exofilo_olokliro.qxd 3/4/2009 12:53 Page 1 

cyan magenta yellow black 

Ç Ýêäïóç ôïõ ðáñüíôïò ôüìïõ âñßóêåé ôçí ÅëëÜäá áíôéìÝôùðç ìå ôåñÜóôéåò 

ïéêïíïìéêÝò, êïéíùíéêÝò ðñïêëÞóåéò, êñßóéìåò áíáðôõîéáêÝò 

êáé ðáñáãùãéêÝò õóôåñÞóåéò, óïâáñÝò áíåðÜñêåéåò óôç äçìüóéá 

óöáßñá êáé óôéò åîùôåñéêÝò ôçò äéáäñÜóåéò. Äéá÷ñïíéêÝò ðñïêëÞóåéò, 

üðùò ç ïéêïäüìçóç ìéáò áíôáãùíéóôéêÞò ïéêïíïìßáò, ïé äéáñèñùôéêÝò 

áëëáãÝò êáé ï áíáó÷åäéáóìüò ôùí ëåéôïõñãéþí ôïõ êñÜôïõò, áëëÜ êáé íÝåò, 

üðùò, ç õðÝñâáóç ôçò êëéìáêïýìåíçò ïéêïíïìéêÞò êñßóçò, ç «ðñÜóéíç 

áíÜðôõîç» êáé ï ôñüðïò ìå ôïí ïðïßï ç ÅëëÜäá áíôáðïêñßíåôáé óôéò 

äéåèíåßò ìåôáâïëÝò, êáôáäåéêíýïõí ôçí áíÜãêç ãéá óõãêñïôçìÝíåò ðïëéôéêÝò 

áëëáãÞò. Óôéò èåìáôéêÝò ôçò áíÜ ÷åßñáò ìåëÝôçò åíôïðßæïíôáé ôá 

åèíéêÜ åëëåßììáôá êáé áíáæçôïýíôáé ñåáëéóôéêÝò ëýóåéò óå ðñïïäåõôéêÝò 

êáôåõèýíóåéò. Ôá ðåäßá ìåôáññýèìéóçò ðïõ ðñïóåããßæïíôáé - áðü 

ôçí åëëçíéêÞ ïéêïíïìßá êáé ôçí ðáãêüóìéá êñßóç óôéò áðáñáßôçôåò ðñïóáñìïãÝò 

êáé ìåôáññõèìßóåéò ôïõ ðáñáãùãéêïý óõóôÞìáôïò, áðü ôçí 

êëéìáôéêÞ áëëáãÞ óôéò ðñïûðïèÝóåéò ôçò «ðñÜóéíçò» áíÜðôõîçò êáé áðü 

ôéò ðïëéôéêÝò áëëáãÞò óôç äçìüóéá óöáßñá óôçí áíáèåþñçóç ôçò åîùôåñéêÞò 

ðïëéôéêÞò êáé ôçò åèíéêÞò áóöÜëåéáò – äßíïõí óôç ìåëÝôç ôï ðñßóìá 

ìéáò óõíïëéêÞò ðáñÝìâáóçò ãéá íá áíôáðïêñéèïýìå óôéò áðáéôÞóåéò 

ôïõ áýñéï, ùò ÷þñá, ùò êïéíùíßá êáé ùò ðïëßôåò. 

ÄÇÌÇÔÑÇÓ Ê. ÎÅÍÁÊÇÓ 

ÅðéìÝëåéá - ÅéóáãùãÞ 

ÄÇÌÇÔÑÇÓ Ê. ÎÅÍÁÊÇÓ 

ÅðéìÝëåéá - ÅéóáãùãÞ 

Ì. ÁëìðÜíç, Ã.Â. Áõãåñéíüò, Ð. Êïñëßñáò, 

Ê.Ã. Êïýãéáò, ×. ÊïõôáëÜêçò, Ê.Á. ËÜâäáò, 

Ä. Ëáãüò, Ó. ËáäÞ, È. Ëáæáñßäçò, Í. ÌáñáâÝãéáò, 

Ì. Ìçôóüðïõëïò, Ä. Íåæåñßôçò, Ã. Íåïöþôéóôïò, 

È.Ð. Íôüêïò, Ä.Ê. ÎåíÜêçò, Í.Å. ÐáðáäÜêçò, 

Ã. Ðáðáíôùíßïõ, ×.É. Ðáñáóêåõüðïõëïò, 

È. Ðåëáãßäçò, Å. ÐåôñÜêçò, Â. ÑÜðáíïò, 

Ã. ÓôïõñíÜñáò, Ð.É. ÔóÜêùíáò, Ì.I. ÔóéíéóéæÝëçò, 

×.K. Ôóïýêáò, Ê. ×áôæçìðßñïò, Ä.Í. ×ñõóï÷üïõ 

http://www.papazisi.gr 

ÅÊÄÏÓÅÉÓ ÐÁÐÁÆÇÓÇ

kef00:kef00 06/03/2009 13:58 Page 1

kef00:kef00 06/03/2009 13:58 Page 2

kef00:kef00 06/03/2009 13:58 Page 3 

Κατευθύνσεις Προοδευτικής Διακυβέρνησης

kef00:kef00 06/03/2009 13:58 Page 4 

Áðáãïñåýåôáé ç ìåñéêÞ Þ ïëéêÞ áíáäçìïóßåõóç ôïõ Ýñãïõ áõôïý, 

êáèþò êáé ç áíáðáñáãùãÞ ôïõ ìå ïðïéïäÞðïôå ìÝóï 

÷ùñßò ó÷åôéêÞ Üäåéá ôïõ Åêäüôç. 

ISBN: 978-960-02-2304-0 

Copyright © 2009 Δ.Κ. ΞΕΝΑΚΗΣ για το Κέντρο Ερευνών Προοδευτικής Πολιτικής 

και 

Eêäüóåéò ÐÁÐÁÆÇÓÇ ÁÅÂÅ 

ÍéêçôáñÜ 2 & Åìì. ÌðåíÜêç, 106 78 ÁèÞíá 

Ôçë.: 210-3822.496, 210-3838.020, Fax: 210-3809.150 

www.papazisi.gr e-mail: papazisi@otenet.gr 

ÕðïêáôÜóôçìá: 

Âéâëéïðùëåßï 11 - ÓôïÜ Áñóáêåßïõ 

Ðåóìáæüãëïõ 5, 105 64 ÁèÞíá 

Ôçë.: 210-3816.148, Fax: 210-3313.074 

Öùôïóôïé÷åéïèåóßá: ÌðáêïãéÜííç Αθ. Áóðáóßá 

NéêçôáñÜ 3, 106 78 ÁèÞíá, Ôçë.: 210-38 26 502 

e-mail: aspampako@yahoo.gr

kef00:kef00 06/03/2009 13:58 Page 5 

Κατευθύνσεις Προοδευτικής 

Διακυβέρνησης 

Γράφουν οι: 

Μ. Αλμπάνη, 

Γ.Β. Αυγερινός, 

Π. Κορλίρας, 

Κ.Γ. Κούγιας, 

Χ. Κουταλάκης, 

Κ.Α. Λάβδας, 

Δ. Λαγός, 

Σ. Λαδή, 

Θ. Λαζαρίδης, 

Ν. Μαραβέγιας, 

Μ. Μητσόπουλος, 

Δ. Νεζερίτης, 

Γ. Νεοφώτιστος, 

Θ.Π. Ντόκος, 

Δ.Κ. Ξενάκης, 

Ν.Ε. Παπαδάκης, 

Γ. Παπαντωνίου, 

Χ.Ι. Παρασκευόπουλος, 

Θ. Πελαγίδης, 

Ε. Πετράκης, 

Β. Ράπανος, 

Γ. Στουρνάρας, 

Π.Ι. Τσάκωνας, 

Μ.I. Τσινισιζέλης, 

Χ.K. Τσούκας, 

Κ. Χατζημπίρος, 

Δ.Ν. Χρυσοχόου 

ΔΗΜΗΤΡΗΣ Κ . ΞΕΝΑΚΗΣ 

Εισαγωγή – Επιμέλεια 

ÅÊÄÏÓÅÉÓ ÐÁÐÁÆÇÓÇ 

ÁÈÇÍÁ 2009

kef00:kef00 06/03/2009 13:58 Page 6

kef00:kef00 06/03/2009 13:58 Page 7 

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 

Εισαγωγή .......................................................................................................... 11 

Δ. Ξενάκης 

ΕΝΟΤΗΤΑ Ι 

Οικονομία: 

Προβλήματα και Προσαρμογή – Κρίση και Μεταρρύθμιση 

Διεθνές οικονομικό περιβάλλον και η θέση της ελληνικής οικονομίας .... 53 

Β. Ράπανος 

Προβλήματα της ελληνικής οικονομίας και προτάσεις 

για την επίλυσή τους ........................................................................................ 77 

Μ. Αλμπάνη και Γ. Στουρνάρας 

Ανατομία της διεθνούς χρηματοοικονομικής κρίσης με αναφορά 

στην ελληνική οικονομία ................................................................................ 93 

Θ. Πελαγίδης 

Η οικονομική κρίση και η «σύγκρουση ιδεών» ............................................ 111 

Π.Γ. Κορλίρας 

Ο «μαύρος κύκνος» και η μεταρρύθμιση της διεθνούς 

χρηματοπιστωτικής εποπτείας........................................................................ 117 

Γ.Β. Αυγερινός 

ΕΝΟΤΗΤΑ IΙ 

Κλιματική Αλλαγή και Βιώσιμη Ανάπτυξη 

Κλιματικές αλλαγές και επιπτώσεις στην οικονομία .................................. 143 

Μ. Πετράκης και Γ. Νεοφώτιστος 

Πράσινη ανάπτυξη .......................................................................................... 157 

Κ. Χατζημπίρος

kef00:kef00 06/03/2009 13:58 Page 8 

8 ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΕΙΣ ΠΡΟΟΔΕΥΤΙΚΗΣ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 

Από τον αγροτικό χώρο στην ύπαιθρο: νέα δεδομένα και προσεγγίσεις 

για την ανάπτυξη.............................................................................................. 177 

Ν. Μαραβέγιας 

Η ελληνική τουριστική πολιτική μπροστά στις νέες εξελίξεις .................... 191 

Δ. Λαγός 

ΕΝΟΤΗΤΑ IΙΙ 

Δημόσια Σφαίρα, Πολιτικές και Μεταρρυθμίσεις 

Αλληλεξάρτηση, ρευστότητα και δημιουργική προσαρμοστικότητα: Η 

πρό(σ)κληση της παγκοσμιοποίησης ............................................................ 205 

Χ.Κ. Τσούκας 

Πολιτική κουλτούρα, νόρμες και το έλλειμμα πραγματισμού .................... 213 

Κ. Α. Λάβδας 

Ευρωπακή πολιτική συνοχής και εσωτερική αλλαγή στην Ελλάδα .......... 241 

Χ. Ι. Παρασκευόπουλος 

Το Σύνταγμα ως βασικός ρυθμιστής της διαφθοράς.................................... 259 

Μ. Μητσόπουλος 

Το αίτημα για ισχυρό κράτος: επιστροφή στην ιεραρχία; .......................... 281 

Χ. Κουταλάκης 

Δημόσια διαβούλευση, συμμετοχικότητα και διοικητική μεταρρύθμιση .. 293 

Σ. Λαδή 

Δημόσια πολιτική και «οιονεί αγορές» ........................................................ 307 

Χ.Ι. Παρασκευόπουλος 

Αντιμετωπίζοντας την κρίση στο ελληνικό Πανεπιστήμιο .......................... 315 

Μ. Μητσόπουλος, Θ. Πελαγίδης 

Προτάσεις για τη μεταρρύθμιση της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης .............. 329 

Θ. Λαζαρίδης 

«Πρόθυμη εκχώρηση» για μια αβέβαιη επιβίωση; Κοινωνία της γνώσης, 

γνωσιοκεντρική οικονομία, εκπαιδευτική πολιτική και μάθηση 

βασισμένη στις ικανότητες.............................................................................. 345 

Ν.Ε. Παπαδάκης 

Τα όρια της ευρωπακής συνδιάθεσης .......................................................... 359 

Μ.Ι. Τσινισιζέλης, Κ.Γ. Κούγιας και Δ.Ν. Χρυσοχόου

kef00:kef00 06/03/2009 13:58 Page 9 

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 9 

ΕΝΟΤΗΤΑ IV 

Εξωτερική Πολιτική και Ασφάλεια 

Η εξωτερική πολιτική, τα εθνικά θέματα και η διεθνής θέση της Ελλάδας: 

Μια κριτική αποτίμηση.................................................................................... 381 

Δ. Νεζερίτης 

Στρατηγικές αναβάθμισης του ελληνικού παράγοντα στη Μεσόγειο 

και τη νότια Ευρώπη........................................................................................ 399 

Δ. Κ. Ξενάκης 

Μεταρρυθμίζοντας το μηχανισμό εθνικής ασφάλειας ................................ 423 

Π.Ι. Τσάκωνας και Θ. Π. Ντόκος 

Αντί επιλόγου .................................................................................................. 455 

Γ. Παπαντωνίου

kef00:kef00 06/03/2009 13:58 Page 10

kef00:kef00 06/03/2009 13:58 Page 11 

Εισαγωγή 1 

Δημήτρης Κ. Ξενάκης 

Προλεγόμενα 

Η έκδοση του παρόντος τόμου βρίσκει τη διεθνή κοινότητα στη σκιά μιας 

οικονομικής κρίσης –που όμοια της έχει να βιώσει από την περίοδο του Μεσοπολέμου– 

και την Ελλάδα αντιμέτωπη με τις τεράστιες οικονομικές, κοινωνικές 

και γεωπολιτικές προκλήσεις που επιφέρει η παγκοσμιοποίηση, κρίσιμες αναπτυξιακές 

και παραγωγικές υστερήσεις, σοβαρές ανεπάρκειες στη δημόσια 

σφαίρα και σημαντικές αδυναμίες στις εξωτερικές της υποχρεώσεις. Παλαιές 

προκλήσεις, όπως η οικοδόμηση μιας ανταγωνιστικής οικονομίας, οι διαρθρωτικές 

αλλαγές και ο ανασχεδιασμός του κράτους και των λειτουργιών του, αλλά 

και νέες, όπως, η υπέρβαση της κλιμακούμενης οικονομικής κρίσης, η «πράσινη 

ανάπτυξη» και ο τρόπος με τον οποίο η Ελλάδα ανταποκρίνεται στις μεταβολές 

της παγκοσμιοποίησης και της διεθνούς οργάνωσης, καλούν την ελληνική 

προοδευτική σκέψη να αναμετρηθεί μαζί τους καταθέτοντας προτάσεις 

πολιτικής αλλαγής. Ανταποκρινόμενος σε αυτήν την πρόσκληση, ο ανά χείρας 

τόμος φιλοδοξεί να συμβάλει στην ανανέωση του διαλόγου για την αντιμετώπιση 

των κρίσιμων αυτών προκλήσεων, καταδεικνύοντας κατευθύνσεις προο- 

1 Ως επιμελητής της έκδοσης θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τους εκλεκτούς συναδέλφους 

για τα εξαιρετικά κείμενα που συνθέτουν το συλλογικό πόνημα. Ευχαριστώ 

ιδιαίτερα τους Σπύρο Τραυλό, Θοδωρή Πελαγίδη και Χαρίδημο Τσούκα για την πολύπλευρη 

βοήθεια που μου παρείχαν στην οργάνωση, επιμέλεια και τελική παρουσίαση 

του έργου. Ομοίως οφείλω πολλά στις συζητήσεις που είχα με τους Γιάννο Παπαντωνίου, 

Γιάννη Μεταξά, Γεώργο Κριμπά, Μιχάλη Τσινισιζέλη και Δημήτρη Χρυσοχόου. 

Τέλος, ευχαριστώ τον Στέφανο Βλάχο και τον εκδότη Αλέξανδρο Παπαζήση για την 

προσοχή και τη μεθοδικότητα που επέδειξαν στο τεχνικό κομμάτι της έκδοσης.

kef00:kef00 06/03/2009 13:58 Page 12 

12 ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΞΕΝΑΚΗΣ 

δευτικής διακυβέρνησης σε μια περίοδο εξαιρετικής αβεβαιότητας και ραγδαίων 

εξελίξεων παγκόσμιας κλίμακας. 

Πάνω από τριάντα χρόνια μετά την αποκατάσταση της δημοκρατίας, ο κύκλος 

της μεταπολίτευσης στην Ελλάδα φαίνεται να έχει οριστικά κλείσει. 2 Στην 

περίοδο αυτή το ελληνικό πολιτικό σύστημα γνώρισε σημαντικές αλλαγές. 3 Οι 

πιέσεις που ασκήθηκαν από τη διαδικασία του εξευρωπασμού, φυσική συνέπεια 

της ελληνικής ένταξης στο ευρωπακό ενοποιητικό εγχείρημα, όξυναν τις 

πολιτικές αντιπαραθέσεις και διαμόρφωσαν τις προποθέσεις για το εκσυγχρονιστικό 

πρόγραμμα, το οποίο συγκρούστηκε με παραδοσιακές πρακτικές 

και μεθόδους. 4 Από τα μέσα της δεκαετίας του 1990, η «σύγκλιση» με το κοινοτικό 

κεκτημένο και η «ένταξη» στην Οικονομική και Νομισματική Ένωση 

(ΟΝΕ) συμβόλισαν την πορεία που έπρεπε να ακολουθηθεί, για να αντιμετωπιστούν 

οι προκλήσεις του νέου περιβάλλοντος, υπό συνθήκες αντίστοιχες με 

εκείνες που ισχύουν στον ανεπτυγμένο πυρήνα της Ευρωπακής Ένωσης (ΕΕ). 

Ωστόσο, μετά τη διεξαγωγή των Ολυμπιακών Αγώνων το 2004, απουσιάζει μια 

συγκεκριμένη στοχοθεσία, ένα νέο στίγμα πορείας ή έστω ένα γενικό όραμα, 

προκειμένου να επιτευχθεί το επόμενο βήμα, από τον ημιτελή ευρωπακό εκσυγχρονισμό 

στον ανταγωνισμό της παγκόσμιας αρένας. Η πολυπόθητη «μεταρρύθμιση», 

η οποία θα μπορούσε να αποτελέσει μια νέα σελίδα θεσμικού εκσυγχρονισμού, 

σύγκλισης με τον ανεπτυγμένο πυρήνα της Ευρώπης και ενίσχυσης 

της εθνικής ικανότητας ανταπόκρισης στις νέες προκλήσεις, ταλαιπωρή- 

2 Όπως παρατηρεί ο Γ. Βούλγαρης από «[τ]ο 1985 αναγγέλλεται το “τέλος της Μεταπολίτευσης” 

και, από τότε, η αναγγελία επαναλαμβάνεται τακτικά, διαψεύδοντας τις 

προηγούμενες. Και όμως, πράγματι, η “Ελλάδα της Μεταπολίτευσης” έχει τελειώσει 

αρκετές φορές από τότε», στο Η Ελλάδα από τη Μεταπολίτευση στην Παγκοσμιοποίηση, 

εκδόσεις Πόλις, Αθήνα, 2008. 

3 Για το ελληνικό πολιτικό σύστημα βλέπε αναλυτικά στο Γ. Κοντογιώργης κ.α. 

(επιμ.), Τριάντα Χρόνια Δημοκρατία: Το Πολιτικό Σύστημα της Τρίτης Ελληνικής Δημοκρατίας 

1974-2004, Τόμοι Α & Β, Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης Πανεπιστημίου Κρήτηςεκδόσεις 

Κριτική, Αθήνα, 2004. 

