesimi jonë në të kaluarën për<br />
cilësinë e lartë të arsimit tonë, është vënë në pykëpyetje pas matjeve të bëra<br />
ndërkombëtare por edhe <strong>nacional</strong>e të njohurive të nxënësve në lëndët e caktuara<br />
mësimore. Cilësia e arsimit tonë është vënë në pikëpyetje edhe me raportet e<br />
ekspertëve të huaj për vlerësim, të cilët parasegjithash theksuan se shteti nuk ka<br />
fakte për cilësinë e arritur të xënësve në të gjitha shkallët e arsimit.<br />
Është më se e qartë se, nevoja për cilësi më të lartë në arsim është kushtëzuar<br />
nga ndryshimi i sistemit të tanishëm për sigurimin dhe vlerësimin e cilësisë së<br />
arsimit.<br />
Në sistemin tonë arsimor nuk ekziston sistem gjithpërfshirës për sigurinë<br />
dhe kontrollin e cilësisë, i cili të gjithë palëve të interesuara në dhe jashtë sistemit,<br />
me kohë do t’i kishte ofruar informata valide dhe relevante për efikasitetin e<br />
sistemit, rezultate nga aktivititetet, kushtet në të cilat zhvillohet procesi arsimor<br />
si dhe për cilësinë e të arriturave të nxënësve.<br />
Pothuajse tregues i vetëm për cilësinë e procesit arsimor tek ne, në nivel<br />
shkollor, por edhe ate shtetëror janë notat e nxënësve, edhe pse kohëve të fundit<br />
sikur është i pranueshëm mendimi i pandarë se notave shkollore nuk mundemi<br />
shumë t’u besojmë meqë nuk janë mjaft objektive. Karakteristikë kryesore e no-<br />
<strong>Programi</strong> për sigurimin<br />
dhe kontrollin e cilësisë<br />
në arsim<br />
345<br />
IV
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në republikën e Maqedonisë 2005 - 2015<br />
346<br />
timit të nxënësve nga ana e arsimtarëve është qasja tradicionale në vlerësimin<br />
e përgjigjeve të tyre gojore ose me shkrim, me çrast shpeshëherë nga ato kërkohet<br />
që t’i reprodukojnë faktet të dhëna në libra. Mënyra e këtillë e kontrollit të<br />
njohurive nuk e shpreh cilësinë, por aftësinë e nxënësit të mbajë mend dhe të<br />
reproduktojë fakte. Mosekzistimi i standardeve i të arriturave dhe kritereve, në<br />
bazë të të cilave arsimtari do t’i vlerësojë të arriturat e nxënësve, e bënë procesin<br />
e notimit të paqartë dhe me dozë të madhe të subjektivitetit. Arsyeja më e madhe<br />
që nuk mund të vlerësohet cilësia e arsimit tonë përmes notave shkollore është<br />
edhe tendenca e rritjes sa më të shprehur të përqindjes së nxënësve të shkëlqyeshëm<br />
në 10 vitet e fundit.<br />
Fakt se këto konstatime nuk janë të bazuara në impresione, tregojnë rezultatet<br />
që nxënësit i kanë arritur me matjet eksterne, të bëra në vendin tonë gjatë<br />
pesë viteve të fundit, në të cilat standardet elementare të rezultateve i kanë arritur<br />
70 - 60 % , në vend të 90% të rezultateve të pritura të nxënësve.<br />
Mangësitë e sistemit ekzistues të notimit të nxënësve nëpër shkolla, opinionit<br />
i janë të njohura shumë më herët dhe kanë qenë objekt i analizës në më<br />
shumë punime profesionale, por deri më tani shumë pak është bërë që ky sistem<br />
të bëhet bashkëkohorë dhe të plotësohet me llojet tjera të përcjelljes dhe notimit<br />
të të arriturave të nxënësve në procesin e shkollimit të tyre.<br />
Në vendin tonë, nuk ekzistojnë procedura të konfirmuara për vetvlerësimin<br />
e punës së shkollave, fuksion themelor i së cilës është që të identifikohet cilësia<br />
e punës së shkollës në tërësi dhe të mundësojë planifikim efektiv të zhvillimit<br />
të punës së saj të mëtutjeshme. Praktika ekzistuese tek ne është që shkollat të<br />
përgatisin program vjetor për punë dhe raporte për realizimin e programit. Këta<br />
dy lloje të dokumenteve, përgatiten për të dhënë përshkrimin e punës dhe të arriturat<br />
e shkollave pa qasje analitike në vlerësim dhe mungesë të komponentës<br />
zhvillimore në planifikim. Lëvizje pozitive në këtë drejtim ka në kuadër të më<br />
shumë projekteve, por patjetër këto hapa fillestar është e nevojshme të vihen në<br />
sistem i cili do të zbatohet në praktikë dhe do të ketë mbështetje nga institucionet<br />
në nivel vendor dhe shtetëror.<br />
Njëra nga arsyet për funksionim joefikas të sistemit për sigurimin dhe kontrollin<br />
e cilësisë, është edhe ndarja e pamjaftueshme dhe jo e qartë e përgjegjësive<br />
të institucioneve ekzistuese në këtë drejtim, si dhe mosekzistimi i institucionit<br />
detyrë primare e të cilit do të jetë t’i ndjekë trendet e të arriturave të standardeve<br />
në nivel shtetërorë.<br />
Momentalisht tek ne ekzistojnë tre mekanizma themelorë për mbikëqyrje<br />
dhe vlerësimin e cilësisë të sistemit arsimor. Inspektoriati arsimor shtetëror<br />
është përgjegjës për mbikëqyrjen e realizimit të ligjeve, akteve dhe rregullave<br />
tjera për punën e institucioneve edukativo - arsimore, kurse mbikqyrja profesionale<br />
ose aspektet cilësore të punës së shkollave janë në kompetenca të Byros<br />
për zhvillimin e arsimit.
Inspektoriati arsimor shtetëror përgatit procesverbale pas kontrollit të bërë<br />
në të cilat përveç konstatimit të gjendjeve, propozon edhe masa për tejkalimin<br />
e jokonsekuencës së vërejtur ligjore, kurse në raportet e Byrosë jepen rekomandime<br />
për përparimin e punës.<br />
Dobësia kryesore e dy mekanizmave ekzistues për mbikëqyrje dhe vlerësim<br />
të cilësisë është se ato nuk bëhen në mënyrë sistematike dhe se nuk ekziston<br />
metodologji e qartë për vlerësimin e cilësisë të punës së shkollave. Dobësitë<br />
ekzistuese dalin edhe nga numri i pamjaftueshëm i këshilltarëve në Byronë për<br />
zhvillimin e arsimit si dhe nga numri i madh i përgjegjësive të cilat i kanë këshilltarët.<br />
Mekanizmin e tretë për vlerësimin e cilësisë përmes notimeve eksterne<br />
e kryenë njësia e specializuar në kuadër të Byrosë për zhvillimin e arsimit. Ky<br />
mekanizëm ende është në fazën e vendosjes edhe pse deri tani janë bërë katër<br />
vlerësime <strong>nacional</strong>e të të arriturave të nxënësve në fund të mësimit klasor si dhe<br />
paratestimit të vendimit nga Koncepcioni për maturë dhe provime përfundimtare<br />
në arsimin e mesëm publik.<br />
Ky sektor tanimë ka përgatitur standarde të të arriturave për më shumë lëndë<br />
mësimore në mësimin klasor, kurse në fazën e përgatitjes janë edhe standardet e<br />
të arriturave për lëndët mësimorë në fund të arsimit fillor.<br />
Angazhimet e ardhshme për sigurimin dhe kontrollin e cilësisë duhet të<br />
orientohen kah definimi i sistemit dhe hartimit të legjislaturës përkatëse e cila<br />
do t’i rregullojë raportet dhe kompetencat në realizimin e qëllimit përfundimtar të<br />
sistemit - ngritjen e cilësisë së arsimit dhe shërbimeve arsimore.<br />
2. Nevoja nga sigurimi dhe kontrolli i cilësisë së arsimit<br />
Nevoja nga sigurimi dhe kontrolli i cilësisë së arsimit bazohet në këto njohuri:<br />
<br />
<br />
Para se gjithash, kjo është njohuria për lidhshmërinë e rëndësishme të cilësisë<br />
së arsimit me përcjelljen e saj të vazhdueshme dhe vlerësime. Kontrolli<br />
duhet të japë informata kthyese, gjegjësisht të tregojë sa mirë punojnë dhe<br />
cfarë rezultate arijnë nxënësit, si punojnë shkollat (arsimtarët dhe kuadrot<br />
tjera), dhe kuptohet si funksionon sistemi arsimor në tërësi. Kjo do të thotë<br />
se, kontrolli (vlerësimi) duhet të tregojë se me çfarë suksesi shkollat e realizojnë<br />
misionin e tyre - atë se për çfarë janë formuar dhe ekzistojnë,<br />
gjegjësisht çfarë arsimimi u sigurojnë nxënësve dhe shfrytëzuesve tjerë të<br />
shërbimeve të tyre.<br />
Informatat kthyese që i siguron sistemi i sigurimit dhe kontrollit të cilësisë,<br />
autoriteteve shtetërore, vendore dhe faktorëve shkollorë, si dhe subjekteve<br />
tjera, u shërbejnë ta vlerësojnë politikën arsimore, të konstatojnë se a janë<br />
<strong>Programi</strong> për sigurimin<br />
dhe kontrollin e cilësisë<br />
në arsim<br />
347<br />
IV
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në republikën e Maqedonisë 2005 - 2015<br />
348<br />
<br />
<br />
<br />
realizuar qëllimet e planifikuara, sa në mënyrë racionale shpenzohen mjetet<br />
dhe të planifikojnë dhe realizojnë vendime dhe aktivitete me të cilat do të<br />
sigurohet sistemi arsimor, jo vetëm të funksionojë suksesshëm por vazhdimisht<br />
të zhvillohet. Pa informatat kthyese, që i siguron sistemi i sigurimit<br />
dhe kontrollit të cilësisë, sistemi arsimor nuk do të kishte mundër të përkryhet<br />
dhe përparojë. Kontrolli sistematik i cilësisë së arsimit paraqet mënyrën<br />
e verifikimit të veprimtarisë, ngjajshëm siikurse për ekonominë që është<br />
tregu.<br />
Vlerësimi e mbron arsimin nga volunterizmi dhe jokompetentshmëria në<br />
mendim të dyanshëm:<br />
E para, kështu zbulohet dhe eliminohet çdo planifikim joprofesional, organizim<br />
dhe kryerje e punës edeukativo - arsimore jo vetëm nga ana e shkollave,<br />
por edhe nga ana e organeve më të larta shtetërore dhe vendore. Në<br />
mungesë të sistemit zhvillimor të kontrollit të cilësisë, ekziston rrezik që<br />
autonomia e arsimtarëve (shkollave) të lihet në heshtje dhe të shndërrohet<br />
despotizëm në joprofesionalizëm dhe ngjajshëm.<br />
E dyta, kontrolli i cilësisë së arsimit është i detyrueshëm edhe për mbrojtjen<br />
e shkollave nga kritikat eventuale të pabaza për punën e tyre, nga të<br />
cilat shpesherë në mënyrë të padrejtë u nënshtrohen. Njëherit, shkollave u<br />
bëhen vërejtje për (mos)punën e tyre, që në mungesë të standardeve dhe<br />
kritereve për arsim cilësor është shumë vështirë të tregohen ose mohohen.<br />
Por, për cilësinë poashtu është aq rrezik kur shkollat vetë e vërtetojnë dhe<br />
në mungesë të kritereve dhe standardeve të definuara.<br />
Sistemi për siguri dhe kontrollë të cilësisë siguron informata të cilat janë<br />
bazë për ndërtimin dhe funksionimin edhe të sistemit informativ në arsim.<br />
Në këtë mënyrë vazhdimisht sigurohet informim me kohë dhe i plotë i opinionit,<br />
para se gjithash i më të interesuarve (nxënësve, prindërve dhe punëdhënësve)<br />
për të arriturat në arsim.<br />
Decentralizimi i udhëheqjes me arsimin, e vënë nevojën për gjetjen e qasjeve<br />
të reja në sigurimin dhe kontrollin e cilësisë së arsimit. Njëherësh, me<br />
decentralizimin pritet vëzhgimi dhe vlerësimi sistematik i punës së shkollave<br />
me qëllim të mirë të transmetohet te drejtori dhe te subjektet tjera në<br />
shkollë, sepse me decentralizimin dhe me rritjen e autonomisë së shkollave<br />
ndryshohet edhe roli i institucioneve të jashtme ose i këshilltarëve të autorizuar<br />
nga shteti edhe atë kryesisht nga mbikëqyrja (kontrollë dhe inspektorim)<br />
- në supervizion. Kjo është edhe një pengesë kryesore që sa më shpejtë<br />
të ndërrmeren aktivitete konkrete për ndryshimin e gjendjes ekzistuese<br />
dhe të sigurohet vëzhgim dhe vlerësim i cilësisë së arsimit në institucionet<br />
parashkollore, fillore dhe ato të mesme, kurse për këtë të lirohen edhe vetë<br />
institucionet edukativo - arsimore.
Në të kundërtën, kjo njohuri në sistemin tonë arsimor nuk është i ndërtuar<br />
(zhvilluar) dhe nuk funksionon në tërësi dhe është sistem bashkëkohor<br />
për siguri dhe kontrollë të parasupozimeve për arsimim cilësor (si,,hyrje”<br />
në arsim) gjatë procesit edukativo - arsimor (në të cilin krijohet cilësia e arsimimit),<br />
si dhe të rezultateve si ,,dalje” nga ai proces i të gjitha niveleve (<br />
individuale, grupore - paralele, shkollore, shtetërore).<br />
Më tutje, paralelisht edhe me të gjitha ndryshimet e patjetërsueshme, është<br />
të qaset edhe drejtë zhvillimit dhe vendosjes të sistemit përkatës të sigurisë<br />
dhe kontrollit të cilësisë në arsim, sepse vëzhgimi dhe vlerësimi në çdo reformë<br />
arsimore, njëkohësisht është instrument matës i suksesit të saj.<br />
3. Qëllimet e <strong>Programi</strong>t<br />
Qëllimi kryesor i <strong>Programi</strong>t për siguri dhe kontrollë të cilësisë në arsim është<br />
që të koncipohet (zhvillohet, definohet) dhe në praktikë t’i ofrohet sistem i plotë<br />
dhe koherent për siguri dhe kontrollë të cilësisë në sistemin parashkollor, fillor<br />
dhe të mesëm, sistem i cili do të jetë kompatibil me sistemet e vendeve tjera<br />
evropiane dhe zbatimi konsekuent i së cilës do të garantojë përparim të vazhdueshëm<br />
të cilësisë së arsimit në vendin tonë.<br />
Sistemi për siguri dhe kontrollë të cilësisë në arsim në bazë të standardeve<br />
për cilësi, është pjesë përbërëse e sistemit arsimor dhe qëllimi i tij strategjik<br />
është të sigurojë cilësi të kushteve për arsimim, cilësi të procesit mësimor dhe<br />
cilësi të rezultateve në arsim.<br />
2. SISTEMI PËR SIGURIM DHE KONTRROLLË TË CILËSISË NË<br />
ARSIMIN PARASHKOLLOR, FILLOR DHE TË MESËM 1<br />
1. Pse sistem<br />
Sistem, sepse bëhet fjalë për më shumë elemente me karakteristika të caktuara,<br />
të cilat reciprokisht janë të lidhura në një tërësi koherente funksionale që ato e<br />
përbëjnë.<br />
Sistem, sepse me atë përcaktohet se si shpiejnë dy llojet e aktiviteteve (grupeve)<br />
të domosdoshme për siguri dhe për kontrollë të cilësisë në arsim, përkatësisht<br />
për ate se realizimi i tyre i suksesshëm në interaksion këmbyes shpie drejtë arritjes<br />
të qëllimit të qartë të përcaktuar - arsimim cilësor.<br />
1 Sistemi për siguri dhe kontrollë në arsimin e lartë është verifikuar në Ligjin për arsim të<br />
lartë dhe ndryshimet e të njejtit (Gazeta zyrtare e RM nr. 64/00, 49/03) Rregullorja dhe<br />
ndryshimet e të njejtit (Gazeta Zyrtare e R. Maqedonisë nr. 47/01, 97/02)<br />
<strong>Programi</strong> për sigurimin<br />
dhe kontrollin e cilësisë<br />
në arsim<br />
349<br />
IV
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në republikën e Maqedonisë 2005 - 2015<br />
350<br />
Sistemi funksionon ashtu që elementet hyrëse (faktorët) i transformon në dalëse,<br />
konkretisht i arrin qëllimet e veta me proceset e rregullimit të aktiviteteve, në<br />
bazë të informatave kthyese ndërmjet elementeve hyrëse dhe dalëse.<br />
Mungesë e sistemit d.m.th. dështim i rastit, përkatësisht i iniciativave, dëshirave,<br />
mundësive dhe aftësive personale të disa kolektiveve (shkolla ose në institucione<br />
tjera kompetente) në sigurimin dhe kontrollin e cilësisë.<br />
2. Qëllimet e sistemit<br />
Qëllimi themelor (i përgjithshëm) dhe përfundimtar i kësaj qasje është përmirësimi<br />
i vazhdueshëm i cilësisë në edukimin dhe arsimimin parashkollor, fillor<br />
dhe të mesëm - ngritja e saj në nivel më të lartë. Në këtë shihet funksioni zhvillimor<br />
i sistemit për siguri dhe kontrollin e cilësisë.<br />
Për arritjen e qëllimit përfundimtar, sistemi i ka këto qëllime:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Autoriteteve shtetërore, vendore, shkollore dhe autoriteteve tjera si dhe subjekteve<br />
të interesuara t’u sigurojë informata me kohë, valide dhe të plota për<br />
funksionimin e sistemit arsimor në vend, gjegjësisht për shkallën e arritjes<br />
së qëllimeve të tyre, kurse për shkak të ndërrmarjes së aktiviteteve eventuale<br />
korrekte dhe aktiviteteve tjera për përmirësimin e cilësisë së shërbimeve<br />
arsimore që i ofron shfrytëzuesve.<br />
Të nxitet interesim tek kolektivet shkollore dhe t'i motivojnë për sigurimin<br />
dhe përcjelljen e vazhdueshme, vlerësimin e cilësisë të shërbimeve dhe për<br />
përmirësimin e të njejtit;<br />
Të zhvillohet interesim për përkryerje të vazhdueshme profesionale (shkolla<br />
në tërësi të bëhet organizatë e cila mëson), veçanërisht përmes mësimit me<br />
përvojë dhe vetërefleksimit të punëtorëve, për kooperim më të madh mes<br />
veti, për bashkëpunim me mjedisin etj.; kjo d.mth. kujdes edhe më i madh<br />
për zhvillimin e shkollës në tërësi.<br />
Të shtojë interesin dhe motivojë prindërit e nxënësve dhe subjektet tjera për<br />
vlerësim të cilësisë dhe për përmirësimin e tij dhe tu ndihmojë në aftësimin<br />
dhe në mënyrë aktive të përfshihen në vlerësimin dhe përmirësimin e cilësisë;<br />
Të kontribuojnë për (vetë) kontrolë në punën e institucioneve edukativo -<br />
arsimore jo vetëm në funksion të vlerësimit, por edhe për shkak të veprimit<br />
preventiv - eliminimit dhe zbulimit me kohë të gabimeve, dobësive dhe<br />
lëshimeve.<br />
Zbatimi korrekt i kësaj qasje pritet të kontribuojë që institucionet edukativo<br />
- arsimore nga statike (të cilat vazhdimisht presin nxitje nga jashtë dhe të cilat<br />
reagojnë vetëm për tu riaftësuar kërkesat e mjedisit), ngadalë të bëhen dinamike<br />
dhe vetë ta planifikojnë dhe udhëheqin zhvillimin e vet, të ofrojnë dhe sigurojnë<br />
arsimim cilësor.
3. Bazat kalimtare të sistemit<br />
Zhvillimi dhe vendosja në praktikë e sistemit për siguri dhe kontrollë të cilësisë<br />
në arsim është vetëm një aspekt nga ndryshimet e përgjithsme, që kanë<br />
filluar dhe që do të zhvillohen në periudhën vijuese në arsimin parashkollor, fillor<br />
dhe të mesëm dhe ai jo vetëm që duhet të trajtohet, por edhe pritet të funksionojë<br />
si pjesë integrale e tyre. Ai bazohet në më shumë shembuj teorik por<br />
edhe në njohuri dhe përvoja të rëndësishmëe praktike për siguri dhe kontrollin e<br />
cilësisë të arsimit.<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Ky sistem i ka parasysh të gjitha vlerat dhe përvojat e vërtetuara nga vendi<br />
dhe të huaja deri më tani të zbatuara, por edhe të disa qasjeve të reja në<br />
sigurinë dhe kontrollin e cilësisë. Sipas kësaj, zhvillimi dhe implementimi<br />
i sistemit të ri për sigurim dhe kontrollë të cilësisë, nuk do të thotë lëshim i<br />
tërësishëm të cilit do qoftë sistem deri më tani të praktikuar dhe zëvendësimi<br />
i tyre me të reja, por inovimi i tyre dhe (së bashku me komponentat e reja<br />
të sistemit) vendosje në një tërësi koherente që do të paraqesë sistem të ri<br />
cilësor, e që do të jetë në funksion të qëllimit, të ndryshimeve të përgjithshme<br />
dhe qëllimeve për cilësi më të mirë të arsimit.<br />
Për ndërtimin e sistemit për sigurim dhe kontrollë të cilësisë, nga rëndësia<br />
e shkallës së parë janë ndryshimet programore dhe të tjera nga aspekti didaktik,<br />
gjegjësisht inovimi i brendshëm i arsimit parashkollor, fillor dhe të<br />
mesëm.<br />
Njëra nga bazat nga të cilat niset zhvillimi dhe implementimi i sistemit të<br />
ri për siguri dhe kontrollë të cilësisë së arsimit është edhe procesi i decentralizimit<br />
dhe demokratizimit në udhëheqjen me arsimin në vendin tonë.<br />
Njëherësh, me zgjerimin e autonomisë së institucioneve edukativo - arsimore,<br />
rritet edhe përgjegjësia e tyre për cilësinë e punës së tyre, dhe për<br />
këtë arsye, ata janë të parët që përmes vetëvlerësimit duhet të tregojnë sa<br />
mund t’ia arrijnë standardet e vërtetuara, gjegjësisht t'i përmbushin nevojat<br />
e shfrytëzuesve të shërbimeve të tyre, por edhe të tregojnë se sa edhe ata<br />
vetë janë të kënaqur me sigurinë (para)kushteve në të cilat punojnë.<br />
Supozime të rëndësishme nga të cilat niset sistemi janë edhe baza materiale<br />
e arsimit, gjegjësisht mbështetja që ajo duhet ta ketë nga faktorët<br />
kompetent, si dhe nga qëndrimi se njohuritë e kontrollit të cilësisë parasëgjithash<br />
u shërbejnë arsimtarëve dhe faktorëve tjerë në shkollë, të cilët<br />
duhet ta përmirësojnë cilësinë e punës së tyre. Kjo do të thotë se qëllimi<br />
themelor i kontrollit të cilësisë është zhvillimi i mëtutjeshëm, e jo vlerësimi i<br />
shkollës (arsimtarëve) dhe krahasimi i tij me të tjerët.<br />
Ky sistem niset nga një karakteristikë thelbësore e shkollës si organizatë<br />
në të cilën realizohet veprimtaria edukativo - arsimore, dmth. se mjedisi<br />
shkollor është hapësirë e cila vazhdimisht ndryshohet. Një pjesë e ndryshi-<br />
<strong>Programi</strong> për sigurimin<br />
dhe kontrollin e cilësisë<br />
në arsim<br />
351<br />
IV
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në republikën e Maqedonisë 2005 - 2015<br />
352<br />
meve janë të kushtëzuara nga ndryshimet në shoqëri dhe më gjërë ose nga<br />
ndryshimet në mjedisin e drejtpërdrejtë të shkollës, sepse ndryshohen edhe<br />
nevojat e prindërve dhe të shfrytëzuesve tjerë të shërbimeve të shkollës.<br />
Hapësira e ndryshuar në të cilën vepron shkolla, vazhdimisht e rëndon planifikimin<br />
e punës së saj. Ajo nuk është në gjendje me sukses dhe në tërësi<br />
t’i vërtetojë nevojat specifike të shfrytëzuesve dhe ta planifikojë kënaqësinë<br />
e tyre, por për këtë mund dhe duhet ta organizojë mënyrën me të cilën mund<br />
të sigurohet cilësi e kënaqshme e nevojave. Kjo është njëra nga shkaqet<br />
themelore për shkak të të cilave edhe metodologjia e vlerësimit të cilësisë së<br />
punës nëpër shkolla duhet të jetë komplekse dhe e harmonizuar me nevojat<br />
dhe mundësitë e sistemit arsimor.<br />
4. Parimet e përgjithshme dhe metodologjike<br />
Zhvillimi i suksesshëm dhe implementimi i sistemit për siguri dhe kontrollë<br />
të cilësisë së arsimit, në masë të madhe është i kushtëzuar nga definimi dhe respektimi<br />
i disa parimeve të caktuara (të përgjithshme dhe metodologjike) gjatë<br />
funksionimit të tij në praktikë.<br />
4.1. Parimet e përgjithshme<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Realizim praktik, që nënkupton se sistemi për siguri dhe kontrollë të cilësisë<br />
së arsimit, sipas të gjitha bazave, është i aftësuar, në mënyrë përkatëse, në<br />
kushte reale (kadrovike, materiale, financiare, kohore etj) në të cilat ai duhet<br />
të funksionojë, gjegjësisht se është i zbatueshëm në praktikë, në kushtet në<br />
të cilat realizohet puna në institucionet edukativo - arsimore.<br />
Shfrytëzim - do te thotë se sistemi duhet jo vetëm me siguri të madhe, të<br />
shpie kah sigurimi i cilësisë së dëshiruar, por edhe vazhdimisht të mundësojë<br />
informata kthyese që janë të dobishme për planifikimin e aktiviteteve<br />
eventuale korrektive, por edhe inovative, për shkak të përmirësimit të mëtutjeshëm<br />
të cilësisë së arsimit..<br />
Participim - do të thotë se, në procesin e sigurisë dhe kontrollit të cilësisë së<br />
arsimit, janë të përfshierë, jo vetëm ato të cilët e bëjnë vlerësimin, por edhe<br />
ato të arriturat dhe puna e të cilëve vlerësohet, si dhe ato që në mënyrë indirekte<br />
ndikojë ose janë të interesuar për efektet e procesit edukativo - arsimor<br />
(prindër, njerëz nga mjedisi vendor).<br />
Transparencë - shihet në atë që vlerësimi bëhet në bazë të standardeve për<br />
cilësi nga kriteret dhe treguesit e tyre të cilat janë dokumente publike dhe<br />
profesionale, prej të cilave çdo i interesuar ka qasje në çdo kohë. Transparenca<br />
vazhdimisht është e pranishme, edhe gjatë vetë procesit së realizimit<br />
të vlerësimeve eksterne dhe provimeve dhe të vlerësimit të jashtëm nga ana
e institucioneve shtetërore. Përveç kësaj, ajo është e mundur edhe me përfshierje<br />
në atë proces të numrit të madh të arsimtarëve, nxënësve, prindërve<br />
dhe subjekteve të jashtme. Transparenca e sistemit për sigurin dhe kontrollin<br />
e cilësisë, shihet edhe në atë që shkolla (ekipi), në mënyrë të qëlluar,<br />
bën prezantim publik të raportit nga vlerësimi.<br />
Etikë- don të thotë se, gjatë zbatimit praktik të sistemit, realizatorët dhe të<br />
gjithë të interesuarit për cilësinë e arsimit sillen në mënyrë të ndershme dhe<br />
me përgjegjësi. Ndershmëria dhe përgjegjësia për bazë e kanë profesionalizmin<br />
e kuadrove në arsim, si të atyre në organet drejtuese dhe perofesionale<br />
poashtu edhe të praktikuesve të drejtpërdrejtë. Etika nënkupton respektimin<br />
e rregullave të caktuara për anonimitetin të disa procedurave dhe sekreteve<br />
të disa të dhënave dhe informative, respektimin e integritetit personal të<br />
çdo individi, puna e të cilit përcjellet dhe vlerësohet. Marrëdhëniet korrekte<br />
midis të gjithë pjesëmarrësve në vlerësimin dhe mbrojtjen e të drejtave të<br />
njeriut dhe të drejtave të fëmijëve (nxënësve).<br />
4.2. Parimet metodologjike<br />
Duke u nisur nga karakteristikat thelbësore të cilat e shfaqin natyrën e fenomenit<br />
të cilësisë së arsimit, gjatë zbatimit pratik të sistemit për siguri dhe kontrollë<br />
të cilësisë në arsim në bazë të standardeve për cilësi, gjegjësisht duhet të<br />
kihen parasysh këto qëndrime (parime) të natyrës metodologjike:<br />
<br />
<br />
<br />
Paraqitja praktike e të gjitha llojeve të aktiviteteve (organizative, metodike,<br />
teknike) në procesin e sigurisë dhe kontrollit të cilësisë së arsimit duhet të<br />
realizohen me shkallë të lartë të profesionalizmit,që në kushtet tona paraqet<br />
edhe aftësim plotësues, themelor dhe profesional të nxënësve në vlerësim.<br />
Sigurimi dhe kontrolli i cilësisë së dëshiruar në arsim, detyrimisht supozon<br />
të ekzistojnë standarde qartë të vërtetuara dhe tregues për cilësinë si dhe<br />
kritere për vlerësimin e shkallës së aftësive të tyre. Kuptohet, edhe njëra<br />
edhe tjetra, duhet të dalin nga thelbi dhe ligjshmëritë e procesit edukativo<br />
- arsimor, konkretisht, të jenë në përputhje me teorinë në bazë të së cilës<br />
është ndërtuar koncepti për të. Kjo do të thotë se, ky sistem e lejon qasjen<br />
kritere në vlerësim, me çrast të arriturat e shkollave krahasohen me standardet<br />
(<strong>nacional</strong>e, vendore dhe shkollore), kurse jo me të arriturat e shkollave<br />
tjera.<br />
Cilësia e arsimit nuk mund të shprehet në mënyrë statistike, vetëm në bazë të<br />
matjeve dhe rezultateve të shfaqura numerike, por atij duhet t'i ofrohet si në<br />
bashkim dialektik nga komponenta cilësore dhe jocilësore. Në këtë kuptim,<br />
edhe kjo qasje në sigurin dhe kontrollin e cilësisë së arsimit i ka parasysh<br />
dy aspektet e saja: cilësor dhe jocilësor. Është çështje tjetër, që në moment<br />
të caktuar, do t’i jepet përparësi ( rëndësi më e madhe) - jocilësisë ose cilë-<br />
<strong>Programi</strong> për sigurimin<br />
dhe kontrollin e cilësisë<br />
në arsim<br />
353<br />
IV
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në republikën e Maqedonisë 2005 - 2015<br />
354<br />
<br />
<br />
<br />
sisë.Qasja jocilësore bazohet në matje, ështe më objektiv, tingëllon ftohtë<br />
dhe shërben për vlersim analitik, kurse qasja cilësore bazohet në vlerësim,<br />
është më pak objektiv, tingëllon ngrohtë dhe shërben për vlerësim të përgjithshëm.<br />
Kuptohet, që të dyja qasjet supozojne egzistim të kritereve dhe<br />
standardeve.<br />
Cilësia në arsim duhet të vlerësohet si tërësi, e jo vetëm disa elemente të saj<br />
të matshme. Cilësia, edhe sipas definicionit, është tërësi e përbërjes e cila<br />
e shpreh thelbin e saj dhe vetëm si e tillë mund të vlerësohet. Do të thotë,<br />
cilësisë së arsimit i duhet nji qasje holistike, e jo e pjesërishme.<br />
Për cilësinë e arsimit nuk mund të mendohet dhe gjykohet vetëm në bazë të<br />
disa rezultateve të vërtetuara konkrete, por para se gjithash dhe çdo herë<br />
në aspekt të proceseve dhe raporteve midis bashkëpjesmarrësve në procesin<br />
arsimor në të cilët edhe ai krijohet. Ky parim, veçanërisht duhet patur<br />
parasysh faktin se, në praktikën tonë arsimore dhe mjedisin më të gjërë,<br />
rëndësi shumë më e madhe ende u jepet rezultateve (në kuptim të vëllimit<br />
të njohurive të fituara dhe ngjashëm), se sa procesit në të cilin ato rezulate<br />
janë arritur.<br />
Cilësia e arsimit nuk mund të vlerësohet si përshkrim i gjendjes momentale,<br />
dhe ate më së paku për shkak të dy arsyeve:e para për arsye se në<br />
atë mënyrë lihet pasdore procesi i cili i paraprinë asaj gjendjeje dhe në të<br />
cilën ajo cilësi është arritur dhe e dyta, për shkak se efekte të caktuara të<br />
arsimit vijnë në shprehje shpesh në afat të shtyer dhe pas disa viteve prej<br />
apsolvimit të tyre.<br />
5. Standardet - bazë për sigurimin dhe kontrollin e cilësisë<br />
Cilësia në përgjithësi,si dhe cilësia në arsim definohen edhe si bashkangjitje<br />
kah standardet e përshkruara,si gjatë krijimit të tyre (sigurimit), ashtu edhe gjatë<br />
vlerësimit të të njëjtit. Sipas kësaj, standardet janë bazë për sigurimin dhe kontrollin<br />
e cilësisë së dëshiruar.<br />
Për sigurimin e kontrollit të cilësisë së arsimit, është e domosdoshme të<br />
ekzistojnë tre grupe të standardeve.<br />
<br />
<br />
Standarde për (para)kushtet - për hapësirën e nevojshme, pajisje, mjete<br />
mësimore, libra, kuadër përkatës dhe numër i mjaftueshëm mësimor, standarde<br />
për finansimin e shkollave etj. Këto janë standarde <strong>nacional</strong>e, me të<br />
cilat shteti në një mënyrë përcakton çka duhet të sigurohet që një institucion<br />
edukativo - arsimor të regjistrohet për kryerjen e veprimtarisë edukativo -<br />
arsimore.<br />
Standarde për procesin - Këtu numërohen standardet për kriterin në kuptimin<br />
më të gjërë të fjalës, ose për plan programet mësimore, me të cilat
zgjërohen qëllimet, përmbajtjet, standardet për planifikim si dhe organizim<br />
të punës edukativo - arsimore, për format dhe metodat e realizimit të mësimit<br />
si dhe mënyra e notimit të të arriturave, për organizimin e punës edukativo<br />
- arsimore (numri i nxënësve në klasë apo grup arsimor, numër të arsimtarëve,<br />
madhësia e shkollës, numri i përgjithshëm i ditëve të punës si dhe<br />
organizimi i tyre gjatë vitit - kalendarit të vitit shkollor etj.<br />
Standardet e të arriturave - paraqesin përshkrime të pranuara të niveleve<br />
të cilësisë dhe jo cilësisë të njohurive qe priten prej nxënësve të arrihen në<br />
fund të periudhës së caktuar të arsimimit. Programet arsimore përcaktojnë<br />
se çka duhet dhe të mund dijnë nxënësit, si rezultat i miratimit të përmbajtjeve<br />
që programi i parasheh, ndërsa standardet e të arriturave paraqesin<br />
konkretizim dhe diferencim të të arriturave nëpër nivelet e caktuara. Pikërisht<br />
ky konkretizim dhe diferencim mundëson nje pasqyrë objektive dhe të<br />
vlefshme të të arriturave të nxënësve, si dhe e lehtëson matjen dhe vlerësimin<br />
e tyre.<br />
Standardet do të përdoren si tregues për përcaktimin e të arriturave të<br />
nxënësve në kushte të caktuara dhe do të mund të përdoren nga subjekte te<br />
ndryshme të interesuara për gjendjet ne arsim.<br />
Ato para se gjithash do të përdoren gjatë matjeve sukcesive (testimeve),<br />
në fund të cikleve të caktuara arsimore, ku do të sigurohen tregues për arritjet<br />
e këtyre standardeve në nivel shtetëror. Përshkrimi i niveleve të të arriturave të<br />
dhëna në standarde, në lëndë të caktuara, do tu mundësojë arsimtarëve që t’i<br />
vlerësojnë të arriturat e nxënësve të tyre, me këtë edhe efektet e punës së tyre.<br />
Gjendjet në të arriturat e standardeve në nivel shtetëror, do tu mundësojnë faktorëve<br />
përgjegjës të marrin masa në bazë të treguesve emperik apo masa të cilat<br />
do të kushtëzojnë ndryshime pozitive në arritjen e standardeve. Për prindërit dhe<br />
opinionin më të gjërë standardet e arritjeve do të paraqesin mjet i cili do të ndihmojë<br />
që më mirë t’i kuptojnë dhe vlerësojnë të arriturat e shkollave në kushte te<br />
caktuara për punë, në lëndë të caktuara arsimore.<br />
<br />
<br />
Për aplikim të suksesshëm të standardeve është e nevojshme që:<br />
te gjitha standardet të shoqëruara me tregues qartë të definuara, me ndihmën<br />
e të cilave do të mund të caktohet shkalla e arritjes së standardeve:<br />
për standardet të ekzistojë pajtueshmëri e përgjithshme (konsenzus) nga<br />
ana e të gjithë faktorëve kompetent dhe faktorëve të tjerë të interesuar.<br />
Përpjekjet për ekzistimin e standardeve nuk do te thonë edhe përpjekje për<br />
standardizim në kuptim të unifikimit të vepritarisë arsimore. Standardet shfrytëzohen<br />
për organizim dhe për realizimin e punës edukativo arsimore, për vlërësim të<br />
kohpaskohshëm dhe sqarim të asaj që ndodh në periudhë të caktuar, si dhe të<br />
hetohet se vallë po përparojnë nxënësit në përputhje me standardet. Standardet<br />
<strong>Programi</strong> për sigurimin<br />
dhe kontrollin e cilësisë<br />
në arsim<br />
355<br />
IV
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në republikën e Maqedonisë 2005 - 2015<br />
356<br />
e kuptuara si standardizim apo unifikim, janë në kundërshtim me konceptin e<br />
cilësisë.<br />
Përpjekjet që cilësia të sigurohet përmes përmbajtjes në disa standarde, vlen<br />
vetëm me kusht nëse në vendosjen e standardeve janë kyqur, jo vetëm institucionet<br />
të cilat i përgatisin ato, por edhe shkollat (arsimtarët) si edhe shfrytëzuesit<br />
e shërbimeve arsimore, por edhe nëse standardet e tilla të miratuara vlerësohen<br />
si të përkohshme, të tilla të cilat gjithnjë kur të arrihen do të ngriten në nivel më<br />
të lartë.<br />
Për funksionimin e sistemit për sigurim dhe kontrollë të cilësisë në arsim, një<br />
prej kushteve kryesore është ridefinimi i funksioneve të institucioneve ekzistuese<br />
shtetërore (Byrosë për zhvillimin e arsimit si dhe Inspektoriatit arsimor shtetëror),<br />
si dhe krijimin e institucioneve të reja (Qendrës shtetërore për provim, Qendrës<br />
për arsim të mesëm profesional). Këto institucione duhet që ta vendosin sistemin,<br />
të ofrojnë përkrahje profesionale në aplikimin e tij, si dhe të përkujdesen që<br />
gjithnjë të përparojnë në përputhje me ndryshimet arsimore.<br />
6. Sigurimi dhe kontrolli i cilësisë<br />
6.1. Sigurimi i cilësisë<br />
Sigurimi i cilësisë në arsim në kuptim, më të gjërë, si në nivel të sistemit<br />
arsimor, poashtu edhe në nivel të institucioneve edukativo - arsimore, paraqet<br />
marrje të më shumë aktiviteteve të ndryshme nga ana e organeve dhe institucioneve<br />
kompetente, si dhe nga subjekte të interesuara për krijimin e kushteve<br />
për realizim te suksesshëm të punës së programuar edukativo - arsimore nëpër<br />
shkolla. Paraprakisht, në këtë rast mendohet në ekzistimin dhe realizimin e politikës<br />
zhvillimore për arsimin në përgjithësi, si dhe secilës shkollë në veçanti.<br />
Më saktësisht, nën sigurim të cilësisë në arsim nënkuptohet ekzistimi apo<br />
krijimi i të gjitha parakushteve të nevojshme (si faktorë hyrës) prej të cilave ai varet.<br />
Më saktësisht, ato janë një sërë aktivitetesh të lidhura ndërmjet tyre, të drejtuara<br />
nga njëra anë në planifikim, bashkërenditje, organizim të punës së shkollës<br />
në tërësi, në përputhje me standardet e caktuara dhe akteve të tjera normative të<br />
orientuara kah krijimi i kushteve për punë nëpër shkolla dhe nga ana tjetër aktivitetet<br />
konkrete për realizimin e suksesshëm të procesit të programuar edukativo<br />
- arsimor, për kënaqjen e nevojave si dhe pritjeve të shfrytëzuesve të shërbimeve<br />
të tyre, apo për arritjen e standardeve për cilësi në arsim.<br />
6.2. Kontrolli i cilësisë<br />
Me kontroll të cilësisë së arsimit nënkuptohet procesi i kontinuar dhe<br />
dinamik i realizimit të një sërë aktivitetesh për ndjekjen si dhe kontrollimin të
parametrave të shumtë (gjendjeve, zgjidhjeve, aktiviteteve - proceseve dhe arritjeve<br />
të rezultateve), të lidhura me funksionimin dhe arritjet në sistemin edukativo<br />
- arsimor apo në një nënsistem të saj, shkollë apo pjesë të saj etj.Ky është<br />
proces i grumbullimit të të dhënave për rrjedhën e procesit edukativo - arsimor,<br />
për kushtet në të cilat ai realizohet si dhe për rezultatet nga ai rregullim dhe përpunimin<br />