4 Για τις προκλήσεις που διαμόρφωσαν τη σύγχρονη πολιτική δυναμική της Ελλάδας, 

όπως ο βαθμός διείσδυσης της πολιτικής του εκσυγχρονισμού στην ελληνική κοινωνία, 

οι αλλαγές στο πολιτικό και κομματικό σύστημα, η διαμόρφωση μιας πολυπολιτισμικής 

κοινωνίας, η άμβλυνση των παλαιών πολιτικών ρήξεων και διχασμών, η εξωτερική 

πολιτική και οι σχέσεις της Ελλάδας με την ΕΕ, το ασφαλιστικό σύστημα, τα συνταγματικά 

δικαιώματα και το σύστημα υγείας, βλέπε αναλυτικότερα στο K. Feather - 

stone (επιμ.), Πολιτική στην Ελλάδα: Η Πρόκληση του Εκσυγχρονισμού, μετάφραση εκδόσεις, 

Οκτώ, Αθήνα, 2007.

kef00:kef00 06/03/2009 13:58 Page 13 

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 13 

θηκε ιδεολογικά και εννοιολογικά, και τελικά εκφυλίστηκε σε άνευ αποτελέσματος 

επιφανειακές αλλαγές. 5 

Η πρόοδος που πραγματοποιήθηκε την περασμένη δεκαετία και η συνεχής 

σύγκριση με τα δεδομένα στην Ευρώπη και τον υπόλοιπο κόσμο έχουν οδηγήσει 

δυναμικά τμήματα της ελληνικής κοινωνίας να αναζητούν τον διαρκή εκσυγχρονισμό 

και τις συνακόλουθες μεταρρυθμίσεις, όχι πλέον ως γενική ιδέα 

και προβληματική, ούτε ως ένα ακόμη ιδεολογικό σύστημα, αλλά ως ένα συγκροτημένο 

πλαίσιο αξιών και εξειδικευμένων προοδευτικών πολιτικών. Το 

Κέντρο Ερευνών Προοδευτικής Πολιτικής, από την ίδρυση του το 2006, αποτελεί 

πόλο έλξης των ενεργών δυνάμεων της χώρας που μπορούν να συνεισφέρουν 

στην παραγωγή προοδευτικών ιδεών και πολιτικών παρέμβασης για την 

αντιμετώπιση των προβλημάτων και των προκλήσεων που αντιμετωπίζει η σύγχρονη 

Ελλάδα. Μετά την πρώτη μελέτη που εξέδωσε σε επιμέλεια του Χαρίδημου 

Τσούκα και τίτλο Για μια Προοδευτική Πολιτική, η ανά χείρας συλλογική 

μελέτη συγκεντρώνει τις σκέψεις και τις προτάσεις έγκριτων συγγραφέων με 

στόχο τη διαμόρφωση ενός κρίσιμου επιστημονικού υποβάθρου για την αποκρυστάλλωση 

των αναγκαίων αλλαγών. 

Ως πρόδρομος καίριων πολιτικών επιλογών για την Ελλάδα του αύριο, 

εντοπίζονται τα ελλείμματα και αναζητούνται λύσεις για να ανταποκριθεί αποτελεσματικά 

η Ελλάδα στις επιταγές του «μεταεθνικού αστερισμού» 6 που συνκαθορίζουν 

η παγκοσμιοποίηση και η υπερεθνική συνεργασία. Σήμερα για την 

αποτελεσματική διαχείριση του κράτους απαιτείται η υπερεθνική συνεργασία, 

καθώς η διαβρωτική επίδραση της παγκοσμοποίησης δε μπορεί να ελεγχθεί σε 

εθνικό επίπεδο. Άλλωστε σε διεθνές επίπεδο μπορεί να κριθούν καλύτερα οι 

επιδόσεις μιας χώρας και η ανταγωνιστικότητά της, αλλά και η ικανότητα της 

να υπερβαίνει εξωγενή εμπόδια και ανατροπές, όπως η σημερινή οικονομική 

κρίση. Υπό το πρίσμα αυτό, η βαθύτερη κατανόηση της κατεύθυνσης των κοινωνικο-οικονομικών, 

τεχνολογικών και πολιτιστικών αλλαγών, οι οποίες δημιουργούν 

νέες εστίες οικονομικής ανάπτυξης, πολιτικής εξουσίας, τεχνολογικής 

γνώσης και ικανότητας στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, καταδεικνύει την 

ανάγκη η Ελλάδα να προχωρήσει σε νέες κατευθύνσεις. Αποφεύγοντας τη συνήθη 

πρακτική των μονοδιάστατων προσεγγίσεων, ήταν απαραίτητη η διεύρυνση 

των πεδίων που προσεγγίζονται – από την ελληνική οικονομία και την 

παγκόσμια κρίση στις απαραίτητες προσαρμογές και μεταρρυθμίσεις του πα- 

5 Βλέπε στο Θ. Πελαγίδης (επιμ.), Η εμπλοκή των Μεταρρυθμίσεων στην Ελλάδα, 

εκδόσεις Παπαζήσης, Αθήνα, 2005 

6 J. Habermas, Ο Μεταεθνικός Αστερισμός, μετάφραση εκδόσεις Πόλις, Αθήνα, σελ. 

69-156.

kef00:kef00 06/03/2009 13:58 Page 14 


ραγωγικού συστήματος, από την κλιματική αλλαγή στις προποθέσεις της 

«πράσινης» ανάπτυξης και στις πολιτικές συνοχής, από τις επιταγές της παγκοσμιοποίησης 

στις πολιτικές αλλαγής στη δημόσια σφαίρα και τέλος, από την 

αναθεώρηση της εξωτερικής πολιτικής και της εθνικής ασφάλειας στη στρατηγική 

αναβάθμιση του ελληνικού παράγοντα στο διεθνές και περιφερειακό περιβάλλον 

– ώστε να αποκτήσει η μελέτη το πρίσμα μιας συνολικής παρέμβασης. 

Οι προτάσεις πολιτικής που καταγράφονται στον ανά χείρας τόμο δεν είναι εύκολες, 

ούτε, σε πολλές περιπτώσεις, ευχάριστες. Αντανακλούν όμως τις ανεπάρκειες 

της σύγχρονης Ελλάδας και καταδεικνύουν μερικές από τις προοδευτικές 

επιλογές για να ανταποκριθούμε (καλύτερα) στις απαιτήσεις του αύριο, 

ως χώρα, ως κοινωνία και ως πολίτες. 

Ελληνική οικονομία: προβλήματα και προσαρμογή 

Μετά από μια μακρά περίοδο συνεχούς ανάπτυξης της παγκόσμιας οικονομίας, 

η αποτυχία της αγοράς ξεπέρασε τα όρια της στεγαστικής πίστης στις 

ΗΠΑ, επεκτεινόμενη στο σύνολο του χρηματοπιστωτικού συστήματος δημιουργώντας 

τις συνθήκες μιας γενικευμένης οικονομικής ύφεσης σε παγκόσμια κλίμακα. 

Έχοντας εισέλθει πρώτες σε τροχιά ύφεσης, οι κυβερνήσεις των αναπτυγμένων 

οικονομιών έχουν ήδη αναλάβει πρωτοβουλίες ισχυρής αντίδρασης, 

ενώ οι οικονομίες των ασθενέστερων χωρών, όπως η Ελλάδα, πιέζονται ακόμη 

περισσότερο. Αν και το ελληνικό χρηματοπιστωτικό σύστημα δεν φαίνεται ιδιαίτερα 

εκτεθειμένο στην παρούσα κρίση, εντούτοις, η ελληνική οικονομία 

απειλείται περισσότερο σε σύγκριση με άλλες χώρες λόγω των διαρθρωτικών 

προβλημάτων τα οποία τείνουν να επιδεινώνονται. Μακροχρόνιες υστερήσεις, 

στις αγορές αγαθών, υπηρεσιών και εργασίας και στην οργάνωση του δημόσιου 

τομέα μειώνουν την ικανότητα αντίδρασης, ενώ οι κατασκευαστικές δραστηριότητες 

και ο τουρισμός είναι τομείς εξαιρετικά ευπρόσβλητοι στη διεθνή 

οικονομική αναταραχή και στην ύφεση. 7 

7 Η φυγή ξένων κεφαλαίων από το χρηματιστήριο προκαλείται από το διεθνές 

κλίμα κι όχι από κάποια αρνητική επίδοση των ελληνικών επιχειρήσεων, Στον τομέα 

των εξαγωγών, εάν η διεθνής κρίση χειροτερέψει, τότε ο ρυθμός αύξησης δεν θα παραμείνει 

τόσο υψηλός, παρά την υποτίμηση του ευρώ. Σημαντική επιφύλαξη εδράζεται 

στον τομέα των υπηρεσιών. Η εισροή κεφαλαίων για αγορά ακινήτων έχει μειωθεί περίπου 

στο μισό, εξαιτίας της στασιμότητας των εισοδημάτων των αλλοδαπών, που τα 

προηγούμενα χρόνια προχώρησαν σε εκτεταμένες αγορές στην κτηματαγορά, με αποτέλεσμα 

η διάχυση της δαπάνης αυτής να επεκτείνεται στην υπόλοιπη οικονομία και να 

ενισχύει την απασχόληση, τα εισοδήματα, την κατανάλωση (και την παραοικονομία).

kef00:kef00 06/03/2009 13:58 Page 15 


Οι ραγδαίες διεθνείς εξελίξεις φέρνουν την ελληνική οικονομία αντιμέτωπη 

με την επερχόμενη οικονομική ύφεση με ιδιαίτερα αρνητικούς όρους. Το 

υψηλό δημόσιο χρέος, η ενεργειακή εξάρτηση, η χαμηλή παραγωγικότητα, το 

περιορισμένο τεχνολογικό δυναμικό και η υποχώρηση του ρυθμού ανάπτυξης 

αποτελούν στοιχεία που μπορεί να οδηγήσουν σε δυσμενέστερες κοινωνικο-οικονομικές 

συνθήκες. Ιδιαίτερα ανησυχητικές είναι οι εξελίξεις στο υπέρογκο 

δημόσιο χρέος, το οποίο από 170 δισ. ευρώ στο τέλος του 2003 έφτασε τα 260 

δισ. ευρώ το 2008, για την εξυπηρέτηση του οποίου η χώρα δανείζεται κάθε 

χρόνο άνω των 40 δις. ευρώ. Από τον Οκτώβριο του 2008, ο δανεισμός γίνεται 

πιο δυσβάστακτος λόγω της αύξησης στο επιτόκιο που επιβάλλεται να καταβάλει 

η χώρα μας για να βρει αγοραστές για τα ελληνικά ομόλογα, αντανακλώντας 

την αυξανόμενη αφερεγγυότητα της χώρας, που πλέον κατατάσσεται στις 

χώρες υψηλού κινδύνου χρεοκοπίας. 8 Εκτός από τη δυσκολία που δημιουργεί 

στην ενίσχυση της οικονομίας με παροχές και δημόσιες επενδύσεις, σύντομα, 

«όταν η κυβέρνηση θα στραφεί ξανά στις αγορές αναζητώντας χρηματοδοτικούς 

πόρους για το 2009, που υπολογίζεται να ξεπεράσουν τα 45 δισ. Ευρώ, 

τότε θα φανεί ίσως το εφιαλτικό βάθος του προβλήματος». 9 

Εξίσου ανησυχητικά φαινόμενα αποτελούν η αύξηση των ελλειμμάτων του 

ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών, – ο σημαντικότερος δείκτης για τη θέση μιας 

χώρας στη διεθνή οικονομία. Όπως εξηγεί ο Βασίλης Ράπανος στην ανάλυση του 

για τη θέση της Ελλάδας στο διεθνές οικονομικό περιβάλλον, από το 1981 και 

παρά την κατάρρευση των προστατευτικών τειχών, το εμπόριο ως ποσοστό του 

ΑΕΠ δεν έχει ουσιαστικά αυξηθεί, οι εξαγωγικές επιδόσεις μειώθηκαν και η εισαγωγική 

διείσδυση δεν αυξήθηκε τελικά σημαντικά. Αν στη σημερινή κρίση δεν 

είχε υιοθετηθεί το ευρώ, προκειμένου να τονωθούν οι εξαγωγές θα ήταν επιβεβλημένη 

η υποτίμηση της δραχμής, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι η διάβρωση της 

ανταγωνιστικότητας των προόντων και υπηρεσιών έχει εξαλειφθεί. Αντιθέτως, 

εκδηλώνεται με άλλους τρόπους και οι συνέπειές της στην πραγματική οικονομία 

θα εμφανιστούν υπό την μορφή αύξησης της ανεργίας, μείωσης των εισοδημάτων, 

επιβράδυνσης της σύγκλισης με τις άλλες χώρες της ΕΕ και περαιτέρω μεγέθυνσης 

του δημόσιου χρέους. Το πρόβλημα της ανταγωνιστικότητας είναι διαρ- 

Συγκράτηση στα εισοδήματα από τον τουρισμό πρέπει να αναμένεται, όπως και από τη 

ναυτιλία, καθώς τα ναύλα «προσαρμόζονται» στη διεθνή κρίση. Βλέπε αναλυτικά στο 

κεφάλαιο του Θοδωρή Πελαγίδη στον παρόντα τόμο. 

8 J. Perry & L. Rappaport, «Investors Raise Their Bets on Defaults in EU Countries», 

The Wall Street Journal, 31/10/2008. 

9 Γ. Παγουλάτος και Π. Τσακλόγλου, «Οι παροχές είναι για τους ενάρετους», Καθημερινή, 

23/11/2008.

kef00:kef00 06/03/2009 13:58 Page 16 


θρωτικό και γι’ αυτό δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί μόνο με μακροοικονομικά εργαλεία, 

αλλά με μέτρα πολιτικής στη διάρθρωση και τις κλαδικές επιδόσεις της 

οικονομίας. 10 Μικρές ανοιχτές οικονομίες, όπως η ελληνική, εφόσον επιθυμούν 

βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη πρέπει να δώσουν έμφαση στην αύξηση των εξαγωγών 

τους, βελτιώνοντας παράλληλα το τεχνολογικό και ποιοτικό περιεχόμενό 

τους. Χωρίς αναδιαρθρώσεις στον παραγωγικό ιστό και τη δημιουργία ανταγωνιστικών 

επιχειρήσεων δεν φαίνεται πιθανό να μπορέσει η ελληνική οικονομία 

να βελτιώσει τη διεθνή της θέση. Οι αλλαγές πρέπει να ξεκινήσουν από τις 

επιδόσεις του δημόσιου τομέα, όχι μόνο σε θέματα νομοθεσίας, αλλά και βαθύτερα 

στον τρόπο λειτουργίας του κράτους, στο πως δαπανώνται οι δημόσιοι πόροι 

11 , στη λογική και λειτουργία του φορολογικού συστήματος, στον εκσυγχρονισμό 

του εκπαιδευτικού συστήματος και στη λειτουργία της αγοράς εργασίας. 

12 

Από την πλευρά της ζήτησης, η μεγαλύτερη ίσως πρόκληση που αντιμετωπίζει 

η Ελλάδα σήμερα, όπως και πολλές ανεπτυγμένες κοινωνίες και οικονομίες, 

είναι το ασφαλιστικό. Όπως εξηγούν στη μελέτη τους η Μαρία Αλμπάνη 

και ο Γιάννης Στουρνάρας, η Ελλάδα ανήκει στις χώρες εκείνες όπου το συνταξιοδοτικό 

πρόβλημα τίθεται με οξύτητα και προκαλεί ερωτηματικά για τις μακροπρόθεσμες 

δημοσιονομικές εξελίξεις. Σύμφωνα με τους συγγραφείς, το 

ασφαλιστικό πρόβλημα είναι αποτέλεσμα του αυξημένου προσδόκιμου ζωής, 

10 Η Ελλάδα είναι χώρα πλέον υψηλού κατά κεφαλήν ΑΕΠ και σχετικά υψηλού κόστους 

εργασίας, εξακολουθεί να παράγει κυρίως προόντα που απαιτούν εργασία χαμηλής 

εξειδίκευσης και απλή εκμετάλλευση των φυσικών πόρων, δίνοντας μια «άνιση μάχη» 

απέναντι στις ανατρεπτικές εξελίξεις της τεχνολογικής επανάστασης και του απελευθερωμένου 

οικονομικού συστήματος. Η εξειδίκευση σε προόντα που για την παραγωγή 

τους απαιτείται εργασία χαμηλών δεξιοτήτων ίσως εξηγεί και το γεγονός ότι η ανεργία 

των νέων στη χώρα μας είναι πολύ μεγάλη, συγκριτικά με άλλες χώρες της ΕΕ, αλλά και 

το ότι έχει απορροφηθεί με επιτυχία μεγάλος αριθμός ανειδίκευτων μεταναστών. 

11 Μια ενδιαφέρουσα σχετικά πρόσφατη συλλογική μελέτη αποτελεί το Θ. Πελαγίδης 

(επιμ.), Πόροι για την Ανάπτυξη και την Κοινωνική Συνοχή, εκδόσεις Παπαζήσης, 

Αθήνα 2007. Τα ερωτήματα αφορούν το που βρίσκονται οι αναξιοποίητοι πόροι, πως 

μπορούμε να τους κινητοποιήσουμε, προς τα πού πρέπει και να κατευθύνουμε τους διαθέσιμους 

πόρους, εάν πρέπει να επενδύσουμε γενικά στους παραγωγικούς συντελεστές 

ή στα συγκριτικά σχετικά μας πλεονεκτήματα, ή μήπως πρέπει να στοχεύσουμε σε 

στρατηγικούς τομείς και «εθνικούς πρωταθλητές». 

12 Βλέπε αναλυτικά στο Σ. Τραυλός, «Διαρθρωτικές Αλλαγές και Ενίσχυση της 

Ανταγωνιστικότητας της Ελληνικής Οικονομίας», σε Γ. Στουρνάρας (επιμ.), Ελλάδα: Η 

Ένταξη στην ΟΝΕ και οι προκλήσεις του μέλλοντος, εκδόσεις Καστανιώτης, Αθήνα, 

2004, σελ. 137-158.

kef00:kef00 06/03/2009 13:58 Page 17 


της μείωσης του ποσοστού γονιμότητας, της επερχόμενης συνταξιοδότησης της 

γενιάς των λεγόμενων «baby boomers», των συνεχών παρεμβάσεων στο ασφαλιστικό 

σύστημα «κοινωνικού» χαρακτήρα που χαλαρώνουν τα ασφαλιστικά 

κίνητρα, και των οργανωτικών δυσλειτουργιών που οδηγούν σε εισφοροδιαφυγή. 

Όμως, προβλήματα εντοπίζονται και στην προσφορά αγαθών και υπηρεσιών, 

καθώς η Ελλάδα είναι η χώρα με τα μεγαλύτερα εμπόδια εισόδου στον 

ανταγωνισμό στις αγορές μεταξύ των ανεπτυγμένων χωρών, τα οποία αντανακλώνται 

κυρίως στα σχετικά υψηλά ποσοστά κέρδους των επιχειρήσεων σε βασικούς 

κλάδους της οικονομίας. Κλειστά επαγγέλματα, 13 ρυθμίσεις που στρεβλώνουν 

τον ανταγωνισμό, χρονοβόρες διαδικασίες έναρξης νέων επιχειρήσεων, 

χαμηλό ποσοστό ξένων επενδύσεων, αναποτελεσματικό φορολογικό σύστημα, 

συνθέτουν τις κύριες αιτίες της χαμηλής ανταγωνιστικότητας της χώρας 

μας και των σχετικά υψηλών τιμών. Από την πλευρά της προσφοράς, η σημαντικότερη 

ίσως πρόκληση για την ελληνική οικονομία έγκειται στο γεγονός ότι τα 

πεδία της εκπαίδευσης, της έρευνας και της τεχνολογίας παρουσιάζουν εξαιρετικά 

χαμηλές επιδόσεις. 

Η επιδίωξη ταχύτερων ρυθμών ανάπτυξης στηρίζεται στη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας 

σε σταθερή βάση. Οι ετήσιες εκθέσεις του Διοικητή της Τράπεζας 

της Ελλά δος, η Ευρωπακή Επιτροπή, το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ), και 

ο Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ) έχουν υποδείξει 

επανειλημμένα τις υστερήσεις σε ζητήματα διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων 

και έχουν προτείνει –άλλοτε περισσότερο ή λιγότερο λεπτομερείς– αλλαγές και 

μεταρρυθμίσεις. 14 Σε όλες τις προτάσεις, η με γάλη πρόκληση συνίσταται στο να 

βρεθεί η χρυσή τομή ανάμεσα στην αποτελεσματικότητα και τη συνο χή. Ανάμεσα 

13 Σύμφωνα με έρευνα του Κέντρου Προγραμματισμού και Οικονομικών Ερευνών, 

τα περίπου 70 κλειστά επαγγέλματα και αγορές επιβαρύνουν το κόστος των εγχώριων 

υπηρεσιών πάνω από 10%, ποσοστό που αντιστοιχεί σε ετήσια επιβάρυνση περίπου 

1000 ευρώ για κάθε ελληνικό νοικοκυριό. 

14 

Ενδεικτικά μόνον ο πλέον πρόσφα τος κατάλογος της Τράπεζας της Ελλάδος, περιλαμβάνει: 

τη δημοσιονομική προσαρμογή με την ιεράρχηση και τον αυστηρό έλεγχο 

των τρεχουσών δαπανών, τη διεύρυνση της φορολογικής βάσης και τον περιορισμό της 

φοροδιαφυγής, τη μεταρρύθμιση του συστήματος κοινωνικής ασφά λισης για να αντιμετωπισθούν 

οι σημερινές και οι προβλεπόμενες πιέσεις λόγω γή ρανσης του πληθυσμού 

και για να μη ανατραπεί η δημοσιονομική ισορροπία στο μέλλον, την ενίσχυση του 

ανταγωνισμού στις αγορές προόντων, τη μείωση των δυσκαμψιών στις αγορές εργασίας, 

την αναβάθμιση του ανθρώπινου κεφαλαίου με την αναδιάρθρωση του 

εκπαιδευτι κού συστήματος σε όλες τις βαθμίδες και τη – βελτίωση της αποτελεσματικότητας 

της δημόσιας διοίκησης. Τράπεζα της Ελλάδος, Έκθεση του Διοικητή για το έτος 

2006, Αθήνα, 2007, σελ. 87-89.

kef00:kef00 06/03/2009 13:58 Page 18 


στις επιλογές προσαρμογής διακρίνονται πολλοί τρόποι, επιθυμητοί και ανεπιθύμητοι. 

Επιθυμητοί είναι από την πλευρά της ζήτησης η αύξηση της ιδιωτικής και 

δημόσιας αποταμίευσης και συνεπώς η μείωση της κατανάλωσης, η αύξηση των 

εξαγωγών και η μείωση των εισαγωγών, και από την πλευρά της προσφοράς, περισσότερο 

ανταγωνιστικά προόντα και υπηρεσίες. Η βελτίωση της ανταγωνιστικότητας 

όμως είναι ένα εξαιρετικά σύνθετο εγχείρημα, καθώς απαιτείται ένα νέο 

αναπτυξιακό υπόδειγμα, βασισμένο σε αποτελεσματική και ανταγωνιστική δημόσια 

παιδεία, απελευθερωμένες αγορές, επιτελικό κοινωνικό και εποπτικό κράτος, 

δίκαιο και διαφανές φορολογικό σύστημα. 

Διεθνής οικονομία: κρίση και μεταρρύθμιση 

Το 1929, όταν το κραχ της Wall Street συγκλόνιζε τον κόσμο, πολλοί οικονομολόγοι, 

μεταξύ άλλων και ο Ξενοφών Ζολώτας, αναρωτιούνταν αν υπήρχε οικονομική 

κρίση στην Ελλάδα. Αργότερα, με την εγκατάλειψη του κανόνα χρυσού 

από τη Βρετανία το 1932, ο τότε διοικητής της Τράπεζας της Ελλάδος, Εμμανουήλ 

Τσουδερός, δήλωνε ότι η κρίση είχε εισέλθει σε μια νέα, «δυσοίωνη» 

φάση. Παρότι οι παρατηρητές της εποχής αντιλαμβάνονταν πως η κρίση του 

Μεσοπολέμου αποτελούσε καμπή για την οικονομία και το ρόλο του κράτους, 

ο Μάρκ Μαζάουερ, τους διέψευσε, καταδεικνύοντας πώς η οικονομική κρίση 

του 1929-1932 δημιούργησε παράλληλα ευκαιρίες για αυτάρκη οικονομική 

ανάπτυξη στην Ελλάδα. 15 Αν και η ιστορία σπάνια δεν επαναλαμβάνεται, 

ωστόσο, τίθεται το ερώτημα αν η παρούσα κρίση μπορεί να αποτελέσει σημείο 

μιας νέας εκκίνησης, μετά τις άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο επιτυχημένες 

προσπάθειες, εκσυγχρονισμού της ελληνικής οικονομίας. 

Η σημερινή όμως οικονομική κρίση δεν είναι όμοια με εκείνη του Μεσοπολέμου. 

Δεν αναμένεται να είναι τόσο βαθιά και τόσο καταστρεπτική όσο 

εκείνη του 1929-1932, διότι το κράτος σήμερα, σε σχέση με το προπολεμικό, είναι 

γιγαντιαίο, όπως και οι πόροι που αποσπά από την κοινωνία, ενώ οι γνώσεις 

για τον τρόπο χειρισμού της κρίσης είναι μεγαλύτερες και λόγω της ψη- 

15 Ως τότε η ελληνική οικονομία ήταν κυρίως προσανατολισμένη στο εξαγωγικό 

εμπόριο σταφίδας, καπνού και κάποιων αγροτικών προόντων. Λόγω της κρίσης αναγκάστηκε 

να πάψει πλέον να στηρίζεται στις αγροτικές εξαγωγές, τα εμβάσματα και τα 

δάνεια και να στραφεί προς μια πολιτική αυτάρκους ανάπτυξης. Η κατάρρευση της 

ανοιχτής διεθνούς οικονομίας την έφερε σε θέση μικρότερης οικονομικής εξάρτησης. 

Βλέπε στο Μ. Μαζάουερ, Η Ελλάδα και η οικονομική κρίση του Μεσοπολέμου, μετάφραση 

εκδόσεις ΜΙΕΤ, Αθήνα, 2002.

kef00:kef00 06/03/2009 13:58 Page 19 


φιακής επανάστασης η επικοινωνία μεταξύ των κυβερνήσεων είναι αστραπιαία. 

16 Προχωρώντας στη σύγκριση των δύο κρίσεων και των αντιδράσεων για 

την αντιμετώπισή της με αναφορά στην ελληνική οικονομία, ο Θοδωρής Πελαγίδης 

καταλήγει στο ότι όταν εκδηλώνεται μία οικονομική κρίση σε παγκόσμια 

έκταση, όπως η σημερινή, αλλά και βάθους που ίσως να ξεπεράσει αυτή του 

1929, για την αντιμετώπισή της χρειάζονται ενέσεις «αξιοπιστίας» και στήριξης 

του συστήματος. 17 Η αρχή που έγινε είναι εναρμονισμένη με την ευρωπακή 

πρακτική, όμως ο ελληνικός προπολογισμός πρέπει να ενισχύσει τη ζήτηση 

για επενδύσεις, με έμφαση τόσο σε σκληρές και ήπιες υποδομές, όσο και στις 

εναλλακτικές επενδύσεις της «πράσινης οικονομίας» (βλέπε στην επόμενη ενότητα). 

Η συζήτηση για την οικονομική κρίση, τόσο διεθνώς όσο και στην Ελλάδα, 

έχει εξελιχθεί σε μία νέα συζήτηση μεταξύ συντηρητικών και προοδευτικών, 

φιλελεύθερων και σοσιαλιστών, για το τέλος ή όχι του καπιταλισμού και για τη 

σκοπιμότητα και τα όρια της παρέμβασης του κράτους στις απελευθερωμένες 

αγορές του πλανήτη, στην οικονομία και στην κοινωνία. Υπάρχει μια κυρίαρχη 

μερίδα αναλυτών που υποστηρίζει ότι ενδεχομένως, η οικονομική κρίση πρέπει 

να οδηγήσει σε αλλαγή του παγκόσμιου συστήματος προς μια πιο παρεμβατική 

κατεύθυνση, σε ένα πιο αυστηρά ρυθμιζόμενο, πιο δίκαιο κοινωνικά και πιο οικολογικά 

υπεύθυνο καπιταλιστικό σύστημα. 18 Υπάρχουν όμως και κάποιοι που 

υπενθυμίζουν ότι στην ενδιάμεση κρίση της δεκαετίας του 1970, όταν οι δύο 

υποτιμήσεις του δολαρίου και η οριστική αποσύνδεσή του από το χρυσό οδήγησαν 

σε πλήρη αναταραχή στις ισοτιμίες των νομισμάτων, σε διψήφια νούμερα 

πληθωρισμού και ανεργίας και σε τεράστια ανοίγματα στα κρατικά ταμεία για 

σχεδόν δέκα χρόνια, ήταν η οικονομία της αγοράς που έδωσε τελικά τη λύση. 

Ενώ η συντηρητική διανόηση τηρεί, προς το παρόν, μία σχετική σιωπή, απεναντίας 

η αριστερή διανόηση σπεύδει να αναγγείλει (για πολλοστή φορά) την κατάρρευση 

του συστήματος της ελεύθερης οικονομίας, θέτοντας ερωτήματα για 

το αν θα υπάρξει μια ακόμη ιστορική αλλαγή σκυτάλης ανάμεσα στους ηγεμονικούς 

πόλους του καπιταλισμού ή αν βαδίζουμε σταδιακά σε μια «Τρίτη 

Εποχή της Παγκοσμιοποίησης» δίχως πόλους; 19 

16 Ν. Μουζέλης, «Ο κόσμος μετά την κρίση», Νέες Εποχές-Το Βήμα, 16/11/2008, σελ. 

Β20. 

17 G. Soros, «How to Capitalise the Banks and Save Finance», Financial Times, 

12/10/2008. 

18 Ν. Μουζέλης, «Έχουν Μέλλον οι Αγορές; Η Ευκαιρία της Σοσιαλδημοκρατίας», 

Νέες Εποχές-Το Βήμα, 5/10/2008, Β18. 

19 Όπως παρατηρεί ο Μίμης Ανδρουλάκης σε πρόσφατο βιβλίο του, «οι «θεολόγοι»

kef00:kef00 06/03/2009 13:58 Page 20 


Η τρέχουσα κρίση αποτελεί αφορμή για μια κριτική προσέγγιση του θεωρητικού 

πλαισίου, εντός του οποίου διαμορφώθηκε το πλέγμα οικονομικής πολιτικής 

που οδήγησε στην κρίση. Στο κεφάλαιο για την «σύγκρουση ιδεών» γύρω από την 

οικονομική κρίση, ο Παναγιώτης Κορλίρας καταδεικνύει ότι η σημερινή υποχώρηση 

του νεοφιλελεύθερου μοντέλου διαχείρισης της οικονομίας επαναφέρει στο 

προσκήνιο την αναγκαιότητα μεγαλύτερου παρεμβατικού και ρυθμιστικού ρόλου 

του κράτους, και προκαλεί αναφορές σε ένα νεο-κενσιανό θεωρητικό πλαίσιο. 

Στο παραδοσιακό δίπολο αγοράς-κράτους, η διαλεκτική σχέση θεωρίας και πολιτικής 

σηματοδοτεί μια «σύγκρουση ιδεών», σε αναζήτηση μιας νέας ισορροπίας 

στο σύγχρονο παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον. Ένα νέο σύστημα «ιδεών» βρίσκεται 

υπό διαμόρφωση, και ενδεχομένως θα έχουμε, κάποια στιγμή, και το νέο 

«επιστημονικό παράδειγμα» ως κατευθυντήρια γραμμή, στο πλαίσιο μιας σύγχρονης 

πολιτικής οικονομίας. 

Η οικονομική κρίση η οποία δεν γνωρίζουμε όχι μόνον πότε θα τελειώσει 

αλλά και που θα μας εκβάλλει θέτει επιτακτικά ερωτήματα για τα πραγματικά 

αίτιά της, αλλά και για το πως μπορεί να αντιμετωπιστεί. Σε όσους ασχολούνται 

με προβλήματα διεθνούς πολιτικής και οικονομίας έχει εμπεδωθεί η αντίληψη 

ότι δεν ήταν τα κρατικά «πακέτα διάσωσης» αυτά που οδήγησαν στην 

κρίση, αλλά ένας συνδυασμός επισφαλών δανείων (με την ενθάρρυνση του 

κράτους), πτώσης τιμών των ακινήτων, έλλειψης ρυθμιστικών ελέγχων, συσσωρευμένων 

χρεών, και διεφθαρμένων πρακτικών στο χρηματοοικονομικό τομέα. 

Θα ήταν λάθος να πιστέψουμε ότι για τη σημερινή κατάρρευση βασική αιτία 

ήταν η παρεμβατικότητα της απελθούσας κυβέρνησης των ΗΠΑ, η οποία μετά 

το σκάνδαλο της ENRON σταμάτησε τις προτάσεις για διαφάνεια και έλεγχο 

του χρηματοπιστωτικού συστήματος, αλλάζοντας την ατζέντα με τον πόλεμο 

του Ιράκ. Η διεφθαρμένη απορρύθμιση ακόμη και των ημι-κρατικών αμερικάνικων 

στεγαστικών ταμείων που λειτούργησαν όπως οι ιδιωτικές επενδυτικές 

τράπεζες, αποδεικνύουν του λόγου το αληθές. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι οι 

λειτουργίες των αγορών πρέπει να αντικατασταθούν με κάτι άλλο. Η ρύθμιση 

και οι φονταμενταλιστές των νεοκλασικών και των νεοκενσιανών αντιλήψεων αιφνιδιάζονται 

όταν οι μεταβαλλόμενες ανάγκες του καπιταλισμού εν μέσω της κρίσης τον 

υποχρεώνουν να «εγκαταλείψει» το ένα κυρίαρχο δόγμα για να υιοθετήσει το αντίθετό 

του. Ο πολιτικός και ιδεολογικός κύκλος ξεπερνά τις εναλλαγές των κομμάτων στην 

εξουσία και παρακολουθεί τους μεγάλους κύκλους του καπιταλισμού. Τουλάχιστον 

στην Αμερική κάθε είκοσι πέντε-τριάντα χρόνια έχουμε αλλαγή σκυτάλης ανάμεσα στη 

νεοκλασική και νέο-συντηρητική σχολή σκέψης και στην κενσιανή, προοδευτική ή δεξιά». 

Μ. Ανδρουλάκης, Λευκό Κοτσύφι, blue tree, Μαύρο Καράβι: Το κραχ και οι σεισμικές 

μετατοπίσεις στον νέο παγκόσμιο καπιταλισμό, εκδόσεις Καστανιώτης, Αθήνα, 

2008.

kef00:kef00 06/03/2009 13:58 Page 21 


συγκροτεί τις αγορές, οι οποίες είναι εύρυθμες όταν οι συμβαλλόμενοι είναι 

προστατευμένοι με αξιόπιστο θεσμικό πλαίσιο αλλά και, κυρίως, καλά πληροφορημένοι. 

Αυτό που συμβαίνει σήμερα δείχνει ότι δεν μπορεί να υπάρχουν 

αγορές-ζούγκλες 20 χωρίς εκλεπτυσμένες ρυθμίσεις και συμβόλαια, ενώ ταυτόχρονα 

αναδεικνύει τις ευθύνες των νομοθετών και των κυβερνήσεων για τη δημιουργία 

και εποπτεία πραγματικά λειτουργικών αγορών. 

Μέχρι σήμερα το πρόβλημα που εμφανίστηκε στο παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό 

σύστημα αποδίδεται στην έλλειψη επαρκών ρυθμίσεων που θα εκλογίκευαν 

τη φρενίτιδα στις διεθνείς χρηματαγορές και στην ατροφική πολιτική 

διάσταση της παγκοσμιοποίησης. Παρά την αποδυνάμωσή τους, τα έθνη-κράτη 

εξακολουθούν να παραμένουν οι σημαντικότεροι δρώντες στο παγκόσμιο σύστημα, 

ελέγχοντας τον εθνικό τους χώρο και διαμορφώνοντας σε μεγάλο 

βαθμό το νομικό-θεσμικό τους πλαίσιο. Κάποιοι πιστεύουν ότι το κράτος είναι 

η απάντηση στη σημερινή κρίση, συγχέοντας την έννοια της πολιτικής παρέμβασης 

με ρυθμιστικό πλαίσιο, με τις ατελέσφορες εθνικές πολιτικές. Εξαιτίας 

της ασυμμετρίας μεταξύ οικονομικής και πολιτικής παγκοσμιοποίησης, οι εθνικές 

κυβερνήσεις διαθέτουν ανεπαρκή εργαλεία, καθώς κάθε φορά που κάποια 

ρυθμίζει την αγορά της, το κεφάλαιο μεταναστεύει σε άλλους «αρύθμιστους 

παραδείσους». Γι’ αυτόν το λόγο τονίζεται η ανάγκη εγκαθίδρυσης, μιας παγκόσμιας 

εποπτικής αρχής που θα προσφέρει ενεργή αρωγή στη ροή πληροφοριών 

μεταξύ των εθνικών αρχών και εργαλεία συντονισμένης δράσης για την 

αντιμετώπιση των κρίσεων. Όπως εξηγεί στη μελέτη του ο Γιάννης Αυγερινός, 

ο πρόσφατος «μαύρος κύκνος» της χρηματοπιστωτικής κρίσης σηματοδοτεί το 

τέλος του μοντέλου της απορύθμισης και του κατακερματισμού της εποπτείας. 

Καλύτερες και αποτελεσματικότερες ρυθμιστικές και θεσμικές υποδομές πρέπει 

να εξασφαλίσουν ότι οι χρηματοπιστωτικές αγορές λειτουργούν με βάση 

τον καταμερισμό της αποτελεσματικότητας και του κινδύνου, και όχι ως φορείς 

νομιμοποίησης της κερδοσκοπίας και υποτίμησης του κινδύνου, με αποτέλεσμα 

την αποσταθεροποίηση των εθνικών οικονομιών. Όπως προτείνει ο συγγραφέας 

ένας παγκόσμιος επόπτης θα μπορούσε να αναλάβει κάποιες ή όλες τις 

αρμοδιότητες που είναι κατακερματισμένες μεταξύ εθνικών εποπτικών αρχών, 

διεθνών οργανισμών και άλλων φορέων παραγωγής διεθνών κανόνων και προ- 

20 Όπως αναφέρει ο Τσούκας, «οι αγορές δεν είναι φυσικά, αλλά ανεξαλείπτως 

κοινωνικά φαινόμενα: από μόνες τους δεν λειτουργούν πάντοτε ορθολογικά, αφού 

αφενός μεν υπάρχει πληροφοριακή ασυμμετρία, αφετέρου δε ανθρώπινες συμπεριφορές 

που στομώνουν την ορθολογική κρίση, όπως η απληστία, η ομαδοσκέψη, και η κοπαδική 

συμπεριφορά, διαπερνούν ενίοτε τη λειτουργία των οικονομικών δρώντων». Χ. 

Κ. Τσούκας, «Dogma über alles! Νεοφιλελεύθερες και παλαιοαριστερές ιδεοληψίες», 

Το Κέρδος, 11/11/2008.

kef00:kef00 06/03/2009 13:58 Page 22 


τύπων. Αντίστοιχες κινήσεις δημιουργίας ενός υπερεθνικού οργάνου εποπτείας 

είναι απαραίτητες και σε ευρωπακό επίπεδο, κυρίως εξαιτίας της σύγχυσης 

που επικρατεί στο διαχωρισμό των χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών αλλά 

και της δημιουργίας της ενιαίας ευρωπακής χρηματοπιστωτικής αγοράς, η 

οποία ήδη αποτελεί πραγματικότητα. Σε χώρες, όπως η Ελλάδα, που έχουν παραμείνει 

πίσω από τις παραπάνω εξελίξεις και δεν έχουν επιλέξει την ενοποίηση 

της χρηματοπιστωτικής εποπτείας, το μοντέλο των δύο ή των τριών εποπτών 

δε μπορεί πια να λειτουργήσει αποτελεσματικά. Η καθιέρωση ενιαίας 

ρύθμισης και εποπτείας σε εθνικό επίπεδο είναι επιτακτική προπόθεση για 

την ομαλότερη μετάβαση στις υπερεθνικές λύσεις. 