e tyre (analizimin, vlerësimin dhe interpretimin). Më saktë, bëhet fjalë<br />
për aktivitete të realizuara profesionale të përcjelljes, kontrollimit, vlerësimit të<br />
shkallës së arritjes së standardeve apo shkallës së kënaqjes së nevojave dhe<br />
pritjes së shfrytëzuesve të shërbimeve arsimore.<br />
Mes këtyre dy komponentave të sistemit (sigurim dhe përcaktim të cilësisë)<br />
si dhe ndërmjet nënkomponentave të sistemit, ekziston interaksion.<br />
Aktivitetet për sigurimin e cilësisë, kryesisht janë të orientuara kah faktorët<br />
hyrës (parakushteve, ndërsa aktivitetet e vlerësimit kah faktorët dalës(rezultatet),<br />
ndërsa të dy llojet e aktiviteteve vëmendje të njëjtë u kushtojne proceseve në të<br />
cilat krijohet cilësia.<br />
6.3. Lëmia dhe lënda (përmbajtja) e kontrollit (vlerësimit)<br />
Lëndë e vlerësimit nuk janë vetëm rezultatet e arritura por edhe kushtet (supozimet)<br />
për cilësi më të mirë, si dhe proceset në të cilat ai arrihet. Më saktë ato<br />
janë lëmitë e punës së enteve edukativo - arsimore, në të cilat ajo i kënaq nevojat<br />
dhe pritjet e nxënësve, prindërve, rrethit dhe të punësëuarve në shkollë. Këto<br />
janë lëmitë dhe nënlëmitë në vijim:<br />
Lëmia Nënlëmia<br />
1. Kurikulumi -<br />
plani dhe programi për punën<br />
edukativo - arsimmore<br />
2. Rezultatet -<br />
arritja e qëllimit të kurikulumit<br />
3. Procesi mësimor -<br />
Mësimi dhe të mësuarit/nxënia<br />
Realizimi i programit<br />
Mundësitë për zgjedhje dhe fakultativë<br />
Aktivitetet jashta mësimit<br />
Përmbajtje nga interesi lokal<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Të arriturat në përvetësimin e njohurive, dhe shkathtësive<br />
Formimi i vlerave (qëndrimet)<br />
Suksesi i disa grupeve (gjinia, gjuha mësimore,<br />
profesioni, cikli arsimor)<br />
Suksesi i përgjithshëm i nxënësve në shkollë<br />
Trendet e të arriturave<br />
Planifikimi dhe përgatitja e mësimit<br />
Oraganizimi dhe realizimi i mësimit<br />
Aftësitë në mësim i mundësive të nxënësve<br />
(individualizimi)<br />
Koha dedikuar për mësim dhe nxënie<br />
Notimi si pjesë integrale e mësimit<br />
Informimi për përparimin e nxënësve<br />
<strong>Programi</strong> për sigurimin<br />
dhe kontrollin e cilësisë<br />
në arsim<br />
357<br />
IV
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në republikën e Maqedonisë 2005 - 2015<br />
358<br />
4. Përkrahje dhe<br />
ndihmë nxënësve<br />
Kujdesi i përgjithshëm për nxënësit<br />
Mjedisi për të mësuar<br />
Kushtet për mirëqenie, shëndet dhe siguri<br />
Klima për mësim<br />
Ndihmë për zgjedhjen e programit dhe profesionit<br />
5. Resurset Objekte shkollore - kapacitetet hapsinore<br />
Pajisje, mjete mësimore dhe ndihmëse<br />
Sigurimi i kuadrit mësimor dhe të tjerëve<br />
Përcjellja e punës dhe zhvillimi i kuadrove<br />
Inkuadrimi i kuadrove në punën e shkollës,aktivitete jashta<br />
mësimit<br />
6. Etosi - klima Marrëdhëniet në shkollë<br />
Barazi dhe drejtësi<br />
Informimi<br />
Kyçja e prindërve në sistemin edukativo - arsimor<br />
dhe mundësitë për ndikim<br />
7. Udhëheqje dhe administrim Zhvillimi profesional i drejtorëve<br />
Udhëheqja<br />
Administrim<br />
Sjellja (procedimi) me resurset<br />
Përkujdesi ndaj procesit mësimor<br />
Bashkëpunim me mjedisin<br />
Në secilën prej lëmive të përmendura janë përfshirë edhe një numër i caktuar<br />
i nënlëmive. Përmbajtja konkrete e tyre përcaktohet me standardet. Përveç kësaj,<br />
për secilën lëmi dhe nënlëmi, të cilat janë lëndë e vlerësimit me metodologjinë e<br />
vlerësimit të cilësisë, përcaktohen edhe një numër i treguesve, të cilat theksojnë<br />
karakteristikat e caktuara të arsimit cilësor.<br />
6.4 Llojet e vlerësimit të cilësisë<br />
Për përcaktimin apo vlerësimin e cilësisë së arsimit, sipas kësaj qasjeje,<br />
përdoren tre mënyra metodologjike, apo tre lloje të vlerësimit. Ato janë: vetëvlerësimi<br />
ose vlerësimi i brendshëm, vlerësimi i jashtëm, vlrësimet eksterne si dhe<br />
provimet.<br />
A. Vetëvlerësimi<br />
Hapi i parë në procesin e vlerësimit të cilësisë së arsimit në instutucionet<br />
edukativo - arsimore, fillon me vetëvlerësimin. Kjo është një lloj i vetënjohurisë<br />
i cili nënkupton edhe raportin vetëkritik për vehten, kah puna personale, sepse<br />
çdo njohuri për vehten do të thotë edhe krahasimin e vetëvehtes me ndonjë normë<br />
shoqërore (standard), si dhe dhënien e notës për vehten. Por vënia e notës<br />
për vehten nuk është e mjaftueshme. Ajo ka karakter diagnostik, sepse paraqet<br />
përcaktim të gjendjes apo vlerësim të shkallës së arritjes së qëllimeve të institu-
cionit, në krahasim me standardet dhe kriteret. Vetëvlerësimi gjithashtu paraqet<br />
edhe një përcaktim të raportit të gjendjes së përcaktuar. Një është të konstatohet<br />
çka kemi arritur, ndërsa krejt tjetër është sa jemi të kënaqur me të arriturat, si ajo<br />
pranohet dhe përjetohet, sa është e rëndësishme në krahasim me qëllimet.<br />
Vetëvlerësimi është proces i përhershëm në të cilin të punësuarit në shkollë<br />
dhe nxënësit vetë vlerësojnë se sa janë të suksesshëm në raport me realizimin e<br />
të arriturave të tyre në bazë të standardeve. Me këtë rast, atë e tregojnë raportin<br />
e tyre në raport me atë që e kanë arritur, por jo vetëm në raport me kërkesat e<br />
standardeve, por edhe në raport me atë çka institucioni ka planifikuar të arrijë<br />
apo me vizionin e misionit të institucionit.<br />
Pse vetëvlerësim<br />
Vetëvlerësimi është qasje e re në procesin e sigurimit dhe vlerësimit të cilësisë<br />
së arsimit e cila gjatë dhjetë viteve të fundit më shpesh po aplikohet në<br />
më shumë vende të evropës dhe të botës. Ajo është pjesë përbërëse e të gjitha<br />
aktiviteteve të vlerësimit të cilësisë së arsimit në një institucion edukativo - arsimor<br />
apo të sistemit arsimor në një vend. Miratimi dhe praktikimi i saj është<br />
pasojë e decentralizimit dhe demokratizimit apo e autonomisë së rritur në lëmin<br />
e qeverisjes me arsimin me atë edhe të përgjegjësisë së rritur të bartësve të saj.<br />
Përveç kësaj është vërtetuar se vetëvlerësimi i nxit dhe i motivon subjektet për<br />
punë më të mirë dhe për ndryshimin për cilësi më të mirë. Si veprim vetëvlerësimi<br />
është shum i rëndësishëm edhe për atë se:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Arsimtarët dhe të punësuarit e tjerë në institucionet edukativo - arsimore,<br />
gjithashtu edhe fëmijët dhe prindërit e tyre, më së miri janë të njoftuar me<br />
punën si dhe me kushtet e punës në të, si dhe me rezultatet e arritura.<br />
Pjesëmarrës në vetëvlerësim janë të njëjtit njerëz, të cilët pas vlerësimit<br />
duhet të realizojnë aktivitete korigjuese, apo të tjera aktivitete, të cilat do të<br />
shpiejnë kah ruajtja apo përmirësimi i cilësisë.<br />
Vetëvlerësimi dhe vetëpërcaktimi për qëllime dhe aktivitete të ardhshme e<br />
përforcon ndjenjën e përkatësisë kah procesi i vlerësimit dhe besimit se kjo<br />
kontribuon për përmirësimin e cilësisë si dhe e rrit përgjegjësinë për mosuksesin<br />
eventual.<br />
Njohuritë e vetëvlerësimit janë bazë dhe faktorë kyç për vlerësimin kolegjial<br />
dhe të jashtëm.<br />
Më në fund, duhet të thuhet edhe kjo se vetëvlerësimi, sipas rregullave,<br />
është në kohë të duhur edhe me shumë elemente të vlersimit formativ (që nuk<br />
është rast edhe me vlerësimin e jashtëm). Ajo është bazë solide për vlerësim të<br />
jashtëm më themelor dhe më objektiv. Nuk ka kontrollë të suksesshëm (vlerësim)<br />
pa vetëkontrollë (vetëvlerësim). Më e rëndësishme është ajo se, tek nxënësit,në<br />
<strong>Programi</strong> për sigurimin<br />
dhe kontrollin e cilësisë<br />
në arsim<br />
359<br />
IV
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në republikën e Maqedonisë 2005 - 2015<br />
360<br />
vetëvlerësimin është prezente ndjenja se ato e kanë kontrollin në duart e tyre, se<br />
ato me sjelljen e tyre - se prej tyre varet sa dhe çka do të arrijnë, kështu që e tërë<br />
kjo e nxit dhe e përforcon motivin e tyre të brendshëm për punë.<br />
Qëllimet dhe dedikimi i vetëvlerësimit<br />
Qëllim i përgjithshëm i vetëvlerësimit është përmirësimi i përhershëm i cilësisë<br />
së punës te çdo individ, ashtu edhe të instutucionit edukativo - arsimor në<br />
tërësi. Më saktësisht thënë, qëllimi i tij është që t’i inkurajojë dhe tu ndihmojë<br />
të gjithëve në shkollë të debatojnë, të mendojnë për atë se secili prej tyre bart<br />
një pjesë të përgjegjësisë për cilësinë si dhe për përmrësimin hyrës të të njëjtit.<br />
Me këtë, ata gjithnjë duhet ta kenë parasysh ate se vlerë qëndrore bartëse me të<br />
cilën janë të lidhura të gjitha qëllimet dhe vendimet strategjike nëpër institucionet<br />
edukativo - arsimore apo veprimi i tyre praktik është shkalla e kënaqjes së<br />
shfrytëzuesve të shërbimeve të tyre.<br />
Efektiviteti i përcjelljes së brendshme personale si dhe i vetëvlerësimit varet<br />
nga zhvillimi i kulturës shkollore. Por, njëkohësisht edhe vetëvlerësimi kontribuon<br />
për njohjen (zhvillimin) e kulturës dhe klimës, por edhe të etikës së vlerësimit<br />
personal të të gjitha në institucionin edukativo - arsimor, përmes respektimit të<br />
rregullave të përcaktuara dhe të pranuara të sjelljes.<br />
Aplikimi praktik i kësaj qasjeje, supozon edhe aftësim të ekipit që e planifikon<br />
dhe e realizon vetëvlerësim. Por edhe aftësim të të punësuarve në institucionet<br />
edukativo - arsimore, për realizim të pavarur të të gjitha etapave nga cikli<br />
i realizimit cilësor të punës edukativo - arsimore, e para së gjithash për përcjelljen<br />
dhe vlerësimin e procesit dhe rezultateve, apo për përcaktimin e shkallës së<br />
përmbushjes së nevojave dhe pritjeve të shfrytëzuesve (shkallës së arritjeve të<br />
qëllimeve në shkollë).<br />
Çka përfshin - çka përmban vetëvlerësimi<br />
Kornizë e përgjithshme dhe gjithpërfshirësë e lëndës së vlerësimit të cilësisë<br />
së arsimit është dhënë në kapitullin: Lënda e vlerësimit (fq.15). Me këtë rast, kjo<br />
është edhe kornizë e përgjithshme për përmbajtjen e vetëvlerësimit në institucionin<br />
edukativo - arsimor.Por, menjeherë duhet të themi se lloj i tillë vlerësimi<br />
gjithpërfshirës të punës dhe të të arriturave të një institucioni bëhet shumë rrallë<br />
(në mënyrë ciklike, në çdo tre apo pesë vjet)<br />
Sipas kësaj një vetëvlersim konkret mund të përfshijë vetëm pjesë e tërë asaj<br />
që në parim është lëndë e saj, apo vetëm një apo më shumë lëmi dhe vetëm disa<br />
aspekte të tëra. Çka prej gjithë kësaj me të vërtetë do të përfshijë vetëvlerësimi,<br />
do të varet prej disa gjërave para se gjithash prej qëllimeve dhe dedikimit të të<br />
njëjtës.
P.sh., nëse njohuritë e vetëvlerësimit duhet të shërbejnë për përpilimin e<br />
programit disavjeçar zhvillimor për punën e institucionit edukativo - arsimor,<br />
atëherë është e qartë se përmbajtjet e tij do të jenë të gjitha lëmitë e punës dhe<br />
jetës së saj. Mirëpo, para përdorimit të tyre, për planifikim më afatgjatë zhvillimor,<br />
në parim, njohuritë e vetëvlerësimit duhet të harmonizohen me njohuritë e<br />
vlerësimit të jashtëm. Zakonisht është që kjo të bëhet në çdo 3 - 5 vjet. Kjo është<br />
periudhë e cila përputhet edhe me ciklin në të cilin kryhet vlerësim i tërësishëm i<br />
jashtëm i secilës shkollë nga ana e institucionit kompetent, edhe pse përputhja<br />
e tyre nuk është e domosdoshme.<br />
Por, vetëvlerësimi mund t’i përketë edhe vetëm një lëmie apo pjesës së një<br />
lëmie të caktuar(p.sh. mund të bëhet vlerësimi vetëm i qeverisjes apo drejtimit<br />
të institucionit, vetëm i të arriturave të nxënësve, aftësimit profesional të arsimtarëve,<br />
i bashkëpunimit me prindërit dhe bashkësinë lokale si dhe të aktiviteteve<br />
të lira të nxënësve etj). Jo rrallë ndodh p.sh. që lëndë e vetëvlerësimit të jetë një<br />
problem aktual (p.sh. kultura shkollore dhe klima, kushtet materialo - teknike<br />
dhe organizative për punë), realizimi i ndonjë projekti etj.<br />
Sipas kësaj, çka do të jetë lëndë e vetëvlerësimit në një institucion edukativo<br />
- arsimor, vendosë udhëheqësia e saj, në konsultim me të gjithë subjektet<br />
tjera të interesuara, kështu në këtë rast për këtë formohet ekip i posaçëm. Kjo<br />
qasje është e mundshme për faktin se fillimi i vetëvlerësimit dhe dinamika e tij<br />
nuk është e lidhur me termine të caktuara të vitit shkollor. Element përbërës i<br />
vetëvlerësimit (vlerësimit) intern, mund të jetë edhe i ashtëquajturi vlerësim kolegjial.<br />
Me të vërtetë, ky veprim nuk është i domosdoshëm por është shumë i<br />
vlefshëm dhe i dëshiruar. Për këtë vendos ekipi i cili e udhëheq projektin shkollor<br />
për vlerësim, në konsultim me drejtorin dhe arsimtarët. Vlerësimin kolegial mund<br />
ta bëjnë persona të profilit të njëjtë (disiplina) apo kolegë të profileve të tjera të<br />
cilët janë të aftësuar për vlerësimin e disa aspekteve specifike të cilësisë (p.sh.<br />
të udhëheqjes - menaxhmentit, planifikimin e mësimit, vlerësimin e të arriturave<br />
të nxënësve, individualizimin e mësimit, përpunimin dhe përdorimin e teksteve<br />
të njohurive etj.), ato mund të jenë të brendshëm (prej shkollës së njëjtë), apo të<br />
jashtëm - prej shkollave tjera për të cilën do të përcaktohet arsimtari përkatës,<br />
apo drejtori nëse bëhet fjalë për vlerësimin e punës së tij nga ana e drejtorit tjetër.<br />
Vlerësimi kolegijal mund të bazohet në njohuri prej vetvlerësimit si dhe njohuri<br />
nga hetimi i drejtpërdrejt i hospitimeve në mësim (punës së kolegut) apo përmes<br />
shikimit të dokumentacionit (planifikimeve, përgatitjes së teksteve, dosjeve etj).<br />
Në thelb, vlerësimi kolegijal shndërrohet në punë mentorësh, apo më mirë,<br />
në punë këshilldhënëse - instruktuese dhe punë superviziore. Për këtë shkak,<br />
gjatë angazhimit të personave për kryerjen e vlersimit kolegjial, duhet patur parasysh<br />
edhe aftësimi i tyre për këtë rol.<br />
<strong>Programi</strong> për sigurimin<br />
dhe kontrollin e cilësisë<br />
në arsim<br />
361<br />
IV
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në republikën e Maqedonisë 2005 - 2015<br />
362<br />
Dedikimi i njohurive nga vetëvlerësimi<br />
Njohuritë e fituara nga vetëvlerësimi, institucioni edukativo - arsimor mund<br />
t’i shfrytëzoj për dedikime të ndryshme. Para se gjithash, në bazë të këtyre njohurive,<br />
ajo i planifikon aktivitetet e saj në drejtim të ruajtjes së anëve pozitive (të<br />
mira) por edhe të eliminimit të anëve negative. Të gjitha këto dhe aktivitete të<br />
tjera të cilat i planifikon institucioni edukativo - arsimor, duhet të kontribuojnë<br />
për përmirësimin e mëtutjeshëm të cilësisë së arsimit si dhe të kushteve tjera,<br />
të cilat ua ofron shfrytëzuesve të saj. Njohuritë e vetëvlerësimit janë edhe bazë<br />
fillestare për vlerësimin e jashtëm nga ana e institucioneve kompetente.<br />
B. Vlerësimet eksterne dhe provimet<br />
Vlerësimet eksterne dhe provimet kryhen në periudhë të caktuar edhe atë<br />
kah fundi i cikleve të caktuara arsimore. Karakteristikë themelore e tyre është se<br />
në tërësi janë të standardizuara dhe kryhen në bazë të procedurave të formalizuara<br />
si dhe në bazë të standardeve dhe të arriturave të përcaktura më parë. Këto<br />
vlerësime dhe provime, i planifikojnë dhe i kryejnë institucione të specializuara<br />
(qendra të provimeve), ndërsa koncipiimi i përmbajtjes dhe mënyra e vlerësimit<br />
janë nën kompetencë të këshillave profesionale dhe komisioneve (këshilli<br />
shtetëror i maturës dhe komisionet shtetërore të lëndëve). Vlerësimet eksterne<br />
dhe provimet nuk e vënë në pikpyetje funksionin dhe nevojën për vlerësim shkollor.<br />
Vlerësimi i të arriturave të nxënësve nga ana e arsimtarëve, e posaçërisht<br />
vlerësimi formativ edhe me futjen e këtyre vlerësimeve të jashtme, edhe më tutje<br />
do ta ketë funksionin që gjatë procesit arsimor të sigurojë informata kthyese për<br />
cilësinë e të arriturave të nxënësve si dhe për cilësinë e mësimit. Analiza e rezultateve<br />
nga vlerësimi ekstern dhe provimet në nivel të shkollës, duhet të jetë pjesë<br />
përbërëse e procesit të (vet)vlerësimit në shkollë si dhe një prej indikatorëve për<br />
cilësinë e procesit arsimor.<br />
Vendosja e vlerësimeve eksterne dhe provimeve në Maqedoni, do të mundësojë<br />
që shteti, por edhe zyrtarët vendor arsimor si dhe shkollat, të kenë informata<br />
objektive dhe të vlefshme për të arriturat e nxënësve si dhe për faktorët arsimor<br />
të cilët kanë ndikuar në të arriturat, por edhe që të përcjellen trendet në arritjen e<br />
standardeve. Këto informata duhet t’u nevoiten subjekteve përgjegjëse në nivel<br />
shtetëror dhe vendor, për sjelljen e vendimeve në politikën arsimore të bazuara<br />
në gjendjen e vërtetë dhe nevojat në praktikën arsimore si dhe për shpërndarjen<br />
efikase të resurseve.<br />
Por, që të mund sistemi i kontrollit të cilësisë t’i sigurojë informatat e nevojshme<br />
për bartësit e vendimeve në arsim, provimet dhe vlerësimet të cilat janë<br />
pjesë e sistemit, duhet të karakterizohen me karakteristika siç janë:<br />
<br />
<br />
Të jenë adekuate me qëllimin e matjes.<br />
Të sigurojnë barazi.
Të jenë të integruara në sistem.<br />
Të jenë të pranuara nga opinioni.<br />
Të jenë adekuate me resurset njerëzore dhe materialet në vend.<br />
Të jenë transparente, kështu që procedurat e realizimit dhe vlerësimit tu<br />
jenë të njohura të gjitha subjekteve të interesuara.<br />
Mënyra e shfrytëzimit të rezultateve të jetë e rregulluar me ligj.<br />
Të sigurojnë përmirësim të cilësisë së procesit edukativo - arsimor.<br />
Llojet e provimeve dhe vlerësimeve eksterne të cilat propozohen, dalin nga<br />
ndryshimet e implementuara dhe të planifikuara në procesin arsimor, prej nevojës<br />
për sigurimin e cilësisë në arsim, resurseve financiare dhe njerzore si dhe<br />
niveleve bashkëkohore konceptuale metodologjike në këtë sferë të botës.<br />
Standardet e arritjeve janë komponentë qëndrore e këtij sistemi. Standardet<br />
janë kusht themelor që të mund të bëhet vlerësimi të arriturave të nxënësve, që<br />
është një prej indikatorëve edhe për vlerësimin e cilësisë së arsimit. Prej kësaj<br />
del se, detyrë prioritare për aplikimin e sistemit të sigurimit dhe vlerësimit të cilësisë<br />
do të ishte përgatitja e standardeve e të arriturave.<br />
Komponentat tjera të sistemit janë edhe provimet dhe vlerësimet eksterne<br />
me të cilat do të bëhet përcjellje sistematike dhe informim për arritjen e standardeve.<br />
Në përcaktimin e llojit të provimeve dhe vlerësimeve që propozojnë të<br />
jenë pjesë e sistemit, kusht themelor janë qëllimi për shkak se ato organizohen,<br />
si dhe efikasiteti dhe efektiviteti të cilën ato e sigurojnë në ndjekjen dhe informimin<br />
për arritjen e qëllimeve. Këtu propozojmë që provimet e ardhshme dhe vlerësimet<br />
eksterne të jenë pjesë e sistemit tonë arsimor.<br />
<br />
<br />
<br />
Vlerësime <strong>nacional</strong>e në fund të fazave zhvillimore - pedagogjike në arsimimin<br />
fillor të domosdoshëm .<br />
Provime eksterne dhe shkollore në fund të arsimimit të mesëm katërvjeçar.<br />
Provime shkollore në fund të arsimit të mesëm trevjeçar.<br />
Vlerësimet <strong>nacional</strong>e janë model i kontrollit ekstern të të arriturave të nxënësve<br />
të cilat sigurojnë tregues për të arriturat e nxënësve si dhe për arritjen e<br />
standardeve si indikatorë për cilësinë e arsimit. Kjo do të thotë se vlerësimi është<br />
i orientuar kah shfrytëzimi i informative për vlerësim për përqindjen e cilësisë arsimore<br />
dhe implementimin e masave për përmirësimin e cilësisë, e jo kah vlerësimi<br />
i të arriturave të nxënësve si individ. Për këtë arsye. këto vlerësime thjeshtë kryhen<br />
në shembull reprezentativ që mundëson arritjen e informative të besueshme<br />
për përmbylljen në nivel shtetëror dhe në nivel të nëngrupeve të caktuar, kështu<br />
që njëkohësisht tregohet racional në aspekt kadrovik dhe financiar 2 .<br />
2 Provimet nga lënda e njejtë mësimore përsëriten pas disa viteve<br />
<strong>Programi</strong> për sigurimin<br />
dhe kontrollin e cilësisë<br />
në arsim<br />
363<br />
IV
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në republikën e Maqedonisë 2005 - 2015<br />
364<br />
Pjesë përbërëse e këtyre vlerësimeve është edhe grumbullimi i informatave<br />
për faktorët të cilët ndikojnë në arritjet që mundëson analizë të thellë të gjendjeve<br />
në pjesën e sistemit arsimor, cilësia e të cilit kontrollohet 3 . Karakteristikë shumë<br />
e rëndësishme e këtij lloi të vlerësimit është se mundëson ndjekje të trendeve të<br />
krahasimit të të arriturave të periudhave të ndryshme kohore, të cilat pasojnë në<br />
raport me arritjen e standardeve. Të gjitha këto karakteristika mundësojnë që në<br />
një mënyrë racionale dhe efektive të bëhet kontrolli i cilësisë, të ndiqen ndryshimet<br />
si dhe të kihen parasyshë beneficionet nga shpërndarja efikase e resurseve<br />
dhe implementimin e risive për përmirësimin e cilësisë. Ky lloj i vlerësimit ekstern<br />
është posaçërisht i qëlluar për kontrollin e cilësisë së arsimit të domosdoshëm,<br />
ku nuk ka nevojë për provime të cilat mundësojnë seleksionimin e nxënësve.<br />
Andaj,këtu propozohet që në vendin tonë të kryhen vlerësime <strong>nacional</strong>e në shkollimin<br />
fillor në fund të tërësive zhvillimore pedagogjike, me ç’rast gradualisht do<br />
të kyqen të gjitha lëndët arsimore.<br />
Lloj tjetër i kontrollit ekstern janë edhe provimet të cilat organizohen për<br />
shkak të sertifikimit dhe seleksionimit të nxënësve për shkallët më të larta të arsimit.<br />
Provimet të cilat realizohen në fund të nënsistemeve të caktuara (arsimi fillor<br />
dhe i mesëm), në shkallë më të lartë mundësojnë sertifikim të të arriturave të<br />
çdo nxënësi individualisht, apo shërbejnë për seleksionim objektiv të nxënësve<br />
të cilët dëshirojnë ta vazhdojnë shkollimin në shkallën e ardhshme të sistemit.<br />
Edhe pse ky model i vlerësimit është i orientuar më shumë kah vlerësimi i të<br />
arriturave individuale, analiza e të dhënave të provimeve mund të shërbejë për<br />
vlerësimin e cilësisë së arsimit. Posaçërisht, të vlefshme do të jenë rezultatet e<br />
fituara nga provimet të cilat notohen në mënyrë eksterne dhe janë të obligueshme<br />
për të gjithë nxënësit, si dhe prej rezultateve të fituara nga provimet të cilat do<br />
t’i zgjedh pjesa më e madhe e popullatës. Këso provimesh do të realizoheshin<br />
në fund të arsimit të mesëm, ndërsa përgjegjësia për organizimin, realizimin dhe<br />
vlerësimin do të ishte në shkallë më të lartë, në kompetencë të shtetit apo të<br />
institucionit të specializuar i cili do të formohej për këtë qëllim 4 . Këso provimesh<br />
mund të realizohen për një numër të caktuar të lëndëve dhe në fund të arsimit fillor,<br />
poqese shteti ka nevojë për mekanizma të seleksionimit të kandidatëve për<br />
regjistrim në arsimin e mesëm.<br />
3 Të arriturat e nxënësve maten me ndihmën e test serive kurse të dhënat për faktorët që<br />
ndikojnë në të arriturat maten me pyetësorë<br />
Llojet e provimeve dhe mënyra e dhënies së tyre në fund të vitit të katërt shkollor janë të<br />
projektuara në Koncepcionin për maturë dhe për provim përfundimtar që e pëgatiti Këshilli<br />
për maturë shtetërore
Dedikimi i njohurive prej vlerësimeve dhe provimeve eksterne<br />
Njohuritë e fituara do të kenë qasje, si dhe do të jenë të dobishme, për<br />
shfrytëzues të ndryshëm. Institucionet të cilat në mënyrë të drejtpërderejtë apo<br />
indirekte janë kreatorë të politikës arsimore (MASH, Byroja për zhvillimin e arsimit<br />
dhe universitetet), njohuritë prej vlerësimeve eksterne dhe provimeve do të<br />
mund t’i shfrytëzojnë për vlerësimin e gjendjeve në sistem dhe për planifikimin<br />
e zhvillimit të ardhshëm. Rezultatet e provimeve eksterne do të shërbejnë si mekanizma<br />
selektiv për hyrjen në arsimin e lartë dhe do të sigurojnë shpërndarje<br />
adekuate të vendeve të lira nëpër fakultete.<br />
Institucionet edukativo - arsimore që do të thotë: drejtorët, punëtorët profesional<br />
dhe arsimtarët do të mund të fitojnë njohuri për të arriturat në nivel<br />
shtetëror, për praktika të cilat janë të lidhura me arritje më të larta të nxënësve,<br />
të cilat do tu ndihmojnë që ta vlerësojnë dhe përkryejnë punën e tyre. Analiza e<br />
rezultateve prej vlerësimeve eksterne dhe provimeve sipas metodologjisë së përgatitur<br />
më parë, duhet të jetë pjesë përbërëse e procesit të vetëvlerësimit nëpër<br />
shkolla si dhe një prej indikatorëve themelor në bazë të të cilave do të përgatiten<br />
planet zhvillimore shkollore. Definimi më i qartë i standardeve për arritje dhe<br />
njohuritë për arritjen e tyre, do t’u ndihmojnë shkollave që standardet e tyre t’i<br />
barazojnë me ato shtetërore.<br />
Treguesit më të rëndësishëm duhet të publikohen në atë mënyrë që të jenë<br />
më të kapshme për një numër më të madh të të interesuarve (prindërit, partnerët<br />
social) të cilët nuk janë në mënyrë profesionale të lidhur me arsimin. Ata do të<br />
fitojnë njohuri relevante për të arriturat e nxënësve në nivel shtetëror, ndërsa prej<br />
provimeve eksterne edhe për të arriturat e çdo shkolle në veçanti. Këto informata<br />
duhet tu shërbejnë për krijimin e vlerësimeve të kualifikuara për sistemin tonë<br />
arsimor dhe t’u shërbejnë që të ndikojnë dhe kontribuojnë në krijimin e politikës<br />
arsimore.<br />
C. Vlerësimi i jashtëm<br />
Ky është vlerësim i cili kryhet si kontrollë i rregullt në periudha të caktuara<br />
të përsëritshme, si dhe me kërkesë të institucioneve arsimore apo në bazë të<br />
vlerësimeve apo kërkesës së organeve kompetente. Vlerësimin e jashtëm të cilësisë<br />
së arsimit nëpër institucionet edukativo - arsimore e bën inspetoriati arsimor<br />
shtetëror. Inspektoriati është institucion qëndror arsimor i detyruar për kontrollë<br />
të vazhdueshëm dhe sistematik të cilësisë në sistemin arsimor.<br />
Inspektoriati arsimor shtetëror, përmes inspekorëve, do të bëjë mbikëqyrje/<br />
kontrollë për të shqyrtuar arritjen e standardeve arsimore, sigurimin e cilësisë<br />
në arsim përmes evaluimit të punës së institucioneve edukativo arsimore edhe<br />
ate në arsimin parashkollor, fillor, të mesëm, arsimin pas të mesëm dhe njëko-<br />
<strong>Programi</strong> për sigurimin<br />
dhe kontrollin e cilësisë<br />
në arsim<br />
365<br />
IV
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në republikën e Maqedonisë 2005 - 2015<br />
366<br />
hësisht do ta mbikëqyrë dhe kontrollon realizimin e ligjeve në sferën e të gjitha<br />
shkallëve të arsimit.<br />
Në kryerjen e funksjoneve të saja kontrolluese, Inspektorijati arsimor<br />
shtetëror, në mënyrë të drejtpërdrejt, bashkpunojnë me Byronë për zhvillimin e<br />
arsimit (BZHA), e posaçërisht në kontrollin e cilësisë e realizimit të Kurikulumit<br />
<strong>nacional</strong> nëpër institucionet edukativo - arsimore në R e Maqedonisë.<br />
Vlerësimi i jashtëm i kryen të dy funksionet e vlerësimit, ate zhvillimor - do<br />
të thot avansimin e punës dhe cilësisë, dhe ate kontrolluese- kontroll se si po<br />
realizohen standardet dhe për eliminimin e gabimeve. Më saktë, behet fjalë për<br />
dy lloje të notimit dhe vlerësimit: formativ dhe përmbledhës. Por, parashtrohet<br />
vetëm pyetja se si ato të harmonizohen gjatë realizimit të tyre praktik apo cilës<br />
prej këtyre dy funksioneve do t’i jepet përparësi në rrethana konkrete. Varësisht<br />
prej kësa,j do të dominojnë të dhënat e forta (kuantitative) apo të butat (kualitativet)<br />
apo a do t’i jepet përparësi objektivitetit apo vlefshmërisë, apo do të përpiqet<br />
për arritjen e barazpeshës mes tyre.<br />
Funksioni kontrollues është i lidhur me vlerësimin përmbledhës.<br />
Kjo duhet të realizohet në bazë, sipas nevojës, apo me kërkesë të dikujt apo<br />
si e domosdoshme. Kjo don të thotë se ajo do të ketë më pak rol preventiv për<br />
shkaqe se kontrollë mund të kryhet mbi realizimin e akteve normativo - juridike<br />
dhe akteve të tjera, mbi diçka që është normuar në mënyrë të rreptë. Kontrolli nuk<br />
shpie kah zhvillimi por kah qëndrueshmëria e gjendjes së caktuar.<br />
Funksioni këshilldhënës është i lidhur me vlerësimine brendshëm formativ<br />
dhe ate të jashtëm dhe për këtë arsye, në thelb, duhet të jetë punë e lartëprofesinale<br />
supervizive.<br />
Realizuesi i vlerësimit të jashtëm (Inspektoriati), punën e tij (këshilldhënëse<br />
dhe kontrolluese), duhet në tërësi ta harmonizojë me standardet arsimore dhe<br />
të njetën ta standardizojë. Përveç kësaj, ky shërbim duhet të ketë autonomi të<br />
caktuar gjatë kryerjes së funksioneve të tij. Dhënia përparësi funksioneve këshilldhënëse<br />
dhe autonomia e rritur e kontrollit, në mënyrë të konsiderushme e rrit<br />
bashkëpërgjegjësinë e këtij shërbimi për cilësinë e punës së institucioneve edukativo<br />
arsimore. Nga ana tjetër, edhe puna e kontrollorëve në mënyrë të caktuar<br />
vlerësohet jo vetëm nga Ministria e Arsimit dhe Shkencës, por edhe prej atyre<br />
punën e të cilëve ata e vlerësojnë (institucionet edukativo - arsimore).<br />
Qëllim i vlerësimit të jashtëm është që të thellohen, objektivizohen dhe verifikohen<br />
rezultatet e vetëvlerësimit apo të vendoset dialog me të punësuarit në<br />
institucionet edukativo - arsimore, që të formohen parashikime personale për<br />
anët pozitive por edhe për problemet dhe dobësitë eventuale në të gjitha lëmitë e<br />
vlerësimit. Po ashtu, propozohen masa dhe aktivitete për përmirësimin e cilësisë<br />
nëpër institucionet edukativo - arsimore. Vlerësimi i jashtëm ndihmon që vetëvlerësimi<br />
të jetë i ndershëm, objektiv dhe kritik, ndërsa nga ana tjetër edhe i afirmon<br />
anët pozitive të punës në të cilën vlerësimi i brendshëm nuk mban llogari të
mjaftueshme gjithmonë. Sipas kësaj, vlerësimi i jashtëm dhe vetëvlerësimi janë<br />
komplementar e jo në kundërshtim mes veti. Kur praktikohen të dyja procedurat,<br />
arrihet deri te vlerësimi më i tërësishëm dhe më adekuat i punës së institucioneve<br />
edukativo - arsimore, me ç’rast forcohet edhe vetëbesimi tek të punësuarit në<br />
to. Për çdo rast, është e njohur se vlerësimi i jashtëm siguron kredibilitet më të<br />
mirë të institucionit arsimor para opinionit më të gjërë.<br />
Me rëndësi është që të kihet parasysh edhe fakti se elemente të vetëvlerësimit<br />
,ka edhe në vlerësimin kolegial dhe atë të jashtëm, sepse edhe në njërën dhe<br />
tjetrën ai, puna e të cilit vlerësohet, ka mundësi t’i nxjerr në pah, të diskutojë,<br />
bisedojë për vlerësimin e kolegut apo të vlerësuesit të jashtëm dhe të njëjtën ta<br />
pranojë apo ta refuzojë ose të përcaktojnë vlerësim të përbashkët.<br />
7. Raporte nga vlerësimi, notimi dhe provimet eksterne<br />
Çdo vlerësim (vetëvlerësim, vlerësim kolegial, vlerësim i jashtëm si dhe<br />
vlerësim ekstern dhe provimet) përfundon me përpilimin e raportit për njohuritë<br />
deri te të cilat është arritur. Secili raport, në parim, ka tre pjesë kryesore.<br />
Në pjesën e parë - pjesën kryesore, përshkruhet procedura se si është kryer<br />
vlerësimi, se kush ka marrë pjesë në të si dhe në përgatitjen e raportit, sa mirë<br />
apo me çfarë vështërsish është kryer vlerësimi etj.<br />
Në pjesën e dytë - përshkruhen njohuritë deri te të cilat është arritur gjatë<br />
vlerësimit. Ajo bëhet ashtu që së pari jepet përshkrim i gjendjeve pa kurrfar komenti<br />
apo vlerësimi. Kjo është pjesa përshkruese e raportit. Më pas, pason pjesa<br />
analitike në të cilën shpjegohen, interpretohen informatat e treguara për gjendjet<br />
dhe jepen vlerësime për të njejtat. Edhe në të dyja pjesët, në mënyrë adekuate<br />
përshkruhen anët pozitive dhe negative në të gjitha lëmitë e vlerësuara.<br />
Në pjesën e tretë - jepen pikëpamjet përfundimtare për anët e dobëta dhe<br />
ato positive dhe propozohen zgjidhje të mundshme për atë se si të ruhen anët<br />
pozitive dhe të tejkalohen ato negative. Kjo është bazë për përpunimin e planit të<br />
aktiviteteve të cilat do të pasojnë pas vlerësimeve.<br />
Analiza e shfrytëzimit të rezultateve nga vlerësimi i brendshëm, ai i jashtëm<br />
dhe provimeve, nuk është vetëm i rëndësishëm por edhe çështje shumë e<br />
ndjeshme. Rezultatet e vlerësimit paraqesin potencial të madh për sfida të reja<br />
kah ndryshimet e praktikës shkollore, që do të shpiejnë edhe kah cilësia më e<br />
mirë.<br />
Secili raport, pas përpilimit, i jepet në shqyrtim subjekteve për punës së të<br />
cilëve i përket raporti apo të cilët në një mënyrë ishin të kyçur në vlerësim, që<br />
t’i shprehin mendimet e tyre për përmbajtjen e tij. Më pas, pasojnë korigjimet e<br />
mundshme dhe më në fund ai miratohet nga ana e organit kompetent.<br />
<strong>Programi</strong> për sigurimin<br />
dhe kontrollin e cilësisë<br />
në arsim<br />
367<br />
IV
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në republikën e Maqedonisë 2005 - 2015<br />
368<br />
8. Aktivitetet pas vlerësimit<br />
Pas miratimit të raportit të vlerësimit, fillon procesi i realizimit të aktiviteteve<br />
të cilat janë propozuar për ruajtjen e cilësisë së arritur apo për përmirësimin e<br />
saj. Më saktë, në bazë të konkluzave në raport, institucionet edukativo - arsimor<br />
përpilojnë plan zhvillimor për periudhën për të cilën mendojnë se mund ta realizojnë,<br />
para se gjithash për marrjen e aktiviteteve të nevojshme lidhur me eliminimin<br />
e dobësive të konstatuara. Ato janë aktivitete konkrete të të gjithave apo të<br />
subjekteve të caktuara në institucionet edukativo - arsimore, të planifikuara për<br />
periudhë të caktuar, pas së cilës pason rivlerësimi.<br />
9. Ciklimi i procedurave - veprimeve<br />
Njëra prej karakteristikave të këtij sistemi të sigurimit dhe kontrollit të cilësisë<br />
është ciklimi - pandërpreshmëria si dhe lidhja e përbashkët (varshmëria) e<br />
etapave të caktuara që e përbëjnë ciklin. Ato janë këto aktivitete të radhitura si<br />
në vijim:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Fillohet me analizë të gjendjes së përhershme të cilësisë, në bazë të të dhënave<br />
të grumbulluara, përmes vetëbesimit dhe vlerësimit të jashtëm si dhe<br />
provimeve publike dhe vlerësimeve.<br />
Më pas, pason planifikimi i punës së ardhshme (qëllimeve në bazë të njohurive<br />
prej analizës së gjendjes).<br />
Etapa e tretë është realizimi i aktiviteteve të planifikuara.<br />
Etapa e katërt është përcaktimi i shkallës së arritshmërisë së qëllimeve të<br />
planifikuara - vlerësimit etj.<br />
Kjo do të thotë se sigurimi dhe kontrolli i cilësisë, në bazë të kësaj qasjeje,<br />
zhvillohet në mënyrë të përhershme, në cikle të përsëritshme të aktiviteteve të<br />
përmendura. Kuptohet kjo mund të bëhet në të gjitha nivelet për të gjitha lëmitë<br />
dhe në secilën kohë të vitit shkollorë. Sipas kësaj,është e qartë se proceset e<br />
përcaktimit të standardeve dhe korigjimit të tyre, si dhe proceset e ndjekjes,<br />
vlerësimit, planifikimit dhe realizimit paraqesin spirale të pandërprerë e cila<br />
gjithnjë shpie kah cilësia më e lartë.
Përcjellja - kontrolli<br />
i realizimit<br />
Përcjellja - kontrolli<br />
i realizimit<br />
Realizimi i<br />
planifikimit<br />
Përsëritja e<br />
analizës - vlerësim<br />
(vetëvlerësim)<br />
Realizimi i<br />
planifikimit<br />
Analiza e<br />
gjendjes<br />
ekzistuese<br />
- vlerësimi<br />
Planifikimi i<br />
aktiviteteve të reja<br />
Planifikimi i<br />
aktiviteteve<br />
(qëllimet dhe rrugët)<br />
<strong>Programi</strong> për sigurimin<br />
dhe kontrollin e cilësisë<br />
në arsim<br />
369<br />
IV
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në republikën e Maqedonisë 2005 - 2015<br />
370<br />
1O. Nivelet e aplikimit të sistemit për vlerësim<br />
Para se gjithash, shumë e rëndësishme është që të dihet se aktivitetet e<br />
sistemit për sigurim dhe kontrollë të cilësisë, në bazë të standardeve për cilësi,<br />
mund të realizohen në bazë të këtyre niveleve.:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Niveli i sistemit edukativo - arsimor.<br />
Niveli i nënsistemit (arsimimi parashkollor, fillor, i mesëm dhe i lartë).<br />
Niveli i institucioneve të caktuara edukativo - arsimore (çerdhet/kopshtet,<br />
shkollat dhe fakultetet)<br />
Niveli i klasës - grupi apo cikli arsimor në kuadër të nënsistemeve (p.sh.<br />
mësim klasor dhe lëndë mësimore etj.).<br />
Niveli i elementit të caktuar të procesit edukativo - arsimor (p.sh. lëmia,<br />
vlerësimi, mësimi praktik, mësimi i gjuhëvë të huaja etj.).<br />
Niveli individual (niveli i arsimtarit, programi arsimor).<br />
Përveç kësaj, është me rëndësi se në çdo nivel kryhet dhe përsëritet cikli komplet<br />
i këtyre aktiviteteve: analiza e gjendjes ekzistuese (përcjellja dhe vlerësimi)<br />
planifikimi dhe realizimi (realizimi i asaj që është planifikuar) dhe përsëri ndjekja<br />
dhe vlerësimi, planifikimi dhe realizimi etj.<br />
Se në cilin nivel do të kryhet vlerësimi do të varet, si nga qëllimet të cilat<br />
dëshirohet të arrihen, gjithashtu edhe nga sigurimi i kushteve objektive dhe subjektive<br />
për realizimin e suksesshëm të tij.<br />
11. Llojet tjera të vlerësimit<br />
Përkohësisht dhe sipas nevojës, kryhen edhe llojet e tjera të vlerësimit<br />
(kontrollit) të cilësisë së arsimit. Këto mund të jenë hulumtime dhe vlerësime<br />
të efektivitetit të sistemit arsimor në tërësi apo të nënsistemeve të caktuara të<br />
tij (të atij parashkollor, fillor, të mesëm dhe të lartë) apo të pjesëve të tij (p.sh.<br />
mësim klasor, mësim lëndor, mësim gjimnazor etj.), apo të aspekteve të veçanta<br />
të funksionimit të sistemit apo të komponentave të tij (koncepti i kurikulumit dhe<br />
mësimit, modelit të udhëheqjes dhe drejtimit, nënsistemi i finansimit etj.).<br />
Këtë lloj të hulumtimit (vlerësimit) e kryejnë institucionet kompetente<br />
shtetërore apo në bashkëpunim me institucionet shkencore të vendit, me asociacione<br />
dhe institucione ndërkombëtare, në pajtueshmëri paraprake apo me<br />
kërkesë të Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës.
<strong>Programi</strong> <strong>PËr</strong> zhvillimin<br />
e <strong>PËr</strong>krahJes<br />
institucionale tË reFormave<br />
nË arsim >>>>>>>>>>><br />
grupi punues:<br />
dr. zoran t. Popovski, koordinator<br />
tale geramitçioski<br />
qamil Xheladini<br />
dr. bllagorodna llakinska<br />
mirjana gaceva<br />
dragan nedelkoviq<br />
dr. konstantin Petkovski<br />
bojana naceva<br />
afërdita haxhijaha - imeri
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e përkrahjes<br />
institucionale të reformave në arsim<br />
371<br />
VII
PrOGrAMI <strong>PËr</strong> ZHVILLIMIN<br />
e <strong>PËr</strong>KrAHjeS INSTITUCIONALe<br />
TË reFOrMAVe NË ArSIM<br />
Hyrje<br />
Decentralizimi, por edhe intervenimet e tjera reformiuse në arsim, e imponojnë<br />
nevojën e vendosjes së re institucionale të udhëheqjes, organizimit dhe<br />
sigurimit të arsimit cilësor. Për këtë arsye, inkuadrimi i evaluimit ekstern në të<br />
gjitha nivelet e arsimit, lidhja e arsimit dhe trajnimit profesional me nevojat e<br />
tregut të punës, zhvillimi profesional i kuadrove arsimore dhe drejtuese në arsim,<br />
sertifikimi i arsimit joformal, evropeizimi i reformave në arsimin e lartë, konform<br />
rekomandimeve me Deklaratën e Bolonjës, dhe në arsimin profesional konform<br />
Deklaratës së Kopenhagës, kanë nevojë nga përkrahja institucionale adekuate, e<br />
cila do të sigurojë qëndrueshmëri të aktiviteteve reformuese në fjalë.<br />
MINISTrIA e ArSIMIT DHe SHKeNCËS<br />
Në kuptimin drejtues, MASh do ta luajë rolin e organit kompetent për zgjidhjen<br />
e veprimeve drejtuese të nivelit të dytë, në kuptimin financiar do ta ketë rolin<br />
kontrollues dhe këshilldhënës, ndërsa në kuptimin profesional kompetencat e<br />
veta do t’i realizojë nëpërmjet organeve në përbërjen e tij.<br />
Në fillim, organet në përbërje do të jenë nën jurisdiksionin e drejtëpërdrejtë<br />
të ministrisë kompetente, por pas një kohe, një pjesë e tyre do të mëvetësohen<br />
dhe do të arrijnë të bëhen agjenci të pavarura të cilat do t’i ofrojnë shërbimet e tyre<br />
për trajnim, sigurim dhe kontroll të cilësisë së arsimit ndaj shtetit. Kjo sidomos ka<br />
të bëjë me Qendrën shtetërore për provime, format institucionale për trajnimin e<br />
drejtorëve dhe arsimtarëve dhe Qendrat për arsim dhe trajnim profesional.<br />
Sa i përket arsimit të lartë, të gjitha trupat ekzistues të cilat janë kompetente<br />
për formimin, financimin, akreditimin dhe evaluimin, përveç rolit këshilldhënës,<br />
do të marrin edhe rolin ekzekutiv, paralelisht me mëvetësimin e tyre të<br />
tërësishëm.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e përkrahjes<br />
institucionale të reformave në arsim<br />
373<br />
VII
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në republikën e Maqedonisë 2005 - 2015<br />
374<br />
Krahas kompetencave të cilat deri më tani i kishte ndaj nënsistemeve në<br />
fjalë, MASh në periudhën vijuese do të duhet të zhvillojë kompetenca të veçanta<br />
në drejtim të arsimimit joformal dhe arsimimit të të rriturve. Në këtë kuptim,<br />
MASh do të merr pjesë në akreditimin e ofruesve të shërbimeve arsimore të llojit<br />
joformal, por edhe në verifikimin e dokumenteve të lëshuara (certifikata dhe vërtetime)<br />
për trajnim të kryer, rikualifikim dhe mbikualifikim.<br />
a) Kompetencat e MASh në arsimin parashkollor, arsimin fillor dhe arsimin<br />
e mesëm të përgjithshëm:<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
do të kontrollojë përmbushjen e kushteve për hapjen apo mbylljen e institucioneve<br />
arsimore, në bazë të parametrave dhe kritereve të caktuara;<br />
do të mbajë regjistër qendror të shkollave;<br />
do ta udhëheq sistemin e vetëm arsimor informatik nëpërmjet të të cilit do të<br />
përgatitë analiza komparative për organizimin dhe financimin e arsimit, në<br />
bazë të indikatorëve të caktuar;<br />
do të bëjë kontrollimin dhe revizionin e punës financiare të institucioneve<br />
arsimore;<br />
do ta koordinojë bashkëpunimin ndërkombëtar në arsim nëpërmjet mbajtjes<br />
së një regjistri të vetëm të donacioneve në arsim;<br />
do ta udhëheq procesin e nostrifikimit të diplomave për kryerjen e arsimit<br />
fillor dhe gjimnazial jashtë vendit;<br />
në bashkëpunim me ShJQ do të marrë pjesë në organizimin e garave sportive<br />
në fushën e sportit shkollor në nivel kombëtar;<br />
do të propozojë nga një përfaqësues në këshillat shkollor nëpërmjet të të<br />
cilëve do të kenë kontroll mbi udhëheqjen e institucioneve arsimore;<br />
do ta koordinojnë realizimin e aktiviteteve jashtarsimore (ekskurzione, arsim<br />
në natyrë, gara, ekspozita, parada).<br />
b) Kompetencat e MASh në arsimin dhe trajnimin profesional<br />
»<br />
»<br />
»<br />
do t’i ruajnë kompetencat për udhëheqje, organizim dhe financim të shkollave<br />
shtetërore të mesme profesionale;<br />
me rekomandim të Këshillit kombëtar për arsim dhe trajnim profesional,<br />
do t’i propozojë Qeverisë një rrjet të institucioneve për arsim dhe trajnim të<br />
mesëm;<br />
do të japë pajtim për pushimin e punës së institucioneve për arsim dhe trajnim<br />
profesional, në mënyrë të caktuar me ligj;
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
do ta bëjë verifikimin e institucioneve për arsim dhe trajnim profesional, në<br />
mënyrë të caktuar me ligj;<br />
do të bëjë akreditimin e institucioneve të cilat do të organizojnë trajnim dhe<br />
rikualifikim të brendshëm të arsimtarëve për shkollim praktik (instruktorë);<br />
me propozim të Qendrës, do ta mbajë dhe do ta azhurojë regjistrin e standardeve<br />
për profesione/angazhime për arsim dhe trajnim profesional;<br />
do t’u propozojë shkollave profesionale nga një përfaqësues në këshillat<br />
shkollor, nëpërmjet të të cilëve do të ketë kontroll mbi udhëheqjen e arsimit<br />
të mesëm profesional;<br />
do ta udhëheq sistemin e vetëm arsimor informatik, nëpërmjet të cilit do të<br />
përgatitë analiza komparative për organizimin dhe financimin e arsimit profesional<br />
në bazë të indikatorëve të caktuar;<br />
do të bëjë kontrollin dhe revizionin e punës financiare të shkollave të mesme<br />
profesionale;<br />
do ta udhëheqë procesin e nostrifikimit të diplomave për kryerjen e arsimit<br />
të mesëm profesional jashtë vendit;<br />
do ta koordinojë bashkëpunimin ndërkombëtar në arsim nëpërmjet mbajtjes<br />
së regjistrit të vetëm të donacioneve në arsimin profesional;<br />
do të negociojë dhe do të bashkëpunojë me partnerët social (oda ekonomike,<br />
sindikati, ministritë tjera) në nivel ndërkombëtar me qëllim të përmbushjes<br />
së nevojave të tregut të punës;<br />
do të formojë zyrë të veçantë për hartimin e projekteve të arsimit profesional<br />
para programeve të Unionit Evropian;<br />
do të sjellë kornizë programe dhe plane kombëtare arsimore;<br />
bashkë me Odën Ekonomike të Maqedonisë dhe Odën e Zejtarëve të Republikës<br />
së Maqedonisë (në tekstin e mëtejmë: Odat) do t’i caktojë procedurat<br />
për mbikëqyrje dhe do të bëjë mbikëqyrje të institucioneve për arsim dhe<br />
trajnim profesional;<br />
me propozim të QATP, sjell planin dhe programin arsimor për mbindërtim<br />
profesional - didaktik të trajnuesve nga ndërmarrjet në institucionet për<br />
arsim dhe trajnim profesional, të cilët janë nën kompetencat e tij.<br />
c) Kompetencat e MASh në arsimin e të rriturve<br />
»<br />
»<br />
do të vendosë sistem të veçantë të regjistrimit të ofruesve të shërbimeve<br />
arsimore të llojit joformal, të bazuar mbi normativat dhe standardet e caktuara;<br />
do të vendosë sistem për verifikimin dhe nostrifikimin e dokumenteve për<br />
mbikualifikim dhe rikualifikim;<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e përkrahjes<br />
institucionale të reformave në arsim<br />
375<br />
VII
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në republikën e Maqedonisë 2005 - 2015<br />
376<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
do të jetë kompetente për realizimin e ligjeve në fushën e arsimit të të rriturve;<br />
do të vendosë zyrë të veçantë për hartimin e projekteve në fushën e mësimit<br />
të përjetshëm para programeve të Unionit Evropian;<br />
do ta afirmojë filozofinë e mësimit të përjetshëm;<br />
do ta koordinojë bashkëpunimin ndërkombëtar në arsimin e të rriturve.<br />
ç) Kompetencat e MASh në arsimin e lartë<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
do të sigurojë mjete për arsimin e lartë nga Buxheti shtetëror;<br />
do ta koordinojë bashkëpunimin ndërkombëtar në arsimin e lartë nëpërmjet<br />
zyrës TEMPUS dhe grupit Bolonja follow up;<br />
do ta udhëheqë procesin e nostrifikimit të diplomave për kryerjen e arsimit<br />
të lartë, specializimin dhe mbindërtimin shkencor jashtë vendit;<br />
Qeverisë së Republikës së Maqedonisë do t’i japë mendim mbi propozimin<br />
për regjistrim të institucioneve shtetërore të arsimit të lartë;<br />
do të mbajë regjistër qendror për numrin e studentëve dhe të punësuarve në<br />
institucionet shtetërore të arsimit të lartë;<br />
do të delegojë 7 anëtarë në Këshillin për zhvillim dhe financim në arsimin e<br />
lartë;<br />
do të delegojë 4 anëtarë në Këshillin për akreditim dhe evaluim në arsimin<br />
e lartë;<br />
do të realizojë mjete për paga, kompenzim, mirëmbajtje materiale rrjedhëse,<br />
investime dhe shërbime me marrëveshje të mirautara nga Buxheti i Republikës<br />
së Maqedonisë.<br />
OrGANeT NË KUADËr TË MINISTrISË SË ArSIMIT<br />
DHe SHKeNCËS<br />
INSPeKTOrATI SHTeTËrOr ArSIMOr (ISHA)<br />
IShA do të bëjë mbikëqyrjen e përmbushjes së standardeve arsimore, sigurimin<br />
e cilësisë në arsim, efektivitetit, nëpërmjet evaluimit të punës së institucioneve<br />
edukative - arsimore, si dhe zbatimin e ligjeve, rregullave të tjera dhe<br />
akteve të përgjithshme nga fusha e edukimit dhe arsimit.<br />
Kompetencën e vet, IshA, në mënyrë integrale, do ta kryejë në: shkollat fillore<br />
dhe të mesme, kopshtet publike të fëmijëve, institucionet për arsimin e të rriturve,<br />
institucionet për arsimin dhe aftësimin e nxënësve me nevoja të posaçme
edukative - arsimore dhe në konviktet e nxënësve dhe studentëve. Në institucionet<br />
e arsimit të lartë dhe në institucionet shkencore, IShA do të bëjë mbikëqyrjen<br />
e zbatimit të ligjeve në pjesën e procedurave për zgjedhje dhe rizgjedhje në tituj<br />
arsimor dhe shkencor.<br />
Kompetencat e veta, inspektorati do t’i zbatojë nëpërmjet mbikëqyrjes së:<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
Ekzistimit të kushteve për kryerjen e veprimtarisë në institucionet edukative<br />
- arsimore, të arsimit të lartë dhe ato shkencore;<br />
Realizimit të procesit edukativ - arsimor në arsimin parashkollor, fillor, të<br />
mesëm dhe pas të mesëm;<br />
Kushtet e veçanta për zgjedhjen e arsimtarëve, bashkëpunëtorëve dhe edukatorëve<br />
profesional, si dhe mbindërtimi i tyre profesional dhe pedagogjik<br />
dhe dhënia e provimit profesional (në arsimin parashkollor, fillor, të mesëm<br />
dhe pas të mesëm);<br />
Procedura e zgjedhjes së titujve arsimor, arsimor - shkencor, shkencor dhe<br />
titullit të bashkëpunëtorit;<br />
Udhëheqja e institucioneve edukative - arsimore për arsim parashkollor,<br />
fillor dhe të mesëm;<br />
Realizimi i planeve dhe programeve arsimore dhe standardeve dhe normativave<br />
të tjera me të cilat rregullohet veprimtaria edukative - arsimore;<br />
Realizimi i aktiviteteve jashtarsimore;<br />
Realizimi i programeve eksperimentale në institucionet edukative - arsimore;<br />
Realizimi i konkursit për regjistrimin e nxënësve dhe studentëve dhe të konkursit<br />
për vendosjen e nxënësve dhe studentëve në konviktet e nxënësve<br />
dhe studentëve;<br />
Evidencën dhe dokumentacionin pedagogjik dhe lëshimin dhe përdorimin e<br />
tyre në arsimin parashkollor, fillor, të mesëm dhe të lartë;<br />
Zbatimin e normativave për numrin e nevojshëm të arsimtarëve dhe bashkëpunëtorëve<br />
dhe për sasinë e grupit të studentëve të rregullt në institucionet<br />
e arsimit të lartë;<br />
Procedurën për sjelljen e programeve studjuese në arsimin e lartë;<br />
Ndjekjen e procesit edukativ - arsimor gjatë grevave në arsimin parashkollor,<br />
fillor dhe të mesëm;<br />
Punën e inspektorëve të autorizuar të komunës, vetëm sa u përket kompetencave<br />
që janë caktuar nga shteti në sferën e arsimit;<br />
Pagesën dhe ndarjen e mjeteve për shërbime arsimore të fituara nga burime<br />
të veta në arsimin fillor dhe të mesëm publik;<br />
Zbatimin e rregullativës ligjore në institucionet edukative - arsimore, të larta<br />
arsimore dhe ato shkencore.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e përkrahjes<br />
institucionale të reformave në arsim<br />
377<br />
VII
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në republikën e Maqedonisë 2005 - 2015<br />
378<br />
ByrOjA <strong>PËr</strong> ZHVILLIMIN e ArSIMIT (BZHA)<br />
BZhA do të punojë mbi zhvillimin dhe avancimin e sistemit për arsimin parashkollor,<br />
fillor, gjimnazial, arsimin e të rriturve dhe arsimin e fëmijëve të qytetarëve<br />
të Republikës së Maqedonisë jashtë vendit, për mësimin e gjuhës dhe<br />
kulturës amtare.<br />
Kompetencat profesionale të BZhA, sa i përket përmbajtjes së arsimit :<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
ndjekja dhe analiza e rezultateve dhe arritjeve të teorisë dhe praktikës<br />
pedagogjike për shkak të avancimit të sistemit të arsimit dhe edukimit dhe<br />
inkuadrimi i inovacioneve në përmbajtjet, metodat, format dhe mjetet për<br />
punën edukative - arsimore;<br />
hartimi i analizave dhe propozimi i koncepteve dhe studimeve të tjera të<br />
karakterit të përgjithshëm dhe sistemor për zhvillimin e edukatës dhe arsimit<br />
të mesëm dhe të specializuar dhe arsimit të të rriturve;<br />
hartimi dhe propozimi i planeve dhe programeve arsimore për edukatën dhe<br />
arsimin parashkollor, fillor, të mesëm dhe special, për arsimin e fëmijëve me<br />
nevoja të posaçme, konviktet e nxënësve dhe arsimin e të rriturve;<br />
hartimi i programeve për mësimin e gjuhës dhe kulturës amtare të fëmijëve<br />
të qytetarëve të Republikës së Maqedonisë jashtë vendit;<br />
hartimi dhe propozimi i standardeve dhe normativave për kuadro arsimore,<br />
pajisje dhe mjete arsimore;<br />
hartimi i udhëzimeve didaktike - metodike dhe të tjera për realizimin e punës<br />
edukative - arsimore;<br />
hartimi i udhëzimeve profesionale dhe materiale të tjera për çështje aktuale<br />
të edukimit dhe arsimit;<br />
propozimi i përmbajtjeve, metodave, formave dhe mjeteve të reja për punën<br />
edukative - arsimore dhe zbatimi i tyre eksperimental.<br />
studimi dhe avancimi i teknologjisë arsimore dhe praktikës edukative - arsimore;<br />
studimi dhe cilësimi i efekteve të punës edukative - arsimore dhe programet<br />
arsimore në kopshte dhe shkolla;<br />
hartimi i programeve dhe kahjeve për aktivitetet jashtarsimore;<br />
studimi i kushteve për realizimin e planeve dhe programeve arsimore në institucionet<br />
edukative - arsimore;<br />
dhënia e mendimit për programet zhvillimore të institucioneve edukative -<br />
arsimore dhe studimi i raporteve vjetore për punën e tyre;<br />
dhënia e ndihmës profesionale shkollave në punën me fëmijët e talentuar<br />
dhe propozimi i masave për përkrahjen e tyre;
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
studimi i ndryshimeve në sistemin e organizatës në arsim dhe edukatë dhe<br />
propozimi i masave për zhvillim të mëtejmë të edukatës dhe arsimit parashkollor,<br />
fillor, të mesëm dhe të specializuar;<br />
inicimi dhe pjesëmarrja në projektet zhvillimore - hulumtuese për inovimin<br />
e arsimit dhe formave të tjera të punës edukative - arsimore dhe ndjekja e<br />
efekteve nga realizimi i tyre;<br />
bashkëpunimi me institucione arsimore - shkencore dhe institucioner e<br />
afërta me Byronë nga vendi dhe nga jashtë;<br />
studimi dhe puna e çështjeve lidhur me bashkëpunimin ndërkombëtar në<br />
fushën e arsimit;<br />
bën edhe punë të tjera në lidhje me punën edukative - arsimore të institucioneve<br />
arsimore, konform ligjit.<br />
Komptencat eksperte të BZhA ndaj kuadrit arsimor:<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
kryerja e punëve këshilldhënëse me edukatorët, arsimtarët, bashkëpunëtorët<br />
profesional dhe drejtorët, për planifikimin dhe programimin e punës<br />
edukative - arsimore;<br />
kryerja e punës këshilldhënëse për evaluim intern dhe vetevaluim të punës<br />
së arsimtarëve, drejtorëve dhe bashkëpunëtorëve profesional të institucioneve<br />
arsimore;<br />
kryerja e punës këshilldhënëse - konsultante dhe mentorike në organizatën<br />
dhe realizimin e punës edukative - arsimore në kopshtet dhe shkollat;<br />
grumbullimi i të dhënave për strukturën arsimore të kuadrove arsimore - edukative<br />
dhe evidentimi i ndryshimeve në arsimin e arsimtarëve dhe kuadrove<br />
të tjera në edukimin dhe arsimin parashkollor, fillor dhe të mesëm;<br />
studimi dhe avancimi i nevojave arsimore të edukatorëve, arsimtarëve,<br />
bashkëpunëtorëve profesional dhe drejtorëve në kopshte dhe shkolla;<br />
propozimi i programeve për përsosje profesionale dhe pedagogjike të<br />
kuadrove edukative - arsimore në lidhje me realizimin e programeve arsimore;<br />
bashkëpunimi me fakultetet dhe institucionet tjera në lidhje me përsosjen<br />
profesionale, pedagogjike dhe didaktike - metodike të edukatorëve dhe<br />
arsimtarëve.<br />
Kompetencat profesionale të BZhA në kuadër të veprimtarisë botuese:<br />
»<br />
propozimi i planit dhe programit për botimin e librave shkollor për arsimin<br />
parashkollor, fillor, gjimnazial, arsimin e të rriturve dhe arsimin e fëmijëve<br />
të qytetarëve të Republikës së Maqedonisë jashtë vendit, për mësimin e<br />
gjuhës dhe kulturës amtare;<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e përkrahjes<br />
institucionale të reformave në arsim<br />
379<br />
VII
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në republikën e Maqedonisë 2005 - 2015<br />
380<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
propozimi i programeve për botimin e librave shkollor eksperimental;<br />
ndjekja dhe zhvillimi permanent i cilësisë së librave shkollor, revistat për<br />
fëmijë dhe literatura plotësuese nga fusha e edukimit dhe arsimit;<br />
hartimi i konceptit për librat shkollor dhe për arsimin fillor dhe të mesëm dhe<br />
metodologjia për vlerësimin e librave shkollor;<br />
lëshimi i materialeve didaktike për nxënësit për qëllime hulumtimi;<br />
përgatitja e mendimit për dorëshkrimet për nxënës dhe literaturë tjetër për<br />
nxënësit: fletore pune, fleta pune, përmbledhje detyrash, praktikume, doracakë,<br />
teste të diturisë dhe ngjashëm, për arsim dhe edukim parashkollor,<br />
fillor dhe të mesëm dhe dorëzimi në Ministrinë e Arsimit dhe Shkencës;<br />
botimi i doracakëve dhe literaturës tjetër ndihmëse për edukatorët, arsimtarët<br />
dhe bashkëpunëtorët profesional;<br />
botimi i publikimeve didaktike - metodike për arsimtarët për planifikimin<br />
e arsimit, si dhe literaturë pedagogjike, didaktike - metodike, psikologjike<br />
dhe literaturë tjetër dedikuar edukatorëve dhe arsimtarëve;<br />
botimi i revistave për çështje teorike dhe praktike në fushën e edukimit dhe<br />
arsimit;<br />
botimi i planeve dhe programeve arsimore për arsimin parashkollor, fillor,<br />
të mesëm, special dhe për arsimin fillor për të rritur dhe shpërndarja e tyre<br />
nëpër kopshtet, shkollat dhe institucionet në të cilat organizohet arsimi fillor<br />
për të rritur;<br />
zhvillimi i konceptit për evidentim dhe dokumentim pedagogjik për edukimin<br />
dhe arsiminin parashkollor, fillor dhe të mesëm.<br />
vendosja e sistemit informatik dhe baza e të dhënave për arsimin parashkollor,<br />
fillor, të mesëm, special dhe për arsimin fillor për të rritur;<br />
grumbullimi, rregullimi dhe përpunimi i informatave dhe të dhënave nga fusha<br />
e arsimit parashkollor, fillor, të mesëm, special dhe për arsimin fillor për<br />
të rritur;<br />
grumbullimi, rregullimi dhe ruajtja e dokumentacionit pedagogjik me peshë<br />
për arsimin në Republikën e Maqedonisë (plane arsimore, programe, libra<br />
shkollor, monografi etj.);<br />
furnizimi me literaturë dhe revista profesionale nga vendi dhe nga jashtë,<br />
për nevojat e veta.