Κλιματική αλλαγή και βιώσιμη ανάπτυξη 

Παρά τις τεράστιες δυνατότητες που διαθέτει πλέον η διεθνής κοινότητα, 

εντούτοις, αδυνατεί να αντιμετωπίσει ορθολογικά και δίκαια την πρόκληση της 

κλιματικής αλλαγής που απειλεί να στερήσει από την ανθρωπότητα σημαντικούς 

πόρους, οδηγώντας στην απερήμωση πολλές περιοχές του πλανήτη και μεγάλο 

μέρος της χώρας μας. Οι νέες κλιματολογικές συνθήκες που δημιουργεί 

το φαινόμενο του θερμοκηπίου και οι επιπτώσεις του σε όλες τις οικονομίες 

και τις κοινωνίες του πλανήτη αποτελούν μια από τις κεντρικές ανησυχίες του 

21 ου αιώνα. 21 Αν και το πρόβλημα της κλιματικής αλλαγής και η αντιμετώπιση 

του ξεπερνούν τα εθνικά όρια, σε όλες σχεδόν τις ανεπτυγμένες χώρες η οικονομική 

μεγέθυνση συνοδεύεται από συστηματική μέριμνα της κοινωνίας για το 

περιβάλλον, η οποία εκφράζεται με την εφαρμογή συγκροτημένης περιβαλλοντικής 

πολιτικής. Στην περίπτωση της Ελλάδας, η ακολουθία αυτή δεν έχει 

ισχύσει. Ενδεικτικά του συνολικού περιβαλλοντικού ελλείμματος είναι ότι ο 

ίδιος ο όρος «περιβάλλον» αναγράφεται μόνο μία φορά στο ελληνικό Σύνταγμα, 

δεν έχει συσταθεί ακόμη Υπουργείο Περιβάλλοντος ή σχετική ανεξάρτητη 

υπηρεσία, ενώ συνεχίζουμε να μην επενδύουμε στις εναλλακτικές μορφές 

ενέργειας. 

Πέραν της ανεπαρκούς συμβολής της Ελλάδας στην παγκόσμια προσπάθεια 

αντιστροφής της περιβαλλοντικής απειλής, είναι εξίσου σημαντικό να 

21 Χαρακτηριστικά αναφέρει ο Αλ Γκορ, «[η] ανθρωπότητα κάθεται πάνω σε μια 

ωρολογιακή βόμβα, (και)…αυτό που μας περιμένει στην άλλη πλευρά του δρόμου είναι 

μια απίστευτη σειρά επικών καταστροφών πέρα από κάθε ανθρώπινη εμπειρία…». Α. 

Γκορ, Μια ενοχλητική αλήθεια, μετάφραση εκδόσεις Η Καθημερινή, Αθήνα, 2007.

kef00:kef00 06/03/2009 13:58 Page 23 


αναδειχθεί η διασύνδεση της οικονομίας και της ανάπτυξης με το εν λόγω πρόβλημα. 

Άλλωστε οι επιπτώσεις των κλιματικών αλλαγών δεν είναι ομοιόμορφες 

στο χώρο και το χρόνο – δημιουργούν «κερδισμένους» και «χαμένους», τόσο 

σε παγκόσμιο όσο και σε περιφερειακό επίπεδο. Ο Μανώλης Πετράκης και ο 

Γιώργος Νεοφώτιστος αναλύουν τις οικονομικές επιπτώσεις των κλιματικών 

αλλαγών και στα δύο επίπεδα και αναδεικνύουν διαστάσεις των προβλημάτων 

που θα πρέπει ένα σύγχρονο προοδευτικό κράτος να λάβει υπόψη. Τονίζουν 

ότι στο πλαίσιο των εξελισσόμενων κλιματικών αλλαγών και για την αντιμετώπιση 

των αρνητικών εξωτερικοτήτων, είναι αναγκαίος ένας κρατικός παρεμβατισμός 

που δεν θα υπερασπίζεται το κεκτημένο παρελθόν, αλλά θα φροντίζει 

κυρίως για ένα βιώσιμο μέλλον, με κοινωνική συνοχή και χωρίς επικίνδυνες 

περιθωριοποιήσεις, παρέχοντας υψηλής ποιότητας κοινωνικά αγαθά και προωθώντας 

ενέργειες που συμβάλλουν στην οικονομική ευημερία και στην ποιότητα 

ζωής. Ωστόσο θα πρέπει να δοθεί προσοχή και στις αρνητικές εξωτερικότητες 

που είναι πιθανόν να δημιουργήσει ο κρατικός παρεμβατισμός, καθώς 

πολιτικές επιδοτήσεων συγκεκριμένων τεχνολογιών ή κλάδων είναι πολύ πιθανόν 

να δημιουργήσουν στρεβλώσεις (π.χ. βιοκαύσιμα). Η ενδεδειγμένη κρατική 

στάση και πολιτική δεν πρέπει να είναι η αναζήτηση της «άριστης» λύσης 

αλλά η δημιουργία ενός οικονομικού περιβάλλοντος που να υποστηρίζει την 

καινοτομία και την επιχειρηματικότητα και που θα προσφέρει ένα «ανοικτό» 

και «δίκαιο» χώρο για τον υγιή ανταγωνισμό μεταξύ των προτεινόμενων τεχνολογικών 

λύσεων, ώστε να αναδειχθεί η αποτελεσματικότερη, χωρίς τις στρεβλώσεις 

που προκαλούν οι επιλεκτικές επιδοτήσεις και οι θεσμικές παρεμβάσεις. 

Η περιβαλλοντική κατάσταση της Ελλάδας, παρά την απουσία βαριάς (βιομηχανικής) 

ρύπανσης, διεκδικεί μια από τις τελευταίες θέσεις στη σχετική κατάταξη 

της ΕΕ, με κυριότερη εξαίρεση την καταλληλότητα των θαλασσών για 

κολύμβηση. Συχνά αυτό παραβλέπεται, αφού γενικά το ελληνικό περιβάλλον 

μοιάζει να είναι σε καλή κατάσταση, με περιορισμένη ρύπανση και εκτεταμένες 

φυσικές περιοχές, γεγονός όμως που οφείλεται σχεδόν αποκλειστικά στην 

περιορισμένη βιομηχανία που διαθέτουμε. 22 Η οικονομική μεγέθυνση είναι, 

πολλές φορές, αναμενόμενο να συμβαδίζει με αύξηση της επιβάρυνσης στο περιβάλλον. 

Οι επιπλέον δραστηριότητες στις μεταφορές, τον τουρισμό κ.λπ. αυξάνουν 

μεν το ΑΕΠ, γενικώς όμως υποβαθμίζουν το περιβάλλον. Το εθνικό περιβαλλοντικό 

έλλειμμα ωστόσο δε δικαιολογείται από το μέγεθος των παραγω- 

22 Βλέπε αναλυτικότερα στο Κ. Χατζημπίρος, «Περιβαλλοντικό Έλλειμμα και Μεταρρυθμιστικό 

Αίτημα», στο Χ. Τσούκας (επιμ.) Για μια Προοδευτική Πολιτική, Κέντρο 

Ερευνών Προοδευτικής Πολιτικής - εκδόσεις Καστανιώτης, Αθήνα, 2007, σελ. 93-115.

kef00:kef00 06/03/2009 13:58 Page 24 


γικών δραστηριοτήτων και η ποιότητα του περιβάλλοντος θα μπορούσε να είναι 

πολύ ανώτερη χωρίς μεγάλο οικονομικό κόστος, αν ήταν μικρότερο το έλλειμμα 

πολιτικής στο πεδίο αυτό. 23 Από την άλλη πλευρά, η αμφισβήτηση της 

οικονομικής ανάπτυξης λόγω περιβαλλοντικών προβλημάτων συνοδεύεται από 

τη σχετική με την αειφορία, περιβαλλοντική πολιτική, την επονομαζόμενη 

«πράσινη ανάπτυξη». Αν και η τελευταία δεν έχει ακόμα αποκτήσει διεθνώς 

μια σαφώς καθορισμένη σημασία, όπως εξηγεί ο Κίμων Χατζημπίρος, χαρακτηρίζεται 

από κάποιες αναγκαίες και αλληλένδετες προποθέσεις, όπως είναι 

η αποσύνδεση της περιβαλλοντικής επιβάρυνσης από την οικονομική μεγέθυνση, 

η αξιοποίηση νέων τεχνολογιών, η εξοικονόμηση ενέργειας, η δημιουργία 

απασχόλησης και η δημόσια παρέμβαση. Είναι αναγκαίο το «πρασίνισμα» 

της ανάπτυξης στην Ελλάδα με την επίτευξη μείωσης στην υπερκατανάλωση 

φυσικών πόρων, τον περιορισμό των εκπομπών αερίων θερμοκηπίου και τη 

σταδιακή κυριαρχία των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. 24 Ο συγγραφέας αναλύει 

τον στόχο της «μηδενικής περιβαλλοντικής επιβάρυνσης», ο οποίος έστω 

και στο πλαίσιο ενός μόνο περιβαλλοντικού τομέα, έχει μεγάλη σημασία. Σε 

χώρες με δυνητικά υψηλή ποιότητα περιβάλλοντος, όπως η Ελλάδα, δημιουργούνται 

ιδιαίτερα ευνοκές προοπτικές για την ανταγωνιστικότητα σημαντικών 

παραγωγικών τομέων, π.χ. του τουρισμού. Η ανάπτυξη με μηδενική περιβαλλοντική 

επιβάρυνση είναι βεβαίως ακριβότερη, αλλά το επιπλέον κόστος μειώνεται 

με την μαζική παραγωγή των καινοτόμων τεχνικών, αλλά και λόγω του οφέλους 

από την αυξημένη ανταγωνιστικότητα. Τέλος, εξετάζονται άλλες όψεις 

23 Οπ.π., σελ. 114. 

24 Το ζήτημα αυτό συνδέεται πρωτίστως με την προστασία του περιβάλλοντος και 

τις προποθέσεις της βιώσιμης ανάπτυξης, αλλά και την ενεργειακή ασφάλεια και την 

εξωτερική πολιτική. Oι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας θα μπορούσαν να μειώσουν την 

εξάρτηση από τις εισαγωγές, ενώ δεν πρέπει να παραβλέπονται οι πιθανές επιπτώσεις 

από τον εντεινόμενο ανταγωνισμό μεταξύ ΗΠΑ και Ρωσίας για τον έλεγχο των πηγών 

προμήθειας και των οδών μεταφοράς των ενεργειακών πρώτων υλών, στα ενεργειακά 

δεδομένα της Ελλάδας. Στο θέμα αυτό προτείνεται να συνεχιστεί η έντονη δραστηριοποίηση 

και προς άλλες χώρες πλούσιες σε υδρογονάνθρακες με τις οποίες η εξεύρεση 

κοινού παρονομαστή δεν αποτελεί απαγορευτικό στόχο. Σε ημερίδα για την ενέργεια 

και την εξωτερική πολιτική του Ινστιτούτου Ενέργειας Νοτιο-Ανατολικής Ευρώπης 

(10/11/2008), τονίστηκε η προοπτική απευθείας συνεννόησης-χωρίς μεσολαβητές-με 

κράτη που δυνητικά μπορούν να ευνοήσουν το σκοπό της ενεργειακής διαφοροποίησης 

της χώρας μας, αλλά και η επιδίωξη μεγαλύτερων εισαγωγών φυσικού αερίου από το 

Αζερμπατζάν και υγροποιημένου αερίου από την Αλγερία, μειώνοντας την εξάρτηση 

της Ελλάδας από τη Ρωσία, η οποία καλύπτει σήμερα το 77% των ενεργειακών της αναγκών.

kef00:kef00 06/03/2009 13:58 Page 25 


της πράσινης ανάπτυξης που αφορούν την γεωργία, την αλιεία, τα δάση, τις 

ακτές και τα τοπία της χώρας. 

Είναι γεγονός ότι η φύση ήταν μεν ιδιαίτερα γενναιόδωρη με την Ελλάδα, 

αλλά, όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται εμείς «πριονίζουμε το κλαδί πάνω στο 

οποίο μακαρίως καθόμαστε» 25 . Στη μελέτη του για την έννοια της «υπαίθρου» 

ο Ναπολέων Μαραβέγιας καταγράφει τα νέα δεδομένα που αλλάζουν ριζικά 

την παραδοσιακή εικόνα και αναδεικνύουν την ανάγκη ενός νέου στρατηγικού 

σχεδίου ανάπτυξής της. Η «ύπαιθρος» δεν είναι πλέον γεωργική, αλλά ένας γεωγραφικός 

χώρος, όπου συνυπάρχουν φυσικοί πόροι που χρειάζονται προστασία 

και πολίτες με συγκεκριμένες ανάγκες και διεκδικήσεις. Στο χώρο αυτό 

δεν υπάρχουν «χωρικοί» αλλά αγρότες και παραγωγοί, καθώς και πολλοί μισθωτοί 

του ιδιωτικού και του δημόσιου τομέα και βέβαια ελεύθεροι επαγγελματίες 

και επιχειρηματίες. Η «αποαγροτοποίηση» προχωρά σε βαθμό που 

ακόμη και στις παραδοσιακά αγροτικές χώρες η απασχόληση στη Γεωργία έχει 

μειωθεί τόσο που δεν κυριαρχεί πλέον στην ύπαιθρο. Μέσα στις νέες διαφοροποιήσεις 

των δεδομένων της αναπτυξιακής διαδικασίας χρειάζεται να αναπτυχθεί 

μια νέα στρατηγική με χωρικό-γεωγραφικό χαρακτήρα, η οποία αποσυνδεδεμένη 

από τα κλαδικά χαρακτηριστικά της αγροτικής πολιτικής θα αντιμετωπίζει 

την ύπαιθρο ως χώρο ανάπτυξης νέων οικονομικών δραστηριοτήτων, 

όπως, κατασκευής κατοικίας και τουριστικών υποδομών, τουριστικής δραστηριότητας, 

διαχείρισης φυσικού πλούτου και αγροτικής ή/και βιομηχανικής/βιοτεχνικής 

δραστηριότητας, δημιουργώντας νέα επαγγέλματα και νέα μεσαία 

στρώματα που θα συντηρούν το επίπεδο ανάπτυξης, παρά την υποχώρηση της 

παραδοσιακής αγροτικής δραστηριότητας. Δεδομένης της πολυπαραμετρικότητας 

του ζητήματος οι παραδοσιακές πολιτικές ανάπτυξης γενικού οριζόντιου 

χαρακτήρα σε εθνικό επίπεδο δεν μπορεί να έχουν καμιά ουσιαστική συμβολή. 

Δεν αρκεί μόνο να συνεργάζονται τα επιμέρους αρμόδια Υπουργεία, ώστε να 

συντονίζονται οι πολιτικές τους στην Ύπαιθρο, πρέπει να υπάρξει μεγάλος 

βαθμός αποκέντρωσης στο σχεδιασμό και στην υλοποίηση ολοκληρωμένων 

σχεδίων βιώσιμης ανάπτυξης και όχι απλή εφαρμογή αποσπασματικών μέτρων. 

Αν και ο τουρισμός έχει υποκαταστήσει τη (βαριά) βιομηχανία ως πυλώνας 

της ανάπτυξης και έχει ανάγκη από ποιοτικό περιβάλλον για να γίνει αποδοτικότερος, 

ελάχιστες είναι οι περιβαλλοντικές επενδύσεις, όπως για διαχείριση 

τοπίου και φύσης ή για αναβάθμιση δημόσιων χώρων. Ο τουρισμός αποτελεί τη 

δυναμικότερη και ταχύτερα αναπτυσσόμενη οικονομική δραστηριότητα της 

25 Ν. Μαραβέγιας, «Ποιος Φταίει για την υποβάθμιση του Περιβάλλοντος;», Ένθετο 

«Ανάπτυξη και Περιβάλλον», Ημερησία, 14/8/2008 2008.

kef00:kef00 06/03/2009 13:58 Page 26 


χώρας. Μετά τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004, το θέμα που απασχολεί 

όλους τους εμπλεκόμενους φορείς είναι οι δυνατότητες και οι περαιτέρω προοπτικές 

ανάπτυξής του τουρισμού. Στη μελέτη του Δημήτρη Λαγού αναδεικνύονται 

τα χρόνια διαρθρωτικά προβλήματα και οι περιοριστικοί παράγοντες, 

στη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας της ελληνικής τουριστικής βιομηχανίας. 

Η τουριστική ανάπτυξη πρέπει να επανεκτιμηθεί σε νέα βάση, με νέα κριτήρια 

διαχείρισης, αναβαθμιζόμενη στην εθνική κλίμακα προτεραιοτήτων. Στο 

πλαίσιο της ολοκληρωμένης ενδογενούς τουριστικής ανάπτυξης που είναι σκόπιμο 

να προωθηθεί με συστηματικότητα, οι στρατηγικοί στόχοι πρέπει να 

εστιάσουν στον εμπλουτισμό της τουριστικής προσφοράς, στη διαφοροποίηση 

του τουριστικού προόντος, στην προώθηση των ειδικών και εναλλακτικών 

μορφών τουρισμού, στην προστασία του περιβάλλοντος, στη βελτίωση της ποιότητας 

των τουριστικών υπηρεσιών, στην ενίσχυση της παραγωγικής βάσης της 

τοπικής οικονομίας, στην ισόρροπη τουριστική ανάπτυξη και στην εξυπηρέτηση 

του στόχου της ανταγωνιστικότητας μέσω της αύξησης της επιχειρηματικότητας. 

Οι στόχοι αυτοί πρέπει να εξειδικευθούν και να ιεραρχηθούν, ώστε 

να συγκροτήσουν επιμέρους διακριτές πολιτικές εντασσόμενες σε ένα ολοκληρωμένο 

μακροχρόνιο πρόγραμμα τουριστικής ανάπτυξης, που θα οριοθετεί το 

ρόλο και την έκταση του τουρισμού στη χώρα μας. Η κατάρτιση ενός τέτοιου 

προγράμματος ανάπτυξης το οποίο θα είναι ρεαλιστικό, υλοποιήσιμο και εναρμονισμένο 

με τους στόχους της ΕΕ θα πρέπει να κινείται στη λογική της αειφόρου 

τουριστικής ανάπτυξης, να ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις που επιβάλλει 

ο διεθνής ανταγωνισμός, να βασίζεται σε μια στρατηγική για όλους τους τομείς 

της τουριστικής δραστηριότητας και να διέπεται από την περιφερειακή πολιτική 

του κεντρικού κράτους, η οποία ρυθμίζει την παραγωγή και διάθεση της 

τουριστικής κατανάλωσης. 

Δημόσια σφαίρα, πολιτικές και μεταρρυθμίσεις 

Η απελευθέρωση των εμπορικών συναλλαγών, η διευκόλυνση των μετακινήσεων 

και η επανάσταση στον τομέα των τηλεπικοινωνιών έχουν φέρει τους 

πολίτες της υφηλίου πιο κοντά. Δεδομένων των επιπτώσεων ντόμινο της κρίσης 

του χρηματοπιστωτικού τομέα και της αγοράς, που δεν γνωρίζουν πλέον σύνορα, 

αναμφισβήτητα η παγκοσμιοποίηση αποτελεί, πλέον, μια «βιωμένη 

εμπειρία» – γεγονός που σύμφωνα με τον Χαρίδημο Τσούκα την καθιστά ποιοτικά 

διαφορετική από προηγούμενες διαδικασίες διεθνοποίησης του παγκόσμιου 

οικονομικού συστήματος. Ποτέ οι οικονομίες δεν ήταν τόσο στενά διασυνδεδεμένες 

όσο σήμερα και ποτέ άλλοτε η ανθρωπότητα δεν ήταν τόσο αλληλεξαρτώμενη, 

ούτε είχε τέτοια επίγνωση της αλληλεξάρτησής της. Ποτέ άλ-

kef00:kef00 06/03/2009 13:58 Page 27 


λοτε στην ιστορία της ανθρωπότητας δεν είχαμε μια τέτοια συμπύκνωση του 

χρόνου και του χώρου. Η πρό(σ)κληση της παγκοσμιοποίησης είναι πρωτίστως 

πολιτισμική, καθώς οι εθνικές ταυτότητες τείνουν να υβριδοποιούνται και να 

καθορίζονται όλο και περισσότερο «διαλογικά». Σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης 

συνειδητοποιούμε ότι η διευρυνόμενη και αναστοχαστική εμπειρία είναι ο 

αποφασιστικότερος παράγοντας για τη συγκρότηση της εθνικής συλλογικότητας. 