QeNDrA <strong>PËr</strong> ArSIM DHe TrAjNIM PrOFeSIONAL (QATP)<br />
QATP e formon Ministria e Arsimit dhe Shkencës (alternativë: Qeveria).<br />
Në QATP standardizohen dhe integrohen interesat shtetërore dhe interesat<br />
e partnerëve social në arsimin dhe trajnimin profesional në Republikën e Maqedonisë,<br />
duke krijuar kushte për kyçje të suksesshme në tregun ndërkombëtar të<br />
punës.<br />
Në kuadër të QATP do të funksionojë Observatori Kombëtar i Maqedonisë<br />
(OKM), si trup institucional për bashkëpunim me Trening Fondacionin Evropian<br />
(TFE).<br />
Qëllimi i QATP është që të sigurojë arsim cilësor profesional sipas nevojave<br />
të tregut të punës, konform standardeve evropiane dhe vlerave themelore<br />
të shoqërisë sipërmarrëse. Në këtë mënyrë, QATP do të kontribuojë në rritjen e<br />
punësimit të të rinjve dhe rritjen e efektivitetit dhe konkurencës ekonomike në<br />
ekonominë e Maqedonisë.<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
Duke patur parasysh tërë këtë, kompetencat e QATP do të jenë:<br />
Zhvillimi i arsimit dhe trajnimit profesional për shkak të harmonizimit me<br />
nevojat e zhvillimit bashkëkohor teknologjik dhe shoqëror;<br />
Përkrahja e partnerëve social në të gjitha nivelet dhe fazat në planifikimin,<br />
zhvillimin dhe realizimin e arsimit dhe trajnimit profesional;<br />
Lidhja e arsimit dhe punës në frymën e filozofisë së mësimit të përjetshëm;<br />
Zhvillimi i orientimit evropian të arsimit profesional, me transparencë dhe<br />
konkurencë të siguruar të kompetencave të fituara profesionale, të adaptuara<br />
me nevojat e tregut të përbashkët evropian të punës nëpërmjet bashkëpunimit<br />
me TFE dhe CEDEFOP;<br />
Hulumtimi i tregut të punës dhe kualifikimet dhe punët profesionale, si dhe<br />
trendet zhvillimore;<br />
Hartimi i koncepteve për të gjitha llojet e arsimit dhe trajnimit profesional;<br />
Regjistrimi i ofruesve të shërbimeve arsimore të llojit joformal;<br />
Zhvillimi i bazës metodologjike, konform standardeve të definuara për realizimin<br />
e provimeve në fund të çdo lloji të arsimit dhe trajnimit profesional;<br />
Përgatitja e standardeve të profesioneve dhe angazhimeve, si bazë për hartimin<br />
e planeve dhe programeve arsimore;<br />
Hartimi dhe propozimi i listës së angazhimeve për arsimin dhe trajnimin profesional<br />
për Këshillin;<br />
Zhvillimi i planeve dhe programeve arsimore për lëndët profesionale në të<br />
gjitha nivelet e arsimit dhe trajnimit profesional;<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e përkrahjes<br />
institucionale të reformave në arsim<br />
381<br />
VII
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në republikën e Maqedonisë 2005 - 2015<br />
382<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
Ndjekja e realizimit të planeve dhe programeve arsimore, si dhe të rezultateve<br />
nga provimet, në fund të çdo lloji të arsimit dhe trajnimit profesional;<br />
Sigurimi i përkrahjes së arsimit profesional nëpërmjet këshillimit, instruimit<br />
dhe mentorimit të arsimtarëve dhe trajnerëve në arsimin dhe trajnimin profesional;<br />
Dhënia e mendimit për përmbushjen e kushteve të institucioneve të cilat<br />
kërkojnë verifikimin e realizimit të arsimit dhe trajnimit profesional;<br />
Zhvillimi dhe realizimi i përsosjes profesionale të arsimtarëve në arsimin<br />
dhe trajnimin profesional;<br />
Hartimi i projekteve për pajisjen e shkollave dhe pjesëmarrje në zhvillimin e<br />
përmbajtjeve arsimore dhe teknologjisë arsimore;<br />
Ndërmjetësimin në zhvillimin e karrierës së nxënësve në arsimin dhe trajnimin<br />
profesional;<br />
Zhvillimi i kornizës kombëtare të kualifikimeve;<br />
Propozimi i zgjidhjeve për përmirësimin e lidhjeve mes arsimit profesional<br />
dhe arsimit fillor, arsimit profesional dhe arsimit të përgjithshëm dhe arsimit<br />
profesional dhe arsimit të lartë.<br />
QeNDrA SHTeTËrOre <strong>PËr</strong> PrOVIMe (QSHP)<br />
Duke patur parasysh faktin se IShA do të jetë i ngarkuar me kontrollin permanent<br />
të cilësisë në arsimin fillor dhe të mesëm, QShP do të zbatojë kontrollin e<br />
diturisë së nxënësve nëpërmjet organizimit të notimit kombëtar në arsimin fillor<br />
dhe të mesëm dhe nëpërmjet organizimit të provimit të maturës shtetërore dhe<br />
provimit përfundimtar profesional në arsimin e mesëm profesional. Këto lloje të<br />
provimeve si emërtues të përbashkët e kanë eksteritetin, i cili siguron rritjen e<br />
përgjegjësisë së kuadrit arsimor dhe udhëheqës.<br />
Në fillim IShA do të funksiononte si organ në kuadër të MASh, por me kohë<br />
mund të mëvetësohet në agjenci të pavarur, e cila do t’i ofrojë shërbime shtetit,<br />
të cilat kanë të bëjnë me evaluimin ekstern.<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
Funksione kyçe të IShA do të ishin:<br />
organizimi dhe realizimi i maturës shtetërore dhe provimit përfundimtar në<br />
arsimin e mesëm;<br />
organizimi i notimit kombëtar në arsimin fillor dhe të mesëm;<br />
vendosja e standardeve të arritjeve të nxënësve si dhe ndjekja sistemore e<br />
grumbullimit të të dhënave për arritjen e tyre;<br />
pjesëmarrje në përgatitjen dhe organizimin e testimeve ndërkombëtare, të<br />
cilat do të realizoheshin në Republikën e Maqedonisë;
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
trajnim dhe sertifikim të arsimtarëve për vlerësim intern (vetevaluim);<br />
trajnim i arsimtarëve për përdorimin e rezultateve nga vlerësimet dhe provimet<br />
eksterne;<br />
sigurimi i përkrahjes analitike të Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës dhe të<br />
shkollave nëpërmjet informatave objektive nga vlerësimi dhe provimet;<br />
dhënia përkrahje institucioneve të cilat e zbatojnë evaluimin ekstern dhe<br />
vetevaluimin në punën e shkollave nëpërmjet përgatitjes së instrumenteve<br />
të standardizuara;<br />
matje të tjera lidhur me cilësinë dhe arritjet në arsim;<br />
dhënia e shërbimeve profesionale nga fusha e matjeve dhe vlerësimeve arsimore;<br />
publikimi i materialeve lidhur me matjet dhe vlerësimet arsimore.<br />
QeNDrA <strong>PËr</strong> TrAjNIMIN e DrejTOrËVe TË SHKOLLAVe (QTDSH)<br />
Kalimi i një pjese të madhe të kompetencave mbi institucionet arsimore<br />
nëpërmjet procesit të arsimimit, kërkon edhe profil tërësisht të ri të drejtorëve të<br />
shkollave. Drejtor, i cili nuk do të pret ndihmë vetëm nga “lartë” dhe “anash”, por<br />
punët do t’i marrë në duart e veta. Për këtë qëllim, çdonjëri që do të pretendojë<br />
të bëhet drejtor i institucionit arsimor, duhet të kalojë një sistem përkatës trajnimi,<br />
i cili do t’i përforcojë shkathtësitë e tija menaxherike, financiare, juridike,<br />
pedagogjike dhe administrative - teknike, pa të cilat nuk do të mund ta drejtojë<br />
shkollën në mënyrë të suksesshme.<br />
Prandaj, është e domosdoshme vendosja e një qendre të këtillë, e cila do<br />
të shërbejë si inkubator për trajnim dhe mbitrajnim të kuadrove udhëheqëse në<br />
arsim.<br />
QTDSh do ta organizonte trajnimin e pretendentëve për drejtorë, mbindërtimin<br />
e drejtorëve ekzistues, e nëpërmjet përfaqësuesve në Komisionin shtetëror<br />
për dhënien e provimit për drejtor, do të merrnin pjesë në licencimin dhe sertifikimin<br />
e tyre.<br />
Ekzistimi i QTDSh nuk e eliminon mundësinë për vendosjen e programit të<br />
posaçëm studioz për studime postdiplomike (specialiste apo magjistraturiale),<br />
me përfundimin e të cilave do të substituohet trajnimi i propozuar si formë e arsimit<br />
joformal.<br />
Edhe kjo Qendër, si edhe QShP, me kohë do të mund të zhvillohet në institucion<br />
të pavarur, i cili do të punojë mbi principet e vetëfinancimit.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e përkrahjes<br />
institucionale të reformave në arsim<br />
383<br />
VII
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në republikën e Maqedonisë 2005 - 2015<br />
384<br />
DrejTOrIA <strong>PËr</strong> ZHVILLIM DHe AVANCIM TË GjUHËVe<br />
TË BASHKËSIVe eTNIKe (DZHAGjBe)<br />
Me Marrëveshjen Kornizë të Ohrit është paraparë formimi i DZhAGjBE, e cila<br />
do t’i kishte kompetencat vijuese:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
të mbajë kujdes të organizuar për realizimin e arsimit për anëtarët e bashkësive<br />
etnike, konform Kushtetutës dhe Ligjit për përdorimin e gjuhëve;<br />
të sigurojë libra shkollor dhe literaturë tjetër për pjesëtarët e bashkësive etnike<br />
nga shtetet e tyre amë;<br />
të sigurojë qasje më të mirë deri te të gjitha nivelet e arsimit për të gjitha<br />
grupet etnike margjinale;<br />
ta koordinojë realizimin e projekteve të cilë kanë për qëllim forcimin e tolerancës<br />
mes përfaqësuesve të bashkësive të ndryshme etnike në Republikën<br />
e Maqedonisë.<br />
TrUPAT KËSHILLËDHËNËSe NË ArSIM<br />
KËSHILLI SHTeTËrOr <strong>PËr</strong> ArSIM (KSHA)<br />
(alternativë: Të mos ekzistojë KShA)<br />
KShA është trupi më i lartë këshillëdhënës për arsim i emëruar nga Kuvendi<br />
i Republikës së Maqedonisë. Atë e përbëjnë 21 anëtarë të emëruar nga rradha e<br />
ekspertëve dhe shkencëtarëve eminent nga disiplinat përkatëse arsimore.<br />
KShA do ta kishte pasur rolin e instrumentit korrigjues mbi pushtetin ekzekutiv<br />
në fushën e arsimit.<br />
Ai do të kishte marrë pjesë në:<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
sjelljen e vendimeve dhe dokumenteve strategjike në fushën e arsimit;<br />
verifikimin e kornizës kombëtare të kualifikimeve me propozim të QATP;<br />
përcakton masat për përkujdesje të të rinjve të talentuar;<br />
emërimin e anëtarëve të komisioneve profesionale për vlerësimin e dorëshkrimeve;<br />
miratimin e programit për trajnimin e drejtorëve;<br />
përcaktimin e dinamikës së vlerësimit kombëtar;<br />
miratimin e koncepteve për maturë dhe provim përfundimtar;<br />
lëshimin e akreditimeve për arsim joformal me propozim të QATP;<br />
miratimin e pjesës për arsim nga Buxheti i Republikës së Maqedonisë;
KËSHILLI <strong>PËr</strong> ZHVILLIM DHe FINANCIM TË ArSIMIT TË LArTË<br />
(KZhFAL)<br />
KZhFAL është organ i mëvetësishëm këshilldhënës i përbërë prej 15<br />
anëtarëve, nga të cilët 8 janë propozuar nga Konferenca Inter - Universitare dhe<br />
7 nga MASh. Ai do t’i kishte kompetencat vijuese:<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
do të vendosë për mjetet për financimin e veprimtarisë së arsimit të lartë:<br />
vendos për shpërndarjen e mjeteve për kryerjen e veprimtarisë së institucioneve<br />
të arsimit të lartë;<br />
do t’i përcaktojë kushtet dhe kriteret për financimin e veprimtarisë së universiteteve<br />
dhe institucioneve të arsimit të lartë, si dhe për financimin e bashkëpunimit<br />
ndërkombëtar, veprimtarisë botuese dhe informatike;<br />
do të vendosë për sistemin e stipendimit dhe kreditimit të studentëve dhe<br />
për subvencionimin e standardit studentor;<br />
do t’i caktojë kriteret për kofinancim të studimeve dhe participimeve të tjera<br />
të studentëve.<br />
KËSHILLI <strong>PËr</strong> AKreDITIM DHe eVALUIM<br />
NË ArSIMIN e LArTË (KAeAL)<br />
KAEAL është i mëvetësishëm në punën e tij dhe vendos në kuadër të kompetencës<br />
së vet, në bazë të principeve të profesionalitetit dhe kompetencës. Ai do<br />
të përbëhej prej 15 anëtarëve, nga të cilët 11 nga institucionet e arsimit të lartë<br />
dhe 4 nga MASh. KAEAL do të jetë i ngarkuar me realizimin e sistemit për sigurim<br />
dhe vlerësim të cilësisë së arsimit të lartë, i cili përfshin:<br />
» miratim, vërtetim dhe pranim të institucionit të arsimit të lartë, për kryerjen e<br />
veprimtarisë konform këtij ligji, që realizohet me akreditim;<br />
» vlerësim të cilësisë së kryerjes së veprimtarisë së arsimit të lartë, të udhëheqjes,<br />
financimit, aktiviteteve akademike dhe të tjera dhe prioritetet e<br />
saj. Realizohet nëpërmjet sistemit të evaluimit.<br />
KAEAL në kuadër të kompetencave të tij, sa u përket akreditimeve të institucioneve<br />
të arsimit të lartë:<br />
»<br />
»<br />
do të caktojë a janë plotësuar kushtet për kryerjen e veprimtarisë së arsimit<br />
të lartë me projektin për formimin e institucionit të arsimit të lartë dhe dokumentacionit<br />
të dorëzuar;<br />
do të vendosë për akreditim të institucionit shkencor, i cili dëshiron të kryejë<br />
studime postdiplomike dhe doktorate;<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e përkrahjes<br />
institucionale të reformave në arsim<br />
385<br />
VII
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në republikën e Maqedonisë 2005 - 2015<br />
386<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
do të caktojë a i plotëson kushtet institucioni i arsimit të lartë për organizimin<br />
e studimeve për programe të reja studjuese dhe e cakton kapacitetin<br />
për studim të institucionit të arsimit të lartë;<br />
do të lëshojë akreditime për programe studjuese;<br />
do të mbajë evidencë të institucioneve të arsimit të lartë për të cilat ka vendosur<br />
të jenë të akredituar.<br />
Në pjesën e evaluimit KAEAL:<br />
në bazë të raportit të komisionit për evaluim të institucionit të arsimit të lartë<br />
do t’i ndjekë aktivitetet e institucioneve të arsimit të lartë, të cilëve u është<br />
dhënë akreditim dhe leje për kryerjen e veprimtarisë së arsimit të lartë.<br />
çdo pesë vjet do ta vlerësojë gjendjen dhe veprimtarinë e institucioneve të<br />
arsimit të lartë dhe kuadrit akademik dhe në bazë të kësaj i propozon Këshillit<br />
për akreditim ta vazhdojë apo ta ndërprejë akreditimin;<br />
do të jep rekomandime të nevojshme për përmirësimin e normativave dhe<br />
standardeve për kryerjen e veprimtarisë së arsimit të lartë;<br />
në bazë të vlerësimit të cilësisë së kuadrit akademik të kryer në institucionet<br />
e arsimit të lartë, do ta vlerësojë cilësinë e kuadrit akademik të universiteteve<br />
dhe institucioneve të tjera të arsimit të lartë në Republikën e Maqedonisë<br />
dhe propozon masa për përmirësimin e tij.<br />
KËSHILLI <strong>PËr</strong> ArSIM DHe TrAjNIM PrOFeSIONAL (KATP)<br />
KATP është trup këshilldhënës, i cili i propozon çështjet strategjike të cilat<br />
kanë të bëjnë me arsimin dhe trajnimin profesional.<br />
Anëtarët e KATP i emëron Qeveria e Republikës së Maqedonisë, ndërsa atë<br />
e përbëjnë kryetari dhe 10 anëtarë, prej të cilëve: dy anëtarë nga ministria kompetente<br />
për arsim, nga një anëtar nga ministria kompetente për punë, ministria<br />
kompetente për ekonomi, ministria kompetente për financa, nga Odat, Sindikati,<br />
Bashkësia e Njësive të Vetadministrimit Lokal, Agjencia për Punësim, Byroja për<br />
Zhvillimin e arsimit. Anëtari i Këshillit është edhe drejtori i Qendrës për arsim dhe<br />
trajnim profesional (QATP), por pa të drejtë vote në vendimmarrje.<br />
Duke patur parasysh strukturën e tij heterogjene, KATP do t’i kishte funksionet<br />
vijuese:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
rol këshilldhënës në sjelljen e strategjisë shtetërore për arsimin dhe trajnimin<br />
profesional;<br />
do t’i propozojë Ministrisë listë të angazhimeve për arsim dhe trajnim profesional;<br />
do t’i propozojë Ministrisë kualifikime shtetërore dhe standarde për angazhime;<br />
në bashkëpunim me komunat, do t’i lëshojë propozim Ministrisë për zhvillimin<br />
e rrjetit të arsimit dhe trajnimit profesional.
OrGANe DHe INSTITUCIONe TË TjerA<br />
TË CILAT DO TË KeN KOMPeTeNCA NË ArSIM<br />
MINISTrIA e PUNËS DHe POLITIKËS SOCIALe (MPPS)<br />
Kompetencat e MPPS në arsim kryesisht do të kishin të bëjnë me arsimin<br />
dhe trajnimin profesional dhe do të përbëheshin prej:<br />
» krijimin e një njësie të veçantë të dedikuar për ndjekjen e gjendjeve në arsim<br />
dhe në shkencë;<br />
» pjesëmarrjen në zbatimin e politikës shtetërore në fushën e arsimit dhe trajnimit<br />
profesional;<br />
» shqyrtimin e nevojave për kuadro nga arsimi dhe trajnimi profesional,<br />
nëpërmjet analizës së tendencave për zhvillimin e tregut të punës;<br />
» dhënien e mendimit për politikën regjistruese në institucionet për arsim dhe<br />
trajnim profesional;<br />
» pjesëmarrjen në përgatitjen, standardizimin dhe aktualizimin e nevojave shtetërore<br />
për fitimin e kualifikimeve profesionale sipas standardeve;<br />
» pjesëmarrje në hartimin dhe azhurimin e Regjistrit të standardeve dhe<br />
angazhimeve;<br />
» Nëpërmjet Agjencisë për Punësim, të marrë pjesë në organizimin e orientimit<br />
profesional dhe zhvillimin e karrierës;<br />
» sjelljen dhe mbikëqyrjen e rregullave dhe kushteve për mbrojtje gjatë realizimit<br />
të trajnimit profesional.<br />
NjËSITË e VeTADMINISTrIMIT LOKAL (NjVL)<br />
Pas përfundimit të procesit të decentralizimit, mbi njësitë e vetadministrimit<br />
lokal do të hedhen të drejtat themeluese dhe pronësore mbi shkollat publike<br />
fillore dhe të mesme në Republikën e Maqedonisë. Kjo nënkupton edhe obligim<br />
të NjVL që t’i mirëmbajë objektet shkollore konform standardeve të parapara, e<br />
më vonë edhe të sigurojë mjete për pagat e të punësuarve, si dhe për investime.<br />
Gjithashtu, NjVL, nëpërmjet përfaqësuesve të vet në këshillat shkollor, do të marrë<br />
pjesë në udhëheqjen e institucioneve arsimore, ndërsa kryetarët e komunave,<br />
me propozim të këshillit shkollor, do t’i emërojë drejtorët e shkollave.<br />
Përveç këtyre të drejtave dhe obligimeve, njësitë e vetadministrimit lokal<br />
(komunat dhe Qyteti i Shkupit), do të mund:<br />
»<br />
të propozojnë ndryshimin e rrjetit shkollor nëpërmjet krijimit apo pushimit<br />
së punuari të shkollave fillore dhe të mesme;<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e përkrahjes<br />
institucionale të reformave në arsim<br />
387<br />
VII
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në republikën e Maqedonisë 2005 - 2015<br />
388<br />
»<br />
»<br />
të bëjnë analiza të nevojave të tregut të punës në nivel lokal dhe t’i paraqesin<br />
analizat për nevojat e QATP;<br />
t’i paraqesin propozime ministrisë kompetente për arsim dhe QATP për<br />
inkuadrimin e angazhimeve të reja arsimore.<br />
ODA eKONOMIKe<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
Oda Ekonomike, si pjesëmarrëse në dialogun social, ka kompetenca të:<br />
merr pjesë në krijimin e politikës së arsimit dhe trajnimit profesional;<br />
paraqet propozime deri te QATP, për sjelljen e planeve dhe programeve arsimore;<br />
merr pjesë në realizimin e provimeve përfundimtare në arsimin dhe trajnimin<br />
profesional;<br />
mban regjistër të marrëveshjeve të lidhur mes institucioneve për arsim dhe<br />
trajnim profesional dhe punëdhënësit për trajnim praktik të nxënësve.<br />
ODA e PUNËTOrËVe ArSIMOr (OPA)<br />
OPA do të jetë e ngarkuar për licencimin dhe avancimin e kuadrit arsimor në<br />
Republikën e Maqedonisë, në bazë të kodeksit të caktuar nga Kuvendi i Odës.<br />
(Alternativë: Këtë kompetencë ta ketë Sindikati Arsimit, Shkencës dhe Kulturës).
SHKUrTeSA<br />
MASh - Ministria e Arsimit dhe Shkencës<br />
IShA - Inspektorati Shtetëror Arsimor<br />
BZhA - Byroja për zhvillimin e arsimit<br />
QATP - Qendra për arsim dhe trajnim profesional<br />
QShP - Qendra shtetërore për provime<br />
QTDSh - Qendra për trajnim të drejtorëve të shkollave<br />
DZhAGjBE - Drejtoria për zhvillimin dhe avancimin e gjuhëve të bashkësive etnike<br />
KShA - Këshilli shtetëror për arsim<br />
KZhFAL - Këshilli për zhvillim dhe financim të arsimit të lartë<br />
KAEAL - Këshilli për akreditim dhe evaluim në arsimin e lartë<br />
KATP - Këshilli për arsim dhe trajnim profesional<br />
MPPS - Ministria e Punës dhe Politikës Sociale<br />
NjVL - Njësitë e vetadministrimit lokal<br />
OPA - Oda e punëtorëve arsimor<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin e përkrahjes<br />
institucionale të reformave në arsim<br />
389<br />
VII
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në republikën e Maqedonisë 2005 - 2015<br />
390
<strong>Programi</strong> <strong>PËr</strong> zhvillimin<br />
e tik nË arsim >>><br />
grupi punues:<br />
mr. makraduli Jani, koordinator<br />
dr. gjorgji Jovançevski<br />
dr. vera stojanovska<br />
dr. sasho Josimovski<br />
Fisnik dalipi<br />
dr. Pece mitrevski<br />
Fisnik marku<br />
dr. aneta buçkovska
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e tik në arsim<br />
391<br />
VIII
PROGRAMI<br />
PËR ZHVILLIMIN E TIK NË ARSIM<br />
1. VIZIONI PËR ZHVILLIMIN E SHOQËRISË INFORMATIKE<br />
Zhvillimi i shoqërisë informatike paraqet njërën nga detyrat më me përparësi<br />
të qeverive të të gjitha vendeve. Askush nuk ka parashtruar pyetje se vallë duhet<br />
apo nuk duhet zhvillimi shoqëror të bazohet në zbatimin e teknologjisë informatiko-komunikative,<br />
por parashtrohet pyetja se si kjo mund të bëhet. Qëllimi në<br />
të gjitha vendet është i njejtë, por rrugët që shpiejnë janë të ndryshme. Vizionet<br />
janë identike, por misionet janë të ndryshme. Shkaku kryesor qëndron në faktin<br />
se vende të ndryshme gjenden në nivele të ndryshme të zhvillimit të shoqërisë<br />
informatike, pa marr parasysh nga aspekti i pajisjes teknike, apo nga aspekti<br />
i strukturës arsimore ose gjithashtu, nga aspekti i shkallës së transformimit të<br />
segmenteve kyçe në vend.<br />
Nuk ka dyshim se arsimimi është njëri nga segmentet më kryesore në nxitjen<br />
dhe përkrahjen e zhvillimit të shoqërisë informatike, edhe atë në dy aspekte.<br />
Pikë së pari, ky segment duhet të jetë lider në promovimin e shoqërisë informatike<br />
dhe krijimin e kuadrove profesional dhe kompetent, të cilët mund t’iu<br />
përgjigjen cytjeve të shoqërisë informatike dhe nevojave ekonomike të bazuara<br />
në dituritë. Nuk ekziston zhvillim i shoqërisë informative dhe ekonomi të bazuar<br />
në diturinë, pa kualifikime përkatëse të njerëzve, të cilët në mënyrë aktive mund<br />
të participojnë në shfrytëzimin e benificioneve që i ofrojnë ato. E dyta. cilësia e<br />
procesit edukativo-arsimor në mënyrë të drejtpërdrejtë varet nga zbatimi i teknologjisë<br />
informatike komunikative në të.<br />
Kahjet për zhvillim dhe qëllimet e arsimit në funksion të përkrahjes së shoqërisë<br />
informatike janë përcaktuar me Strategjinë <strong>nacional</strong>e për zhvillimin e shoqërisë<br />
informatike, në pjesën e e-arsimit, të konfirmuar në vitin 2005. Kuptohet<br />
se realizimi i qëllimeve të parapara në arsimin formal dhe atë joformal drejtpërdrejtë<br />
është miratuar nga shkalla e pajisjes së infrastrukturës në institucionet<br />
arsimore. Projektet vijuese padyshim da ta përmirësojnë pajisjen, nga aspekti i<br />
nevojshëm i hardverit dhe softverit, ose nga aspekti i lidhshmërisë me internetin.<br />
Por duhet patur parasysh se investimi vetëm në pajisje nuk është politikë e mirë<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e tik në arsim<br />
393<br />
VIII
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
394<br />
dhe nuk jep kurrfar rezultatesh. Prandaj, pajisja teknike në institucionet arsimore<br />
doemos duhet të përcillet me aktivitete përkatëse, siç janë: edukimi i kuadrit<br />
mësimor në institucionet ekzistuese arsimore, organizimi dhe menaxhimi i ri në<br />
proceset arsimore. Qëllimi kryesor është që të maksimalizohet dhe të optimizohet<br />
shfrytëzimi i pajisjes nga kategori të ndryshme të participuesve potencial:<br />
arsimtarë, nxënës, studentë, qytetarë.<br />
Për realizimin e qëllimeve të e-arsimimit, përparësi kryesore duhet të ketë<br />
edukimi përkatës i kuadrit mësimor. Ky proces nuk duhet t’i përfshiejë vetëm<br />
arsimtarët që duhet të ligjërojnë ,,për’’ teknologjitë, por njëkohësisht edhe arsimtarët<br />
që duhet t’i zbatojnë teknologjitë informative në relizimin e procesit<br />
edukativo-arsimor.<br />
Ky proces duhet të jetë voluminoz sipas pajisjes teknologjike në institucionet<br />
arsimore.<br />
Për një bashkërenditje më të mirë dhe sigurim në unifikim dhe cilësi përkatëse<br />
sëpari duhet të definohen standardet përkatëse (nga vendi ose evropiane)<br />
për profilet e ndryshme të arsimtarëve. Për shkak të natyrës së tyre këto<br />
masa janë të rëndësishme në arsimin fillor dhe atë të mesëm.<br />
Vendosja e TIK arsimimit është hap logjik posaqërisht në klasat më të ulëta<br />
të arsimit fillor dhe në të gjitha vitet e arsimit të mesëm. Kujdesje e veçantë<br />
duhet pasur në përmbajtjet mësimore për qëllime të ndryshme grupore. Theks të<br />
veçantë duhet të përkushtohet në zbatimin e TIK, veçanërisht në shkollat profesionale,<br />
përkatësisht ato të pranohen si vegla për kryerjen e detyrave punuese, e<br />
jo si qëllim vetëm për vete.<br />
Pjesë nga edukimi mund të bëhet duke shfrytëzuar metodat që mundëson<br />
pikërisht kjo teknologji: mësim prej largë, ekzistimi i veb kurseve të hapura në<br />
gjuhën maqedone, shqipe dhe ngjajshëm.
VIZIONI<br />
Lëvizshmëria Republikës së Maqedonisë drejt ekonomisë e bazuar në dituritë,<br />
përmes zhvillimit të qëndrueshëm të shoqërisë informatike.<br />
Për realizimin e Vizionit, është e nevojshme realizimi i shumicës së qëllimeve<br />
më me përparësi, edhe atë:<br />
Çdo kuadër mësimor, deri më vitin 2010, të njohë shkrim leximin digjital;<br />
<br />
<br />
<br />
Çdo kuadër mësimor, deri më vitin 2015, të shfrytëzojë TIK në procesin<br />
mësimor;<br />
Çdo nxënës, prej klasës së IV, të fillojë ta njohë shkrim leximin digjital, deri<br />
në fund të vitit 2007;<br />
Të gjitha shkollat të sigurojnë qasje të qëndrueshme në Internet koneksion<br />
të shpejtë;<br />
Të gjitha klasat të jenë të lidhura me rrjetin e Internetit lokal, deri në fund të<br />
vitit 2010;<br />
Të arrihet parim prej 5-15 nxënës sipas kompjuterit multimedial, deri në vitin<br />
2015;<br />
Të sigurohet qasja e serviseve për përkrahje dhe resurset edukative multimediale<br />
në Internet, deri në fund të vitit 2015;<br />
Iniciativa për zbatimin e TIK në arsim, gjithashtu ka për qëllim ta përshpejtojë<br />
hapin e trajnimi në të gjitha nivelet, konkretisht me promovimin e elaktivitetit<br />
univerzalo-digjital dhe përfshierjes gjenerale të treningut përkatës për arsimtarë<br />
dhe trajnues, duke përfshirë trajnimin teknologjik si dhe kurset për përdorimin<br />
edukativ të teknologjisë dhe menaxhmentit të ndryshimit.<br />
Shkollat, universitetet si dhe qendrat trajnuese, doemos të angazhohen që<br />
të bëhen qendra lokale për fitimin e diturisë, të cilat janë të gjithëanshme dhe<br />
të arritshme për të gjithë. Politikën në këtë lëmi do ta merr parasysh Strategjia<br />
Evropiane për punësim dhe strategjitë <strong>nacional</strong>e për mësim të përjetshëm.<br />
Të gjithë nxënësit që e kanë lënë shkollimin t'iu mundësohet ta dijnë shkrim<br />
leximin digital;<br />
Të gjithë arsimtarëve t'iu sigurohet trajnim përkatës, të miratohet program<br />
përkatës për trajnimin e arsimtarëve dhe të parashtrohen masa për inkurajimin<br />
e arsimtarëve që të kenë dobi të vërtetë nga teknologjia digitale në orët<br />
e tyre.;<br />
<br />
Secilit person të papunë t'iu ofrohet mundësia të edukohet në mënyrë digjitale<br />
përmes sistemit të përjetshëm të mësimit;<br />
Iniciativa për e-mësim vë në dukje krijimin e kushteve përkatëse për zhvi<br />
llimin e përmbajtjes, shërbimeve dhe mjedisit për mësim që janë shumë të zhvi-<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e tik në arsim<br />
395<br />
VIII
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
396<br />
lluara dhe relevante për edukim, në kuptim si në treg ashtu edhe në sferën publike.<br />
Arritshmëria e standardeve ka rëndësi të veçantë, siç është edhe vënia e<br />
kushteve për kryerjen e ndryshimeve dhe adaptimi i mënyrave në të cilat edukimi<br />
dhe sistemet trajnuese do të jenë të organizuara.<br />
Qëllimi përfundimtar i iniciativës së e-mësimit është që të përforcohet bashkëpunimi<br />
dhe dialogu dhe të përmirësohen lidhjet midis masave dhe iniciativava<br />
në të gjitha nivelet: lokale, rajonale, <strong>nacional</strong>e dhe Evropiane dhe midis të gjithë<br />
pjesëmarrësve në procesin: universitete, shkolla, qendra trajnuese, ata të cilët<br />
sjellin vendime dhe administratorët përgjegjës për zgjedhjen e pajisjes, softverit,<br />
përmbajtjes dhe shërbimeve (përfshirë edhe partnerët social). Partneriteti ndërmjet<br />
sektorit privat dhe atij publik do të vazhdojë të vendoset, me qëllim që të<br />
inkurajohen shkëmbimet e përvojat, transferi i teknologjisë dhe përmirësimi i<br />
mënyrës në të cilën nevojat për biznes cilësitë duhet të bashkangjiten me masat<br />
të këshilluara nga strategjia Evropiane për punësim.
2. PASQYRA E GJENDJES VIJUESE NË SHKOLLAT FILLORE DHE<br />
ATO TË MESME<br />
2.1 Infrastruktura<br />
Arsimi fillor<br />
Gjithsej nxënës 226.493<br />
1. Donacioni<br />
kinez<br />
Numri<br />
rs-a<br />
Shpërndarja: Numri i<br />
pc-a<br />
Në shkollat qendrore<br />
Në shkollat rajonale<br />
Përfshierja e<br />
përgjithshme<br />
2. CTL/USAID/<br />
Soros<br />
Media Labs Numri i<br />
pc-a<br />
3. Rrjeti<br />
4. Pajisje tjetër<br />
pc<br />
serverë<br />
Printerë Sistemi<br />
operativ<br />
Kundërvirus<br />
UPS Softveri<br />
3.000 300 300 WindowsXP Symantec 3300 OfficeXP,<br />
Linux, Open<br />
Office<br />
pc server Numri i<br />
shkollave<br />
Numri i<br />
përgjithshëm<br />
i nxënësve<br />
2.797 270 322 188.765 62<br />
203 30 39 11.084 48<br />
Numri i<br />
shkollave<br />
361 199.849 61<br />
225 45 64<br />
WLAN 360<br />
Numri i<br />
shkollave<br />
Mesatarja<br />
e nxënësve<br />
/ pc<br />
Mesatarja<br />
komunikativenxënësve/pc<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e tik në arsim<br />
397<br />
VIII
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
398<br />
Arsimi i mesëm<br />
Gjithsej nxënës: 95.000<br />
1. Donacioni<br />
kinez<br />
Numri i<br />
pc-a<br />
Shpërndarja: Numri i<br />
pc-а<br />
Në shkollat qendrore<br />
Në shkollat rajonale<br />
2. CTL/USAID/<br />
Soros<br />
Sistemi<br />
operativ<br />
2.000 WindowsXP<br />
1.800 90<br />
200 10<br />
Media Labs Numri i<br />
pc-а<br />
3. Rrjeti<br />
4. Pajisje tjetër<br />
Numri i<br />
shkollave<br />
Numri i<br />
shkollave<br />
Kundërvirus<br />
UPS Softveri<br />
Symantec 2.000 OfficeXP, Linux, Open<br />
Office<br />
Mesatarja<br />
e nxënësve<br />
/<br />
pc<br />
47,5<br />
Mesatarja<br />
komunikative<br />
e nxënësve/<br />
pc<br />
180 18 43,58<br />
LAN 100<br />
Numri i<br />
shkollave<br />
Interneti në arsimin fillor dhe të mesëm<br />
Projekti<br />
1. Macedonia Connects Numri i shkollave<br />
2. Telekomunikimet maqedonase<br />
3. Iniciativa të pavarura të<br />
shkollave<br />
Numri i shkollave<br />
460<br />
234
2.2. Procesi mësimor<br />
2.2.1 Arsimi fillor<br />
2.2.1.1. Planet mësimore, programet dhe tekstet shkollore<br />
Lënda mësimore Informatika në shkollat fillore është vendosur si lëndë<br />
fakultative në vitin 1996 në klasën e VII dhe VIII. E njejta u realizua në numër të<br />
vogël të SHF që posedonin laboratori kompjuterike ose me ndonjë kompjuter, dhe<br />
me arsimtarë nga informatika. Për këtë shkak, programi i atëhershëm mësimor<br />
realizohej rreth 10% në SHF.<br />
Prej vitit 2002 zbatohet plani i ri mësimor, sipas të cilit lënda e Informatikës<br />
realizohet si lëndë fakultative në klasën e VI , ndërsa si lëndë zgjedhore në klasën<br />
e VII dhe të VIII.<br />
Për programin e parë mësimor nga lënda e Informatikës për arsimin fillor,<br />
i cili realizohej prej vitit 1996 deri në vitin 2002, me 1 orë mësim fakultativ, u<br />
përgatitën tekste shkollore për klasën e VII dhe të VIII.<br />
Për programin e dytë mësimor prej vitit 2002 e deri më tani, janë lejuar dy<br />
libra për klasën VI dhe VII dhe 3 libra për klasën e VIII .<br />
<br />
<br />
Problemi 1: Një numër jo i mjaftueshëm i TIK kuadrit për realizimin e mësimit<br />
nga lënda e Informatikës;<br />
Problemi 2: Mosekzistimi i TIK lëndës në kurikulumin për arsimin fillor;<br />
2.2.1.2. Mësimi: nxënës dhe arsimtarë<br />
Përfshierja e nxënësve në mësimin nga informatika është rezultat nga TIK<br />
pajisja dhe kuadrit mësimor.<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Problemi 1: Një numër i vogël i nxënësve që kanë zgjedhur ta dëgjojnë<br />
lëndën e Informatikës.<br />
Problemi 2: Paralele të mëdha: 2 deri 5 nxënës në një kompjuter.<br />
Problemi 3:Mosmirëmbajtja e pajisjes kompjuterike dhe asaj komunikative.<br />
Problemi 4: Angazhimi tej mase i profesorëve nga Informatika për aktivitete<br />
tjera: mirëmbajtja e kabinetit, ndihmë kolegëve dhe administrata në shkollë.<br />
Problemi 5: Mungesa e mundësive për përkryerjen e profesorëve nga informatika.<br />
Problemi 6: Shfrytëzimi i pamjaftueshëm ose i dobët i kabinetit për nevojat<br />
e mësimit plotësues: përgatitje për gara, punë me nxënës të talentuar dhe<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e tik në arsim<br />
399<br />
VIII
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
400<br />
<br />
<br />
aktivitete jashta shkollës;<br />
Problemi 7: Shfrytëzimi i pamjaftueshëm ose i dobët i kabinetit për lëndët<br />
tjera mësimore;<br />
Problemi 8: Mosinteresimi i informatikantëve për vendin e punës profesor të<br />
informatikës, për shkak të ardhurave minimale në krahasim me të ardhurat<br />
në ndërmarrje dhe institucione tjera.<br />
2.2.2. Arsimi i mesëm<br />
2.2.2.1 Planet mësimore, programet dhe tekstet shkollore<br />
Në arsimin e mesëm, Informatika si lëndë mësimore është vendosur nga<br />
viti 1986 . Prej atëherë e deri më tani janë ndryshuar disa plane mësimore. Në<br />
planin e parë mësimor ishin të vendosura lëndë nga informatika në të gjitha<br />
vitet e arsimit të mesëm në gjimnaz. Deri më vitin 2003 janë bërë më shumë<br />
ndryshime të planeve mësimore, kurse më së shumti u realizua plani mësimor<br />
gjatë vitit 1994 deri më 1999 , sipas përmbajtjeve të të cilave informatika<br />
mësohet në :<br />
Në vitin e I: Informatika (lëndë e detyrueshme, e përgjithshme arsimore për<br />
të gjithë nxënësit,<br />
Në vitin e II : Informatika (lëndë zgjedhore për gjimnazet),<br />
Në vitin e IV: Informatika (lëndë zgjedhore për gjimnazet),<br />
Mungesë e madhe ishte edhe ajo se nuk ekzistonte lëndë e informatikës në<br />
vitin e III.<br />
Sipas planit mësimor prej vitit 1999 deri në vitin 2003, përmbajtje nga<br />
informatika ishin të realizuara në:<br />
Viti i I: Informatika (lëndë e detyrueshme, e përgjithshme arsimore për të<br />
gjithë nxënësit,<br />
Viti i I: Teknologjia informatike (lëndë zgjedhore për gjimnazet),<br />
Viti i II: Teknologjia informatike (lëndë zgjedhore për gjimnazet),<br />
Viti i IV: Gjuhët programore (lëndë zgjedhore për gjimnazet, sipas programit<br />
të vjetër).<br />
Përmbajtjet programore nga lënda e Informatikës teknologjike (viti i I dhe i<br />
II) nuk ishin të përshtatshme për moshën e nxënësve.<br />
Plani mësimor vijues është vendosur nga viti 2003, përmbajtjet e të cilave<br />
nga informatika realizohen në:<br />
Viti i I: Informatikë (lëndë e detyrueshme, e përgjithshme arsimore për të<br />
gjithë nxënësit,
Viti i II: Teknologjia informatike (lëndë zgjedhore për gjimnazet),<br />
Viti i III: Gjuhët programore (lëndë zgjedhore për gjimnazet, lëmia B.<br />
Viti i IV: Gjuhët programore (lëndë zgjedhore për gjimnazet, lëmia A.<br />
Në disa shkolla të mesme profesionale planet mësimore realizohen sipas<br />
FARE-programit, kurse në disa shkolla tjera sipas GTZ-programit.<br />
Libra nga lënda e informatikës janë përgatitur me vendosjen e e planeve<br />
të para mësimore të vitit 1986.<br />
Me ndryshimet dhe vendosjen e programeve të reja mësimore nuk janë<br />
përgatitur akoma të gjitha librat e nevojshëm.<br />
Për realizimin e përmbajtjeve mësimore programore vijuese nga lëndët e<br />
informatikës, janë përgatitur libra edhe atë për:<br />
Lënda e Informatikës për vitin e I: 3 libra,<br />
Lënda Teknologjia informatike për vitin e II : 2 libra<br />
Lënda Gjuhët programore për vitin e IV : 1 libër<br />
2.2.2.2 Pajisja<br />
Pajisja e shkollave me kompjutorë dhe pajisje komunikative filloi me vendosjen<br />
e lëndës mësimore të informatikës, në planin mësimor të vitit 1986.<br />
Pikësëpari u promovuan klasat me kompjutorë, edhe atë vetëm në dhjetë shkolla<br />
të mesme në Maqedoni, që ishin të pajisura me kompjutorë Partner dhe Marta.<br />
<br />
<br />
<br />
Problem 1: Edhe përveç instalimit të nga një kabineti kompjuterik nga donacioni<br />
kinez, gjithashtu nuk është i mjaftueshëm numri i kompjuterëve dhe<br />
pajisjes komunikative për nevojat e mësimit sipas lëndëve informatike, e<br />
mos të flasim për lëndët tjera.<br />
Problemi 2: Mungesa e pajisjes kompjuterike dhe komunikative si dhe linja<br />
në interntet.<br />
Problemi 3: Qëndrueshmëria e instalimit të Internet koneksionit, pas përfundimit<br />
të projekteve të financuara nga organizatat ndërkombëtare;<br />
2.2.2.3 Mësimi: nxënës dhe arsimtarë<br />
<br />
<br />
Problemi 1: Përfshierja e nxënësve me lëndët informative bie me vitet edhe<br />
atë nga 9 paralele në shkollë në vitin e I, në 1 paralele në vitin e IV. Kjo i<br />
përkushtohet para së gjithash:<br />
»<br />
»<br />
»<br />
zgjedhjes së lëndëve të informatikës,<br />
popullarizim jo i mjaftueshëm i mësimit nga informatika dhe nevojës<br />
së arsimit të lëndës së informatikës të të gjithë nxënësve.<br />
mospajisja e shkollave me pajisje IK.<br />
Problemi 2: Paralele të mëdha : 2 deri 5 nxënës në një kompjuterë.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e tik në arsim<br />
401<br />
VIII
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
402<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Problemi 3: Moskujdesja e pajisjes kompjuterike dhe asaj komunikative;<br />
Problemi 4: Angazhimi i madh i profesorëve të informatikës në aktivitete<br />
tjera.<br />
»<br />
»<br />
mirëmbajtja e kabinetit – 3,15 orë në javë.<br />
ndihmë kolegëve dhe administratë në shkollë - 2,82 orë në javë.<br />
(Disa profesorë deklarojnë prej 1 deri 10 orë punë për nevojat e<br />
shkollës ose të kolegëve.)<br />
Problemi 5: Mungesa e mundësisë për përkryerjen e profesorëve të informatikës.<br />
Problemi 6: Shfrytëzimi i dobët ose i pamjaftueshëm i kabinetit për nevojat<br />
e mësimit plotësues: përgatitjet për garat, punë me nxënës të talentuar dhe<br />
në aktivitetet mësimore ;<br />
Problemi 7: Shfrytëzimi i pamjaftueshëm i kabinetit për lëndët tjera mësim<br />
ore;<br />
Problemi 8: Mosinteresimi i informatikanëve për vendin e punës profesor i<br />
informatikës, për shkak të arrdhurave të vogla personale në krahasim me të<br />
ardhurat në firma dhe institucione tjera.<br />
2.2.2.4. Resurset njerëzore<br />
Gjendja e kuadrit mësimor nga informatika në shkollat fillore dhe ato të<br />
mesme është e pakënaqëshme. Ekziston frekuencë e madhe e ndryshimeve<br />
në kuadrin mësimor te arsimtarët e informatikës, ndonjëherë edhe në mes të<br />
gjysëmvjetorit. Arsye ka shumë, si:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Punë e përditshme në kabinete shëndetësore të pasigurta pranë një numri të<br />
vogël ose të madh të kompjuterëve, (ekspozimi i vazhdueshëm i rrezatimit<br />
elektromagnetik të pajisjes),<br />
Numri i madh i obligimeve që në mënyrë plotësuese dhe të rregullt iu dedikohen<br />
(për dallim nga arsimtarët e lëndëve tjera) si p.sh: pjesëmarrje në<br />
komisione për regjistrime dhe maturë për shkak të vendosjes dhe rregullimit/<br />
nënradhitjen e listave, përgatitja e biltenëve për shkollën, mbajtja e kurseve<br />
për shfrytëzimin e kompjutorëve të arsimtarëve nga lëndët tjera, ndihmë<br />
rreth përpunimit të listave të pagave dhe listave regjistruese, dhe shumë të<br />
tjera, për të cilat nuk janë të shpërblyera as me mjete materiale e as me lloje<br />
tjera të shpërblimit.<br />
Për krahasim informatikantët që punojnë në firma ekonomike ose në institucione<br />
tjera shtetërore kanë dyfish më shumë të arrdhura personale.<br />
Mosekzistimi i organizimit të përkryerjes profesionale që është nevojë e<br />
domosdoshme në kohën e ndryshimeve drastike në lëmin e informatikës.<br />
Arsimtarët e informatikës deri më tani ishin të lënë në entuziasmin e tyre
në nevojën për të mësuar risitë në informatikë. Tani kuadri mësimor për<br />
lëndët e informatikës në arsimin fillor nuk arsimohet në asnjërin fakultet<br />
të Republikës së Maqedonisë. Arsimtarët që ligjërojnë lëndë zgjedhore në<br />
një numër të vogël të shkollave fillore janë profesor të informatikës që kanë<br />
të kryer Fakultetin matematiko-natyror, drejtimi Informatikë ose elektroinxhinier<br />
që ka të kryer Fakultetin Elektroteknik, drejtimin Teknika kompjuterike<br />
dhe informatika. Por këto janë shumë pakë. Një numër i madh i arsimtarëve<br />
që mbajnë mësim në shkollat fillore janë me studime të përfunduara nga<br />
matematika ose matematikë-informatikë ( studime të mëhershme), por ka<br />
edhe me fakultet të kryer të pedagogjisë.<br />
Kuadri mësimor për profesorët e informatikës në arsimin e mesëm mësohet<br />
vetëm në Fakultetin Matematiko-natyror në drejtimin: Informatikë.<br />
Studentët që kanë mbaruar fakultetin marrin titullin profesor i diplomuar<br />
i informatikës. Një numër i madh i arsimtarëve të informatikës kanë të kryer<br />
Fakultetin Matematiko-natyror, kurse një numër i vogël, më shumë në shkollat<br />
teknike, kanë të kryer fakultetin Elektroteknik.<br />
Për shkak të përfshierjes së vogël të informatikës në shkollat e mesme, ku<br />
numri i profesorëve nga informatika në një shkollë arrin 1 ose mësëshumti 2 .<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e tik në arsim<br />
403<br />
VIII
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
404<br />
3. REKOMANDIME<br />
3.1. Modele të reja të mësimit dhe të mësuarit duke shfrytëzuar TIK<br />
Jetojmë në një kohë ku çdo qytetarë i shfrytëzon shërbimet kompjuterike dhe<br />
teknologjinë komunikative, pa dallim të profilit dhe profesionit; kohë kur Interneti<br />
është mjet për absorbimin e informatave për çdo gjeograf, kimist, historicient,<br />
biznesmen, nxënës, ministër, punëtorë....<br />
Arsimimi modern duhet të jetë mirë i organizuar që nxënësit të mundë<br />
të marrin apo arrijnë dituri solide nga infortmatika, paralelisht edhe kulturë<br />
informatike. Por edhe përveç kësaj numri (më)imadh i informatave dhe<br />
shkathtësive popullata e re akoma i merr dhe i arrin gjatë kurseve ose gjatë<br />
mësimit në kompjutorët shtëpiak, (pa asnjë zgjedhje, radhitje dhe sistematizim).<br />
E gjithë kjo realizohet pa kontrollë të personave të përgatitjes profesionale,<br />
metodike, dhe pedagogjiko- psikologjike. Mendojmë se së pari dhe vend<br />
kryesor ku nxënësit duhet të arrijnë njohuri elementare nga lëmi i informatikës<br />
është arsimi fillor dhe ai i mesëm, ku planet dhe programet mësimore duhet ta<br />
përcjellin trendin e njohurive informatike. Shkaqet për të cilat të rinjtë ndjekin<br />
kurse jashta shkollës, në llogari të mësimit të rregullt me shumë transparenca,<br />
dhe sipas nesh më me përparësi, janë: pajisja e mirë dhe realizimi i mësimit<br />
efektiv me grupe të vogla, numri i të cilëve nuk e tejkalon numrin e kompjuterëve<br />
në shkollë.<br />
Për këtë arsye, rekomandojmë të aplikohen modele të reja të mësimit dhe<br />
nxënies me shfrytëzim të TIK. Këto modele duhet të vendosen në vitet e hershme<br />
shkollore.<br />
Në modelet e reja të mësimit në mënyrë intenzive duhet të shfrytëzohen<br />
mundësitë e teknologjisë informatiko- komunikative, siç janë:<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
kompjutorët,<br />
pajisja kompjuterike: printerë, skenerë, kamera, vizatues, pajisje të memorisë,<br />
videoproektor,<br />
rrjetat kompjuterike lokale dhe ato të internetit,<br />
internet dhe të gjitha llojet e tij të mundshme: shqyrtim, kërkesë, marrje,<br />
komunikim,<br />
softver arsimor i të gjitha lëndëve,<br />
klasa virtuale, etj.<br />
Masat konkrete që duhet të merren për modernizimin e procesit arsimor,<br />
do të jenë, në fakt, zgjidhje e problemeve paraprake të ballafaquara në procesin<br />
arsimor:
1.<br />
2.<br />
3.<br />
4.<br />
5.<br />
6.<br />
7.<br />
8.<br />
9.<br />
10.<br />
11.<br />
12.<br />
13.<br />
14.<br />
Pajisja e të gjitha shkollave fillore dhe të mesme me nga një, por sipas<br />
mundësisë edhe me nga dy laboratori kompjuterike dhe pajisje shoqëruese<br />
komunikative, në të cilën në mënyrë të domosdoshme duhet të ketë së<br />
paku një videoproektor,<br />
Lidhshmëri dhe qëndrueshmëri e të gjitha shkollave me linjë të internetit,<br />
Formimi i rrjetit arsimor me lidhshmërinë e të gjitha shkollave mes tyre por<br />
dhe me Ministrinë e Arsimit dhe Shkencës.<br />
»<br />
»<br />
Varianta: Formimi i servis shërbimit;<br />
Varianta:Angazhimi i ndërmarrjeve/ firmave për mirëmbajtjen e<br />
pajisjes kompjuterike dhe komunikative në shkollë.<br />
Formimi i paraleleve me madhësi për 16 nxënës për mësimin nga lëndët e<br />
informatikës,<br />
Vendosja e planeve mësimore në lëndë të domosdoshme të lëndëve të<br />
informatikës edhe në arsimin fillor por edhe në atë të mesëm.<br />
Lirimi i arsimtarëve të informatikës nga aktivitetet tjera në shkollë që janë<br />
të lidhura me shkathtësitë e tyre informatike: ndihmë kolegëve, administratë,<br />
mirëmbajtja e klasave ku ndodhen kompjutorët etj.<br />
Përkryerja permanente e arsimtarëve të informatikës përmes kurseve dhe<br />
seminareve të shpeshta të organizuara nga fakultetet mësimore përkatëse.<br />
Formimi i qendrës për ndihmë dhe trajnim të arsimtarëve në të gjitha<br />
fakultetet që arsimojnë arsimtarë, në të cilat do të përgatiteshin dhe prezantonin<br />
të arriturat e reja në informatikë dhe në mësimin nga informatika.<br />
Shfrytëzimi i domosdoshëm i kabineteve të informatikës për realizimin e<br />
mësimit nga lëndët tjera mësimore.<br />
Shfrytëzimi i kabineteve të informatikës për aktivitete tjera edukativo-arsimore<br />
(përgatitja e detyrave të shtëpisë, për gara, për mësim plotësues me<br />
nxënësit më të dobët, aktivitete të lira).<br />
Vlerësimi i profesorëve dhe ndarja e njohurive përkatëse.<br />
Përpunimi i domosdoshëm i Web-faqes për çdo shkollë me të gjitha të<br />
dhënat e shkollës dhe profilet arsimore.<br />
Urgjentisht të fillohet me përgatitjen ose furnizimin e softverit arsimor në<br />
gjuhë amtare në të gjitha lëndët në arsimin fillor dhe të mesëm.<br />
Përgatitja e programeve të reja mësimore për lëndët e informatikës në arsimin<br />
fillor dhe të mesëm.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e tik në arsim<br />
405<br />
VIII
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
406<br />
3.2 Kurikulumet e reja<br />
3.2.1 Për arsimin fillor<br />
<br />
Në lëndët informatike<br />
Informatika në procesin arsimor duhet të vendoset nga klasa e IV. Për çdo<br />
klasë duhet të përpunohen kurikulume të veçanta, që do të jenë të lidhura ngusht<br />
d.m.th. do të plotësohen në mënyrë të kontiniuar nga klasa në klasë. Për këtë<br />
arsye duhet të hartohet draft-program mësimor për njohuri informatike që duhet<br />
ta arrijë çdo nxënës në arsimin fillor si dhe pjesët e temave nga ky program të<br />
radhiten në të gjitha klasat duke filluar prej klasës IV deri në klasën e IX.<br />
Në klasën e IV dhe V nxënësit duhet të njihen me elementet elementare dhe<br />
shfrytëzimin e kompjuterit dhe të nxëjnë/arrijnë bazë të njohurisë digjitale.<br />
Në elementet elementare për shfrytëzimin e e kompjutorëve duhet të<br />
hyjnë:<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
Instalimi i kompjuterit dhe monitorit,<br />
fillimi/starti (logimi) i kompjuterit,<br />
gjetja dhe startimi i programit,<br />
udhëheqja me tastierën,<br />
udhëheqja me miun.<br />
Me bazën aftësim digjital nënkuptojmë aftësim për shfrytëzim elementar të<br />
programeve për:<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
të shkruajtur (rregullim) të tekstit,<br />
të vizatuar,<br />
për të dëgjuar muzikë,<br />
lojëra kompjuterike.<br />
Në klasën e VI dhe të VII , nxënësit t’i zgjerojnë shkathtësitë e tyre për<br />
shfrytëzim më të përparuar të kompjutorëve me programe për:<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
të shkruar tekst,<br />
vizatim,<br />
tekst të kombinuar, grafikë, muzikë,<br />
dhe të njihen me shfrytëzimin e programeve për:<br />
tabelim,<br />
shfrytëzim me CD/DVD pajisje dhe programe,
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
programe multimediale,<br />
programe për video animacione,<br />
shfrytëzim elementar të Internetit (shqyrtim dhe e-mail),<br />
mbrojtja e të dhënave në kompjuter,<br />
organizimi i të dhënave në kompjuter.<br />
Në klasën e VIII dhe të IX nxënësit duhet të mësojnë shfrytëzim të përparuar<br />
të:<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
<br />
tabelimit dhe prezantimit grafik të të dhënave,<br />
serviset e Internetit (marrja e të dhënave, kërkimi i të dhënave, bisedimi).<br />
dhe të njihen me:<br />
elementet elementare për bazat e të dhënave,<br />
programe për prezantim,<br />
përpunimi i WEB-faqeve përkatëse,<br />
lidhshmëria e pajisjeve të kompjuterit dhe kontrollimi i tyre,<br />
monitoring mjedisit,<br />
Në lëndët joinformatike<br />
Në planet mësimore, saktësisht në programet mësimore në lëndët joinformatike<br />
në arsimin fillor duhet të bëhen ndryshime në kuptim të realizimit të tyre<br />
me shfrytëzimin e TIK. Kjo nënkupton qasje tjetër të materialit në disa tema, parasëgjithash<br />
me shfrytëzimin e softverit arsimor nga lëmia/tema përkatëse.<br />
Softver arsimor ekziston për të gjitha lëndët, nga shoqëria, natyra, matematika,<br />
arsimi figurativ, arsimi muzikor, gjeografia, historia, biologjia, fizika dhe<br />
kimia. Problemi më i madh do të paraqitet gjatë realizimit të programeve nga<br />
ana e arsimtarëve, me çrast do të jetë i nevojshëm trajnimi i tyre.<br />
Sigurisht do të jetë i nevojshëm furnizimi i softverit arsimor, me çrast duhet<br />
të caktohet niveli i furnizimit: lokal (nga shkollat) ose shtetërore (nga ministria).<br />
Gjithashtu, do të duhej të zgjedhet softveri përkatës për çdo lëndë. Për vlerësimin<br />
e softverit përkatës të lëndëve të caktuara do të formohen komisione kompetente.<br />
Softveri do të duhej të hyjë si i detyrueshëm në programin mësimor, me<br />
çrast do të jetë i nevojshëm ndryshimi i tij por edhe ndryshimi i librave.<br />
3.2.2 Për arsimin e mesëm<br />
<br />
Për lëndët e informatikës<br />
Programet mësimore të lëndëve të informatikës në arsimin e mesëm duhet<br />
të jenë të përshtatshme për profilin arsimor edhe atë:<br />
»<br />
а) Gjimnaz:<br />
matematiko-natyror,<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e tik në arsim<br />
407<br />
VIII
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
408<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
humanitaro-shoqërore,<br />
gjuhësoro-artistik,<br />
b) Arsimi profesional:<br />
1,2,3,4-vite,<br />
specialistik,<br />
c) artistike dhe<br />
ç) me nevoja të veçanta.<br />
Lëndë informatike duhet të ketë në të gjitha llojet e arsimit të mesëm, por<br />
me rëndësi dhe peshë dhe kohëzgjatje të ndryshme.<br />
a) Rekomandime për arsimin gjimnazor<br />
Në arsimin gjimnazor është paraparë të mundësohet vazhdimi i arsimimit<br />
të të rinjëve në institucione të larta arsimore. Zgjedhjen fillestare (preliminare)<br />
të lëmisë së studimit, nxënësit përcaktohen që në vitin e tretë në arsimin gjimnazor,<br />
atëherë kur përcaktohen për lëmi më të ngushtë: matematiko-natyror ose<br />
shoqëroro-humanitare.<br />
Nxënësit që do ta zgjedhin lëminë matematiko-natyror përcaktohen për<br />
studime në fakultetin matematiko-natyror ose në Fakultetet e teknikës. Ata do<br />
të bëhen inxhinierë ose profesorë të ardhshëm nga lëmia përkatëse. Për këtë arsye<br />
atyre iu nevojitet arsim solid informatik, përkatësisht lëndën e informatikës<br />
duhet ta mësojnë me një fond më të madh të orëve.<br />
Rekomandojmë programet mësimore nga lëndët e informatikës të përmbajnë:<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
Viti i I:<br />
vërtetimi i njohurisë nga arsimi fillor për përpunimin e: tekstit, tabelave,<br />
fotografive, zërave, video dhe internet servise.<br />
njohja me sistemet kompjuterike,<br />
njohja me sistemet operative,<br />
njohja me sistemet komunikative,<br />
Viti i II:<br />
njohja me programet aplikative për:<br />
rregullimin e publikimeve,<br />
vizatimi dhe përpunimi i fotografive dhe disejnit,<br />
përpunimi i prezantimeve,<br />
përpunimi i Web-faqeve dinamike,<br />
bazat e të dhënave.
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
Viti i III:<br />
njohja me programimin dhe gjuhët programore,<br />
mësimi i një gjuhe objektivisht të orientuar.<br />
Viti i IV:<br />
Web-programim,<br />
mësimi i një gjuhe për Web-programim.<br />
Nxënësit nga lëmia shoqëroro-humanitare parashikohet të studjojnë në<br />
fakultetet: Mjekësisë, Ekonomisë, Drejtësisë, Filologjik, Filozofik, ose Pedagogjik.<br />
Arsimimi i tyre para ardhjes në fakultet duhet të jetë në nivel më të lartë nga arsimi<br />
i inormatikës , bëhet fjalë për nxënësit nga lëmia: matematiko-natyror.<br />
Programet mësimore për këtë lëmi duhet të:<br />
Viti I dhe i II: Të jenë identik me lëminë matematiko-natyror,<br />
Viti i III: Internet teknologjitë në lëmitë shoqëroro-humanitare.<br />
Viti i IV: Softver edukues për profesionin përkatës<br />
Në lëminë gjuhësoro-artistik rekomandojmë që lënda e Informatika të<br />
mësohet me fond të zvogëluar të orëve , vetëm në vitin e I dhe të II.<br />
b) Rekomandime për arsimin profesional<br />
Në arsimin profesional nxënësit duhet të mësojnë edhe lëndët e përgjithshme<br />
nga informatika edhe lëndët karakteristike/speciale për profesionin e<br />
tyre.<br />
Mendojmë se është mëse adekuate edhe nxënësit e shkollave profesionale<br />
të përfitohen me të njejtat njohuri, me të cilat përfitohen edhe nxënësit në<br />
paralelet e gjimnazeve në vitin e I dhe të II, sepse këto lëndë janë me karakter<br />
të përgjithshëm arsimor nga informatika.<br />
Në vitin e III dhe të IV nga arsimi profesional, lëndët e informatikës duhet<br />
të jenë në përpuethshmëri me profesionin, kurse për definimin e tyre duhet të<br />
formohet një komision i posaçëm ose komisione të veçanta për çdo profesion,<br />
në përbërje nga ekspertë kompetentë.<br />
c) Rekomandime për lëminë artistike<br />
Për lëminë artistike është e nevojshme:<br />
Viti i I: njësoj me lëminë matematiko-natyrore<br />
Viti i II: aplikacione përkatëse për profilin<br />
- arsim figurativ - muzikor - balet<br />
<br />
Lëndët joinformatike<br />
Në programet mësimore të lëndëve të jo-informatikës në arsimin e mesëm në<br />
mënyrë të detyrueshme duhet të shfrytëzohet teknologjia informatike, gjithashtu<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e tik në arsim<br />
409<br />
VIII
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
410<br />
edhe në arsimin fillor, por me më shumë TIK-përkrahje të hardverit dhe softverit.<br />
Me shfrytëzimin e detyrueshëm të softverit arsimor nga lënda përkatëse, për<br />
ato lëndë për të cilat ekziston sovtver i tillë arsimor, nevojten ndryshime në programin<br />
mësimor dhe përshtatje për përmbledhjen e materialit për shfrytëzimin e<br />
TIK.<br />
Ekziston problem i madh këtu sikurse në arsimin fillor, ku do të paraqitet<br />
gjatë realizimit të programeve të arsimtarëve, për të cilët do të duhej dhe është<br />
më se e nevojshme ato të trajnohen/përvetësohen.<br />
Për furnizimin apo pajisjen me softver arsimor do të jetë e nevojshme të përcaktohet<br />
niveli i furnizimit: lokal (nga shkolla) ose shtetëror (nga Ministria) dhe<br />
të formohen komisione kompetente për vlerësimin e tyre.<br />
3.3. Resurset njerëzore<br />
<br />
Profesorë të informatikës<br />
Me modernizimin e mësimit të informatikës në shkollat fillore dhe ato të<br />
mesme do të paraqitet nevoja për më shumë kuadër mësimor. Në periudhën<br />
vijuese doemos të trajnohen arsimtarët nga lëmi i informatikës. Për këtë arsye<br />
duhet të parshikohet arsimimi i kuadrit përkatës si për shkollat fillore poashtu<br />
edhe për ato të mesmet. Veçanërisht me furnizimin e shkollave me pajisje<br />
kompjuterike do të krijohen kushte për realizimin edhe të programit ekzistues<br />
mësimor.<br />
Sistemi për formimin e kuadrit përkatës arsimor propozojmë që të saktësohet<br />
dhe strukturohet në bazë të rekomandimit vijues:<br />
»<br />
»<br />
<br />
MASH të miratojë Rregullore në të cilën do të saktësohen se cilat kategori të<br />
kuadrit të diplomuar nga institucione të larta që arsimojnë kuadër nga lëmi i<br />
informatikës, duke u arsimuar deri në fund me kualifikim pedagogjik, mund<br />
të realizojnë mësim nga informatika.<br />
Të vendosen përmbajtjet mësimore nga lëmi i informatikës në fakultetet<br />
pedagogjike ose në fakultetet me profesione pedagogjike, të cilat do të realizonin<br />
mësim në arsimin fillor;<br />
Trajnimi nga informatika i profesorëve nga lëndët jo-informatike<br />
Duke pasur parasysh faktin, se arsimi formal certifikues vështirë mund ta<br />
përcjellë dinamikën e nevojave dhe ndryshimeve të reja, si dhe të vjetërsimit të<br />
shpejtë të njohurive (të arritura gjatë kohës të shkollimit formal) është më se e<br />
nevojshme nevoja për arkitekturë të re të sistemit lidhur me trajnimin inicial dhe<br />
sistemin për suksesin në punë të arsimtarëve që më pakë të paraqesë jehonë<br />
sertifikimi i tyre kualifikues dhe akoma më shumë të jetë produkt i aftësive reale<br />
të tyre d.m.th. kualifikim dhe përgatitje për mobilizim permanent arsimor.
Gjendja momentale e kuadrit arsimor të të punësuarve në shkollë, sa i<br />
përket aftësisë së tyre për zbatimin e TIK në punën edukativo-arsimore, është<br />
me sa vijon:<br />
»<br />
»<br />
»<br />
Arsimtarë, të cilët gjatë arsimimit të tyre bazik në përgjithësi nuk kanë njohuri<br />
të nevojshme për zbatimin e TIK, gjithashtu edhe gjatë zhvillimit të tyre<br />
profesional të mëtutjeshëm;<br />
Arsimtarë, të cilët gjatë arsimimit të tyre bazik në përgjithësi nuk kanë njohuri<br />
të nevojshme për zbatimin e TIK, por gjatë përvojës së tyre, përmes<br />
kurseve ose seminareve janë trajnuar që të dijnë TIK.<br />
Arsimtarë, të cilët gjatë arsimimit të tyre bazik në përgjithësi nuk kanë njohuri<br />
të nevojshme për zbatimin e TIK në punën edukativo-arsimore ( janë<br />
arsimtarët që kanë mbaruar studimet e tyre sipas programeve studimore në<br />
të cilët programe kanë mësuar përmbajtje nga informatika, gjatë viteve të<br />
fundit)<br />
Por duhet patur parasysh se ekziston edhe një numër i arsimtarëve të<br />
papunë që i kanë mbaruar studimet e tyre sipas programeve të vjetra dhe nuk<br />
kanë pasur mundësi të trajnohen për një gjë të tillë siç është shfrytëzimi i TIK,<br />
gjithashtu ekzistojnë edhe arsimtarë të papunë që gjatë trajnimit inicial kanë<br />
arritur të fitojnë njohuri elementare nga informatika kuptohet nuk janë të mjaftueshme<br />
dhe të papërshtatshme me zhvillimin e TIK të ditëve të sotshme.<br />
Sipas kësaj, duhet ndërhyerje/intervenim në trajnimin inicial të kuadrit<br />
mësimor por edhe në përkryerjen profesionale të arsimtarëve, në kuptimin e<br />
sendërtimit, pasurimit me përmbajtje, të cilëve do t’iu shërbejë që me sukses ta<br />
realizojnë TIK në punën edukativo-arsimore në shkollë.<br />
Trajnimi inicial i kuadrit arsimor për zbatimin e TIK në punën edukativo-arsimore<br />
në shkollë.<br />
<br />
<br />
Pasurimi i sistemit për trajnim inicial të kuadrit arsimor me përmbajtje të<br />
TIK,por edhe zbatimi i TIK në realizimin e përmbajtjeve nga lëndë të ndryshme<br />
mësimore;<br />
Arritja e njohurive dhe shkathtësive të studentëve arsimtarë të ardhshëm<br />
për zbatim të suksesshëm të TIK në procesin edukativo-arsimor;<br />
Përkryerje profesionale (trajnim profesional) i kuadrit mësimor për zbatimin e<br />
TIK në punën edukativo-arsimore në shkollë.<br />
Qëllimi: Arritja e njohurive dhe shkathtësive nga kultura digjitale dhe dobia<br />
arsimore e TIK përmes krijimit të mundësive dhe potencialeve të TIK edhe<br />
atë si TIK mund t’i begatojë procese e mësimit dhe nxënien.<br />
Trajnimi i kuadrit mësimor për zbatimin e TIK në punën edukativo-arsimore<br />
në shkollë do të vatërzohet në dobinë arsimore.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e tik në arsim<br />
411<br />
VIII
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
412<br />
Në trajnim duhet të ketë shembuj nga përdorimi arsimor në kuadër të përmbajtjeve<br />
të ndryshme lëndore.<br />
Për trajnimin e kuadrit arsimor lidhur me zbatimin e TIK në procesin edukativo-arsimor<br />
në shkollë mund të parashihen tre opcione ose nivele të trajnimit<br />
edhe atë në përputhje me setet (kompletet) e kompetencave profesionale të<br />
arsimtarëve duke pasur parasysh titullin (arsimtar, arsimtar i dalluar, arsimtar<br />
mentor). Kjo nënkupton përpilim të kompetencave profesionale të arsimtarëve<br />
për zbatimin e TIK për nevojat arsimore në shkollë në bazë të shkallës së titullit<br />
d.m.th. me setet e kompetencave profesionale të arsimtarëve.<br />
Sipas kësaj, është e nevojshme të organizohen tre nivele të trajnimit, me sa<br />
vijon:<br />
»<br />
»<br />
»<br />
- TIK elementare (ky nivel i trajnimit është i detyrueshëm për të gjithë arsimtarët.<br />
Kompetencat e arsimtarëve në përputhje me këtë nivel do të sendërtohen<br />
në setin e kompetencave për titullin e arsimtarit )<br />
- TIK në zhvillim (titulli arsimtar i dalluar)<br />
- TIK përparimtare (titulli arsimtar-mentor)<br />
Rekomandime lidhur me organizimin dhe realizimin e trajnimit të arsimtarëve<br />
për zbatimin e TIK në punën edukativo-arsimore në shkollë:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Përcaktimi i standardeve të kompetencave të arsimtarëve, në bazë të të cilëve<br />
do të përgatiten/paramendohen nivelet e trajnimit të arsimtarëve për TIK, në<br />
përputhje me setet të kompetencave profesionale të arsimtarëve duke pasur<br />
parasysh titullin (asistent arsimtarë, arsimtarë, arsimtarë mentor);<br />
Vlerësimi i nevojave të arsimtarëve për zbatimin e TIK në punën edukativoarsimore<br />
në shkollë (mund të bëhet në bazë të vetëvlerësimit të arsimtarëve<br />
në kompetencat e tyre dhe trajnimi për nevojën arsimore të TIK dhe të kontributit<br />
të TIK për plotësimin e roleve të reja të tyre) ;<br />
verifikimi i mundësive nga korelacioni me disa projekte që tanimë realizohen<br />
në shkollat fillore, kurse në kuadër të të cilave përfshihet edhe trajnimi<br />
i arsimtarëve për shfrytëzimin e TIK në punën edukativo-arsimore të shkollës.<br />
Përpilimi/ krijimi i moduleve për trajnimin e arsimtarëve, të grupuar në tre<br />
nivele (është e preferueshme të punojë një ekip i përbërë nga persona të<br />
profesioneve të ndryshme - informatikantë, arsimtarë, profesorë universitarë<br />
nga lëmi i arsimit, njerëz kompetentë nga aktivitete tjera projektuese në<br />
një mënyrë kanë përvojë, lidhje ose e propagojnë zbatimin e TIK në procesin<br />
e mësimit dhe nxënies) ;<br />
përpilimi materialeve udhëheqëse për arsimtarët dhe resurseve tjera të<br />
nevojshme.
Zgjedhja dhe emërimi i realizatorëve të trajnimit/ dhënës të shërbimeve, të<br />
cilët do ta bëjnë trajnimin e arsimtarëve;<br />
Zgjedhja e arsimtarëve nga shkolla të ndryshme që do të përfshihen me<br />
trajnimin dhe pas mbarimit të trajnimit do të emërohen si arsimtarë-mentorë<br />
në shkollat e tyre (mund të jenë arsimtarë tani më të kyqur në disa aktivitete<br />
projektuese ose arsimtarë që kanë dëshirë të madhe ose posedojnë njohuri<br />
elementare nga lëmi i TIK) ;<br />
Përcaktimi i dinamikës për përfshierjen e arsimtarëve nga të gjithja shkollat<br />
e Republikës së Maqedonisë;<br />
Përcaktimi i kohëzgjatjes për realizimin e disa moduleve dhe sipas niveleve<br />
të parapara për trajnimin e arsimtarëve;<br />
Përpilimi i planit – Përcaktimi i intervaleve për realizimin e trajnimit (javore<br />
ose ditore, nga sa orë etj);<br />
Përgatitja e materialeve për arsimtarët të nevojshëm për trajnimin;<br />
Vlerësimi i rezultateve nga trajnimi i realizuar;<br />
Përpilimi dhe shpërndarja e çertifikatave arsimtarëve, vizituesve të trajnimit;<br />
Angazhimi i arsimtarëve që i kanë mbaruar tre nivelet e trajnimit si mentorë<br />
për bartjen e përvojave të arritura (njohurive dhe shkathtësive) për zbatimin<br />
e TIK arsimtarëve të shkollës së tyre.<br />
Standardet e përgjithshme të kompetencave të arsimtarëve për zbatimin e<br />
TIK në punën edukativo-arsimore në shkollë:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
E dhez kompjuterin dhe punon në tastierë dhe miun;<br />
Vendosë, kopjon, inçizon lloje të ndryshme të të dhënave;<br />
Punon me tekst procesor;<br />
Adapton metoda të punës te çdo nxënës;<br />
Siguron burime të ndryshme për të mësuar zbatimin e TIK që i përkasin stileve<br />
të ndryshme të mësimit;<br />
Krijon kushte për mësim përmes zgjidhjes së problemeve;<br />
Në mënyrë të kontiniuar përcjell, evidenton, analizon përparimin e nxënësve;<br />
Planifikon, evidenton, vlerëson – aktivitete mësimore, jashtamësimore dhe<br />
jashtashkollore me ndihmën e TIK;<br />
Planifikon dhe zhvillon programe për nxënësit me nevoja të veçanta;<br />
Kërkon/gjurmon në internet;<br />
Shfrytëzon postën elektronike (e-mail);<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e tik në arsim<br />
413<br />
VIII
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
414<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Qëndron/sundon me pakot programore;<br />
Planifikon lloje të përkrahjes teknologjike të procesit të mësimit dhe<br />
nxënies;<br />
Shfrytëzon baza të llojeve të ndryshme të të dhënave;<br />
Planifikon lloje dhe sasi të aktiviteteve të nxënësve me zbatimin e TIK;<br />
Planifikon strategji për realizimin e qëllimeve të parashtruara;<br />
Shfrytëzon softver arsimor për nevojat e mësimit;<br />
Përpunon instrumente përkatës për përcjelljen dhe vlerësimin e efekteve<br />
nga puna e nxënësve;<br />
Disejnon hulumtim aktiv të nxënësve duke iu ndihmuar të parashtrojnë dhe<br />
zgjidhin probleme;<br />
Kërkimi i informatave në web faqen<br />
Krijon prezantime multimediale ;<br />
Inkuadrohet në video konferenca të ndryshme<br />
Disejnimi i web faqes<br />
Veni re: Këto kompetenca duhet të plotësohen dhe të strukturohen në tre<br />
grupe sipas nivelit të trajnimit.<br />
Për çdo nivel duhet të përgatiten silabuse përkatëse pedagogjike për trajnimin<br />
e arsimtarëve për zbatimin e TIK në punën e tyre edukativo-arsimore. Atëherë<br />
kur arsimtari me sukses do t’i zotërojë detyrat nga niveli i paraparë konkret të<br />
trajnimit për TIK , i jepet çertifikatë si vërtetim për kryerje të suksesshme të trajnimit/kursit.<br />
Kompetencat e fituara nga trajnimi do të verifikohen dhe do ti nënshtrohen<br />
licencimit nga ana e shtetit.<br />
Bashkëpunëtorët profesional në shkollë<br />
Duhet të posedojnë kompetencat për TIK të parapara për të gjitha opcionet<br />
–nivelet e trajnimit të arsimtarëve për zbatimin e TIK në procesin edukativo-arsimor<br />
në shkollë.<br />
Realizatorë të trajnimit/shërbimdhënës<br />
Për këtë qëllim e nevojshme është të formohet një rreth i gjërë i dhënësve<br />
të akredituar i shërbimeve arsimore – qendrat për trajnim profesional të arsimtarëve,<br />
të cilët do të ofrojnë mundësi për përkryerje profesionale të kuadrit arsimor<br />
në arsimin fillor dhe të mesëm.<br />
Detyra e dhënësve të akredituar të shërbimeve arsimore në pamje të TIK<br />
është që të ndihmojnë që të formohet jazi (ndarja) midis kurikulumit dhe materialeve<br />
të reja virtuale, aktivitete dhe platforma për mësim të bazuara në TIK, por<br />
edhe në mënyrë të kontiniuar ta përcjellë zhvillimin e TIK nga aspekti i përparimeve<br />
arsimore.