Σε έναν ολοένα και πιο αλληλεξαρτώμενο κόσμο κανείς δεν έχει πλεονέκτημα 

για πάντα, κανείς δεν μπορεί να εφησυχάζει, κανείς δεν πρέπει να θεωρεί 

την ταυτότητά του δεδομένη. Η δημιουργική προσαρμοστικότητα των θεσμών, 

δηλαδή να αποδέχονται και να δημιουργούν την αλλαγή καθώς και να 

ενσωματώνουν την αναθεωρησιμότητα προσφιλών ιδεών και συνηθειών σε όλα 

τα επίπεδα, αποτελούν το μοναδικό ασφαλή οδηγό στο λαβύρινθο της παγκοσμιοποίησης. 

Πρέπει να τονιστεί ότι η διεθνής κατάταξη της Ελλάδας αντιμετωπίζει δυσκολίες, 

τόσο λόγω της γεωγραφικής θέσης, όσο και λόγω κάποιων στερεοτυπικών 

προσδιορισμών οι οποίοι γεννούν διλήμματα σχετικά με τη σύγχρονη 

ταυτότητά της. Ο χαρακτηρισμός της Ελλάδας ως βαλκανική χώρα δημιουργεί 

κινδύνους εξίσωσης με κράτη που χαρακτηρίζονται από πολιτική αστάθεια, 

εσωστρέφεια και τραχύτητα στις εξωτερικές τους διαδράσεις. 26 Από την άλλη 

πλευρά, το ελληνοτουρκικό δίπολο και η προβολή του μεσογειακού χαρακτήρα 

της εμφανίζει αβέβαιη έκβαση, στο βαθμό που ο συσχετισμός με την ανεπτυγμένη 

Νότια Ευρώπη και όχι με τον υπανάπτυκτο Μεσογειακό Νότο, δεν μπορεί 

να διασφαλιστεί (υπενθυμίζεται ο πολλές φορές «τριτοκοσμικός» φιλοαραβισμός 

που έχει επιδείξει). Ταυτόχρονα, η νεοελληνική συνείδηση μοιάζει ακόμη 

να αμφιταλαντεύεται «μεταξύ Ανατολής και Δύσης, Διόνυσου και Απόλλωνα, 

μεσογειακού κλασικισμού και βυζαντινίζουσας Ορθοδοξίας, ή σε ένα πιο απτό 

και ιστορικά νωπό σχήμα μεταξύ Ευρώπης και Βαλκανίων». 27 Το γνωστό δίπολο 

«Έλληνας-Ρωμιός» και οι διάφορες παραλλαγές που συνδέονται άμεσα 

μαζί του (π.χ. Δύση-Ανατολή, Ευρώπη-Βαλκάνια κ.λπ.) έχουν επηρεάσει σημαντικά 

τη λειτουργία της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας και του πολιτικού της 

συστήματος. Ιδιαίτερο ρόλο διαδραμάτισε το δίπολο μεταρρυθμιστικής-παρω- 

26 Διάφοροι αναλυτές θεωρούσαν ότι η δεκαετία του 1990 θα σημάνει, για την Ελλάδα 

κατά πάσα πιθανότητα, την εκ νέου ανακάλυψη της ταυτότητάς της ως βαλκανικής 

χώρας και τη διαδικασία της μεγαλύτερης αποστασιοποίησής της από τη Βόρεια Ευρώπη. 

Βλέπε π.χ. J. Pettifer, The Greeks - Land and People Since the War, 1933, μετάφραση 

εκδόσεις Μαραθιάς, Αθήνα 1995. 

27 Δημήτρης Τζιόβας, «Πώς διαμορφώνεται η διεθνής εικόνα της χώρας», Το Βήμα- 

Νέες Εποχές, 04/04/1999.

kef00:kef00 06/03/2009 13:58 Page 28 


χημένης πολιτιστικής κουλτούρας και του υπόβαθρου που το στηρίζει, δηλαδή 

«την αντιδιαστολή της πολιτιστικής παράδοσης που έχει τις ρίζες της στην Αναγέννηση, 

τη Μεταρρύθμιση και την Αντιμεταρρύθμιση, την Επιστημονική Επανάσταση 

και τον Διαφωτισμό με εκείνη που εδράζεται στις ιστορικές εμπειρίες 

του Βυζαντίου, της Ορθοδοξίας, της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και της 

Τουρκοκρατίας» 28 . Η έλλειψη ουσιαστικής πρόσδεσης σε ένα συγκεκριμένο 

όχημα σκέψης, με εξαίρεση την περίοδο του εξευρωπασμού/εκσυγχρονισμού 

και της σύγκλισης (1996-2003), δυσχεραίνει την υιοθέτηση μιας «ταυτότητας» 

στο εσωτερικό και την αποτελεσματική προβολή της στο εξωτερικό. 

Πολύ συχνά στον δημόσιο διάλογο, από τις υποθέσεις για τις πολιτισμικές 

επιπτώσεις της Οθωμανικής κυριαρχίας μέχρι τη συζήτηση για τον πολιτικό 

ρόλο της σύγχρονης διαφθοράς, η περίπτωση της Ελλάδας παρουσιάζεται ως 

ιδιαίτερη. Κάποιοι ερευνητές προσεγγίζουν την Ελλάδα ως «ένα έθνος τοποθετημένο 

για πάντα στη τομή μεταξύ Ανατολής-Δύσης και ιδεολογικά κατασκευασμένο 

από την αποικιοκρατική Ευρώπη χωρίς να έχει, ποτέ αποικιοποιηθεί, 

με τη στενή έννοια του όρου. Έτσι, αυτό που εκλαμβάνεται ως αποτυχία του 

εκσυγχρονισμού, αντανακλά την αδυναμία της χώρας να συν-πορευτεί με το 

πολιτισμικό πρότυπο που έχει διαμορφώσει, καθώς, «[η] σύγχρονη Ελλάδα βαρύνεται, 

ιδιαίτερα από τις συμβολικές απαιτήσεις του μετα-διαφωτιστικού πολιτισμού, 

ακόμα και πέραν του υποτιθέμενου τεχνοοικονομικού μειονεκτήματός 

της […]. Προτού ακόμα υπάρξει ως έθνος, η Ελλάδα θεωρήθηκε ως η έκφραση 

του πολιτισμού σε μια προκαθορισμένη σύγκρουση με την [οθωμανική] 

βαρβαρότητα». 29 Στο παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον, όπου τα εργαλεία και 

οι κατηγορίες ανάλυσης του παρελθόντος αποτελούν περισσότερο ανάχωμα 

κάθε προσπάθειας πολιτικού και κοινωνικού εκσυγχρονισμού παρά συγκριτικό 

πλεονέκτημα για την Ελλάδα, η (αυτό)κριτική σκέψη μπορεί να συμβάλει 

στη διαμόρφωση μιας πραγματικά ανοιχτής και πλουραλιστικής ταυτότητας. 

Μέχρι σήμερα, οι απόπειρες επιστημονικής ανάλυσης της πολιτικής κουλτούρας 

στην Ελλάδα έχουν αντλήσει ερωτήματα, τόσο από τον πυρήνα της πολιτικής 

επιστήμης, όσο και από τα δημόσια ερεθίσματα, παρότι οι ειδικές 

εμπειρικές έρευνες που θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν είναι ελάχιστες. Στη 

μελέτη του ο Κώστας Λάβδας εστιάζει σε δυο διαφορετικές πηγές ερεθισμάτων 

που συμβάλλουν στην μετεξέλιξη της πολιτικής κουλτούρας στην Ελλάδα: 

τις βασικές ευρωπακές παραμέτρους και ορισμένα διλήμματα που τίθενται 

28 Ν. Διαμαντούρος, Πολιτισμικός Δυσμός και Πολιτική Αλλαγή στην Ελλάδα της 

Μεταπολίτευσης, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1994. 

29 Σ. Γουργουρής, Έθνος-όνειρο- Διαφωτισμός και θέσμιση της σύγχρονης Ελλάδας, 

εκδόσεις Κριτική, Αθήνα, 2007, σελ. 105.

kef00:kef00 06/03/2009 13:58 Page 29 


στους θεσμούς πολιτικής διαμεσολάβησης. Στρεφόμενος στην ανάλυση παραγόντων 

βαθύτερης αιτιότητας, διερευνά τις παραμέτρους που επηρεάζουν, διαμορφώνουν 

και εξελίσσουν σε ένα βαθύτερο επίπεδο τις πολιτικές και κοινωνικές 

νόρμες και εξετάζει μέσα από διαφορετικά επίπεδα αιτιότητας, συνθηκών 

και κατάδειξης το βασικό, ίσως, πρόβλημα της σύγχρονης πολιτικής κουλτούρας 

στην Ελλάδα: το έλλειμμα σε νόρμες κοινωνικής αυτοσυγκράτησης, εμπιστοσύνης 

στους θεσμούς και σε πρακτικές «διάχυτης αμοιβαιότητας», έλλειμμα 

τα οποία καταγράφονται στις καθημερινές διαστάσεις της πολιτικής διαδικασίας 

και των δημόσιων πολιτικών. Αν και η συμμετοχή στην ευρωπακή ενοποιητική 

διαδικασία αποτέλεσε το θετικότερο βήμα του ελληνικού πολιτικού συστήματος 

κατά τις τελευταίες δεκαετίες, ωστόσο, οι διαδικασίες εξευρωπασμού 

δεν κατόρθωσαν μέχρι σήμερα να διασπάσουν προηγούμενους κανονιστικούς 

πυρήνες και να προβάλλουν με επιτυχία νέες πολιτικές και ηθικές νόρμες. 

Παραμένει, βεβαίως, η καταλυτική επίδραση των κάθε είδους διαστάσεων 

της ΟΝΕ και η συνακόλουθη μετεξέλιξη των όρων της πολιτικής και κοινωνικής 

αναπαραγωγής. Επιφυλακτικό απέναντι στους θεσμούς και τη λειτουργία 

τους, εμποτισμένο με μια μετά-ριζοσπαστική και νέο-λακιστική πολιτική και 

πολιτισμική ιδεολογία, το τυπικό υποκείμενο της σημερινής ελληνικής πολιτικής 

κουλτούρας εντάσσεται, εντούτοις, στον πυρήνα της ύστερης νεωτερικότητας 

χάρη σε μια παράμετρο που κατεξοχήν το κάνει να δυσφορεί: την εξευρωπασμένη 

και –παρά τα προβλήματα της– εντυπωσιακά διεθνοποιημένη οικονομία. 

Η ένταξη της Ελλάδας στο ευρωπακό ενοποιητικό εγχείρημα σήμανε την 

έναρξη μιας μακράς διαδικασίας μετάλλαξης και προσαρμογής, ιδιαίτερα των 

δημόσιων πολιτικών και των πολιτικών συνοχής που εκτέθηκαν εντονότερα 

στις πιέσεις του εξευρωπασμού. Το γεγονός αυτό είχε σοβαρές επιπτώσεις, 

τόσο στην θεσμική υποδομή, όσο και στις δομές διαμόρφωσης πολιτικής, θέτοντας 

υπό αμφισβήτηση ιδιαίτερα την παραδοσιακά συγκεντρωτική διοικητική 

δομή της χώρας. Παρότι η διαδικασία εξευρωπασμού παίζει καίριο ρόλο στο 

μετασχηματισμό των συστημάτων εσωτερικής διακυβέρνησης γενικότερα και 

των δομών διαμόρφωσης δημόσιας πολιτικής ειδικότερα, οι εσωτερικοί θεσμοί 

παραμένουν σημαντικοί παράγοντες μεταξύ του εξευρωπασμού και της αλλαγής 

εσωτερικής πολιτικής. 30 Σ’ αυτό το πλαίσιο, ο Χρήστος Παρασκεύοπουλος 

εξετάζει την εξέλιξη των θεσμικών δομών, καθώς και του πλαισίου διαμόρφωσης 

πολιτικής στην περιφερειακή/διαρθρωτική πολιτική στην Ελλάδα ως αποτέλεσμα 

της διαδικασίας εσωτερικών αλλαγών που έχουν αναδειχθεί από τον 

30 M. Green Cowles, J. Caporaso and T. Risse (επιμ.), Transforming Europe: 

Europeanization and Domestic Change, Cornell University Press, Ithaca NY, 2001.

kef00:kef00 06/03/2009 13:58 Page 30 


εξευρωπασμό. Εξετάζοντας κριτικά τις αλλαγές που σημειώθηκαν στη διαμόρφωση 

πολιτικής περιφερειακής ανάπτυξης στην πρώτη, τη δεύτερη και την 

τρίτη περίοδο του Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης (ΚΠΣ), επικεντρώνεται στις 

επιπτώσεις της αποκαλούμενης «Λισαβονοποίησης» της πολιτικής Συνοχής 

κατά την τέταρτη περίοδο ως προς τις διαδικασίες σχεδιασμού του Εθνικού 

Στρατηγικού Πλαισίου Αναφοράς και τον αναπροσανατολισμό στα τομεακά 

και περιφερειακά επιχειρησιακά προγράμματα. Η «Λισαβονοποίηση» επέφερε 

σημαντικές αλλαγές ως προς τις διαδικασίες προγραμματισμού για την 

κατάρτιση του ΕΣΠΑ 2007-2013, οι οποίες αντανακλώνται κυρίως στα τομεακά 

επιχειρησιακά προγράμματα και στην αναδιάρθρωση του περιφερειακού σκέλους. 

Μ’ αυτή την έννοια, η σχετική μείωση των πόρων εξαιτίας της διεύρυνσης 

δεν αποτελεί την κύρια επίπτωση. Αντίθετα, η διαδικασία οικοδόμησης θεσμών, 

η κρίσιμη παράμετρος για το σχεδιασμό και την εφαρμογή της πολιτικής 

συνοχής στην Ελλάδα στα προηγούμενα ΚΠΣ, αναμένεται να αποτελέσει την 

κρίσιμη πρόκληση και για την τρέχουσα περίοδο. 

Ενώ η ανάπτυξη των υποδομών αναμφίβολα αποτελεί επιτυχία της διαδικασίας 

εκσυγχρονισμού, η διαδικασία της οικοδόμησης θεσμών και η σημαντική 

μεταρρύθμιση των δομών της δημόσιας πολιτικής αποδείχθηκε πολύ δυσχερέστερη. 

Όπως υποστηρίζει ο συγγραφέας, παρά τις σοβαρές προσπάθειες καταπολέμησης 

πελατειακών πρακτικών και οικοδόμησης εμπιστοσύνης στους πολιτικούς 

θεσμούς, ο κρατισμός ή, πιο συγκεκριμένα, η συγκεντρωτική και ταυτόχρονα 

αδύναμη διοικητική δομή μαζί με την επικυριαρχία των πολιτικών πελατειακών 

σχέσεων εξακολουθούν να παραμένουν τα κύρια χαρακτηριστικά 

της θεσμικής υποδομής στη διαμόρφωση δημόσιας πολιτικής στην Ελλάδα. Η 

περιορισμένη επιτυχία στην οικοδόμηση θεσμών και στη μεταρρύθμιση των δομών 

διαμόρφωσης δημόσιας πολιτικής μπορεί σαφώς να ερμηνευτεί από το 

«βάρος» των βαθιά ριζωμένων προτύπων συμπεριφοράς και πρακτικών που 

έχουν κληροδοτήσει οι παρελθούσες δεκαετίες κρατισμού, πελατειακών σχέσεων 

και λακισμού με τις οποίες συγκρούστηκε η διαδικασία του εκσυγχρονισμού. 

Αποτελεί γενικότερη διαπίστωση ότι ο περιορισμός των υστερήσεων και 

των ελλειμμάτων απαιτεί διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις, με χαρακτηριστικό 

παράδειγμα την αναδιάρθρωση του διοικητικού συστήματος της χώρας, όπου ο 

κατακερματισμός των δήμων, ο πολλαπλασιασμός των νομαρχιών και των περιφερειών 

ευνοεί τις πελατειακές σχέσεις και τη διαφθορά. Υπό το βάρος των 

χρόνιων και οξυμένων προβλημάτων οι δημόσιες υπηρεσίες (Κεντρική και Περιφερειακή 

Διοίκηση, Νομαρχιακή και Τοπική Αυτοδιοίκηση, Υγεία, Παιδεία 

κ.λπ.) αδυνατούν να παίξουν ουσιαστικό ρόλο στην ανάπτυξη της οικονομίας, 

αλλά και να ικανοποιήσουν με τη λειτουργία τους τις ανάγκες των πολιτών. Ο 

συγκεντρωτισμός, οι πελατειακές σχέσεις, οι παρεμβάσεις της εκτελεστικής

kef00:kef00 06/03/2009 13:58 Page 31 


εξουσίας και η έλλειψη υποδομών επιδρούν αρνητικά στη λειτουργία τους. Στο 

ζήτημα της ποιότητας των οργάνων της δημόσιας διοίκησης, προτεραιότητες 

αποτελούν, αφενός η διαμόρφωση ενός σταθερού θεσμικού πλαισίου οργάνωσης 

και λειτουργίας της δημόσιας διοίκησης πέρα από την πολυνομία και τη 

δαιδαλώδη οργάνωση, 31 και αφετέρου, η αξιοκρατική και επαρκής στελέχωση 

των ηγετικών βαθμίδων της. Στο ζήτημα της διαφθοράς σημαντικό ρόλο διαδραματίζει 

το ελληνικό Σύνταγμα, στο οποίο προκύπτει μια ασυνήθιστα μεγάλη, 

συγκριτικά με άλλες χώρες, ταύτιση της νομοθετικής και εκτελεστικής 

εξουσίας. Οι κυβερνήσεις που προκύπτουν με τις επιταγές αυτού του Συντάγματος, 

όπως παρατηρεί ο Μιχάλης Μητσόπουλος, –ανταποκρινόμενες ορθολογικά 

στο πλέγμα κινήτρων-αντικινήτρων που δημιουργεί η διασταύρωση της 

νομοθετικής και εκτελεστικής εξουσίας– είναι ορθολογικά αυταρχικές και 

επιρρεπείς στη διαφθορά. Τα χαρακτηριστικά ενός Συντάγματος που ενθαρρύνει 

τη λήψη αποφάσεων χωρίς επαρκή στάθμιση των προτιμήσεων της πλειοψηφίας 

αυξάνουν τα κίνητρα αναζήτησης εξωθεσμικής διακριτής μεταχείρισης 

και την ίδια στιγμή οδηγούν στην αδυναμία του πολιτικού συστήματος να αποτρέψει 

και να καταστείλει τη διαφθορά. Ο σχεδιασμός ενός συστήματος που θα 

μπορεί ταυτόχρονα να προκρίνει τις επιλογές της πλειοψηφίας, να προστατεύει 

επαρκώς τις μειοψηφίες και τελικά να είναι σε θέση να κυβερνήσει απαιτεί μια 

αναθεώρηση με στόχο να εισαχθούν ικανές «ισορροπίες και αντίβαρα» και χωριστές 

εντολές για την εκτελεστική και νομοθετική εξουσία. Η ισχύς της εκτελεστικής 

εξουσίας θα πρέπει να εξασφαλίζεται από την υιοθέτηση ενός εκλογικού 

μηχανισμού που προκρίνει πάντα ένα νικητή στις εκλογές, ενώ η εκπροσώπηση 

των μειοψηφιών θα εξασφαλίζεται μέσω της αναλογικής σύνθεσης του 

νομοθετικού σώματος. Το σύστημα αυτό για να καταστεί αποτελεσματικό θα 

πρέπει να εξασφαλίζει και τη λήψη αποφάσεων στην παραγωγή νομοθετικού 

έργου, η οποία λόγω της αναλογικότητας της εκπροσώπησης των διάφορων 

κομμάτων θα είναι περισσότερο επιρρεπής σε εκβιασμούς από μικρές μειοψηφίες. 

Η αντιμετώπιση του προβλήματος αυτού είναι προπόθεση για να εξασφαλιστεί 

η ικανότητα του συστήματος να κυβερνά. 32 

31 Α. Μακρυδημήτρης, «Προτάσεις για την ανόρθωση των θεσμών», Βήμα Ιδεών, Τ. 

19, Νοέμβριος 2008, σελ. 19, και αναλυτικότερα στο Π. Καρκατσούλης, Το Κράτος σε 

Μετάβαση. Από τη «διοικητική μεταρρύθμιση» και το «νέο δημόσιο μάνατζμέντ» στη 

«διακυβέρνηση», εκδόσεις Ι. Σιδέρης, Αθήνα, 2004. 

32 Ο σχεδιασμός του νέου συντάγματος πρέπει σε κάθε περίπτωση να αντικαθιστά 

την απαίτηση της κυβέρνησης να αποκτά τη ψήφο εμπιστοσύνης της βουλής με την ικανότητα 

του νομοθετικού σώματος να αποπέμπει, με πλειοψηφία τουλάχιστον 2/3, μέλη 

της εκτελεστικής εξουσίας και να εισάγει την ικανότητα της εκτελεστικής εξουσίας να 

αναπέμπει νομοσχέδια. Στην περίπτωση αυτή είναι σημαντικό το νομοθετικό σώμα να

kef00:kef00 06/03/2009 13:58 Page 32 


Εκτός από τις συνταγματικές τους ρίζες, οι διαχρονικές αιτίες της διαφθοράς 

του κομματικού-πελατειακού συστήματος που διατηρεί ζωντανή την οθωμανική 

παράδοση στο νεοελληνικό βίο σχετίζονται, μεταξύ άλλων, με το οικονομικό 

κόστος της εκλογής, για κόμματα και υποψηφίους, την υποταγή στις 

σκοπιμότητες της επανεκλογής και την έλλειψη επαρκών εγγυήσεων αξιολόγησης, 

ελέγχου και λογοδοσίας. 33 Είναι επιτακτική ανάγκη να βρεθούν λύσεις 

που μπορούν να οδηγήσουν σε καλύτερη διακυβέρνηση, μειωμένες πολιτικές 

εξαρτήσεις, και ταυτόχρονα ένα Κοινοβούλιο με ουσιαστικό ελεγκτικό ρόλο. 

Στις παραπάνω προτάσεις προστίθεται και η συστηματική αξιολόγηση της κυβερνητικής 

αποτελεσματικότητας βάσει συγκεκριμένων δεικτών από ανεξάρτητη 

εθνική στατιστική υπηρεσία και τέλος, όπως έχει προταθεί, γερμανικό 

εκλογικό σύστημα, που περιορίζει αντικειμενικά τις δαπάνες και τις πελατειακές 

σχέσεις, με μικρές μονοεδρικές περιφέρειες και εκτεταμένη λίστα επικρατείας. 

34 

Καθώς η κλιμακούμενη χρηματοπιστωτική κρίση μετατρέπεται σε οικονομική, 

η ενδυνάμωση της ρυθμιστικής ικανότητας του κράτους εμφανίζεται ως το 

κυρίαρχο αίτημα της κοινωνίας, με ορατό πλέον τον κίνδυνο για την αναβίωση 

κρατικιστικών λογικών. Στο σύγχρονο παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον απαιτείται 

η δημιουργία σταθερών σχέσεων συνεργασίας του κράτους με μη κρατικούς 

φορείς που διαθέτουν τους απαραίτητους πόρους για την αποτελεσματική 

ρύθμιση των δημόσιων προβλημάτων. Άλλωστε το κράτος μεταβιβάζει σημαντικές 

ρυθμιστικές λειτουργίες σε μη κρατικούς φορείς όχι ως ιδεολογική επιλογή, 

αλλά ως στρατηγική ενδυνάμωσης της ρυθμιστικής του ικανότητας, ιδιαίτερα 

σε τομείς πολιτικής που χαρακτηρίζονται από πολυπλοκότητα και αβεβαιότητα. 

Η λειτουργία αυτή απαιτεί διαφορετικά ποιοτικά χαρακτηριστικά, αλλά 

προσδίδει στο κράτος μια ιδιαίτερη μορφή ισχύος, δίνοντας του τη δυνατότητα 

να διεισδύσει στην κοινωνία, να επεξεργαστεί συναινετικές λύσεις σε συγκρουσιακά 

προβλήματα και να προωθήσει θεσμούς συνεργασίας και εμπιστοσύνης 

στις σχέσεις του με την κοινωνία. Οι «μη ιεραρχικές» μορφές ρύθμισης 

αποτελούν μια πραγματικότητα που δεν μπορεί να παραγνωρισθεί, ούτε να 

αντιμετωπισθεί αφοριστικά, όπως συμβαίνει τελευταία. Ωστόσο, τόσο το εύρος 

μπορεί να επιβάλλει το νομοσχέδιο μετά την άρνηση αυτή, αλλά μόνο με μια αυξημένη 

πλειοψηφία. 

33 Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Χ. Τσούκας, «[τ]ο «μίζων» είναι να εκλεγεί 

βουλευτής, να γίνει υπουργός και να χειρισθεί με ευσυνειδησία τις μεγάλες υποθέσεις 

του κράτους, προκειμένου να υπηρετήσει –τι άλλο;– το δημόσιο συμφέρον». Χ. Τσούκας, 

«Η Κρίση ως Ευκαιρία», Καθημερινή, 20/7/2008. Βλέπε επίσης Ν. Μουζέλης, 

«Αποκλειστικός «χορηγός» το κράτος», Νέες Εποχές -Το Βήμα, 13/7/2008. 

34 Γ. Παγουλάτος, «Ο Οδυσσέας και το κατάρτι», Καθημερινή, 4/8/2008.

kef00:kef00 06/03/2009 13:58 Page 33 


της ρυθμιστικής ύλης που μεταβιβάζεται από το κράτος σε μη κρατικούς φορείς 

όσο και οι μηχανισμοί ελέγχου της αυτορρυθμιστικής λειτουργίας των ιδιωτικών 

φορέων αποτελούν βασικές θεσμικές επιλογές και προκλήσεις για μια 

σύγχρονη προοδευτική διακυβέρνηση. Στη μελέτη του ο Χαράλαμπος Κουταλάκης 

θέτει το ερώτημα «επιστροφής στην ιεραρχία» εξετάζοντας ποιες θεσμικές 

εγγυήσεις μπορούν να εξασφαλίσουν τη σύνδεση των αποτελεσμάτων της 

αυτορρυθμιστικής λειτουργίας ιδιωτικών φορέων με τις δημοκρατικές προτιμήσεις 

των πολιτών, τη λογοδοσία και το δημόσιο έλεγχο. 

Η έλλειψη εμπιστοσύνης στους δημοκρατικούς θεσμούς και στην αποτελεσματικότητα 

των κυβερνήσεων έχει σημάνει την αναζήτηση ενός νέου συμβολαίου 

μεταξύ κυβερνόντων και κυβερνωμένων με την ενδυνάμωση της κοινωνίας 

των πολιτών και την αύξηση της πολιτικής συμμετοχής. Στην Ελλάδα, η συμμετοχή 

των πολιτών στο σχεδιασμό και την εφαρμογή της δημόσιας πολιτικής είναι 

περιορισμένη και συνάδει με τη γενικότερη εικόνα μιας ατροφικής κοινωνίας 

πολιτών, ενός υπερδιογκωμένου κράτους και της κυριαρχίας των πολιτικών 

κομμάτων. 35 Η συζήτηση περί διαβούλευσης έχει αρχίσει να εντείνεται, αλλά οι 

πρακτικές είναι ακόμα περιορισμένες, παρά τη σημαντική ευκαιρία εδραίωσης 

που παρουσιάζεται στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Διοικητικής Μεταρρύθμισης, 

το οποίο προβλέπει «τη διοικητική και επιχειρησιακή ενίσχυση των δομών 

κοινωνικής διαβούλευσης». 36 Η Στέλλα Λαδή παρουσιάζει παραδείγματα κατοχύρωσης 

της δημόσιας επικοινωνίας και προώθησης του θεσμού στην Ελλάδα, 

καταλήγοντας σε συγκεκριμένες προτάσεις πολιτικής για το ρυθμιστικό πλαίσιο 

για τη διάχυση της δημόσιας πληροφορίας. Προτείνεται ο σχεδιασμός μιας πιο 

ολοκληρωμένης στρατηγικής, καθώς η σποραδική χρήση δεν είναι πιθανό να 

αποδώσει, τόσο στην επίτευξη του στόχου της καλής νομοθέτησης, όσο και για 

την πληρέστερη και ποιοτικότερη εφαρμογή των δημόσιων πολιτικών και αποφάσεων. 

Η διαβούλευση θα μπορούσε να εντατικοποιηθεί πιλοτικά εκεί όπου η 

νομοθεσία είναι ήδη προωθημένη (π.χ. Δήμους και Κοινότητες), έτσι ώστε να 

δημιουργηθούν οι συνθήκες για τη χρήση της και σε άλλα επίπεδα ή πολιτικές. 

Είναι εντούτοις σημαντικό η χρήση του θεσμού να είναι ειλικρινής και τα αποτελέσματα 

των διαβουλεύσεων να δημοσιοποιούνται και να λαμβάνονται υπόψη 

στις αποφάσεις της δημόσιας πολιτικής, έτσι ώστε να ενθαρρυνθεί η συμμετοχή 

και να βελτιωθεί η εμπιστοσύνη των πολιτών στους θεσμούς. Απαραίτητη, είναι 

η πολιτική βούληση για την ενίσχυση των πρωτοβουλιών των φορέων που επι- 

35 Ν. Μουζέλης και Γ. Παγουλάτος, «Κοινωνία Πολιτών και Ιδιότητα του Πολίτη 

στην Μεταπολεμική Ελλάδα», Ελληνική Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήμης, Νο. 22, 

2003, σελ. 5-29. 

36 http://www.gspa.gr/

kef00:kef00 06/03/2009 13:58 Page 34 


χειρούν τη δημόσια διαβούλευση, γιατί αποτελούν καινοτόμες πρακτικές σε μια 

παραδοσιακά συγκρουσιακή κοινωνία. 

Όλα τα σύγχρονα ευρωπακά μοντέλα άσκησης δημόσιας πολιτικής συνοδεύονται 

από κατάλληλες πολιτικές με στόχο την αναδιανομή και την ισότητα 

για την εξασφάλιση της κοινωνικής συνοχής. Τα θέματα που σχετίζονται με την 

παροχή δημόσιων ή οιονεί δημόσιων αγαθών και υπηρεσιών, όπως π.χ. υγεία, 

εκπαίδευση κτλ., βρίσκονται σχεδόν καθημερινά στην επικαιρότητα, είναι 

εξαιρετικά περίπλοκα και δυσεπίλυτα, ενώ δεν υπάρχουν εύκολες απαντήσεις, 

ούτε θεωρητικές, ούτε και πρακτικές. Αν και η ελληνική περίπτωση με τις γνωστές 

παθογένειες και ιδιαιτερότητες που έχουν σημαντικές συνέπειες στην παροχή 

οιονεί δημόσιων αγαθών δεν μπορεί να θεωρηθεί ως αντιπροσωπευτική 

μιας ώριμης και σύγχρονης δημοκρατίας, είναι, ωστόσο, ενδεικτική των προβλημάτων 

που αντιμετωπίζουν και πολλές άλλες χώρες με διαφορετική, ίσως, 

ένταση. Δεδομένου του ρόλου της μεταφοράς ή υιοθέτησης παραδειγμάτων 

από άλλες χώρες στη δημόσια πολιτική, είναι χρήσιμη η μελέτη της εμπειρίας 

των προηγμένων χωρών και κυρίως των χωρών της βορειο-δυτικής Ευρώπης 

στην παροχή των οιονεί δημόσιων αγαθών. Ο Χρήστος Παρασκευόπουλος μελετά 

το παράδειγμα των «οιονεί αγορών», σε σύγκριση με τα τρία πιο κλασσικά 

μοντέλα στην παροχή δημοσίων υπηρεσιών, δηλαδή το «ιεραρχικό» ή 

«εντολών και ελέγχου», αυτό της «εμπιστοσύνης» ή «δικτύων» και αυτό της 

«φωνής». Παρά τα εγγενή προβλήματα που συνδέονται με την εφαρμογή του, 

το παράδειγμα επιλογής και ανταγωνισμού και «οιονεί αγορών» γενικά μπορεί 

πράγματι να προσφέρει καλύτερο συνδυασμό κινήτρων από την πλευρά των 

παρόχων με όρους ποιότητας, αποτελεσματικότητας, ανταπόκρισης/λογοδοσίας 

και κοινωνικής δικαιοσύνης σε κρίσιμους τομείς ημι-δημόσιων αγαθών. 

Μ’ αυτή την έννοια, μπορεί και πρέπει να αποτελεί κρίσιμο πυλώνα της δημόσιας 

πολιτικής γενικά, ιδιαίτερα στους τομείς οιονεί δημόσιων αγαθών και 

υπηρεσιών. Αυτό, ωστόσο, πρέπει να γίνεται σε συνδυασμό με τα άλλα παραδείγματα/μοντέλα, 

και ιδιαίτερα με αυτό των «εντολών και ελέγχου», δεδομένων 

των προβλημάτων που υπάρχουν σχετικά με κρίσιμα ζητήματα, όπως π.χ. 

το θέμα της επαρκούς πληροφόρησης και γνώσης από την πλευρά των χρηστών 

ή της επιλογής των καλύτερων χρηστών από την πλευρά των παρόχων. 

Αν και η παιδεία είναι ένα κατ’ εξοχήν δημόσιο αγαθό, το οποίο πρέπει να 

συμβάλλει στη δημιουργία κοινωνικών αξιών και ίσων ευκαιριών, εντούτοι, η 

λεγόμενη «δωρεάν παιδεία», όταν δεν συνοδεύεται από συμπληρωματικά κοινωνικά 

μέτρα, εντείνει αντί να αμβλύνει τις κοινωνικές ανισότητες. 37 Το θέμα 

37 Οι οικονομικά ασθενέστερες τάξεις, και κυρίως οι χαμηλόμισθοι, από τη μια μεριά 

έχουν λιγότερες πιθανότητες να στείλουν τα παιδιά τους στο Πανεπιστήμιο ενώ από

kef00:kef00 06/03/2009 13:58 Page 35 


της μεταρρύθμισης του εκπαιδευτικού συστήματος και ειδικότερα της τριτοβάθμιας 

εκπαίδευσης αποτελεί ένα από τα πλέον επιτακτικά και ταυτόχρονα 

συγκρουσιακά ζητήματα, με επίκεντρο την αναθεώρηση του «άρθρου 16» του 

Συντάγματος. 38 Παράλληλα μεγάλος αριθμός οικονομολόγων τονίζουν το ρόλο 

της εκπαίδευσης στους ρυθμούς οικονομικής μεγέθυνσης, ιδίως στις περιπτώσεις 

χωρών με σχετικά χαμηλό ή μέτριο επίπεδο ανάπτυξης, κυρίως γιατί το 

μορφωτικό επίπεδο των εργαζομένων δεν επιτρέπει υψηλές παραγωγικότητες. 

Εάν η Ελλάδα επιθυμεί να γίνει χώρα υποδοχής ξένων επενδύσεων, θα πρέπει 

να δημιουργήσει τις κατάλληλες συνθήκες υψηλής αποδοτικότητας του κεφαλαίου 

και η κυβερνητική πολιτική θα πρέπει να εστιάσει στην αποδοτική επένδυση 

στον ανθρώπινο παράγοντα. Βέβαια, το ζήτημα δεν αφορά μόνον την 

προσέλκυση ξένων επενδύσεων. Η ποιότητα του παραγωγικού συντελεστή εργασία 

εξαρτάται σχεδόν απολύτως από την εκπαίδευση που έχει λάβει. Στον δε 

σύγχρονο, διεθνοποιημένο κόσμο, καθοριστική είναι και η δυνατότητα κινητικότητας 

των εργαζομένων, γεγονός που εξαρτάται ειδικότερα από το κατά 

πόσο έχουν λάβει «κομβική» και «ολοκληρωμένη» εκπαίδευση. Η ανάλυση των 

Μιχάλη Μητσόπουλου και Θοδωρή Πελαγίδη καταδεικνύει ότι η αποκλειστικά 

κρατική χρηματοδότηση, η επιλογή και κατανομή των φοιτητών από το κράτος 

και η μισθοδοσία και εξέλιξη των καθηγητών σύμφωνα με τις επιταγές του 

κράτους, αντί για την επιλογή φοιτητών και διδακτικού προσωπικού (διορισμός) 

από τα ίδια τα πανεπιστήμια και την μισθοδοσία των Καθηγητών από 

αυτά, συνιστούν εξαιρετικά αρνητικά χαρακτηριστικά του ελληνικού πανεπιστημίου. 

Ως αποτέλεσμα, το σημερινό σύστημα παράγει άνεργους απόφοιτους 

με υψηλό κόστος, το οποίο προστίθεται βέβαια στο σημαντικό κόστος που συνεπάγεται 

η παρουσία άνω του 10% του φοιτητικού πληθυσμού σε ξένα πανεπιστήμια. 

Τη βαθιά θεσμική και ηθική κρίση που διέρχεται το ελληνικό πανεπιστήμιο 

εξετάζει ο Θέμης Λαζαρίδης καθώς και τα «δομικά» προβλήματα, όπως τα πελατειακά 

δίκτυα, η συναλλαγή, και η ευνοιοκρατία, συγκρίνοντας το θεσμικό 

πλαίσιο των ελληνικών πανεπιστημίων με αυτό πανεπιστημίων του εξωτερικού. 

την άλλη σηκώνουν αναλογικά μεγαλύτερα φορολογικά βάρη σε σχέση με τις εύπορες 

τάξεις που φοροδιαφεύγουν κατά συστηματικό τρόπο. Έχουμε ένα πανεπιστημιακό 

σύστημα όπου όλο και περισσότερο οι χαμηλόμισθοι –μέσω ενός εξοργιστικά άδικου 

φορολογικού συστήματος– χρηματοδοτούν τις σπουδές των παιδιών των μεγαλογιατρών, 

δικηγόρων, αρχιτεκτόνων κ.λπ. Ν. Μουζέλης, «Οι χαμηλόμισθοι χρηματοδοτούν 

τα παιδιά των εύπορων οικογενειών», Ελευθεροτυπία, 15/11/2008. 

38 Βλέπε π.χ. Ε. Βενιζέλος, Ατζέντα 16. Για το Ελληνικό Πανεπιστήμιο του 21 ου Αιώνα, 

εκδόσεις Πόλις, Αθήνα, 2007.

kef00:kef00 06/03/2009 13:58 Page 36 


Ο συγγραφέας καταθέτει μια δέσμη προτάσεων για θεσμική μεταρρύθμιση που 

περιλαμβάνει την αλλαγή του διοικητικού μοντέλου, τη ριζική αναθεώρηση του 

«άρθρου 16», τη δημιουργία θεσμών που προάγουν την αξιοκρατία στις προσλήψεις, 

την αξιολόγηση, την υιοθέτηση πολιτικών που να προάγουν την αριστεία, 

την εγκαθίδρυση ανεξάρτητης αρχής για τα πανεπιστήμια και αξιόπιστων 

μηχανισμών κρίσης και διαχείρισης ερευνητικών προγραμμάτων, τη δραστική 

αντιμετώπιση των παρωχημένων ρυθμίσεων για το άσυλο, τα συγγράμματα 

τους φοιτητικούς συλλόγους και τον τρόπο εισαγωγής στο πανεπιστήμιο, 

την οργάνωση και αξιοποίηση του επιστημονικού δυναμικού της διασποράς και 

φυσικά την αναγκαία αλλαγή κουλτούρας. Ανεξάρτητα από το πόσο είναι εφικτές 

όλες ή κάποιες από τις παραπάνω προτάσεις, η μεταρρύθμιση που απαιτείται 

δεν νοείται χωρίς το άνοιγμα της πα νεπιστημιακής αγοράς και ένα ρυθμιστικό 

σύστημα που να διασφαλίζει την αξι ολόγηση και συνεπώς την ποιότητα 

και αναβάθμιση των παρεχομένων υπηρεσιών. 