4. QËNDRUESHMËRIA E STRATEGJISË<br />
Për zhvillimin e shoqërisë informatike nga aspekti i përmirësimit të strukturës<br />
arsimore nevojitet përkrahje edhe në format tjera të arsimit si të mësuarit<br />
e përjetshëm. Aktualiteti i konceptit shoqër i bazuar në njohuriri e rritë nevojën<br />
e profesionistëve të cilët pranë profesionalizmit të duhur në lëmitë të caktuara<br />
posedojnë aftësi të mira komunikative dhe sociale, mirë janë të informuar, vazhdimisht<br />
të përgatitur për mësim dhe të aftë për ballafaqim me situatën e re<br />
mësimore.<br />
Parakushte të nevojshme për pjesëmarrje të suksesshme në shoqëri të bazuara<br />
në njohuri/dituritë janë transformime të paradigmës së arsimit dhe përdorimi<br />
kreativ i arritjes dhe përvojës së njohurive, me aftësi për krijim të zgjidhjeve<br />
origjinale. Për këtë arsye arsimimi zë vend qëndror, si çelës kryesor për zhvillim<br />
të qëndrueshëm, cilësi dhe konkurencë. Në këtë kontekst e-arsimimi është<br />
formë e re e mësimit me peshë për nxënësin në të cilën me përdorim inovativ të<br />
teknologjisë informatiko-komunikative duhet të përmirësohet sistemi tradicional<br />
i mësimit përmes transformimit qenësor të përmbajtjes dhe mënyrës së mësimit,<br />
dhe të fshihen kufijtë midis nxënësit dhe arsimtarit midis shkollës, shtëpisë dhe<br />
vendit të punës. Kjo formë e arsimimit duhet të mundësohet duke u zhvilluar<br />
shkathtësitë dhe kapacitetet për funksionim më të mirë të sistemit modern, me<br />
perspektivë globale dhe pamje të zgjeruar.<br />
Sistemet e mësimit prej së largu është e-mësim, mësim i përjetshëm dhe<br />
forma tjera fleksibile të mësimit si dhe mundësi për zhvillim dhe prezantim<br />
i përmbajtjeve multimediale dhe shumë të rëndësishme jovetëm disa nga<br />
shembujt për vendin e teknologjisë informatiko-komunikative në arsimimin e<br />
ri.<br />
4.1. Ngritja e nivelit arsimor të popullsisë<br />
Rritja e arsimimit (diturit e shkrim-leximit) teknologjik, duke filluar nga<br />
mjedisi arsimor duhet ta transformojë procesin arsimor, duke rezultuar me<br />
qytetarët produktiv për integrim të suksesshëm në shoqërinë globale informatike.<br />
<br />
Rekomandime:<br />
Aftësimi i arsimimit qytetar në kahje të aftësimit të qytetarëve për shfrytëzimin<br />
e e-shërbimeve.<br />
Rritja e aftësisë së qytetarëve për shfrytëzim të lehtë dhe efikas të eshërbimeve,<br />
si masë komplementare e aktiviteteve për pjesëmarrje më të madhe<br />
të qytetarëve në proceset e përgjithshme të shërbimit më të mirë të TIK;<br />
Stimulimi i aktiviteteve për rritjen e njohjes së shkrim leximit digital me<br />
promovimin dhe përkrahjen e kurseve, formave materiale dhe fleksibile të<br />
trajnimit, si dhe formave të mësimit të përjetshëm.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e tik në arsim<br />
415<br />
VIII
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
416<br />
I përkushtojmë vëmendje të posaçme përshtatjes/kapshmërisë të këtyre<br />
aktiviteteve ndaj personave me nevoja të veçanta, për integrimin e tyre më të<br />
lehtë në shoqëri me dhe duke përdorur TIK.<br />
<br />
Vendosja e çertifikatave nga vendi dhe pranimi i çertifikatave evropiane për<br />
njohuri të arritura për TIK<br />
Nxitja e shfrytëzimit të çertifikatave nga vendi dhe ato evropiane përmes<br />
kyqjes së lidhjes për posedimin e çertifikatave për Njohuri të shkrim leximit<br />
digjital si element i domosdoshëm gjatë punësimit në institucionet shtetërore<br />
(psh. përmes Agjencisë për nëpunës shtetërorë)<br />
Determinimi i elementeve minimale që duhet t'i përmbajë çertifikata dhe<br />
hapësira për pjesëmarrje konkuruese i çertifikatave-programeve nga vendi dhe<br />
ato evropiane.<br />
<br />
Botimi i literaturës së TIK në format standard dhe multimedial<br />
Përpilimi i literaturës në gjuhën maqedone dhe në gjuhët e përkatësive etnike,<br />
mënyra në të cilën shfrytëzohet TIK dhe levërditë që i posedon, pozitivisht<br />
do të ndikojë në rritjen e njohjes së shkrim-leximit digjital të qytetarëve;<br />
Definimi i masave stimuluese për përpilimin e TIK literaturës si, psh: lehtësimi<br />
tatimor i botimit të saj dhe rritja e motivimit tek autorët përmes rregullimit dhe<br />
zbatimit konsekuent të Ligjit për të drejta të autorit/autoriale.<br />
<br />
Krijimi dhe shfrytëzimi i informatave në formën digjitale sikurse në biblioteka<br />
poashtu edhe në institucionet tjera të ngjajshme arsimore: institucionet<br />
hulumtuese, muzeumet dhe institucionet nga lëmi i kulturës dhe sigurimi i<br />
rrethanave virtuale punuese.<br />
Shfrytëzimi intenziv i TIK jo vetëm për nevojat ndaj punës të vetë institucioneve<br />
por edhe në realizimin e funksionit të tyre arsimor (përmbledhjet ekzistuese<br />
në biblioteka dhe muzeume në Maqedoni ku funksionin e tyre arsimor e kryejnë<br />
kryesisht në mënyrë klasike);<br />
Digjitalizimi dhe interoperabiliteti i Bibliotekës popullore dhe universitare<br />
edhe bibliotekat rajonale<br />
4.2. Përmirësimi i arsimit të detyrueshëm<br />
<br />
Rekomandime:<br />
Revizioni i përfshierjes së TIK në arsimin fillor dhe të mesëm<br />
Vendosja e TIK përmbajtjeve mësimore në klasat e ulëta të arsimit fillor dhe<br />
definimi i cilësisë dhe sasisë të TIK pjesëmarrjes në sistemin e arsimit fillor dhe<br />
atij të mesëm.
Përparimi i përmbajtjeve të TIK arsimimit në arsimin fillor dhe të mesëm:<br />
planet dhe programet mësimore dhe profilimi i kuadrove<br />
Përpuethshmëria e planeve dhe programeve mësimore për lëndët e informatikës<br />
në arsimin fillor dhe atë të mesëm me qëllimet gjenerale të „Strategjisë<br />
<strong>nacional</strong>e për zhvillimin e shoqërisë informatike“ dhe „<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin<br />
e arsimit në RM“, kompatibiliteti me normat dhe rekomandimet ndërkombëtare;<br />
Definimi i lëndëve dhe programeve të reja, vendosja e ndryshimeve strukturale<br />
dhe përmbajtësore në ato ekzistuese:<br />
Përshtatje e lehtë dhe dinamike të planeve dhe programeve mësimore nga<br />
Lëmitë e TIK me përcjellje të dinamikës të aktualiteteve në TIK lëmitë në përgjithësi:<br />
Definimi i kushteve të drejta për mundësi të angazhimit të TIK specialistëve<br />
në sistemin arsimor, si dhe profilimi i kuadrit mësimor për TIK arsimimin në sistem<br />
(fillor, i mesëm, i detyrueshëm dhe zgjedhor)<br />
<br />
Nxitja e krijimit dhe shfrytëzimit të përmbajtjeve digjitale si ndihmesa<br />
mësimore (multimediale dhe në më shumë gjuhë ) në arsimin fillor dh të<br />
mesëm.<br />
Nxitja e interaktivitetit, kreativitetit dhe participativiteti tek nxënësit përmes<br />
shfrytëzimit të përmbajtjeve digjitale, të cilat në të shumtën e rasteve janë përgjigja<br />
e vetme të cytjeve për përmbushjen të standardeve bashkëkohore gjuhësore<br />
dhe atyre metodologjike.<br />
<br />
Bashkërenditja dhe përparimi i arsimimit nga lëmi i TIK në institucionet e<br />
larta arsimore: fakultete të specializuara dhe programe mësimore nga TIK.<br />
Vendosja e distiksioneve të arsimimit aplikativ dhe hulumtues për TIK specilistë.<br />
Profilimi i TIK specialistëve në më shumë nivele (të lartë, çertifikues) dhe<br />
dakordimi i specialistëve nga lëmi i specializimit.<br />
Ridefinimi i statutit të institucioneve ekzistuese arsimore që profilojnë TIK<br />
kuadro dhe rritja e tyre në fakultetet e pavarura;<br />
Vendosje e detyrueshme e TIK arsimimit në të gjitha institucionet e larta arsimore<br />
në Republikën e Maqedonisë me përshtatje të programeve për arsimim<br />
digjital.<br />
4.3. Promovimi i mësimit të përjetshëm<br />
Akoma më shprehëse është nevoja drejtë afrimit të formave të ndryshme të<br />
mësimit të përjetshëm, përkatësisht ajo që vatërzohet në arsimimin joformal të të<br />
rriturve si pjesë e jetës së tyre të përditshme dhe aspekt të pandarë të qytetarëve.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e tik në arsim<br />
417<br />
VIII
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
418<br />
Mësimi i përjetshëm paraqet procese të ndryshme të mësimit të përjetshëm,<br />
të cilat i transformojnë përvojat në njohuritë, shkathtësi dhe qëndrime. E njejta<br />
duhet kuptuar si shprehje dhe përmbushje e lindshmërisë së kurreshtjes te njeriu<br />
, proces me të cilin integrohen tanimë përvojat e arritura përmes programeve për<br />
përkryerje, mësim nga largë dhe on-line mësim.<br />
<br />
Rekomandime:<br />
Zhvillimi i sistemeve për mësim prej së largu, e-mësim dhe forma fleksibile<br />
të mësimit duke shfrytëzuar TIK.<br />
Nxitja e përdorimit dhe zhvillimit të sistemeve për mësim prej së largu dhe<br />
format fleksibile të mësimit duke shfrytëzuar TIK në të gjitha segmentet e procesit<br />
arsimor;<br />
<br />
<br />
<br />
Sigurimi i kornizës juridike për implementimin dhe akreditimin e tyre<br />
Sigurimi i kushteve për nxitjen e aktiviteteve dmth. Qendrave për mësim të<br />
përjetshëm:<br />
- Promovimi dhe përkrahja e kurseve, formave materiale dhe<br />
fleksibile të trajnimit dhe përkryerjes.<br />
Sigurimi i mundësive për mësim joformal duke shfrytëzuar TIK në organizata<br />
ku kjo është funksion sekundar.<br />
- Biznes, industri, organizata shëndetësore, biblioteka, muzeume<br />
dhe agjenci tjera të mundshme.<br />
Nxitja e mësimit informal duke shfrytëzuar TIK në kuadër të bashkësive (grup<br />
njerëzish me interesa të përbashkëta ose interaksion social)<br />
- Identifikimi i nevojave dhe problemeve, gjetja e zgjidhjeve dhe mobilizimi<br />
i resurseve të domosdoshme.<br />
4.4. Korniza institucionale<br />
Përvojat botërore thonë se është e domosdoshme përkrahja plotësuese institucionale<br />
për realizim të suksesshëm të pjesës së strategjisë që ka të bëjë në<br />
zbatimin masovik të TIK në procesin arsimor. Për këtë qëllim, e domosdoshme<br />
është:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
»<br />
»<br />
»<br />
të ridefinohet statuti i institucioneve arsimore ekzistuese (profesionet) që<br />
profilojnë TIK kuadro dhe rriitja e tyre në fakultete të pavarura.<br />
të formohet Instanca për akreditimin e qendrave dhe institucioneve për promovimin<br />
dhe dhënien e çertifikatave nga lëmi i TIK arsimimit.<br />
Të formohet qendër për e-teknologji, e cila do të bënte kontrollin e cilësisë dhe<br />
certifikimin e të gjitha zgjidhjeve implementare nga TIK lëmia shtetërore.<br />
Të tërhiqet rëndësia e MARNET dhe të gjindet zgjidhje për integrime institucionale<br />
dhe të qëndrueshme dhe mekanizma për funksionimin e tyre.
4.5 Infrastruktura<br />
4.5.1 Modeli i klasës kompluterike dhe rekapitularëve financiarë<br />
1. Rrejeti kompjuterik (minimum FastEthernet me numër të përfshiesve sa ka<br />
njësi kompjuterike + 20%)<br />
2. Server<br />
3. Stacione pune<br />
4. Printer, rrjetor (laser ose inkjet)<br />
5. Medium për prezantim<br />
- projektor ose TV<br />
- DVD/VCR<br />
6. Mobilje<br />
tavolina kompjuterike, karrika etj<br />
7. Rekuizita tjera më të vogla<br />
8. Qasje në internet (minimum 128 kbps)<br />
4.5.2 Konstruksion financiar<br />
1. Rrjet kompjuterik<br />
a. Kabllo të strukturuar<br />
n x 100 €<br />
20 koneksione -> 2000 €<br />
16-24 port switch 10/100+1x1000 - > 300 €<br />
b. pa tel<br />
n x 100 € (përafërsisht) -> 200 €<br />
2. server ... 1000€<br />
1 x CPU XEON ose AMD64<br />
2 x SATA raid 1 200GB<br />
1 x DVD RW<br />
external USB CD changer (4 units)<br />
2GB RAM 400MHz<br />
1 x 1000BaseT<br />
1 x 100BaseT<br />
128MB PCIX VIDEO<br />
15” TFT<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e tik në arsim<br />
419<br />
VIII
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
420<br />
3. klientë<br />
stacioni A për aplikacione (3D, CAD):<br />
1 x CPU P4 HT / AMD64<br />
1GBMB RAM 400MHz<br />
80GB HDD SATA<br />
10/100/(1000) Ethernet PIX BOOT WOL<br />
128MB PCIX Video<br />
DVD ROM<br />
15”TFT<br />
... 700 €<br />
Stacioni B standard:<br />
1 X CPU Intel P4 or AMD<br />
512MB RAM 400MHz<br />
80GB SATA<br />
... 400 €<br />
10/100/(1000) ethernet WOL PIX BOOT<br />
64MB VIDEO AGP<br />
15” TFT<br />
UPS<br />
4. rrjet printeri (laser<br />
laserik:<br />
20PPM A4<br />
1200X1200<br />
250 pages cassete<br />
... 500 €<br />
10/100ethernet printserver (internal)<br />
USB connector<br />
PCL and Postscript connector<br />
inkjet printer<br />
A3 paper size<br />
... 400 €<br />
separatte inc cartriges<br />
ethernet print server, USB connector
5. Medium për prezantim<br />
LCD videoprojector ... 800 €<br />
800AnsiLummen<br />
1024X768 at 16bits colour<br />
audio-speakers<br />
TV set ... 300 €<br />
72cm diagonal size<br />
compozite or s-video in<br />
stereo sound, scart-euro connector, wall stand<br />
DVD / VCR player ... 150 €<br />
6. Mobilje<br />
tavolinë kompjuterike dhe karrikë … 100 €<br />
tabelë … 250 €<br />
dollap … 100 €<br />
7. Rekuizita tjera më të vogla … 100 €<br />
kimik laserik, flomasterë, tabelë, etj.<br />
8. Qasje në internet ... 30 € (në muaj)<br />
9. Softver ... 1500 €<br />
Përqindja e shpenzimeve për laboratori kompjuterike me 20 faqe punuese:<br />
12,000€ (pa shpenzime për softver të vetëm dhe Internet)<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e tik në arsim<br />
421<br />
VIII
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
422<br />
5. BASHKËPUNIMI NDËRKOMBËTAR<br />
5.1. Arsimim i qëndrueshëm dhe demokratik<br />
Problemi për qëndrueshmëri të investimeve në arsim është problem serioz<br />
me të cilin janë ballafaquar shumë shtete. Dendurazi investimet e lidhura me<br />
TIK zhvillohen në kontekst të finansimit të volitshëm, përmes fondeve <strong>nacional</strong>e<br />
ose evropiane. Formimi i fondit <strong>nacional</strong> në kuadër të të cilit do të financohet<br />
organizimi i garave (olimpiadave, projekt më i mirë nga TIK etj) dhe do të ndahen<br />
shpërblime për rezultatet më të mira që është mënyrë e vetme për të zgjuar interesim<br />
dhe motivim . Përderisa pjesëmarrja në një aktivitet përfshihet për të<br />
gjithë njësoj pa diskriminim atëherë të ardhurat garuese mund të japin frytshmëri<br />
të mirë. Politika e këtillë do të nxisë inovacione arsimore me zbatimin e roleve<br />
të reja si për nxënësit ashtu edhe për arsimtarët. Gjetja e fondeve për pajisjen e<br />
shkollave me kompjutorë dhe internet është punë e lehtë relative në krahasim<br />
me softver financimin dhe njerëz për role të reja si mirëmbajtja, mentorë dhe<br />
materialet për kurse.<br />
5.2. Promovimi i identitetit kulturor<br />
Nevoja për arsimim digjital del nga fakti se ballafaqohemi me proces serioz<br />
të transformacionit kulturor. Ky proces inkuadron kalimin e paradigmë kognitivokulturore<br />
në një tjetër dhe bartë me vete kthesë në mënyrën e mendimit, zakoneve,<br />
mënyrën e jetesës dhe transformimit të vlerave.<br />
Si i tillë, ky proces do ta njohim më mirë si proces historik me rëndësi të<br />
madhe, i cili mund ta ndryshojë kahjen e historisë sënë. Nga ky aspekt, të udhëhiqet<br />
arsimim digjital dmth. kjo të vihet në kontekst të kulturës tonë historike<br />
dhe të vendoset para trashëgimisë tonë simboliko- kulturore.<br />
Kemi mundësi ta ruajmë dhe ta përcjellim/transferojmë tërë trashëgiminë<br />
tonë kulturore në botën digjitale. Në këtë mënyrë do të promovohet zgjerimi i<br />
kësaj trashëgimie , qasja deri te kjo por edhe mënyrë të re të mohimit të saj.<br />
Do të zhvillohen gjuhë të reja universale (si gjuha angleze, IT, logjikë matematikore<br />
etj). Mund të thuhet se ballafaqohemi me lloj të ri të humanizmit.<br />
Nga e gjithë kjo arsimimi digjital dhe kultura digjitale nuk do të jenë elemente<br />
të kundërta sa i përket kuptimit të humanzmit kulturor. Këto duhet të vatërzohen<br />
dhe të udhëhiqen nga mundësia që e posedojnë për zgjerimin dhe promovimin e<br />
pozicionit qendror të njeriut në shoqëri. Kështu që, të folurit për kulturën digjitale<br />
në një mënyrë do të jetë identike gjatë diskutimit për mundësinë e konstruimit të<br />
llojit të ri të humanizmit.
5.3. Integrimi në Unionin Evropian<br />
Me qëllim të arritjes së nivelit të arsimimit digjital në kushte ,,digital divide”,<br />
e cila do të mundësojë përshtatje në procesin e integrimit në UE, e nevojshme<br />
është të:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
nxitë shfrytëzimin e materialit ekzistues të cilësisë së lartë për mësim dhe të<br />
mësuarit, si dhe zhvillimi i materialit të tillë në lëmitë arsimore me karakter<br />
të veçantë <strong>nacional</strong>.<br />
shfrytëzojnë TIK për zhvillimin e vetëdijes evropiane, këmbim dhe bashkëpunim<br />
në të gjitha nivelet mësimoro-arsimore e veçanërisht në shkollë të<br />
hulumtohen/provohen mundësitë për integrime në përvojat evropiane nga<br />
lëmi i kurikulumeve ,njëkohësisht të përkrahet e të përforcohet mobilizimi<br />
virtual (promovimi i universiteteve virtuale), si pjesë kryesore e arsimimit,<br />
duke zhvilluar shkathtësi dhe kompetenca të reja të domosdoshme për<br />
jetesë dhe punë në shoqërinë shumëgjuhëshe dhe multikulturore.<br />
dimensioni evropian kultivon për zhvillim të përbashkët të kurikulumeve në<br />
arsimin sipëror, që do të jenë TIK-të përkrahura dhe TIK- të plotësuara ku do<br />
të nxisin fakultete në procesin e arritshmërisë së inovimeve/risive nga kjo<br />
sferë në nivel evropian.<br />
stimulon bashkëpunimin ndërkombëtar nga aspekti i rritjes së hulumtimit<br />
në lëmin e e-të mësuarit , veçanërisht në kahje të përmirësimit të performancave<br />
të mësimit me ndihmën e TIK, zhvillimit pedagogjik si dhe implikacionet<br />
nga mësimi i bazuar në TIK.<br />
5.4 Përforcimi i bashkëpunimit rajonal dhe evropian<br />
Krijimi i portalit për e-mësim do të sigurojë qendër referente për gjithçka lidhur<br />
me e-mësimin si në nivel lokal ashtu edhe në atë rajonal, përkatësisht në<br />
nivel evropian. Ky portal do të shfrytëzohej si vend për praktikë inovative, udhëheqës<br />
drejtë resurseve edukative, platformë për bashkëpunim dhe forum për<br />
kontakte e debate për të gjitha palët e involvuara. Përforcimi i bashkëpunimit do<br />
të realizohet përmes mundësimit të këmbimit të përvojave në fushat kryesore<br />
për përforcimin e politikës lidhur me shfrytëzimin e TIK në arsim dhe procesin<br />
mësimor si:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
finansimi i infrastrukturës, pajisjes dhe qasjes në internet,<br />
strategjitë mësimore,<br />
përkrahje për zhvillimin e përmbajtjeve cilësore dhe shërbime,<br />
monitoring dhe zhvillim të studimeve përparimtare.<br />
Për implementimin e kësaj duhet të ndihmohet në lidhshmërinë me rrjetat e<br />
llojit EUN- European Schoolnet, rrjeta tematike të zhvilluara nën Socrates, aso-<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e tik në arsim<br />
423<br />
VIII
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
424<br />
ciacionet evropiane të profesorëve dhe studentëve (nxënësve) dhe organizatave<br />
tjera evropiane. Gjithashtu, krijimi i rrjetit për e-mësim në arsimin e lartë si dhe<br />
organizimi i konferencës për ,,shkollat në të nesërmen” dhe ,,universiteti në të<br />
nesërmen’’ do të kenë rëndësi të madhe.<br />
6. PLANI AKSIONAL<br />
Masat dhe aktivitetet konkrete të propozuara, doemos duhet t’i stimulojnë<br />
kërkesat dhe rekomandimet të paraqitura në kapitujt paraprak:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Rritja e nivelit të arsimimit digjital të qytetarëve<br />
Vondesja dhe përshtatja e standardeve për e-arsimim<br />
Zhvillimi struktural dhe përmbajtësor dhe rritja e prezencës së TIK arsimimit<br />
në të gjitha nivelet<br />
Nxitja në forma fleksibile dhe bashkëkohore të arsimimit me ndihmën e TIK:<br />
mësim të kontinuar, mësim prej largë, rikualifikim etj.<br />
Zhvillim të kontinuar të rrjetit hulumtues akademiko-<strong>nacional</strong> si bartës i<br />
veprimit fleksibil dhe bashkëkohor të subjekteve në nivel <strong>nacional</strong> dhe të<br />
përgjithshëm<br />
6.1. Masat strategjike<br />
Për realizim të suksesshëm të qëllimeve dhe rekomandimeve të parashtruara<br />
supozohet realizimi i masave strategjike vijuese:<br />
<br />
Proteus – portal për sublimimin e të gjitha aktiviteteve në lëmin e-arsimimit<br />
Ekzistimi i shumë donacioneve dhe i një numri të projekteve për rritjen e<br />
përdorimit të TIK në të gjitha segmentet e arsimit, të cilat më së shpeshti janë<br />
të pa bashkërenditura dhe të pastandardizuara, dedikon nevojë të fortë nga<br />
bashkërenditja dhe përcjellja e këtyre aktiviteteve në një vend qendror, ku do të<br />
mund të merren informata për aktivitetet e ndryshme që janë në rrjedhë e sipër<br />
si dhe për ato që duhet filluar me realizimin e strategjisë parashtruese. Gjendja e<br />
këtillë do të përmirësohej me krijimin e Proteus portalit, që do të jetë subliment i<br />
të gjitha TIK aktiviteteve që zhvillohen në lëmin e arsimit.<br />
<br />
Lidhshmëria më e mirë e subjekteve në arsim, shkencë e kulturë<br />
Shtetet e zhvilluara bashkëkohore dhe teknologjike dallohen me zhvillimin<br />
e TIK infrastrukturës, veçanërisht tek subjektet që kanë të bëjnë me arsimin. Posedimi<br />
i internetit të përhershëm dhe të shpejtë, si mundësi për komunikim me<br />
institucionet tjera arsimore është njëra nga punët që i përkushtohet vëmendje<br />
e posaçme. Në këtë kontekst, duhet siguruar zhvillim të vazhdueshëm të rrjetit
hulumtues akademiko-universitar – MARNET në nivel <strong>nacional</strong> e ndërkombëtar<br />
dhe sigurimi i kompatibilitetit të saj përkatës me rrjetet Panevropiane. Ky zhvillim<br />
do të arrihet përmes përmirësimit të paraqitjes organizative, ekipimit, profesionalizimit,<br />
rritjes së transparencës dhe sigurisë së stabilitetit financiar të MAR-<br />
NET (përmes sigurimit të mjeteve të alocuara nga qeveria). Kështu i riorganizuar,<br />
MARNET duhet të sigurojë transformim të lirë dhe cilësor të informatave midis<br />
subjekteve shtetërore si dhe me subjektet tjera arsimore në botë.<br />
<br />
rritja dhe standardizimi i hardver dhe softver pajisjes në subjektet e përmendura<br />
dhe sigurim të interperoperatibilitetit.<br />
Me ndihmën e disa iniciativave 1 nga numri shqetësues 200 nxënës në kompjuter<br />
arriti në numër përafërsisht i kënaqshëm nga 50 nxënës në kompjuter<br />
me softver legal. Në periudhën pasuese doemos edhe shteti të inkuadrohet në<br />
furnizimin dhe modernizimin e hardver pajisjes, gjithsesi duke pasur parasysh<br />
standardet e parashtruara si dhe kompatibilitet reciprok.<br />
<br />
Sigurimi i internetit të lirë dhe të shpejtë, qasje për të gjitha subjektet juridiko-fizike<br />
që marrin pjesë në procesin arsimor si dhe qëndrueshmëria e<br />
saj.<br />
Theks të veçantë duhet përkushtuar nevojës të përmbushjes së standardeve<br />
dhe praktikës pozitive për internet qasjen në arsim. Të gjenden dhe të propozohen<br />
forma për internet qasje pa pagesë në arsim si përfitim institucional dhe<br />
si qendra për zgjerimin e web kulturës dhe njohjes së shkrim leximit. Në nivel<br />
akademiko-hulumtues theks i veçantë vihet në MARNET dhe përkrahje në iniciativat<br />
e tyre.<br />
<br />
Përmirësimi i punës së qendrave hulumtuese dhe qendrave për transfer të<br />
teknologjisë.<br />
Sublimimi i gjendjes adekuate, ekspertizat, kapacitetet shkencoro-hulumtuese<br />
dhe kapacitetet aplikative të qendrave hulumtuese nga lëmia e TIK.<br />
Promovimi i përparësive dhe bashkërenditja e kahjeve zhvilluese të qendrave<br />
hulumtuese, stimulimi i zhvillimit në lëmitë më me përparësi të definuara. Të<br />
stimulohen qendrat për transfer të teknologjisë përmes benificioneve konkrete,<br />
përmes themelimit të inkubatorëve-ndërmarrës në kuadër të institucioneve të<br />
larta arsimore.<br />
<br />
Implementimi i sistemeve bashkëkohore informative të mjediseve arsimore<br />
në të gjitha nivelet dhe të sigurohet interoperatibiliteti i tyre.<br />
Krijimi dhe implementimi i sistemit menaxhues – informativ dhe definimi i<br />
standardeve për interoperatibilitet dhe lidhshmëri elektronike të administratës<br />
midis institucioneve të sistemeve arsimore në nivelet përkatëse (fillor, të mesëm,<br />
të lartë). Definimi i obligimeve administrative nga dhe drejtë qendrave të au-<br />
1 Republika Popullore e Kinës, USAID, Majkrosoft<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e tik në arsim<br />
425<br />
VIII
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
426<br />
toriteteve lokale ose qendrore, si dhe institucionet e specializuara (Enti shtetëror<br />
për statistikë)<br />
<br />
Integrimi i rrjetave ekzistuese të bibliotekave e muzeumeve rajonale, shtëpive<br />
të kulturës si dhe rrjetit të mekanikës popullore dhe OJQ të Maqedonisë për<br />
TIK – arsimim – qasje pa pagesë në internet përmes formimeve publike të<br />
klubeve për zhvillimin e përmbajtjeve.<br />
Në rrjetin ekzistues të institucioneve nga këto tre lëmi (biblioteka, muzeume,<br />
shtëpi të kulturës dhe njësi organizative të teknikës popullore) të stimulohet<br />
formimi i qendrave me TIK infrastrukturë si bartës të aktiviteteve për realizimin e<br />
qëllimeve të Strategjisë në pjesën Njohja e shkrim leximit digjital dhe zhvillimi i<br />
përmbajtjeve.<br />
<br />
Rritja e pranisë së TIK në arsimin fillor dhe të mesëm<br />
Vendosja e informatikës në vitet e ulëta të arsimit fillor dhe definimi i pranisë<br />
cilësore dhe kuantitative të TIK në sistemin arsimor në arsimin fillor dhe atë të<br />
mesëm.<br />
<br />
Revizion prioritar i planeve dhe programeve mësimore nga lëmi i TIK arsimimit<br />
në arsimin fillor dhe të mesëm.<br />
Planet dhe programet mësimore për lëndët e informatikës në arsimin fillor<br />
dhe atë të mesëm duhet të jenë përshtatshme me qëllimet gjenerale të Strategjisë<br />
dhe kompatibilitetit me normat dhe rekomandimet ndërkombëtare.<br />
E nevojshme është definim i lëndëve dhe programeve të reja, poashtu edhe<br />
vendosja e ndryshimeve strukturale dhe përmbajtësore në ato ekzistuese.<br />
Vendosja e planeve dhe programeve mësimore nga TIK lëmitë duhet të mundësojë<br />
përshtatje të lehtë dhe dinamike të të njejtave me përcjellje të dinamikës<br />
të aktualiteteve në TIK lëmisë në tërësi.<br />
Duhet të definohen kushte juridike për mundësinë e angazhimit të TIK specialistëve<br />
në sistemin arsimor si dhe kuadrove arsimore të profiluara për TIK arsimimin<br />
në sistemin (fillor, të mesëm, të detyrueshëm dhe zgjedhor).<br />
Vendosja e TIk arsimimit në arsimin fillor konkretisht në duke filluar nga<br />
klasa e IV dhe rritja e fondit të lëndëve në të gjitha shkollat e mesme (pa dallim<br />
të profesionit të tyre kryesor), janë hapa që do të duhet të merren në këto subjekte<br />
që merren me arsimin formal<br />
<br />
Bashkërenditja dhe zhvillimi i arsimit në institucionet e larta nga TIK specialistët.<br />
Profilimi i TIK specialistëve të ardhshëm është me rëndësi primare për zhvillimin<br />
në tërësi të shoqërisë informative. E nevojshme është vendosja e distinksionit<br />
të arsimit të orientuar analitiko-hulumtues për TIK specialistë. Gjithashtu<br />
nevojitet të stimulohen profilet arsimore të TIK specialistëve në më shumë nivele
(i lartë, sipëror, çertifikues) dhe përshtatja e specialistëve sipas lëmisë specializuese.<br />
Për realizim të suksesshëm të këtyre masave e nevojshme është ridefinimi<br />
i statusit të institucioneve ekzistuese arsimore që profilojnë TIK kuadro dhe rritja<br />
e tyre në fakultete të pavarura.<br />
E rëndësishme është edhe vendosja e TIK arsimit të detyrueshëm në të gjitha<br />
institucionet e larta arsimore në Republikën e Maqedonisë me programe të përshtatura<br />
enkas për dituritë e shkrim leximit digjital.<br />
<br />
Integrimi i formave fleksibile të mësimit dhe formave për mësim të përjetshëm<br />
me shfrytëzimin e TIK në sistemin ekzistues dhe stimulimi i përdorimit<br />
të tyre.<br />
Të stimulohet përdorimi dhe zhvillimi i sistemeve për mësim prej së largu,<br />
mësimi i përjetshëm dhe format fleksibile të mësimit duke shfrytëzuar TIK në të<br />
gjitha segmentet e procesit arsimor.<br />
Të përshtatet ose të formohet kornizë juridike për implementimin dhe<br />
akreditimin e tyre.Të sigurohen kushte për nxitjen e aktiviteteve të qendrave për<br />
forma fleksibile të të mësuarit me shfrytëzimin e TIK, mësim prej së largu dhe arritja<br />
e diturisë nga lëmi i TIK.<br />
<br />
Sigurimi i formimit të arsimit digjital si pjesë nga arsimimi qytetar.<br />
Si masë përcjellëse e aktiviteteve për pjesëmarrje më të madhe të qytetarëve<br />
në të gjitha proceset shoqërore përmes shfrytëzimit më të mirë të TIK të rritet<br />
aftësia e tyre për shfrytëzim të lehtë dhe efikas të e-shërbimeve. Të stimulohen<br />
aktivitetet për rritjen e arsimimit digjital me promovimin dhe përkrahjen e<br />
kurseve, materialeve dhe formave fleksibile të trajnimit si dhe forma të mësimit<br />
të përjetshëm.<br />
Vëmendje e posaçme t’i përkushtohet arritjes së këtyre aktiviteteve,<br />
personave me nevoja speciale me qëëlim që më lehtë të integrojnë në shoqëri<br />
me dhe përmes përdorimit të TIK.<br />
Sigurimi i arsimimit digjital (diturive të shkrim- leximit) në të gjitha profesionet<br />
me përshtatje ndaj nevojave specifike profesionale.<br />
Zhvillimi i shoqërisë informatike dhe shoqërisë që bazohet në dituri<br />
kërkon/pretendon njerëz të arsimuar. Për shkak të rritjes së madhe që posedon<br />
teknologjia informatike gjatë viteve të fundit në shoqëri paraqitet masë e madhe<br />
e popullsisë, e cila rrallë herë vie në kontakt me këtë teknologji.<br />
Paragjykimet dhe mosnjohja janë frenime kryesore për krijimin e teknologjisë<br />
informatiko-teknologjike. Një projekt i tillë do të ketë për qëllim ta rrisë<br />
shfrytëzimin dhe përdorimin e teknologjisë informative në përditshmëri përmes<br />
arsimimit të të gjitha strukturave të popullsisë. Për të gjithë ata që nuk janë të<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e tik në arsim<br />
427<br />
VIII
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
428<br />
përfshierë në arsimin formal duhet të zhvillohen kurse pa pagesë ose kurse të<br />
lira nga institucione të çertifikuara përmes të cilave do të mund të marrin arsimin<br />
fillor të nevojshëm për përdorimin e teknologjisë informative.<br />
Promovimi i konceptit të diturive çertifikuese nga lëmitë e TIK<br />
Nxitja e shfrytëzimit të çertifikatave evropiane dhe atyre nga vendi përmes<br />
inkuadrimit të obligimit për posedimin e çertifikatave për arsimim digjital si<br />
element i detyrueshëm gjatë punësimit në institucionet shtetërore (psh. përmes<br />
Agjencisë për nëpunës shtetëror). Determinimi i minimum elementeve që duhet<br />
t’i përmbajë çertifikati dhe hapja për pranishmëri konkuruese të çertifikat<br />
programeve nga vendi dhe ato evropiane.<br />
<br />
Përpilimi i TIK literaturës në gjuhën maqedone dhe në gjuhën e përkatësive<br />
tjera në mjediset dhe lëmitë ku për këtë ekziston kornizë juridike<br />
Si njëra nga masat për rritjen e arsimimit digjital të qytetarëve pozitivisht<br />
do të ndikojë formimi i literaturës në gjuhën maqedone dhe në gjuhët tjera, për<br />
arsye se mënyra në të cilën shfrytëzohet TIK dhe benificionet që i bart e njejta do<br />
të jetë më lehtë të kapshme për të njejtit. E nevojshme është definimi i masave<br />
stimuluese për përpilimin e TIK, literaturës: lehtësime tatimore për botimin e tyre<br />
dhe rritja e motivimit tek autorët përmes rregullimit dhe zbatimit konsekuent të<br />
ligjit për të drejta autoriale.<br />
<br />
Stimulimi i formimit dhe shfrytëzimit të informatave në formën digjitale-fondet,<br />
fondeve bibliotrekiste dhe lëmitë të ngjajshme me arsimin: muzeje etj.<br />
Përmbledhjet ekzistuese nëpër biblioteka dhe muzeume në Maqedoni<br />
funksionin e tyre arsimor e realizojnë kryesisht në mënyrë klasike. Standardet<br />
dhe trendet e reja në këtë lëmi urdhërojnë shfrytëzim intenziv të TIK sikurse në<br />
punën e vetë institucioneve, e veçanërisht në realizimin e funksioneve të tyre<br />
arsimore. Të sigurohet digjitalizim dhe interoperatibilitet në Bibliotekën popullore<br />
universitare dhe bibliotekat rajonale.<br />
<br />
Stimulimi i përpilimit dhe shfrytëzimit të përmbajtjeve digjitale si mjete ndihmëse<br />
mësimore (multimediale dhe shumëgjuhësore) në arsimin fillor dhe<br />
atë të mesëm.<br />
Përdorimi i TIK në procesin arsimor është njëri ndër faktorët kryesor për<br />
transformim të shpejtë dhe efektiv në arsim në epiqendër të së cilës është nxënësi,<br />
kurse qëllimet e të cilave janë përfitimi i përvojës participuese gjatë mësimit.<br />
TIK përmbajtjet sigurojnë stimulim të interaktivitetit, kreativitetit dhe<br />
participativitetit tek nxënësit dhe në raste të shumta është përgjigja e vetme<br />
e cytjeve për përmbushjen e standardeve të gjuhëve bashkëkohore dhe atyre<br />
metodologjike.