Αποτελεί προπόθεση για την ποιοτική αναβάθμιση, κατά το πρότυπο της 

διεθνούς πρακτικής, η άμεση και ουσιαστική συγκριτική αξιολόγηση, και η συγκέντρωση 

πόρων στην έρευνα. 39 Εκτός από μοχλό υγιούς οικονομικής ανάπτυξης, 

η έρευνα αποτελεί προπόθεση προστασίας του περιβάλλοντος, αναγκαίο 

όρο για παροχή εξειδικευμένων υπηρεσιών υγείας, βάση για ανάπτυξη 

αμυντικής τεχνολογίας και απαραίτητο στοιχείο ουσιαστικής πανεπιστημιακής 

εκπαίδευσης και πολιτισμού. Ο ρόλος που διαδραματίζει στις νέες συνθήκες 

του παγκόσμιου ανταγωνισμού έχει γίνει τόσο σημαντικός, ώστε η ευημερία ή η 

περιθωριοποίηση μιας χώρας θα κριθεί σε μεγάλο βαθμό από την ικανότητά 

της να παράγει νέα γνώση, να αναπτύσσει τεχνολογία και να καινοτομεί. 40 

39 Κυριότερες αιτίες του ερευνητικού ελλείμματος της χώρας αποτελούν η ανεπαρκής 

συνειδητοποίηση της ανάγκης για βασική και εφαρμοσμένη έρευνα στη σημερινή 

κοινωνία της γνώσης, η εξαιρετικά χαμηλή κρατική και ιδιωτική χρηματοδότηση, η ελλιπής 

παράδοση αξιοκρατίας και αξιολόγησης στηριζόμενης σε διεθνώς αποδεκτά κριτήρια, 

η προβληματική λειτουργία των πανεπιστημίων, η κρατική μικροδιαχείριση και η 

συνακόλουθη γραφειοκρατία, η μετανάστευση σημαντικού ερευνητικού δυναμικού χωρίς 

προοπτική επαναπατρισμού (brain drain) και η μη προσέλκυση στην Ελλάδα ξένων 

ερευνητών. Για να προσεγγισθεί το 2013 στόχος του 1,5% του ΑΕΠ ως συνολική δαπάνη 

για την έρευνα, η κρατική συμμετοχή πρέπει να αυξάνεται κάθε χρόνο τουλάχιστον 

κατά ένα χιλιοστό του ΑΕΠ, ώστε να φθάσει τον ελάχιστο στόχο του 0,8% ως το 

2013. Παράλληλα χρειάζεται να δοθούν φορολογικά και άλλα κίνητρα, ώστε να αυξηθεί 

δραστικά η δαπάνη των επιχειρήσεων για Ερευνά και Ανάπτυξη. Βλέπε στο 22 Πανεπιστημιακοί, 

«SOS για την έρευνα», Το Βήμα, 6/6/2008. 

40 National Intelligence Council, Disruptive Civil Technologies: Six Technologies with 

Potential Impacts on US Interests out to 2025, Conference Report, Απρίλιος 2008. 

http://www.dni.gov/nic/confreports_disruptive_tech.html.

kef00:kef00 06/03/2009 13:58 Page 37 


Στο περιβάλλον που διαμορφώνεται οι νέοι πολίτες απαιτείται να εξοπλιστούν 

με γνώσεις και ικανότητες για να αντιμετωπίσουν μεγαλύτερες και δυσκολότερες 

προκλήσεις από εκείνες κάθε προηγούμενης γενιάς. Το ίδιο ισχύει 

και για την ελληνική οικονομία, η οποία μέσα στα επόμενα χρόνια πρέπει να 

μετασχηματιστεί αναπτυξιακά σε μια οικονομία που στηρίζεται σε ένα καλά 

καταρτισμένο ανθρώπινο δυναμικό, στην ευρεία διάχυση των νέων τεχνολογιών 

σε όλο τον παραγωγικό ιστό και στην παροχή σύγχρονων προόντων και 

υπηρεσιών έντασης γνώσης. 41 Πρέπει να τονιστεί ότι ήδη πολλές ευρωπακές 

χώρες έχουν στραφεί προς την οικονομία της γνώσης. Για παράδειγμα η Γαλλία, 

σε μια προσπάθεια αναγέννησης της ικανότητάς της για καινοτομίες διπλασίασε 

την χρηματοδότηση του Κέντρου για Βιομηχανική Καινοτομία κι αύξησε 

τα ποσά που επενδύει σε έρευνα και τεχνολογική ανάπτυξη περίπου 2% 

του ΑΕΠ - πολύ λιγότερα βέβαια από την Γερμανία και τις ΗΠΑ και θεαματικά 

λιγότερα από χώρες της Σκανδιναβίας. Από τα ποσά αυτά η συμμετοχή 

του ιδιωτικού τομέα είναι ελάχιστη, ενώ το ποσοστό ξεπερνά το 65% σε χώρες 

όπως η Ιαπωνία, η Σουηδία, και η Φινλανδία. 42 Αξίζει να σημειωθεί ότι η τελευταία, 

μέσα σε μια δεκαετία, έχει καταστεί πρωτοπόρος στους τομείς των 

νέων τεχνολογιών αναπτύσσοντας μια δραστική δημόσια πολιτική καινοτομιών 

που στηρίχθηκε σε υψηλό ρυθμό επενδύσεων σε έρευνα και ανάπτυξη (3,2% 

του ΑΕΠ) και σημαντική αύξηση της επένδυσης του ιδιωτικού τομέα υπό την 

καθοδήγηση ενός ανεξάρτητου Συμβουλίου. Επιπλέον δημιουργήθηκαν πανεπιστημιακά 

ιδρύματα με υψηλές προδιαγραφές, αυστηρές προποθέσεις εισαγωγής 

και δωρεάν φοίτηση για τα χαμηλά εισοδήματα. Το σύστημα δυστυχώς 

δεν αποδίδει με την υιοθέτηση ενός μόνο μέρους των παραπάνω επιλογών. 

Στην Φινλανδία υπήρξε μια συνολική προώθηση των παραπάνω αντιλήψεων 

και κινήσεων, με συνέπεια, επιμονή και σταθερότητα. 43 Στον αυξανόμενο παγκόσμιο 

οικονομικό ανταγωνισμό, και ακόμη περισσότερο στη σημερινή κρίσιμη 

οικονομική συγκυρία, εκτός από την απαιτούμενη στροφή του ελληνικού 

εκπαιδευτικού συστήματος σε μια περισσότερο αναπτυξιακή κατεύθυνση, 

χρειάζεται ο συνολικός προσανατολισμός της ελληνικής κοινωνίας στον κεντρικό 

στόχο μετάβασης σε μια ανταγωνιστική «οικονομία της γνώσης» και η 

41 Βλέπε αναλυτικότερα στο Τ. Γιαννίτσης (επιμ.), Σε Αναζήτηση Ελληνικού Μοντέλου 

Ανάπτυξης, Ινστιτούτο Μεσογειακών Μελετών, εκδόσεις Παπαζήσης, Αθήνα 2008. 

42 Στον τομέα της έρευνας στην Ελλάδα η συνολική (κρατική, ιδιωτική και κοινοτική) 

δαπάνη για την έρευνα φτάνει μόλις το 0,61% του ΑΕΠ, με κρατική συμμετοχή 

που δεν ξεπερνά το 0,3%, έναντι του 1,84% που είναι ο ευρωπακός μέσος όρος. 

43 Α. Ανδριανόπουλος, «Πολιτικές Έρευνας και Καινοτομίας», http://www. 

andrianopoulos.gr/0010000197 .

kef00:kef00 06/03/2009 13:58 Page 38 


δημιουργία μιας βιώσιμης μελλοντικής δυναμικής. Η ιστορική συγκυρία που 

διαμορφώνεται από την παγκόσμια τεχνολογική επανάσταση και την επένδυση 

στη γνώση, δεν πρέπει να μείνει ανεκμετάλλευτη. Αυτή άλλωστε είναι και η 

Στρατηγική της Λισσαβόνας, η οποία δεν αποτελεί ένα στατικό θεωρητικό κείμενο 

αλλά μία ουσιαστική προσέγγιση του κοινού ευρωπακού μέλλοντος με 

δυναμική και ανταγωνιστική οικονομία, βασισμένη στη γνώση, στην έρευνα 

και την καινοτομία. Όπως παρατηρεί ο Νίκος Παπαδάκης, η Στρατηγική της 

Λισσαβόνας εδράστηκε ρητορικά σε μια τελολογική θεώρηση της παιδείας, 

ενόσω είχε μια σαφή επιχειρησιακή διάσταση: η «έξοδος από την κρίση», η 

αντιμετώπιση του προβλήματος της αναντιστοιχίας δεξιοτήτων μεταξύ αγοράς 

εργασίας και εκπαίδευσης και της ανελαστικότητας των παραδοσιακών συστημάτων 

μάθησης που «βάρυναν» τις ευρωπακές οικονομίες, χρειάζονταν ένα 

νέο υπόδειγμα παραγωγής πολιτικής. Ο συγγραφέας θέτει σημαντικά ερωτήματα 

όπως, τι απηχεί η εντεινόμενη αξιοποίηση ποσοτικών δεικτών σύγκρισης 

και προόδου σε σχέση με την προπάρχουσα κατάσταση; Πόσο η επικυριαρχία 

των ποσοτικών δεικτών απονευρώνει το «πολιτικό περιεχόμενο» της διαδικασίας 

λήψης αποφάσεων; Η είσοδος σε μια πολυεπίπεδη, οικονομική, κοινωνική 

και τελικά πολιτική κρίση, επιβάλλει την ψύχραιμη εκκίνηση μιας τέτοιας διαδικασίας, 

αλλά και την ψύχραιμη αποτίμηση των συνεπειών ενός επίμονου μετεωρισμού 

του κράτους μεταξύ μιας θεσμικής αμηχανίας και μια (δίκαιας) επιθυμίας 

για επιβίωση 44 στην οριστικά αναδιατασσόμενη διεθνή οικονομική 

αρένα, αλλά και της αγωνίας της ΕΕ για μια ολοκλήρωση που πλέον δείχνει να 

αποτελεί μάλλον μονόδρομο παρά επιλογή. 

Αναμφίβολα οι μεταβολές στην ευρωπακή οργάνωση και τα όρια του ενοποιητικού 

εγχειρήματος αποτελούν σημαντικούς παράγοντες για την Ελλάδα. 

Όπως εξηγούν οι Μιχάλης Τσινισιζέλης, Κώστας Κούγιας και Δημήτρης Χρυσοχόου 

το ατελέσφορο συνταγματικό εγχείρημα της Ευρώπης, σε συνδυασμό 

με το απορριπτικό δημοψήφισμα των Ιρλανδών, ανέδειξαν με τρόπο σαφή τα 

ίδια τα όρια της ενοποίησης. Αν και τα δύο αυτά γεγονότα αποτέλεσαν αφορμή 

για έναν γόνιμο δημόσιο προβληματισμό γύρω από τις προποθέσεις της κοινωνικής 

νομιμοποίησης της Ευρώπης, η «διάσωση» ενός μεγάλου αριθμού μεταρρυθμίσεων 

από τη Συνταγματική Συνθήκη στη Συνθήκη της Λισαβόνας 

προβάλλει, για πρώτη ίσως φορά, την εικόνα ενός πιθανού τελικού προόντος, 

με το γενικό σύστημα να κλείνει έναν μεγάλο κύκλο συστημικών μεταβολών. 

Πέραν των λόγων που οδήγησαν τα κράτη σε μια στρατηγική αναδίπλωσης, και 

44 Βλ. αναλυτικά N. Παπαδάκης, M. Murphy & Δ. Ροζάκη, «Πολιτικές Ανώτατης 

Εκπαίδευσης και Εκπαίδευση Ενηλίκων: Η περίπτωση του Βελγίου και της Ιρλανδίας», 

Συγκριτική και Διεθνής Εκπαιδευτική Επιθεώρηση, Τ. 2, 2004, σ. 48.

kef00:kef00 06/03/2009 13:58 Page 39 


δεδομένης της έντονης πολιτικοποίησης της ενοποίησης την τελευταία δεκαετία 

και τη μεταβολή της άλλοτε επαρκούς «συγκαταβατικής συναίνεσης» των 

πολιτών σε νέες μορφές διεκδίκησης, το όραμα για μια συμμετοχική δημόσια 

σφαίρα αναδεικνύεται ως η πλέον κρίσιμη επιλογή για το μέλλον της ΕΕ. Είναι 

σαφές, ότι η ΕΕ θα πρέπει να αρχίσει να διαλέγεται, μετατρέποντας τη συμμετοχή 

των πολιτών σε πεδίο δημοκρατικής αμφισβήτησης και διεκδίκησης, προβάλλοντας 

έτσι το μετασχηματισμό της ΕΕ από μια συμπολιτειακής έμπνευσης 

νομικοπολιτική τάξη σε μια συντεταγμένη και αυτοδύναμη πολιτειακή συγκρότηση. 

Εξωτερική πολιτική και ασφάλεια 

Η κρίσιμη γεωπολιτική θέση της Ελλάδας οδήγησε στην εξαιρετικά γρήγορη 

ένταξη στο ευρωπακό ενοποιητικό εγχείρημα στο ξεκίνημα της δεκαετίας 

του 1980. Έκτοτε, η εξέλιξη των υπερεθνικών δομών επέδρασε δραστικά 

στην κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη της χώρας, γεγονός που θα περίμενε 

κάποιος να συμβεί και στο πεδίο της εξωτερικής πολιτικής. Εντούτοις, οι ελληνικές 

επιδιώξεις έχουν χαρακτηριστεί ως «μη ορθολογικές», «στενές», «ακατανόητες», 

«επιθετικές» ακόμη και «παράλογες». Ομοίως, και η ακαδημακή κοινότητα 

ομόθυμα καταδίκαζε μέχρι το τέλος της δεκαετίας του ’90 την ελληνική 

εξωτερική πολιτική ως «αναποτελεσματική», «ασταθή» και «σπασμωδική». 45 

Με καθυστέρηση περίπου μίας δεκαετίας, από την «κρίση Οτσαλάν» το Φεβρουάριο 

του 1999, μέχρι το Συμβούλιο Κορυφής της ΕΕ στην Κοπεγχάγη το 

Δεκέμβριο του 2002, η ελληνική εξωτερική πολιτική γνώρισε τη δική της επανάσταση. 

46 Η αλλαγή αυτή αποτυπώθηκε στην ιδιαίτερα εποικοδομητική Ελληνική 

Προεδρία του Συμβουλίου της ΕΕ, 47 κατά τη διάρκεια της οποίας εκτός 

του ότι οριστικοποιήθηκε η διεύρυνση και κατέστη λειτουργική η Ευρωπακή 

Πολιτική Ασφάλειας και Άμυνας, αναδείχθηκαν και καίρια θέματα των περι- 

45 Βλέπε στο Π. Κ. Ιωακειμίδης, «Το Μοντέλο Σχεδιασμού Εξωτερικής Πολιτικής 

στην Ελλάδα: Πρόσωπα έναντι Θεσμών», στο Π. Τσάκωνας, Σύγχρονη Ελληνική Εξωτερική 

Πολιτική. Μια Συνολική Προσέγγιση, Τόμος Β’, εκδόσεις Ι. Σιδέρης, Αθήνα, 

2003, σελ. 91-92. 

46 Δ. Καιρίδης, «Η Εξωτερική Πολιτική του Εκσυγχρονισμού», σε Τσάκωνας 

(επιμ.), οπ. π., 2003, σελ. 298. 

47 Βλέπε αναλυτικά στο Γιώργος Παγουλάτος και Σπύρος Μπλαβούκος, Η Τελευταία 

Ελληνική Προεδρία. Η Ελλάδα στην Ευρωπακή Ολοκλήρωση και οι Τέσσερις Ελληνικές 

Προεδρίες της ΕΕ, εκδόσεις Παπαζήσης, Αθήνα, 2004.

kef00:kef00 06/03/2009 13:58 Page 40 


φερειακών σχέσεών της και διευθετήθηκε επιδέξια η κρίση στο Ιράκ, ενισχύοντας 

σημαντικά τη διεθνή προβολή της χώρας. Σήμερα η ραγδαία εξελισσόμενη 

διαδικασία της παγκοσμιοποίησης θέτει υπό το πρίσμα συνολικής επανεξέτασης 

ολόκληρο το φάσμα της αναπτυξιακής πολιτικής, του στρατηγικού σχεδιασμού 

και των διεθνών σχέσεων κάθε χώρας. Στο πλαίσιο των αλλαγών που 

έχουν δρομολογηθεί σε διεθνές επίπεδο μετά το 1989, το τέταρτο μέρος του 

ανά χείρας τόμου εξετάζει ζητήματα σχετικά με την εξωτερική πολιτική και τις 

στρατηγικές επιλογές στο γεωπολιτικό της περιβάλλον, τη θέση και το ρόλο της 

στην εξελισσόμενη ΕΕ και το μεταβαλλόμενο διεθνές σύστημα. 

Είκοσι χρόνια μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, τα επονομαζόμενα 

«εθνικά θέματα» τείνουν να εκλείψουν με τη βαθμιαία διευθέτηση διαφόρων 

διεθνών εκκρεμοτήτων, διμερών ή πολυμερών, επιτρέποντας έτσι στα κράτη να 

ασκούν εξωτερική πολιτική όχι αυτοτελώς, αλλά ως ένα παρακλάδι της γενικής 

εθνικής πολιτικής τους, κυρίως για να προωθήσουν οικονομικά συμφέροντα, 

αξίες όπως η δημοκρατία και ο σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, να 

ενισχύσουν την πολιτιστική τους παρουσία σε τρίτες χώρες ή για να πάρουν 

θέση επί διαφόρων διεθνών προβλημάτων. Επειδή όμως η Ελλάδα, έχει αρκετά 

τέτοια θέματα εν εξελίξει (Τουρκία-Κυπριακό και Βαλκάνια), η χρήση 

της εξωτερικής πολιτικής για τους παραπάνω λόγους αποτελεί πολυτέλεια. 

Προχωρώντας σε μια κριτική αξιολόγηση της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής 

και του διαχρονικού χειρισμού των επονομαζόμενων «εθνικών θεμάτων» ο Δημήτρης 

Νεζερίτης τονίζει ότι, η ενασχόληση με τα θέματα αυτά έχει περιορίσει 

τις δυνατότητες της Ελλάδας να δραστηριοποιηθεί σε άλλα πεδία και θέματα 

της διεθνούς πολιτικής ώστε να ενισχύσει το κύρος της διεθνώς. Τονίζει ότι η 

επιτυχής εξωτερική πολιτική δεν ασκείται απλώς και μόνο με την προβολή επιχειρημάτων 

περί της ορθότητος των θέσεων. 

Η Ελλάδα έχει την ατυχία να βρίσκεται σε μια «δύσκολη» γεωγραφική περιοχή, 

που χαρακτηρίζεται από αστάθεια και ρευστότητα, ενώ αρκετοί γείτονές 

της βρίσκονται σε φάση μετάβασης, όσον αφορά στο πολιτικό, οικονομικό 

και κοινωνικό τους σύστημα. Συνορεύει δε με μια χώρα η οποία έχει θέσει μια 

σειρά από διεκδικήσεις, και η οποία θεωρεί τη στρατιωτική ισχύ ως αποδεκτό 

εργαλείο άσκησης εξωτερικής πολιτικής με αποτέλεσμα να αποτελεί εδώ και 

δεκαετίες το κυρίαρχο εθνικό θέμα, με σημαντικές επιπτώσεις στην αποδυνάμωση 

του αισθήματος ασφαλείας που θα έπρεπε να υφίσταται στην Ελλάδα 

λόγω της συμμετοχής στο ΝΑΤΟ. Το γεγονός ότι η πολιτική απέναντι στην 

Τουρκία μετεβλήθη από σχεδόν όλες τις ελληνικές κυβερνήσεις, έναντι της 

σταθερής συμπεριφοράς της άλλης πλευράς, δυσκόλεψε ακόμη περισσότερο τη 

διαπραγματευτική μας θέση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, το 2004 - έτος κατά 

το οποίο η Ελλάδα πέτυχε την ένταξη της Κυπριακής Δημοκρατίας, μεταβάλλοντας 

την ισορροπία δυνάμεων υπέρ των Ελληνοκυπρίων, συνοδεύτηκε από την

kef00:kef00 06/03/2009 13:58 Page 41 


απαξίωση της πάγιας πολιτικής των ελληνικών και κυπριακών κυβερνήσεων 

«διεθνοποίησης» του Κυπριακού. Οι προσπάθειες του Γ.Γ. του ΟΗΕ Κ. Ανάν 

για επίλυση του προβλήματος πριν την ένταξη στην ΕΕ, απέτυχαν όταν στα 

σχετικά δημοψηφίσματα, η ελληνοκυπριακή πλευρά τάχθηκε εναντίον του σχεδίου. 