Fjalor interpretimi në gjuhën maqedonishte<br />
Mungesa e standardizimit për interpretim të nocioneve të ndryshme nga lëmi<br />
i TIK me të cilën ballafaqohemi çdo ditë e zvarritë implementimin e së njejtës<br />
përmes krijimit të konfuzionit. Përmes realizimit të një projekti të këtillë do të<br />
hapej debat publik për definimin e standardeve për të gjitha nocionet të lidhura<br />
me TIK dhe interpretimi i të njejtave në gjuhën maqedone dhe në gjuhët tjera<br />
lokale në mjediset dhe lëmitë ku për këtë ekziston kornizë juridike.<br />
<br />
Softver edukativ në gjuhë amtare<br />
Përpilimi i përmbajtjeve multimediale mësimore në gjuhë amtare, të cilat do<br />
të gjindeshin në veb faqet, të kapshme si për nxënësit ashtu edhe për prindërit,<br />
me çka do të stimulohet mësimi plotësues i disa përmbajtjeve mësimore. Për<br />
shembull për projektin prioritar do të jetë: abetare digjitale;<br />
7. PËRFUNDIM<br />
TIK u lejon njerëzve, gjithkund në botë, të posedojnë qasje momentale deri<br />
te informatat dhe dituritë. Individët, organizatat dhe bashkësitë duhet të fitojnë<br />
dobi nga dituritë dhe informatat. Politika zhvilluese bën llogari për zhvillimin dhe<br />
promovimin e informative publike në vend si instrument i rëndësishëm inter<strong>nacional</strong><br />
duke promovuar qasje publike deri te informatat.<br />
Qeveritë në shekullin 21 janë të detyruara të sigurojnë qasje përkatëse<br />
përmes resurseve të ndryshme komunikative, veçanërisht internet deri te informatat<br />
publike zyrtare. Nxitëse është edhe themelimi I ligjdhënies në bazë<br />
të qasjes deri te informatat dhe mbrojtja nga të dhënat publike, konkretisht në<br />
lëmin e teknologjive të reja.<br />
U bë praktikë e përditshme të promovohet hulumtimi dhe zhvillimi përmes<br />
ndihmës për qasje të TIK deri te të gjithë duke përfshierë grupet e njerëzve me<br />
nevoja të veçanta.<br />
Qeveritë në shekullin e XXI dhe të tjerët duhet të krijojnë pika qëllimore ekzistuese<br />
për shumë dedikime, duke krijuar qasje të mjaftueshme ose pa pagesë<br />
për qytetarët e tyre deri te resurset e ndryshme komunikative, veçanërisht deri<br />
te interneti. Këto pika të qasjes duhet dhe është mëse e nevjshme të zgjerohen,<br />
të kenë kapacitet të mjaftueshëm që të mundësojnë ndihmë shfrytëzuesve, bibliotekave,<br />
institucioneve arsimore, administratës publike, postave ose vendeve<br />
tjera publike, me theks të veçantë lëmive rurale dhe atyre shërbyese, përderisa<br />
respektohen të drejtat e pasurisë intelektuale si në nxitjen e informativ ashtu<br />
edhe në këmbimin e njohurive.<br />
<strong>Programi</strong> për zhvillimin<br />
e tik në arsim<br />
429<br />
VIII
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005-2015<br />
430<br />
Qeveritë në shekullin XXI përparësi i japin nxitjes, hulumtimit dhe promovimit<br />
të vetëdijes ndërmjet faktorëve nga mundësitë plotësuese të ofruara nga<br />
modele të ndryshme të softverit dhe rëndësia për krijimin e tyre duke përfshierë<br />
softver open-source dhe softver papagesë, me qëllim të rritet konkurrenca, liria e<br />
zgjedhjes dhe lejueshmëria, dhe të aftësohen të gjithë faktorët të vlerësojnë se<br />
cili solucion më së shumti i përshtatet kërkesave të tyre.<br />
Autoritetet në shekullin XXI, doemos në mënyrë aktive ta promovojnë përdorimin<br />
e TIK si vegël pune elementare nga ana e qytetarwve të tyre dhe autoriteteve<br />
lokale. Në këtë rast bashkësitë inter<strong>nacional</strong>e dhe faktorëve tjerë ta<br />
përkrahin ndërtimin e kapacitetit për autoritetet lokale në zgjerimin e përdorimit<br />
të TIK si mjet për përmirësimin e autoriteteve lokale.<br />
Qeveritë në shekullin XXI janë ato që nxisin hulumtime për shoqërinë informative,<br />
duke përfshierë edhe format inovuese në rrjet, riaftësimi TIK infrastrukturës,<br />
vegla dhe aplikacione që ndihmojnë në qasjen e TIK deri te të gjithë, e<br />
në veçanti te njerëzit me nevoja të veçanta.<br />
Qeveritë në shekullin XXI nxisin krijimin dhe zhvillimin e bibliotekave digjitale<br />
publike dhe shërbimeve publike, të adaptuara në shoqrinë informatike, përfshierë<br />
edhe strategjitë <strong>nacional</strong>e dhe ligjet për bibliotekat, zhvillimin e përgjithshëm<br />
të njohjes për nevojën e ,,bibliotekave hibride’’ dhe kujdesi për kooperim<br />
midis bibliotekave në shkallë botërore. Pas kësaj barten iniciativa për ndihmë<br />
në qasje, duke përfshierë qasje të lirë dhe të lejueshëm por edhe duke hapur<br />
qasje te librat dhe gazetat si dhe arkivat për informata të rëndësishme.<br />
Shoqëria civile gjithashtu, luan rol të rëndësishëm rreth internetit, konkretisht<br />
në nivel komunikativ dhe duhet të lejohet të vazhdojë ta luaj atë rol.<br />
Zgjedhja është e jona.<br />
SHKURTESAT<br />
TIK Teknologjia informatike komunikative<br />
Informatikë Disiplina për gjenerimin dhe përpunimin e të dhënave<br />
Shkrim e lexim<br />
digjital<br />
SHF Shkolla fillore<br />
Person që posedon njohuri, aftësi dhe shkathtësi për shfrytëzimin<br />
e TIK<br />
E/arsimimi Nën E- me arsimimin nënkuptohen të gjitha format elektronike<br />
dhe / ose sigurim elektronik i mbështetur në shërbimet arsimore,<br />
duke përfshirë edhe internetin.
<strong>Programi</strong> <strong>PËr</strong> arsimim tË tË<br />
rriturve nË rePublikËn e<br />
maqedonisË nË kontekst tË<br />
mËsimit tË <strong>PËr</strong>JetshËm >>>><br />
grupi punues:<br />
dr. zoran velkovski<br />
dr. olaf mekdaniell
Grupi punues:<br />
Dr. Zoran Velkovski<br />
Dr. Olaf Mekdaniell<br />
<strong>Programi</strong> për arsimim<br />
të të rriturve në Republikën<br />
e Maqedonisë në kontekst<br />
të mësimit të përjetshëm<br />
431<br />
IX
PRogRaMi PëR aRsiMiM të<br />
të RRituRve në RePublikën e<br />
Maqedonisë në kontekst të<br />
MësiMit të PëRjetshëM<br />
ReZYMe<br />
Qëllimi i politikës arsimore i çdo<br />
shteti është që të sigurojë mundësi për<br />
pajisje me nivel adekuat arsimor për<br />
secilin dhe për të gjithë, pa marrë parasysh<br />
moshën, gjininë, përkatësinë etnike,<br />
përcaktimin religjioz dhe pozitën<br />
sociale dhe finansiare. Qëllimi i mësimit<br />
të përjetshëm është që të mbaj dhe<br />
ruaj qasjen pozitive dhe aktive drejt<br />
mësimit të të gjitha moshave gjatë gjithë<br />
jetës.<br />
Në periudhën e ardhshme, Ministria<br />
për arsim dhe shkencë do të përpiqet<br />
të krijojë atmosferë positive për<br />
mësim të kontinuar dhe vetëzhvillim<br />
për të gjitha grupet e popullacionit. Kjo<br />
nënkupton rritjen e mundësive për mobilitet<br />
të të të të rrinjve dhe të rriturve<br />
dhe realizimin e bashkëpunimit dinamik<br />
në mes të institucioneve arsimore<br />
dhe nevojat që dalin nga sfera e punës<br />
dhe jeta shoqërore.<br />
Ashtu siç grupi më i ri i të rriturve zvogëlohet,<br />
rëndësia dhe pjesëmarrja e popullatës më të<br />
rritur në zhvillimin e shtetit do të rritet.<br />
Produktiviteti dhe efikasiteti do të rritet nëdituri<br />
bazuar ne punë.<br />
Angazhimi bashkëkohor do të ketë nevojë<br />
për dituri dhe aftësi për adaptim dhe ballafaqim<br />
me ndryshimit.<br />
Angazhimi bashkëkohor do të shkaktojë<br />
zvogëlim të fuqisë punëtore dhe do ta promovojë<br />
rëndësinë e arsimimit dhe trajnimit<br />
në të gjitha grupet e të rriturve.<br />
Liria e të rinjve të bëjnë zgjedhje të stileve të<br />
ndryshme të jetesës pa aftësi të fituara në<br />
arsim dhe kulturë, mund të shkaktojë probleme<br />
në drejtimin me jetërat dhe të shpie deri<br />
tek ekskluzioni.<br />
Zhvillimi i arsimimit të të rriturve do të ndikojë<br />
në krijimin e mundësive të rëndësishme<br />
për inkluzion, participim dhe ndikim.<br />
Kjo do të mundësojë pajisja me kompetenca<br />
punuese dhe qytetare,ndërtimi i identitetit<br />
personal, drejtim kompetent me jetën personale<br />
dhe parandalimi i ekskluzionit.<br />
Bashkëpunimi në mes të subjekteve të ndryshme në arsim, sektorin publik<br />
dhe privat, organizatat joqeveritare dhe shoqatat volontere, do të jetë jashtzakonisht<br />
e rëndësishme për realizimin e mobilitetit të përforcuar arsimor të të rinjve<br />
dhe të rriturve.<br />
Nuk duhet të pritet përgjegjësia e përgjithshme për përforcimin e kapaciteteve<br />
intelektuale të shtetit, aftësimi i të rinjve dhe i të rriturve për inkluzion efikas<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
»<br />
<strong>Programi</strong> për arsimim<br />
të të rriturve në Republikën<br />
e Maqedonisë në kontekst<br />
të mësimit të përjetshëm<br />
433<br />
IX
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005 - 2015<br />
434<br />
punues dhe social dhe participim në proceset e vendimmarrjes dhe ato drejtuese,<br />
t’i lihen vetëm arsimimit formal.<br />
Për këtë arsye, në periullën e ardhshme, do të ndërmerren masa për përforcimin<br />
e bashkëpunimit në mes të institucioneve për arsimim formal dhe institucioneve<br />
dhe formave për arsimim joformal. Në ate domen, parasupozim me rëndësi<br />
do të jetë ndërtimi i lidhjes efikase me sektorin joqeveritar dhe promovimin e saj<br />
në partner kyq në zhvillimin e arsimit dhe shtetin në përgjithësi.<br />
Për këtë qëllim, e nevojshme është të ndërtohen mekanizma dhe të realizohet<br />
bashkëpunim dinamik dhe ndarje e përgjegjësive dhe aktiviteteve, në përputhshmëri<br />
me prioritetet e shtetit, në mes të qeverisë dhe sektorit joqeveritar.<br />
Më shumë se e domosdoshme është vendosja e rrjetit më të gjërë të ofruesve<br />
formal dhe joformal të shërbimeve arsimore. Njëkohësisht, kjo don të thotë<br />
afirmim permanent dhe potencim i rëndësisë së arsimit për jetën dhe punën<br />
bashkëkohore.<br />
Për këtë qëllim, në periudhën e ardhshme do të realizohen aktivitete të cilat<br />
do të mundësojnë:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Zvogëlimi i shkallës së analfabetizmit të të rriturve, veçanarisht dispariteti<br />
në mes të shkallëve të analfabetizmit tek burat dhe gratë;<br />
Ekspanzioni i arsimimit bazik te të rriturit;<br />
Mundësia e përvetësimit të diturive, shkathtësive dhe vlerave nga ana e të<br />
rriturve të cilat kërkohen për përmirësimin e kualitetit të jetesës;<br />
Zmadhimi i mundësive për zgjedhje arsimore;<br />
Zhvillimi I arsimimit të të rriturve të cilët do të jenë në funksion të kohezionit<br />
shoqëror;<br />
Zhvillimi i mundësive për arsimim dhe trajnim të cilat përkatësisht i përgjigjen<br />
të të priturave, aspiratave dhe nevojave të grupeve të ndryshme nga<br />
fuqia punëtore ekzistuese dhe potenciale;<br />
Arsimim dhe trajnim i të rriturve për ndryshimet dinamike në sferën e punës<br />
dhe jetës.<br />
Nga spekti i arsimimit të përjetshëm, raporti partnerial i të gjithë faktorëve kyq në<br />
shtet duhet patjetër të rezultoj me:<br />
<br />
<br />
<br />
zhvillimin e institucioneve të specializuara të cilat do të realizojnë koordinimin<br />
e aktiviteteve në sferën e arsimit të të rriturve dhe do ta rregullojnë<br />
tregun e kërkesave dhe ofertave arsimore,<br />
monitoring permanent mbi grupet e rezikuara të cilat tentojnë të mbesin kohëgjatë<br />
të papunësuar,<br />
mobilitet i shërbimeve për punësim dhe veprimtari këshilluese,
orientim më i madh drejt diturive dhe shkathtësive të cilat i janë të nevojshme<br />
ndërmarrjeve dhe ekonomisë lokale,<br />
aplikimi i masave të kombinuara të trajnimit dhe përvojës së punës („metodës<br />
seundviç”),<br />
sistem i zhvilluar informativ për tregun e punës,<br />
dhënia e përparësisë i aftësive e jo certifikimit,<br />
raport aktiv i partnerëve social (shteti, sindikatët dhe ndërmarrjet,<br />
afirmimi i konceptit të tregut tranzicional të punës, me vende afatshkurtëra<br />
të punës, të cilat ndihmojnë që të ruhet ose kthehet aftësia punuese.<br />
<strong>Programi</strong> për arsimimin e të rriturve në Republikën e Maqedonisë në kontekstin<br />
e mësimit të përjetshëm (2006-2015), është rezultat nga projekti i përbashkët<br />
të cilin e realizon Ministria e Arsimit dhe Shkencës në Republikën e Maqedonisë<br />
dhe Fondacioni Evropian për trajnim (FET) nga Torino.<br />
<strong>Programi</strong> për arsimimin e të rriturve realizon komunikim me të gjitha dokumentet<br />
tjera shoqëruese në Republikën e Maqedonisë dhe në Evropë.<br />
Me vetë këtë, ky dokument mbetet pjesë integrale nga masat e përgjithshme të<br />
pakos të cilat MASH dhe Qeveria e Republikës së Maqedonisë e përgatitën për<br />
ndërhyrje në sferën e arsimit.<br />
Rrethimi<br />
<br />
<br />
<br />
Shoqëria në Republikën e Maqedonisë është e zhvilluar në bazë të pluralitetit<br />
dhe dallimeve të vlerave.<br />
Traditat edhe më tej paraqesin burime me rëndësi të vlerave.<br />
Faktorët lokal, <strong>nacional</strong>, etnik dhe religjioz edhe në një kohë do të manifestohen<br />
si kundërshtime me rëndësi të globalizimit.<br />
Popullsia<br />
<br />
<br />
Në Republikën e Maqedonisë jetojnë 2.022.547 banorë, nga të cilët<br />
1.015.377 janë të gjinisë mashkullore (50,20%), kurse 1.007.170 janë të<br />
gjinisë femërore (49,80%).<br />
Karakteristikë e përgjithshme e lëvizjes së popullatës në Republikën e Maqedonisë<br />
është rënia e butë e shtimit të popullatës. Shkalla natyrore e shtimit<br />
të popullatës, e cila në vitin 1990 arrinte 9,70, në vitin 2002 është zvogëluar<br />
në 4,80.<br />
1 Enti shtetëror për statistikë, Raporti vjetor, 2004<br />
2 njësoj<br />
<strong>Programi</strong> për arsimim<br />
të të rriturve në Republikën<br />
e Maqedonisë në kontekst<br />
të mësimit të përjetshëm<br />
435<br />
IX
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005 - 2015<br />
436<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Në dekadën e fundit ka shfaqje të rënies së shkallës së shtimit edhe i fëmive.<br />
Nga 34.608 fëmi të lindur të gjallë, në vitin 1989 ky numër u zvogëlua në<br />
27.761 fëmi në vitin 2002.<br />
Popullata në moshë 65 e më shumë vite, në vitin 1991 merrte pjesë në numrin<br />
e përgjithshëm me 8,15%, kurse në vitin 2002 ajo merr pjesë me 10,57%<br />
dhe pritet në vitin 2015 të arrij afro 4%. 4<br />
Numrin e përgjithshëm të popullatës e përbëjnë 11,70% popullatë që merret<br />
me bujqësi dhe 88,30% popullatë që nuk merret me bujqësi.<br />
Afro gjysma e popullatës (49,39%), në moshë mbi 15 vite, e karakterizon shkalla<br />
e pamjaftueshme arsimore. Nga ata, pa arsimim janë 3,85%, me arsim<br />
të pakryer fillor - 10,77% dhe me arsimim të kompletuar fillor 34,77%. Me<br />
arsim të kryer të mesëm janë 40,09%, me të lartë 3,24% dhe me arsimim të<br />
lartë 7, 8%.<br />
Fuqia punëtore<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Fuqia e përgjithshme punëtore në Republikën e Maqedonisë arrin 54,51%<br />
nga popullatë e aftë për punë. 22,00% nga fuqia punëtore është e kyqur në<br />
veprimtaritë bujqësore, 34,00% në veprimtaritë industriale dhe 44,00% në<br />
veprimtari shërbyese. 7<br />
Në vitin 2005, shkalla e papunësisë arrinte 38,8% nga popullata aktive e<br />
moshës 15-64 vjeç, si rezultat së participimit të zmadhuar dhe mundësive<br />
të zvogëluara për punësim 8 . Pjesa e madhe e të papunëve të regjistruar realizojnë<br />
angazhim në punë në tregun e zi. Numri i madh i të papunësuarve<br />
lajmërohen në Agjencionin për punësim vetëm për arsye të sigurimit social<br />
të cilën statuti i të papunësuarve ia mundëson..<br />
Struktura arsimore e të punësuarve tregon se pa arsimim dhe me arsimim<br />
fillor jotëkompletuar janë 5,4%, me arsim të kompletuar fillor janë 20,9%,<br />
me 3 vite arsimim të mesëm janë 11,1%, me 4 vite arsimim të mesëm janë<br />
42,1%, me arsimim pas-të mesëm janë 5,6% dhe me arsimim universitar<br />
janë .0%.<br />
Struktura arsimore e të papunëve tregon se pa arsimim dhe arsimim fillor<br />
të pakompletuar janë 6,6%, me arsimim fillor të kompletuar janë 31,5%,<br />
me 3 vite arsimim të mesëm janë 14,4%, me 4 vite arsimi të mesëm janë<br />
3 njësoj<br />
4 njësoj<br />
5 njësoj<br />
6 Enti shtetëror për statistikë, Anketimi i fuqisë punëtore, 004<br />
7 njësoj<br />
8 Raporti për tregun e punës në Republikën e Maqedonisë, ETF, 2005<br />
9 Enti shtetëror për statistikë, Anketimi i fuqisë punëtore, 2004
39,8%, me arsimim pas-të mesëm janë 2,0% dhe me arsimim universitar<br />
janë 5,8%. 0<br />
Shkalla më e lartë e papunësisë është prezent tek individët të cilët posedojnë<br />
arsimim të mesëm ose më pak se të mesme (gjithsej 46,1% në vitin<br />
2004). Shkalla më e vogël e papunësisë është prezent tek individët me arsim<br />
të lartë të kryer (gjithsej 18,3% në vitin 2004).<br />
Sipas gjatësisë së papunësisë, 44,60% nga të papunësuarit me arsimim<br />
universitar presin punësim më tepër se 4 vite. Kjo periudhë zmadhohet për<br />
grupet tjera arsimore dhe më i madh është te të papunësuarit me arsimim të<br />
pakompletuar fillor (72,40%) dhe pa arsimim (61,16%).<br />
Papunësia afatgjate paraqet problem serioz për Republikën e Maqedonisë,<br />
e cila nga aspekti i vjetërsisë së kompetencave, respektivisht zvogëlimi i<br />
aftësive për punë të popullatës, ka rëndësi të madhe. Papunësia afatgjate ka<br />
pjesën e vet në papunësinë e përgjithshme prej 80%, që është shumë nën<br />
përqindjen e shteteve nga Evropa Qendrore dhe Lindore (55,3% në 2002)<br />
dhe përqindja në UE-15 (40, %).<br />
Papunësia më seriozisht e tangon popullatën Rome.Sipas OECD, 90% nga<br />
ata janë të papunësuar, kurse sipas UNDP, hulumtimi nga viti 2001, vetëm<br />
2% nga numri i përgjithshëm i të punësuarve posedojnë arsimim më të lartë<br />
se fillor, kurse 75% posedojnë arsimim të pakompletuar fillor.<br />
Papunësia te të rinjtë arrin 67,6% nga numri i përgjithshëm i të papunëve<br />
në vitin 2004. Papunësia në grupin primar të të rriturve (25-54 vjeçar) është<br />
zmadhuar prej 28,6% në vitin 1998, në 33,5% në vitin 2004. 4<br />
Në grupin e të punësuarve, individët e moshës prej 15-19 vjeçare marrin pjesë<br />
me 1,6%, kurse në grupin e të papunësuarve mosha e njejtë merr pjesë<br />
me 5,4%. E ngjajshme është edhe situata edhe me moshën prej 20-24 vjeç.<br />
Kjo moshë në grupin e të punësuarve merr pjesë me 5,8%, kurse në grupin e<br />
të papunësuarve merr pjesë me ,0%.<br />
Në Maqedoni ekzistojnë 148727 objekte afariste, nga të cilët 132934 ose<br />
89,38% janë në pronësi private, 1911 ose 1,28% janë në pronësi të përzier,<br />
1741 ose 1,17% janë në pronësi kooperative, 437 ose 0,29% janë shtetërore<br />
dhe 11704 ose 7,87% janë në pronosi shoqërore.<br />
10 Raport për Tregun e punës në Republikën e Maqedonisë, ETF, 2005<br />
11 njësoj<br />
12 njësoj<br />
13 njësoj<br />
14 njësoj<br />
15 njësoj<br />
16 Enti shtetëror për statistikë, Anketimi për fuqinë punuese, 2004<br />
<strong>Programi</strong> për arsimim<br />
të të rriturve në Republikën<br />
e Maqedonisë në kontekst<br />
të mësimit të përjetshëm<br />
437<br />
IX
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005 - 2015<br />
438<br />
<br />
<br />
<br />
Nxitja e zhvillimit të ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme, si dhe zmadhimi<br />
i punësimeve përmes zgjerimit të sektorit industrial dhe shërbyes, ngadalë<br />
rrjedh, për arsye të zhvillimit të stagnuar ekonomik dhe fuqisë së zvogëluar<br />
finansiare të popullatës.<br />
Në periullën e kaluar, sektori privat ofroi mundësi të vogla për punësim dhe<br />
më së shpeshti ndiqej me pasiguri për të punësuarit në të. Edhe për skaj asaj<br />
që pjesëmarrja e sektorit privat në punësim rritet, prej 41,6% në vitin 1999,<br />
në 56,7% në vitin 2004, megjithate ai nuk arriti të akumuloj pjesën më të<br />
madhe të punëtorëve të cilët e lëshuan administratën publike, si rrjedhojë e<br />
aranzhmaneve finansiare të Bankës botërore dhe FMN dhe përpjekjeve për<br />
administratë të vogël dhe efikase të Qeverisë së Republikës së Maqedonisë.<br />
Pjesa më e madhe e punësimeve janë në sektorin privat bujqësor (86,1%<br />
nga numri i përgjithshëm i punësimeve në sektorin bujqësor). 17<br />
Sektori industrial është edhe më tej fushë dominante për plasim të fuqisë<br />
punëtore, për dallim nga sektori i shërbimeve dhe servis veprimtarive, të cilët,<br />
edhe pse kohëve të fundit shënojnë rritje të kënaqshme, edhe më tej nuk<br />
janë të theksuar që të mund të flitet për prishjen drastike, në kalimin e fuqisë<br />
punëtore, nga njëri në tjetrin sektor.<br />
PasqYRa e PYetjeve dhe indikatoRëve kYq<br />
Si karakteristika globale të arsimimit të të rriturve në Republikën e Maqedonisë,<br />
mund të theksohen:<br />
<br />
<br />
Arsimimi i të rriturve dhe mësimi i përjetshëm në Republikën e Maqedonisë,<br />
sot janë në një gjendje jo të kënaqshme, si rezultat i mosekzistencës së sistemit<br />
rregular për arsimimin e të rriturve, është humbur kultura e të mësuarit<br />
tek popullata, nuk ekziston koordinimi dhe bashkëpunimi në mes të<br />
partnerëve, transparencë dhe arritshmëri e pamjaftueshme e ofertës arsimore,<br />
adekuatitet i pamjaftueshëm i ofertës arsimore në kontekst të nevojave<br />
arsimore të popullatës dhe shoqërisë, kualiteti i shërbimeve arsimore nuk<br />
është nivelizuar.<br />
Koncentrimi më i madh i shfrytëzuesve është orientuar në parakualifikim,<br />
ndjekjen e kurseve për gjuhë të huaja dhe trajnime për përdorimin e komjutorëve<br />
të cilët mundësojnë fillimin e biznesit personal.<br />
17 Raporti për Tregun e punës në Republikën e Maqedonisë, ETF, 2005
Tregu i ofruesve të shërbimeve është vështirë i arritshëm. Shteti ndan mjete<br />
minimale finansiare për këtë qëllim, kurse mundësitë për finansim vetanak<br />
të arsimimit nga ana e një numri më të madh të të rriturve janë minimale.<br />
Parakualifikimi, si pasojë e aksionit të organizuar nga ana e organeve shtetërore,<br />
dominon në veprimtarinë e institucioneve për arsimimin e të rriturve.<br />
Në nivel shtetëror, Agjensioni për punësim është ajo e cila e organizon dhe e<br />
mbulon finansiarisht parakualifikimin e punëtorëve.<br />
Mobiliteti arsimor i të rriturve në kuadër të arsimit fillor dhe të mesëm është<br />
minimal. Bie, jo vetëm se numri i shkollave fillore për të rritur, por edhe<br />
numri i atyre që ndjekin mësimin. Nga 30 shkolla fillore për të rritur në vitin<br />
1987/88, ato u zvogëluan në vetëm 13 në vitin 2004. Paralel me këtë, zvoëlohet<br />
edhe numri i atyre që ndjekin mësimin. 8<br />
Arsimimi i të rriturve në nivel të shkollave të mesme pothuajse nuk ekziston<br />
në Republikën e Maqedonisë.<br />
Motivimi i punëdhënësve për arsimim dhe trajnim të të punësuarve të vet,<br />
është mjaft e ulët. Përveç asaj që në shtet nuk ekzistojnë masa stimulative<br />
për arsimim dhe trajnim të të punësuarve (benificione finansiare, lehtësime<br />
tatimore dhe ngjajshëm) në mes të atyre që punësojnë, është investicion jo<br />
i pagueshëm.<br />
Ndërmarrjet shtetërore dhe private edhe më tej nuk kanë të zhvilluar mjaftueshëm<br />
vetëdijen për nevojën nga aktiviteti arsimor i të punësuarve të vet.<br />
Ndërmarrjet shtetërore edhe më tej theksin e venë në trajnimin inicial të të<br />
punësuarve të vet, duke u shpier nga principi „një arsimim për vend të përjetshëm<br />
të punës”. Në sektorin privat, të rradha janë rastet kur ndërmarrje<br />
të caktuara bashkëpunojnë me universitete dhe/ose institucione tjera për<br />
arsimimin e të rriturve, me qëllim të përforcimit të kompetencave të të punësuarve<br />
të vet.<br />
Shoqatat e qytetarëve, në veçanti OJQ, në mënyrë dominante janë të fokusuara<br />
në sektorin joformal dhe para se gjithash merren me edukimin e përgjithshëm<br />
arsimor dhe kulturor të të rriturve.<br />
Shoqatat/institucionet/OJQ ndërkombëtare e mbulojnë sektorin formal dhe<br />
joformal. Në sektorin formal në mënyrë dominante janë të fokusuar në aftësimin<br />
profesional të të rriturve (arsimtarë, drejtorë të shkollave, të punësuar<br />
në administratën shtetërore etj.), kurse në sektorin joformal janë të fokusuar<br />
në arsimimin e përgjithshëm arsimor dhe kulturor të të rriturve.<br />
Karakteristikat specifike të arsimimit të të rriturve në Republikën e Maqedonisë<br />
janë:<br />
18 Enti shtetëror për statistikë, Raporti vjetor 1991/2004<br />
<strong>Programi</strong> për arsimim<br />
të të rriturve në Republikën<br />
e Maqedonisë në kontekst<br />
të mësimit të përjetshëm<br />
439<br />
IX
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005 - 2015<br />
440<br />
Politika dhe legjislativa<br />
<strong>Programi</strong> i definuar për zhvillim, organizim dhe realizim të arsimimit të të<br />
rriturve në Republikën e Maqedonisë mungon. Kjo qartë tregon se në shtet mungon<br />
politika e integruar dhe përfshirëse për mësim të të rriturve.<br />
Praktika e deritanishme ishte pyetja e arsimimit të të rriturve, gjegjësisht<br />
sistemi i institucioneve dhe formave të arsimimit të të rriturve të lidhet me aktet<br />
ligjore të cilat i dedikohen arsimimit formal. Në kohë të fundit, me fillimin e aktiviteteve<br />
reformuese intensive në sferën e arsimit, është veçuar nevoja e ndarjes së<br />
këtij segmenti dhe në procedurë është aprovimi i Ligjit të posaçëm për arsimimin<br />
e të rriturve. Duhet të theksohet se, në kuadër të programeve shtetërore për zhvillim<br />
të segmenteve tjera të sistemit arsimor në Republikën e Maqedonisë, vend të<br />
vet zen edhe arsimimi i të rriturve dhe mësimi i përjetshëm.<br />
udhëheqja dhe finansimi<br />
Në mungesë të regulativës shtetërore e cila do ta mbulonte pyetjen e arsimimit<br />
të të rriturve, udhëheqja në këtë sferë rrjedh në nivel të Shoqatave të<br />
institucioneve për arsimimin e të rriturve, të cilët veprimtarinë e vet e regullojnë<br />
në mënyrë interne dhe në përputhshmëri me programet e veta zhvillimore.<br />
Finansimi i institucioneve për arsimimin e të rriturve i është lënë vetë institucioneve.<br />
Shteti vetëm simbolikisht merr pjesë në finansimin e institucioneve<br />
shtetërore për arsimimin e të rriturve. Për këtë arsye, ata janë të orientuar në<br />
përputhshmëri me kërkesat e tregut dhe pjesa më e madhe e finansimeve për<br />
zhvillimin e veprimtarisë së vet e sigurojnë nga vetë participientët arsimor. Institucionet<br />
private për arsimimin e të rriturve gjithashtu finansohen pavarësisht.<br />
shteti, tregu dhe ofertuesit e shërbimeve<br />
Arsimimi i të rriturve është nën ingerencë direkte të Ministrisë për arsim dhe<br />
shkencë. Kjo veprimtari mbulohet në kaudër të sektoreve të posaçëm për arsim<br />
fillor, të mesëm dhe të lartë të cilat ekzistojnë në këtë Ministri.<br />
Në këtë drejtim, janë bërë përpjekje nga ana e Ministrisë për arsim dhe<br />
shkencë për të bërë analizë në tregun e punës e cila është pjesë e ndërhyrjeve të<br />
përgjithshme në reformat në arsimin e mesëm profesional, mirëpo mungon një<br />
analizë precise e atyre që ofrojnë dhe atyre që shfrytëzojnë shërbime arsimore.<br />
institucione dhe organizata<br />
Në Republikën e Maqedonisë, arsimimin e të rriturve e mbulojnë institucionet<br />
që vijojnë: Universitetet e punëtorëve, Qendrat private për gjuhë të huaj,<br />
Qendrat private për trajnim të të rriturve për përdorim të komjutorëve, Shtëpitë
e kulturës, shoqatat e qytetarëve/OJQ, agjensionet shtetërore dhe lokale për punësim,<br />
universitetet, sindikatet, komorat ekonomike <strong>nacional</strong>e dhe regjionale,<br />
shoqatat ndërkombëtare.<br />
Pjesmarrësit dhe shërbimet<br />
Rritja e mobilizimit arsimor të personave të rritur në Republikën e Maqedonisë<br />
është e determinuar nga gjendja e tyre ekonomike. Faktorë limitues janë:<br />
shkalla e ulët arsimore, gjendja e dobët finansiare, përkrahja e pamjaftueshme<br />
të cilën e siguron shteti për arsimimin e të varfërve dhe vendi i banimit. Familjet<br />
me standard më të ulët të jetesës, kanë shanse më të vogla për shkallë më të<br />
lartë arsimore.<br />
Si grup më i rezikuar konsiderohet kategoria e personave të papunësuar,<br />
pastaj personat pa arsimim, me arsimim të pakryer fillor dhe ata që kanë të kryer<br />
arsimin fillor. Më shumë se 40% nga të gjitha amvisëritë, te të cilat koka e amvisërive<br />
është personi pa arsimim, bien në kategorinë e amvisërive të varfëra,<br />
mandej përqindja e amvisërive, te të cilët koka e amvisërisë është me arsimim<br />
fillor të pakryer, arrin 34,2% kurse nga ata me arsimim të kryer fillor-30,4%. Karakteristikë<br />
themelore e këtyre amvisërive është ajo që numri më i madh është nga<br />
mjediset fshatare, me pak mundësi ta ndryshojnë statusin e vet ekonomik dhe<br />
me një rezik të lartë nga përjashtimi social.<br />
Shteti është ngarkuar me shkallë të lartë të të papunëve dhe me shkallë të<br />
ulët arsimore të pjesës më të madhe të këtij popullacioni. Për këtë arsye, shfrytëzuesit<br />
më të shpeshtë të shërbimeve të institucioneve për arsimimin e të rriturve<br />
janë të papunësuarit, të cilët më së shpeshti përcaktohen për kurse arsimore<br />
të cilat u mundësojnë ndërrimin e veprimtarisë dhe kurset të cilat krijojnë parakushte<br />
për vetëpunësim.<br />
Kjo veprimtari në masë të madhe thithet në Universitetet e punëtorëve dhe<br />
veprimtarinë e Agjensioneve të punësimit. Në masë më të vogël, të papunësuarit<br />
i shfrytëzojnë shërbimet e qendrave për gjuhë të huaja dhe qendrave të cilat<br />
ofrojnë trajnim komjuterik.<br />
Ata të cilët kanë të kryer arsimimin e mesëm kanë dy mundësi: të kërkojnë<br />
punësim me mundësi të vogla ta fitojnë ose të regjistrohen në institucioni të lartë<br />
arsimor. Për keqardhje, trajnimet të cilat i ofrojnë institucionet për arsimim të të<br />
rriturve, si Universitetet e punëtorëve dhe Agjensioni për punësim, për shembull,<br />
nuk pranohen nga ana e punëdhënësve si kfalifikime oficiale. 0<br />
Mundësia që të papunësuarit të marrin pjesë në trajnim ose ritrajnim janë<br />
të kufizuara (vetëm 1,3% nga të papunësuarit, në moshën 25-64 vjeçare, në vitin<br />
2003). Mungesa e mjeteve finansiare, sistemi jo i zhvilluar i arsimit pas-të<br />
19 Strategjia për zvogëlimin e varfërisë në Republikën e Maqedonisë,2005<br />
20 Raport për Tregun e punës në Republikën e Maqedonisë, ETF, 2005<br />
<strong>Programi</strong> për arsimim<br />
të të rriturve në Republikën<br />
e Maqedonisë në kontekst<br />
të mësimit të përjetshëm<br />
441<br />
IX
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005 - 2015<br />
442<br />
mesëm profesional (CVET) dhe zgjedhja e varfër e institucioneve për arsimim të<br />
të rriturve janë arsyet më të fuqishme për këtë shfaqje.<br />
Nga aspekti i arsimimit të të rriturve, ndikim plotësues negativ kanë edhe<br />
aktivitetet joformale të cilat i ndërmarrin të rriturit të cilët kanë shkallë të ulët<br />
të arsimimit dhe para se gjithash të varfurit, si:aktivitete sezonale në bujqësi,<br />
aktivitete të përkohshme si punëtorë fizik (personat meshkuj më të moshuar),<br />
aktivitete shërbyese (personat më të ri) ose prodhimi i produkteve me dorë të<br />
punuar (personat femra). E përbashkët për të gjitha këto aktivitete është riziku i<br />
lartë për shkak të karakterit jolegal të punës dhe përfitimeve të vogla, por edhe<br />
fakti se për kryerjen e këtyre aktiviteteve nuk është e nevojshme trajnim plotësues<br />
profesional.<br />
të punësuarit janë kategoria e dytë e shfrytëzuesve të shërbimeve. Ata më<br />
shpesh përcaktohen për mbikualifikim dhe përsosje. Format më masovike për<br />
këto aktivitete janë në sferën e trajnimit të arsimtarëve dhe kuadrit menaxhues<br />
nga arsimi parashkollor, fillor dhe i mesëm. Bartësit më të shpeshtë të këtyre<br />
formave të arsimimit të të rriturve janë BZHAM dhe organizatat ndërkombëtare,<br />
si për shembull: FOSIM, USAID, Unicef etj. me ndihmën e ekspertëve të huaj<br />
dhe të vendit.<br />
Përskaj këtyre llojeve të arsimimit të të rriturve, mjaft të shpeshta janë edhe<br />
kurset joformale të cilat organizohen për popullatën e rritur në Republikën e<br />
Maqedonisë, me theks të veçantë për grupet e margjinalizuara, popullatën femërore,<br />
banorët e regjioneve rurale dhe ngjashëm, të cilat janë të fokusuar në<br />
përforcimin e përgjithshëm arsimor dhe kulturor të popullatës së rritur. Nga ky<br />
aspekt, me rëndësi është të përmenden përpjekjet për dituri alfabetike dhe funksionale<br />
të të rriturve (Unicef, FOSIM), përforcimi i kompetencave për zhvillim<br />
të hershëm fëmijëror të popullatës femërore, ngritja e vetëdijes për rëndësinë e<br />
arsimit tek grupet e margjinalizuara, edukimi nga sfera e mbrojtjes shëndetësore,<br />
arsimimi qytetar, arsimimi multukultural dhe ngjashëm.<br />
Format siç janë mësimi i hapur dhe mësimi nga largësia, në Republikën e<br />
Maqedonisë nuk ekzistojnë.<br />
Grupet kryesore të rezikuara mbi të cilat duhet të fokusohet vëmendja e<br />
shtetit, jo vetëm se në drejtim të definimit të politikës ekonomike dhe sociale,<br />
por edhe nga aspekti i rritjes së shkallës së tyre arsimore, gjegjësisht rritjes së<br />
elementit kompetitiv dhe konkurent të tyre në punë, janë:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Të punësuarit pa arsimim adekuat, me arsimim të ulët dhe më kualifikim të<br />
ulët;<br />
21 njësoj<br />
Personat e papunësuar për një kohë të gjatë;<br />
Amvisëritë e varfura nga rajonet rurale dhe qytetet e vogla;<br />
Personat më zhvillim të kufizuar psiko-fizik;
Personat e institucionalizuar; dhe<br />
Personat e moshuar.<br />
Personeli<br />
Personeli i punësuar në institucione të specializuara për arsimimin e të<br />
rriturve, si për shembull Universitetet e punëtorëve, qendrat për gjuhë të huaja,<br />
shkollat fillore për arsimimin e të rriturve, si dhe numri më i madh nga realizatorët<br />
e kurseve për të rritur në sektorin joformal, është kryesisht me arsimim të lartë të<br />
kryer. Mungësë themelore e këtij kuadri është aftësimi i tyre joadekuat për punë<br />
me të rritur.<br />
të dhëna, informacione dhe baza hulumtuese<br />
Në Republikën e Maqedonisë nuk ekziston sistem <strong>nacional</strong> për grumbullimin<br />
e të dhënave për mësim të të rriturve. Për këtë arsye, jo vetëm që nuk është<br />
e mundshme të verifikohet numri i vërtetë i të rriturve të cilët janë të kyçur në<br />
ndonjë formë të arsimimit, lloji i arsimimit, suksesi, efikasiteti i punës dhe efekti<br />
kthyes, por është e pamundshme të arrihet edhe transparencë më e madhe në<br />
informacionet për ofertuesit dhe llojet e shërbimeve që ofrohen në Tregun arsimor.<br />
Gjendja e këtillë, në mënyrë plotësuese është keqësuar me mosekzistimin e<br />
sistemit të qëndrueshëm për analiza të trendeve në shkathtësi, ndryshimeve në<br />
tregun e punës dhe nevojave të të punësuarve për shkathtësi ose të punëtorëve<br />
në ekonominë e “përhimtë”.<br />
Finansimi dhe resurset adekuate<br />
Karakteristikë e përgjithshme është se i pakët është finansimi për mësim<br />
të të rriturve. Buxheti i Ministerisë për arsim dhe shkencë në mënyrë dominante<br />
është koncentruar në arsimimin dhe trajnimin fillestar. Mjetet nga buxheti, të<br />
cilat ndahen për përsosjen dhe trajnimin profesional të të punësuarve, janë më<br />
se simbolike. Nëse kësaj gjendje i shtohet mungesa e bashkëpunimit për vendosjen<br />
e fondit të përbashkët për mësim të të rriturve, mungesa e kornizës ligjore<br />
për kontributet finansiare të punëdhënësve dhe individëve dhe mosekzistimi i<br />
mekanizmit për finansim të përbashkët, atëherë mbetet e qartë pse arsimimi i të<br />
rriturve në Republikën e Maqedonisë është në varshmëri të madhe nga finansimi<br />
i donatorëve.<br />
<strong>Programi</strong> për arsimim<br />
të të rriturve në Republikën<br />
e Maqedonisë në kontekst<br />
të mësimit të përjetshëm<br />
443<br />
IX
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005 - 2015<br />
444<br />
arsimimi dhe hulumtimi<br />
Institucioni i vetëm i cili merret me hulumtimin e arsimimit të të rriturve në<br />
Republikën e Maqedonisë është Instituti për pedagogji pranë Fakultetit filozofik<br />
në Shkup. Në këtë institucion ekziston edhe drejtim (andragogjik) i posaçëm i cili<br />
prodhon andragog të diplomuar, gjegjësisht kuadër specialiteti i të cilëve është<br />
arsimimi i të rriturve.<br />
ndikimi i vlerës së ultë e cila i përshkruhet mësimit të të rriturve<br />
Sferat prezente në finansimin dhe mosekzistimin e planit <strong>nacional</strong> për zhvillim<br />
të resurseve njerzore (HRD), implikojnë mosekzistimin e sistemit të organizuar<br />
të arsimimit të të rriturve. Karakteristika përcjellëse të cilat plotësisht e<br />
keqësojnë gjendjen janë edhe:<br />
<br />
<br />
<br />
Kthimi i dobët i investimeve në mësim të cilat plotësisht provokojnë destimulim<br />
dhe motivim të dobët për mësim te të rriturit,<br />
Qëndrimi i numrit më të madh të ndërmarrjeve të cilat e konsiderojnë arsimimin<br />
dhe trajnimin e të rriturve për harxhues e jo si investim,<br />
Qasja joebarabartë ndaj mësimit te grupet e shumta të rrezikuara të popullatës,<br />
veçanarisht tek Romët dhe popullata rurale.<br />
qasja partneriale<br />
Gjendja në sferën e arsimimit të të rriturve në Republikën e Maqedonisë dikton<br />
vendosjen e një raporti urgjent dhe adekuat të shtetit ndaj kësaj pyetjeje,<br />
përmes vendosjes së bashkëpunimit, si në mes të sektorëve të Qeverisë, ashtu<br />
edhe në mes të Qeverisë dhe aktorëve tjerë të shtetit (sindikat, komorat ekonomike,<br />
punëdhënësit, institucionet arsimore, organizatat qytetare dhe ngjashëm)<br />
për qasje të përbashkët në arsimimin e të rriturve.<br />
Fakti që Maqedoni edhe më tej është në fazën e përpilimit të kualifikimeve<br />
<strong>nacional</strong>e të profesioneve, sistemit të integruar të kualifikimeve profesionale,<br />
sistemit për pranimin dhe vlerësimin e mësimit dhe përvojës paraprake, sistemit<br />
të informimit profesional, udhëheqjes dhe këshillimit, e kapshme për të gjithë,<br />
sistemit për sigurimin e kualitetit të përputhshëm me standardet ndërkombëtare<br />
dhe nuk ka politikë për trajnim punues të arsimtarëve/instruktorëve për trajnim<br />
profesional, qartë tregon se në periudhën e ardhshme duhet të jepet kontribut i<br />
madh kjo gjendje të ndryshohet që të mund arsimimi i të rriturve ta fitojë statusin<br />
adekuat në planet zhvillimore të shtetit.<br />
Në kuadër të programeve zhvillimore të Qeverisë është nënvizuar aprovimi<br />
i Ligjit për arsimim të të rriturve dhe vendosja e sistemit për arsimim të të<br />
rriturve. Me këtë pritet veprimtaria e përgjithshme ne planin e arsimimit të të<br />
rriturve ta fitojë legjislativën e vet, të vendoset sistemi i dhënësve të shërbimeve
arsimore, precizimi i veprimtarisë për institucionet për arsimimin e të rriturve,<br />
lidhja e arsimimit formal me format joformale dhe informale të arsimimit të të<br />
rriturve gjatë së cilës krijohet mundësi edhe shkollat e rregullta të paraqiten si<br />
institucione për arsimim të të rriturve, rregullimi i pyetjes së finansimit të arsimit<br />
të të rriturve dhe ngjashëm. Njëkohësisht, parashikohet lidhshmëri më e madhe<br />
e tregut të punës dhe ekonomisë me institucionet për arsimimin e të rriturve.<br />
Analiza e nevojave arsimore të të rriturve (në nivel shtetëror, regjional dhe lokal)<br />
është pjesë përbërëse e këtyre përpjekjeve.<br />
RekoMandiMe<br />
1. Formimi i këshillit për arsimim të të rriturve (kaRR)<br />
qëllimi: Realizimi i qasjes sistemore në arsimimin e të rriturve dhe koordinimi<br />
i aktiviteteve në nivel shtetëror.<br />
vendosja e problemit: Njëri nga gabimet më të mëdha të arsimimit të të rriturve<br />
në Republikën e Maqedonisë është mosekzistimi i <strong>Programi</strong>t të qëndrueshëm<br />
për arsimimin e të rriturve, mungesa e koordinimit të aktiviteteve dhe qasjes<br />
partneriale në realizimin e tyre.<br />
arsyeshmëria e aktiviteteve: Me këtë aktivitet do të sigurohet shkallë më e<br />
lartë e bashkëpunimit, qasje e nivelizuar dhe mundësi për fokusim të arsimimit të<br />
të rriturve në zhvillimin e përgjithshëm të shtetit. Në këtë mënyrë do të mundësohet<br />
racionalizimi i finansave dhe energjisë në këtë sferë. Mundësia për intesifikim<br />
të bashkëpunimit në mes të anëve të interesuara dhe shfrytëzimi i kapaciteteve<br />
të tyre në arritjen e qëllimeve të përbashkët është e madhe. Gjithashtu, ky trup<br />
ofron mundësi për anticipim të suksesshëm të nevojave të ardhshme arsimore<br />
dhe vendeve të punës, si dhe orjentim më të madh të dhënësve të shërbimeve arsimore<br />
ndrejt shkathtësive të cilat i janë të nevojshme ndërmarrjeve dhe shtetit,<br />
ekonomisë regjionale dhe lokale.<br />
Përshkrimi: Ky aktivitet duhet të rezultojë me formimin e trupit qeveritar të<br />
përbërë nga përfaqësues të anëve të interesuara (arsimi, ekonomia, punëdhënësit,<br />
sindikata, qeveria, vetëqeverisja lokale, sektori qytetar). Funksionimi i këtij<br />
trupi duhet t’i bashkojë intereset e të gjitha anëve dhe të krijojë bazë për qasje<br />
sistemore në zhvillimin dhe realizimin e arsimimit të të rriturve në të gjitha nivelet.<br />
Detyrë primare e saj është krejimi i politikës së arsimimit të të rriturve dhe<br />
koordinimi i iniciativave dhe aktiviteteve në sferën e arsimimit të të rriturve në<br />
nivel të shtetit në tërësi. Përskaj kësaj detyre, Këshilli do të realizojë edhe aktivitete<br />
siç janë: monitoringu permanent mbi grupet e rrezikuara të cilat tangojnë të<br />
mbeten për gjatë kohë të papunësuar, sigurimi i mobilitetit të shërbimeve për punësim<br />
dhe veprimtari këshilluese, kolektim dhe plasman të informacioneve (për<br />
<strong>Programi</strong> për arsimim<br />
të të rriturve në Republikën<br />
e Maqedonisë në kontekst<br />
të mësimit të përjetshëm<br />
445<br />
IX
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005 - 2015<br />
446<br />
tregun e punës dhe mundësitë që i ofron arsimi, programet zhvillimore qeveritare,<br />
iniciativat qytetare dhe iniciativat e vetqeverisjes lokale), gjegjësisht formimi<br />
i bazës së të dhënave për lëvizjet në tregun e punës dhe ofertave dhe kërkesave<br />
arsimore, akreditimin e ofruesve të shërbimeve arsimore në sferën e arsimitmit të<br />
të rriturve dhe ndërmjetësues gjatë realizimit të Programeve.<br />
Relacioni: <strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë<br />
(2005-2015); EU COUNCIL RESOLUTION on lifelong learning (2002/C<br />
163/01)<br />
Modalitete/Partnerët: Në realizimin e këtij aktiviteti duhet të koordinohet<br />
pjesmarrja e të gjitha anëve të interesuara në konstituimin e Këshillit, të alocohen<br />
mjete për infrastrukturë dhe pajisje teknike dhe të përpunohen të gjitha aktet<br />
të cilat do ta rregullojnë veprimtarinë e Këshillit. Ky aktivitet do të realizohet në<br />
bashkëpunim në mes të Qeverisë së Republikës së Maqedonisë dhe ETF.<br />
Pyetje dhe hipoteza: Në çmasë anët e interesuara do të jenë vërtetë të interesuara<br />
të bashkëpunojnë. Parakusht themelor është arritja e koncensusit në<br />
vetë Qeverinë e RM dhe harmonizimi intersektorial i përgjegjësive.<br />
hapat vijues: Formimi i Komisionit i cili duhet të përgatit operacionalizim të<br />
aktiviteteve<br />
Graf. 1: APRR në sistemin e arsimimit të të rriturve
2. Formimi i qendrave komunalo-regjionale për zhvillim<br />
njerëzor përmes mësimit të përjetshëm<br />
qëllimi: Përforcimi i kapaciteteve të vetqeverisjes lokale, respektivisht regjioneve<br />
dhe shfrytëzimi efikas i formave të mësimit të përjetshëm në funksion të<br />
zhvillimit lokal dhe regjional.<br />
vendosja e problemit: Me fillimin e procesit të decentralizimit u zbuluan të<br />
gjitha dobësitë e vetqeverisjeve lokale në aspekt të: kapaciteteve disponuese<br />
(kadrovike, informative, arsimore, ekonomike, socijale dhe ngjashëm), bashkëpunimit<br />
në mes të institucioneve arsimore dhe ndërmarrjeve, kompententivitetit<br />
të fuqisë disponuese dhe potencijale punëtore, mobilizimit të popullatës në<br />
zgjidhjen e problemeve lokale.<br />
arsyeshmëria e aktiviteteve: Decentralizimi, gjegjësisht bartja e kompetencave<br />
dhe përgjegjësive nga niveli qendror në ate lokal, në masë të madhe është<br />
provokim për vetqeverisjet lokale. Në situatën e re, ekonomitë lokale direkt do<br />
të varen nga kompetiviteti i fuqisë disponuese punuese. Me interes të vetqeverisjes<br />
lokale është ndjekja kontinuitive e kërkesave dhe mundësive që i ofron<br />
Tregu lokal i punës dhe adaptimi i ofertës arsimore të atyre nevojave. Zhvillimi i<br />
resurseve njerzore do të jetë e rëndësisë krucijale për vetqeverisjet lokale në periudhën<br />
e ardhshme. Mundësia për intezivimin e bashkëpunimit në mes të anëve<br />
të interesuara dhe shfrytëzimi i kapaciteteve të tyre në arritjen e qëllimeve të<br />
përbashkëta është e madhe. Gjithashtu, ky organ ofron mundësi për anticipim<br />
të suksesshëm të nevojave të ardhshme arsimore dhe vendeve të punës, si dhe<br />
orientim më i madh i ofruesve të shërbimeve arsimore drejt shkathtësive të cilat<br />
janë të nevojshme për ndërmarrjet dhe ekonomitë lokale.<br />
Përshkrimi: Ky aktivitet supozon formimin e HRD qendrave komunalo-regjionale<br />
në përputhshmëri me politikën e Qeverisë së Republikës së Maqedonisë për<br />
zhvillim regjional të cilat do t’i bashkojnë interesat dhe nevojat e të gjitha subjekteve<br />
të cilat e determinojnë zhvillimin regjional (pushteti lokal, punëdhënësit,<br />
arsimi, sektori qytetar). Roli i këtyre qendrave është që të realizojnë komunikim<br />
permanent me Këshillin qeveriatr për arsimim të të rriturve, të ofroj informacione<br />
deri tek baza kryesore e të dhënave të KARR, të kolektojnë informacione nga tregu<br />
i punës prezent në regjion, nga ofruesit e shërbimeve arsimore dhe iniciativat e<br />
shoqatatve qytetare, të realizojnë analiza të nevojave arsimore të të rinjve dhe të<br />
rriturve, të krejojnë Program për arsimim të të rriturve, të ndikojnë lokalisht dhe<br />
regjionalisht në popullarizimin e arsimimit dhe zhvillimin e kulturës së të mësuarit<br />
dhe të kryejnë monitoring permanent mbi grupet e rezikuara të cilat tentojnë<br />
të mbeten gjatë kohë të papunësuar dhe të sigurojnë mobilitet të shërbimeve për<br />
punësim dhe veprimtari këshilluese.<br />
<strong>Programi</strong> për arsimim<br />
të të rriturve në Republikën<br />
e Maqedonisë në kontekst<br />
të mësimit të përjetshëm<br />
447<br />
IX
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005 - 2015<br />
448<br />
Relacioni: <strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë<br />
(2005-2015), <strong>Programi</strong> për zhvillimin arsimit fillor, të mesëm/pastëmesëm<br />
dhe të lartë; Strategjia për zvogëlimin e varfërisë në Republikën e Maqedonisë;<br />
EU COUNCIL: Resolution on lifelong learning (2002/C 163/01)<br />
Modalitetet/Partnerët: Realizimi i këtij aktiviteti nënkupton koordinim i<br />
pjesëmarrjes i të gjithë anëve të interesuar në konstituimin e Qendrës, alocimi i<br />
mjeteve finansiare në buxhetin e komunës për pajisje hapësinore, infrastrukturale<br />
dhe teknike, përpilimi i akteve të cilat do ta rregullojnë veprimtarinë e Qendrës.<br />
Partner direkt në realizimin e këtyre aktiviteteve janë KARR dhe ETF.<br />
Pyetje dhe hipoteza: Në çmasë vetëqeverisja lokale do të kuptojë seriozisht<br />
rëndësinë dhe domosdoshmërinë e formimit të këtij trupi? A do të kenë të gjitha<br />
komunat kapacitet me sukses ta realizojnë këtë aktivitet?<br />
hapat vijues: Formimi i tri pilot qendrave në Kumanovë, Kërçovë dhe Shtip.<br />
Në bazë të bisedimeve preliminare, pushtetet lokale nga këto qytete tregojnë gadishmëri<br />
që të merren me realizimin e këtij aktiviteti. Në bazë të vendosjes së tyre<br />
gjeografike/regjionale, instalimi i qendrave në këto lokacione jep mundësi për<br />
bashkëpunim ndërkomunal dhe pjesmarrje të subjekteve nga regjioni më i gjërë.<br />
Në bazë të rezultateve preliminare, mund të planifikohen hapat që vijojnë dhe të<br />
formohen qendra të njejta edhe në komunat tjera në Republikën e Maqedonisë.<br />
Graf. 2: OC për HRD në Sistemin për arsimimin e të rriturve
3. Zhvillimi i sistemit për njohjen e mësimit paraprak<br />
qëllimi: Njohja dhe pranimi i kompetencave të cilat të rinjtë dhe të rriturit i<br />
përvetësojnë përmes formave joformale dhe informale të mësimit dhe mundësimi<br />
i mobilitetit të tyre punues dhe arsimor në sistemin formal arsimor.<br />
vendosja e problemit: Në Republikën e Maqedonisë nuk ka institucion i cili<br />
është specializuar për realizimin e identifikimit dhe njohjes të mësimit paraprak<br />
të nxënë përmes formave të mësimit formal dhe informal. Realizimi i këtij aktiviteti<br />
është i domosdoshëm edhe nga aspekti i tendencave bashkëkohore në sferën<br />
e arsimit dhe nevoja për vlerësim të çdo përpjekjeje arsimore të cilën e marrin të<br />
rinjtë dhe të rriturit, veçanarisht në sferën joformale dhe informale.<br />
arsueshmëria e aktivitetit: Me ndryshimet më të reja në arsim në Republikën<br />
e Maqedonisë, rrjeti i institucioneve arsimore do të zgjerohet edhe në sferën<br />
e arsimit pas të mesëm. Vendosja e tillë duhet patjetër të përkrahet edhe me<br />
mekanizma të cilat do të vendosin komunikim në mes të arsimit formal, joformal<br />
dhe informal. Realizimi i këtij aktiviteti do t’i zmadhojë mundësitë për punësim<br />
dhe mobilitet arsimor i të rinjve dhe të rriturve. Në këtë mënyrë pritet përforcimi i<br />
arsimit joformal dhe informal dhe tretmanin e tyre të barabartë në sistemin global<br />
arsimor.<br />
deskriptimi: Ky aktivitet do të realizohet përmes vendosjes së instrumenteve<br />
dhe mekanizmave me të cilat do të kryejnë detektim/evaluim të mësimit paraprak<br />
për ata të cilët janë pajisur me kompetenca të caktuara dhe dëshirojnë ato<br />
të i vlerësohen dhe t’i pranohen. Evaluimi do të kryhet në bazë të kornizës së miratuar<br />
<strong>nacional</strong>e të kualifikimeve. Aktiviteti nënkupton edhe institucionalizimin<br />
e saj.<br />
Relacioni: Qëllimi 1: Korniza <strong>nacional</strong>e e kualifikimeve në <strong>Programi</strong>n për<br />
zhvillimin e arsimit të mesëm dhe pas të mesëm në Republikën e Maqedonisë;<br />
Programet për zhvillim të arsimit fillor dhe të lartë, <strong>Programi</strong> për zhvillim professional;<br />
Strategjia për zvogëlimin e varfërisë në Republikën e Maqedonisë; EU<br />
COUNCIL: Resolution on lifelong learning (2002/C 163/01)<br />
Modalitetet/Partnerët: Ky aktivitet mund t’i takojë Komorës së zejtarëve (për<br />
shkallët e ulëta të kualifikimit) dhe i Qendrës për arsim të mesëm profesional<br />
(për shkallët më të larta të kualifikimit në kuadër të niveleve: të mesme dhe pas<br />
të mesme). Duke pasur parasysh se ai është përgjegjës për vendosjen e standardeve<br />
për kualitet dhe për vendosjen e përputhshmërisë së sistemit të mesëm<br />
formal shkollor me nevojat e punës dhe shoqërisë, si dhe për funksionimin e<br />
arsimit pas të mesëm në Republikën e Maqedonisë, plotësisht i kënaq kushtet<br />
<strong>Programi</strong> për arsimim<br />
të të rriturve në Republikën<br />
e Maqedonisë në kontekst<br />
të mësimit të përjetshëm<br />
449<br />
IX
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005 - 2015<br />
450<br />
për identifikim dhe pranim të mësimit paraprak në nivel deri tek arsimi i mësëm<br />
dhe pas i mesëm. Realizimi do të realizohet në bashkëpunim në mes të Qendrës,<br />
KARR dhe sektorit qytetar.<br />
Pyetje dhe hipoteza: Ky aktivitet do të jetë i mundshëm nësë do të aprovohet<br />
korniza <strong>nacional</strong>e e kualifikimeve. Mbetet e hapur pyetja për kualitetin dhe objektivitetin<br />
e mekanizmave për identifikim dhe njohja e mësimit paraprak nga njëra<br />
anë dhe mënyrat e bashkëpunimit të Qendrës me KARR, OHRDC dhe ofruesve të<br />
shërbimeve arsimore nga ana tjetër.<br />
hapat vijuese: Në elaboratin për formimin e Qendrës për arsim të mesëm<br />
profesional të futet edhe kjo detyrë.<br />
4. Përpunimi i ligjit për arsimim të të rriturve<br />
qëllimi: Vendosja e kornizës juridike e cila do ta rregullonte arsimimin e të<br />
rriturve në Republikën e Maqedonisë.<br />
vendosja e problemit: Në shtet nuk ekziston kornizë juridike në të cilën ofruesit<br />
e shërbimeve arsimore do të mund ta rregullojnë statusin dhe veprimtarinë<br />
e vet.<br />
arsyeshmëria e aktivitetit: Gjendjen e tanishme e karakterizon rregullimi<br />
joadekuat i tregut të shërbimeve arsimore. Nuk ekziston rregullativë e cila do t’i<br />
klasifikojë institucionet për arsimim të të rriturve dhe do t’i ofrojë kapacitetet e<br />
tyre për palët e interesuara. Njëkohësisht, nuk ekziston përcaktim i qartë se cili<br />
mund të merret me arsimimin e të rriturve dhe cilat kushte duhet t’i plotësojë.<br />
Pritet Ligji i ri për arsimim të të rriturve të bie rend, transparencë, bashkëpunim<br />
dhe efikasitet në punën e ofruesve të shërbimeve për arsimim të të rriturve dhe<br />
definimin e tyre statutar.<br />
deskriptimi: Ky aktivitet do të realizohet në përputhshmëri me Proektin e<br />
MASH dhe ETF i cili është në rrjedhë.<br />
Relacioni: <strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë<br />
(2005-2015); Ligjet e arsimit fillor, të mesëm, të mesëm profesionale, të<br />
Byrosë për zhvillimin e arsimit dhe ai për arsim të lartë.<br />
Modalitetet/Partnerët: Ligji për arsimim të të rriturve duhet të përshtatet me<br />
ligjet ekzistuese të arsimit fillor, të mesëm, të mesëm profesional, të Byros për<br />
zhvillimin e arsimit dhe ai i arsimit të lartë.<br />
Pyetje dhe hipoteza: Nuk guxon të lejohet që Ligji për arsimim të të rriturve<br />
t’i favorizojë ofruesit e mëdhenj dhe të specializuar të shërbimeve për arsimim të
të rriturve, kundrejt atyre më të vogla dhe atyre nga sektori joqeveritar. Përpunimi<br />
i Ligjit duhet të kryhet në bashkëpunim me ekspertët nga ETF.<br />
hapat vijues: Përpunimi i Ligjit për arsimim të të rriturve, debat publik dhe<br />
miratim në Kuvendin e Republikës së Maqedonisë.<br />
5. Zmadhimi i numrit të kuadrit andragogjik<br />
qëllimi: Përforcimi i përkrahjes profesionale të sistemit të arsimimit të të<br />
rriturve<br />
vendosja e problemit: Arsimimin e të rriturve në Republikën e Maqedonisë,<br />
në mes tjerash, e karakterizon mungesa e përkrahjes profesionale, gjegjësisht<br />
pjesëmarrja e ekspertëve sfera e ngushtë e të cilëve është arsimimi i të rriturve.<br />
Pikërisht për këtë, në një numër të madh të rasteve, programet për arsimimin e<br />
të rriturve dhe realizimi i tyre nuk dallohen nga programet të cilat i dedikohen<br />
fëmijëve dhe mënyrave të realizimit të cilat janë karakteristike në nivelet më të<br />
ulta të arsimit.<br />
arsyeshmëria e aktivitetit: Me rritjen e numrit të specialistëve për arsimim<br />
të të rriturve krijohet mundësia për angazhimin e tyre në sistemkin e arsimit të të<br />
rriturve. Kjo do të shkaktoj kvalitet më të lartë të ofertave arsimore dhe efekte më<br />
të mëdha në punën me nxënës të rritur. Puna e tyre në masë të madhe do të jetë<br />
në dobi të pushtetit local në pjesën e detektimit të nevojave arsimore, planifikimit,<br />
organizimit, realizimit dhe evaluimit të programës për arsimim të të rriturve.<br />
Përshkrimi: Përsoshmëria e programeve studimore univerzitare të cilat<br />
produkojnë ekspertë nga sfera e arsimimit të të rriturve.<br />
Relacioni: <strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë<br />
(2005-2015).<br />
Modalitetet/Partnerët: Ky aktivitet mundet lehtë të realizohet poqëse forcohen<br />
kapacitetet kadrovike dhe hapsinore të Qendrave, gjegjësisht institutive në<br />
kuadër të Univerziteteve të cilat produkojnë kuadër të këtij lloji në shtet. Gjetja e<br />
mjeteve/stipendive finansiare me të cilat do të stimulohen të rinjtë të përcaktohen<br />
për këtë lloj të studimeve është e domosdoshme.<br />
Pyetje dhe hipoteza: Përforcimi kadrovik dhe përsoshmëria e programeve<br />
studimore për ekspertë nga sfera e arsimimit të të rriturve është njëra nga kushtet<br />
themelore për reakizimin me sukses të këtij aktiviteti. Në realizimin e tij mund të<br />
kyçen edhe ETF, MASH dhe IZZVD.<br />
<strong>Programi</strong> për arsimim<br />
të të rriturve në Republikën<br />
e Maqedonisë në kontekst<br />
të mësimit të përjetshëm<br />
451<br />
IX
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005 - 2015<br />
452<br />
hapat vijuese: Ngritja e inicijativës për zgjidhjen sistemore të kësaj pyetje<br />
dhe përpunimi i Elaboratit për këtë lloj të studimeve, nën patronatin e MASH<br />
dhe ETF.<br />
6. Fushata publike për arsimimin e të rriturve në kontekst të mësimit të<br />
përjetshëm<br />
qëllimi: Zhvillimi i kulturës për mësim tek populata e re dhe e rritur<br />
vendosja e problemit: Njëra nga dobësitë e detektuara në arsimimin e të<br />
rriturve është mungesa e kulturës për mësim tek popullata e rritur.kjo sferë nxitë<br />
unteres të zvogëluar për kyçjen e të rriturve në lloje të ndryshme të arsimit dhe<br />
më së shumti është e theksuar tek popullata më e rritur dhe tek përfaqësuesit e<br />
grupeve të caktuara etnike të margjinalizuara ( psh romët).<br />
arsyeshmëria e aktivitetit: Zhvillimi i kulturës për mësim dhe rritja e vetëdijës<br />
tek populate e re dhe e rritur për rëndësinë e arsimimit duhet të rezultoj me<br />
mobilizimin e tyre të fuqizuar në format formale, joformale dhe informale të<br />
mësimit. Me këtë, në mënyrë direkte ndikohet në përforcimin e kompetencave<br />
punuese dhe sociale të popullatës dhe pengimi i ekskluzionit punues, social dhe<br />
arsimor i populatës së rrezikuar.<br />
deskriptimi: MASH në bashkëpunim me qendrat komunale për zhvillim<br />
njerëzor duhet të përpilojë programin për popullarizimin e arsimit dhe ta realizojë<br />
ate përmes manifestimeve publike, festivaleve, panaireve, prezentimeve, literaturës<br />
popullarizuese dhe duke i shfrytëzuar shërbimet të mediumeve përkatëse<br />
(shtypi, radioja, televizioni, interneti). Në kuadër të kurikullumit në arsmin fillor<br />
dhe të mesëm, do të insistohet në zhvillimin e kompetencave për mësim dhe<br />
ngritjen e vetëdijes tek fëmijtë dhe të rinjtë për arsimim të përjetshëm, si dhe<br />
aplikimi i masave të kombinuara të trajnimit dhe përvojës së punës (“metoda<br />
senduiç”) në funksion të përforcimit të punshmërisë së tyre<br />
Relacioni: <strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë<br />
(2005-2015); EU COUNCIL: RESOLUTION on lifelong learning (2002/C<br />
163/01)<br />
Modalitetet/Partnerët: Ky aktivitet paraqet kontribut aktiv i vetëqeverisjes<br />
locale në planifikimin dhe realizimin e kampanjës. Në bazë të analizave të shfrytëzuesve<br />
potencial të arsimimit të të rriturve, fokusi duhet të përqëndrohet tek të<br />
punësuarit, të papunët të moshës deri në 39 vjeç, të personave deri te me arsim
të mesëm dhe grupet e margjinalizuara të popullatës. Bashkëpunimi me IIZVDD 22<br />
është i preferuar duke u bazuar në përvojën e saj të madhe në popullarizimin e<br />
mësimit të pëjetshëm në Republikën e Maqedonisë.<br />
Pyetje dhe hipoteza: Për realizimin e sukseshëm të këtij aktiviteti është e<br />
nevojshme që kampanja të mos rrjedhë deklarativisht, por të futen brenda në<br />
mjedisin local, institucione, ndërmarrje dhe familje.<br />
hapat vijuese: MASH duhet të formojë trup ekspertësh i cili do të përpilojë<br />
<strong>Programi</strong>n për popullaerizimin e mësimit të përjetshëm. Duke u bazuar në përvojën<br />
që e posedon IIZVDD në këtë sferë, pjesëmarrja e saj në realizimin e këtij<br />
aktiviteti është mëse e domosdoshme.<br />
22 Institute for Inter<strong>nacional</strong> Cooperation of the German Adult Education Association<br />
<strong>Programi</strong> për arsimim<br />
të të rriturve në Republikën<br />
e Maqedonisë në kontekst<br />
të mësimit të përjetshëm<br />
453<br />
IX
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005 - 2015<br />
454
CIP – Katalogizacija vo publikacija<br />
Nacionalna i univerzitetska biblioteka<br />
“Sv. Kliment Ohridski”,<br />
Skopje<br />
37.014(497.7) ”2005/2015”<br />
PROGRAMI <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e<br />
Maqedonisë 2005-2015 me dokumentet shoqeruese<br />
programore, - Shkup;<br />
Ministria e arsimit dhe shkencës e Republikës se<br />
Maqedonisë, 2006,<br />
- 463 str. ; ilustr. 23 sm<br />
ISBN 9989-2376-8-9<br />
a)Obrazovanie – Nacionalna programa – Makedonija<br />
– 2005-2015 COBISS.MK-ID 66012170<br />
<strong>Programi</strong> për arsimim<br />
të të rriturve në Republikën<br />
e Maqedonisë në kontekst<br />
të mësimit të përjetshëm<br />
455<br />
IX
<strong>Programi</strong> <strong>nacional</strong> për zhvillimin e arsimit në Republikën e Maqedonisë 2005 - 2015<br />
456
ISBN 9989-2376-8-9