Παράλληλα, το γεγονός ότι η Ελλάδα ουσιαστικά παραιτήθηκε από τα 

διαπραγματευτικά περιθώρια που της προσέφερε το Ελσίνκι για την έναρξη 

της ενταξιακής διαδικασίας της Τουρκίας, καταδεικνύει ότι οι βασικές συνισταμένες 

αυτής της τάσης έχουν ανατραπεί. 48 

Από την άλλη πλευρά, στο «βαλκανικό μέτωπο», το θέμα της ΠΓΔΜ είναι 

μεν πρωταρχικής σημασίας, αλλά σοβαρές επιπτώσεις έχει και η υπόθεση του 

Κοσσυφοπεδίου, η ανακήρυξη της ανεξαρτησίας του οποίου και η αναγνώρισή 

του από αρκετές χώρες αποτελεί ένα δυνάμει επικίνδυνο προηγούμενο. Το σύμπλεγμα 

των θεμάτων που ανέκυψαν στα μεταψυχροπολεμικά Βαλκάνια, αντιμετωπίστηκε 

κατά τρόπο ανεπαρκή. Αρχικά η άκριτη στήριξη στη Σερβία με 

την «ανακάλυψη» της θρησκευτικής συγγένειας και η παραγνώριση των αγριοτήτων, 

προκάλεσαν τεράστια ζημιά στο διεθνές προφίλ της χώρας, αλλά και 

όταν επετεύχθη η «ενδιάμεσος συμφωνία», επικράτησε ένας εφησυχασμός 

απέναντι στις στείρες συνομιλίες περί του ονόματος. 49 Όμως και η (επανα)- 

«σκοπιανοποίηση» της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής μετά το 2004, δεν απέτρεψε 

την αναγνώριση της ΠΓΔΜ από τις ΗΠΑ με τη συνταγματική τους ονομασία 

και την επιδείνωση της ελληνικής διαπραγματευτικής θέσης, με αποκορύφωμα 

τη Σύνοδο του ΝΑΤΟ στο Βουκουρέστι. 

Εκτός από την αυτονόητη «συνέχεια», προκειμένου να καταστεί επιτυχής, 

είναι απαραίτητο η άσκηση της εξωτερικής πολιτικής να συνοδεύεται και από 

άλλους παράγοντες οι οποίοι θα ενισχύουν και προσδίδουν βαρύτητα στις ελ- 

48 Δ. Κώνστας, «Πρόλογος», σε Αρβανιτόπουλος & Κοππά οπ.π., 2005, σελ. 2 και P. 

J. Tsakonas, The Incomplete Breakthrough in Greek-Turkish Relations: Grasping Greece’s 

Socialization Strategy, Palgrave-MacMillan, New York, υπό έκδοση. 

49 Στην πολύχρονη διελκυστίνδα γύρω από την ονομασία της ΠΓΔΜ, η επιχειρηματολογία 

της ελληνικής διπλωματίας αρθρώνεται (και πάλι) πάνω στα ιστορικά «δίκαια» 

μας και λιγότερο γύρω από ζητήματα κρατικής και εδαφικής κυριαρχίας, όπως συνήθως 

πράττουν οι ορθολογικοί δρώντες στις διεθνείς σχέσεις. Η εξωτερική μας πολιτική 

δαπανά σημαντικό διπλωματικό κεφάλαιο για να κατανοήσει η διεθνής κοινότητα την 

ιδιαίτερη σημασία που έχει (για εμάς) ο όρος Μακεδονία. Πρόκειται για εγχείρημα 

μάλλον ανέφικτο καθώς, όσοι βρίσκονται πέρα από τον εθνοτικό εθνικισμό και την 

«εθνογραφική νόσο» των Βαλκανίων, αδυνατούν να αντιληφθούν τις υπόρρητες συνδηλώσεις 

της λέξης «Μακεδονία» για τους Έλληνες. Βλέπε R. Shannan Peckham, Εθνικές 

Ιστορίες, Φυσικά Κράτη- Εθνικισμός και Πολιτική του Τόπου στην Ελλάδα, εκδόσεις 

Ενάλιος, Αθήνα, 2008.

kef00:kef00 06/03/2009 13:58 Page 42 


ληνικές θέσεις. Στη σύγχρονη διάταξη των διεθνών σχέσεων για χώρες όπως η 

Ελλάδα δεν αποδίδεται ιδιαίτερη σημασία στη στρατιωτική ισχύ, αλλά στην 

απόκτηση οικονομικής ισχύος και αξιοπιστίας. Πολύ συχνά τονίζεται ότι η 

ιδιότητα-μέλους της ΕΕ και του ΝΑΤΟ προσδίδει στην Ελλάδα ιδιαίτερες δυνατότητες 

στις περιφερειακές εξελίξεις στα Βαλκάνια και την ευρύτερη Μεσόγειο. 

50 Εντούτοις, ελάχιστα μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε την συμμετοχή 

μας στο ΝΑΤΟ σαν μέσο προώθησης των πολιτικών μας στόχων. Αναμφισβήτητα 

υπάρχουν και αντικειμενικές δυσχέρειες όπως η ανάγκη διατήρησης υψηλού 

επιπέδου άμυνας έναντι της Τουρκίας, η οποία περιορίζει τις δυνατότητές 

μας συμμετοχής –αν, βεβαίως, κάτι τέτοιο ήταν επιθυμητό– στις δυνάμεις του 

ΝΑΤΟ π.χ. στο Αφγανιστάν, ή στην διάθεση οπλικών συστημάτων τα οποία 

χρειάζονται εκεί οι συμμαχικές δυνάμεις. Από την άλλη πλευρά, παρά τις αδυναμίες 

της, η Ελλάδα έχει γίνει αποδεκτή ως ισότιμος εταίρος από τον σκληρό 

ηγετικό της πυρήνα, επίσημο ή ανεπίσημο, γεγονός που της προσδίδει ένα σημαντικό 

πλεονέκτημα στις εξωτερικές της διαδράσεις. 51 

Αποτελεί κοινή πεποίθηση, ότι η διεθνής θέση της Ελλάδος θα μπορούσε να 

είναι καλύτερη από αυτήν που αποτυπώνεται σήμερα στις εξωτερικές της σχέσεις. 

Αυτό όμως δεν είναι ένα θέμα που εξαρτάται αποκλειστικά από την επιτυχή 

άσκηση της εξωτερικής πολιτικής. Για την ακρίβεια, η τελευταία, αποτελεί την 

κορωνίδα μιας σειράς παραγόντων που αναφέρονται στη λειτουργία του κρά- 

50 Η αυτοαπονομή επαίνων και στρατηγικής σημασίας στο ρόλο που διαδραματίζει η 

Ελλάδα (π.χ. στη σταθεροποίηση και την ένταξη στην ΕΕ των Βαλκανίων), δεν έχουν την 

παραμικρή σημασία, αν οι ΗΠΑ, ή οι ευρωπαίοι δεν μας προσδίδουν τον χαρακτηρισμό 

αυτό και κυρίως, αν οι άλλες βαλκανικές και μεσογειακές χώρες δεν το αποδέχονται. 

51 Υπήρξε βεβαίως μία περίοδος στις αρχές της δεκαετίας του 1980, κατά την οποία 

η Ελλάδα ήταν το «μαύρο πρόβατο» της Ευρώπης. Το γεγονός ότι τα πρώτα χρόνια 

μετά την ένταξή της, η Ελλάδα δεν είχε κατάφερε να εκμεταλλευτεί την ιδιότητά-μέλους 

για να βελτιώσει τη θέση της σε σχέση με τα υπόλοιπα εννέα κράτη-μέλη, οφείλεται 

σε μεγάλο βαθμό στο ότι από τη δεκαετία του 1980 κατέχει τη δεύτερη θέση μεταξύ 

των ανεπτυγμένων χωρών με το υψηλότερο ποσοστό του ΑΕΠ που καταναλώνεται σε 

αμυντικές δαπάνες και εξοπλιστικά προγράμματα. Βλέπε μεταξύ άλλων σε J. P. 

Agarwal, U. Hiemenz, R. Langham mer & P. Nunnenkamp, «EC Economic Integration 

and its Impact on Foreign Direct Investment and Developing Countries», στο K. Ohno 

& Y. Okamoto (επιμ.), Regional Integration and Foreign Direct Investment For Developing 

Countries, Institute of Developing Economies, Tokyo, 1994, σελ. 346-358 και P. Hocke - 

nos, «Arms Bizarre», In These Times, No 18, 1994, σελ. 22. Η εικόνα αυτή άλλαξε από τα 

μέσα της δεκαετίας του 1990 με το πρόγραμμα οικονομικής προσαρμογής για την 

ένταξη στην Ευρωζώνη και από το 2001 με μια σημαντική μείωση και εξορθολογισμό 

των αμυντικών δαπανών. Βλέπε Θ. Ντόκος (επιμ.), Ελληνική Πολιτική Εθνικής Ασφάλειας 

στον 21 ο Αιώνα, ΕΛΙΑΜΕΠ, Αθήνα, 2007, σελ. 2.

kef00:kef00 06/03/2009 13:58 Page 43 


τους, στην αξιοπιστία του και στις δυνατότητές που διαθέτει στον παγκόσμιο 

ανταγωνισμό. Εδώ εγείρονται σημαντικά ζητήματα για την Ελλάδα και το εθνικό 

«brand name» 52 , το οποίο, μετά τη διεξαγωγή των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004 

κυριαρχεί ο φόβος κατακρήμνισης του. 53 Γεγονότα, όπως οι πυρκαγιές του Αυγούστου 

2007 και τα επεισόδια που έλαβαν χώρα το Δεκέμβριο του 2008 στην 

Αθήνα, αναμένεται όχι μόνο να επηρεάσουν προσωρινά την παγκόσμια κοινή 

γνώμη, αλλά και να σκιάσουν σε μόνιμη βάση το «brand Ελλάδα», καθιστώντας 

την ανικανότητα αντιμετώπισης κρίσιμων καταστάσεων σε κεντρικό χαρακτηριστικό 

της χώρας. Από τη σκοπιά της διεθνούς επικοινωνίας τα γεγονότα του περασμένου 

Δεκεμβρίου εντάσσουν την Ελλάδα σε μια κατηγορία ανεπτυγμένων 

χωρών με σοβαρά προβλήματα ανισοτήτων και ανοικτά ζητήματα διακυβέρνησης 

καθώς (για μια ακόμη φορά) τα περισσότερα διεθνή ΜΜΕ αναφέρονται με 

έμφαση στην ελληνική ιδιορρυθμία και την «ανικανότητα» των πολιτικών της φορέων 

να διατυπώσουν σαφή οράματα και πολιτικές. 54 

Υπό το πρίσμα αυτό, προτεραιότητα πρέπει να αποτελέσει η διόρθωση της 

«προβληματικής» και «αναξιόπιστης» ελληνικής οικονομίας στη νέα ευρωπακή 

πραγματικότητα. Πρέπει να τονιστεί ότι ένας σημαντικός κίνδυνος που 

ελλοχεύει μέσα από τη σημερινή χρηματοπιστωτική κρίση στο ευρωπακό οικοδόμημα, 

είναι πως η ΟΝΕ, έγινε νομισματική ένωση και όχι οικονομική. 55 Η 

52 Η προσέγγιση του «nation branding» συνίσταται στην απόδοση ανταγωνιστικής 

εμπορικής ταυτότητας στα κράτη και εδράζεται τόσο στην ευρεία διάχυση ήπιας 

ισχύος, όσο και στην αποτελεσματική άσκηση δημόσιας διπλωματίας. Μέσω της συνεκτικής 

και διαρκούς απεικόνισης των βασικών αξιών των χωρών στην εξωτερική τους 

επικοινωνία, καθώς και διά της εφαρμογής ολοκληρωμένων προγραμμάτων μάρκετινγκ 

και διεθνών δημοσίων σχέσεων, αποσκοπεί στη διαμόρφωση θετικής εθνικής εικόνας 

και επωφελούς παγκόσμιας φήμης. Βλέπε μεταξύ άλλων Ε. Παπαθάνου, «Η Ελλάδα 

ως “brand”: Η διαμόρφωση της εθνικής εμπορικής ταυτότητας», Τμήμα Στελεχών 

Επικοινωνίας, ΕΣΔΔ, Αθήνα, 2008, σελ. 2. 

53 Στο εισαγωγικό σημείωμα της Athens News υπογραμμίζεται ότι η κυριότερη αιτία 

της ανυπαρξίας της Ελλάδας στα ξένα ΜΜΕ εντοπίζεται στο γεγονός ότι μετά από τους 

Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004 «η Ελλάδα δεν φαίνεται να έχει κάποιο στόχο», o 

οποίος θα μπορούσε να προσελκύσει με θετικό τρόπο την προσοχή τους, ενώ η καθυστέρηση 

απαραίτητων μεταρρυθμίσεων οδηγεί τα ΜΜΕ να αναφέρονται στη χώρα μόνον 

με την ευκαιρία εγκλημάτων ή καταστροφών. J. Psaropoulos, «Editorial: Greece’s 

Image in the World», Athens News, 8/8/2008, σελ. Α99. 

54 Μ. Μητσός, «Πρόδρομος εξελίξεων», Tα Νέα, 11/12/2008 και Ν. Νενεδάκης, «Η 

Ελληνική Κοινωνία και η Διεθνής Εικόνα της» (11/12/2008), Forum Διεθνούς Επικοινωνιακής 

Πολιτικής, http://icp-forum.gr/. 

55 Όπως παρατηρεί ο Γ. Παγουλάτος, Η Ζώνη του Ευρώ φτιάχτηκε για την καταπολέμηση 

του πληθωρισμού, όχι για την αντιμετώπιση χρηματοοικονομικών κρίσεων. Έχει

kef00:kef00 06/03/2009 13:58 Page 44 


Στρατηγική της Λισσαβόνας που χαράχτηκε μετά τη συνθήκη του Μάαστριχτ 

έμεινε ημιτελής, καθώς πολλές και μεγάλες χώρες υπονόμευσαν τους στόχους 

της για να προωθήσουν τις εθνικές τους προτεραιότητες. Σήμερα, σε συνθήκες 

οικονομικής επιβράδυνσης εντείνονται οι διαμαρτυρίες του πλούσιου Βορρά 

για το κόστος στήριξης των χωρών του φτωχού Νότου και ενισχύονται οι φυγόκεντρες 

δυνάμεις στο εσωτερικό της ΕΕ, επαναφέροντας τα σενάρια θεσμοθέτησης 

δύο ή και περισσοτέρων ταχυτήτων. Με αυτή την τάση η θέση της Ελλάδας 

στην ΕΕ καθίσταται επισφαλής, διότι είναι αμφίβολο εάν θα πληροί τις 

προποθέσεις τις οποίες θα τεθούν για να ενταχθεί στα ενοποιητικά εγχειρήματα 

του πυρήνα της ΕΕ. 56 Αν η Ελλάδα δεν συγκλίνει με ταχύτερο ρυθμό, 

διορθώνοντας τις ανισορροπίες της οικονομίας της, οι διαφοροποιημένες ταχύτητες 

στην ΕΕ μπορεί να αποτελέσουν ιδιαιτέρως αρνητική εξέλιξη ενδεχομένως 

ακυρώνοντας τις προσπάθειες που καταβλήθηκαν για τη σύγκλιση στο δεύτερο 

μισό της δεκαετίας του 1990. Άλλωστε δεν είναι λίγοι εκείνοι που επισημαίνουν 

ότι η Ελλάδα βρίσκεται ουσιαστικά εκτός ΟΝΕ, καθώς το ελληνικό 

Δημόσιο, τους τελευταίους μήνες έχει δει τα επιτόκια με τα οποία δανείζεται 

να εκτοξεύονται σε πρωτοφανή επίπεδα. 57 

Με αφορμή την κλιμακούμενη οικονομική κρίση έχει υποστηριχθεί από 

πολλούς ότι αν οι ΗΠΑ δεν είναι διατεθειμένες να αλλάξουν τη δομή του άναρχου 

καπιταλισμού που κυριαρχεί σήμερα παγκοσμίως, η αλλαγή μπορεί να έρθει 

από τις αναδυόμενες οικονομικές δυνάμεις της Κίνας, της Ινδίας, της Ρωσίας 

και της Βραζιλίας, οι οποίες ενισχύουν, με διαφορετικά μέσα, τη διεθνή 

τους παρουσία. 58 Η κάμψη της αμερικανικής ισχύος, και οι αποτυχίες που τη 

ένα νόμισμα, αλλά όχι και ενιαία πολιτική ηγεσία. Η Ευρώπη έχει μια αγορά χρηματοπιστωτικών 

υπηρεσιών, πολλούς πανευρωπακούς τραπεζικούς ομίλους και δεκάδες 

διαφορετικές εποπτικές αρχές. Γ. Παγουλάτος, «Η Ειρωνεία της Διεθνούς Κρίσης», 

Καθημερινή, 26/20/2008. 

56 Κ. Σημίτης, Η Κρίση, εκδόσεις Πόλις, Αθήνα, 2008. 

57 Αύξηση 1.040% μέσα σε ένα μόνο χρόνο καταγράφει η διαφορά απόδοσης 

(spread) του ελληνικού 10ετούς ομολόγου με το αντίστοιχο γερμανικό Bund. Στις αρχές 

του 2008 το spread ήταν στις 20 μονάδες βάσης και στο τέλος του έτους διαμορφώνεται 

στις 228 μονάδες βάσης, καταγράφοντας νέο αρνητικό ρεκόρ εννέα χρόνων. Πλέον, οι 

επενδυτές αξιολογούν την Eλλάδα ολοένα και χαμηλότερα κάθε ημέρα που περνάει, 

ενώ κανείς δεν μπορεί να αποκλείσει το ενδεχόμενο υποβάθμισης της ελληνικής οικονομίας, 

σε περίπτωση που δεν αναστραφεί η κατάσταση. Βλέπε «Διπλάσια η αύξηση 

του spread στην Ελλάδα σε σχέση με την Ε.Ε.», Καθημερινή, 17/12/2002, http://news. 

kathimerini.gr/ 4dcgi/_w_articles_economy_1_ 17/12/2008_296296 

58 Βλέπε μεταξύ άλλων σε National Intelligence Council, Global Trends 2025: A 

Transformed World, US Government Printing Office, Washington DC, 2008 και D. 

Drezner, «The New New World Order», Foreign Affairs, Vol. 68, No. 2, 2007, σελ. 34-57.

kef00:kef00 06/03/2009 13:58 Page 45 


συνοδεύουν, σε συνδυασμό με την αδυναμία κάλυψης του κενού από τις ανερχόμενες 

δυνάμεις, θέτουν εκ νέου το ερώτημα για το ρόλο της Ευρώπης στον 

κόσμο. Μπορεί, ή θέλει, η ΕΕ να συμμετάσχει αποφασιστικότερα στην οικοδόμηση 

μιας νέας παγκόσμιας τάξης που θα αντανακλά τους σύγχρονους συσχετισμούς; 

59 Μετά όμως την αποτυχία επικύρωσης της Συνταγματικής Συνθήκης το 

2005 και την κατάσταση που έχει οδηγήσει το Ιρλανδικό δημοψήφισμα, η ΕΕ 

βρίσκεται σε κομβικό σημείο, σχετικά, τόσο με την πολιτειακή/θεσμική της 

δομή, όσο και με τα γεωγραφικά της όρια και τον παγκόσμιο ρόλο της. 

Μολονότι, η συμμετοχή στα όργανα της ΕΕ και η ανάπτυξη των διμερών σχέσεων 

με τους ευρωπαίους εταίρους, τις ΗΠΑ και τους σημαντικούς διεθνείς παράγοντες 

αποτελούν θεμελιώδεις προτεραιότητες για τη διαχείριση των παραδοσιακών 

θεμάτων της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής, δεν θα πρέπει να παραγνωρίζονται 

οι προκλήσεις και οι περιφερειακές εξελίξεις στο ζωτικό χώρο της 

Μεσογείου. Μια διόλου απίθανη αναζωπύρωση της διαμάχης στη Μέση Ανατολή 

θα μπορούσε να οδηγήσει σε αύξηση των φαινόμενων βίας και τρομοκρατίας 

στην περιοχή, επηρεάζοντας την τουριστική βιομηχανία, την ασφάλεια των 

θαλάσσιων μεταφορών και άλλες κρίσιμες οικονομικές δραστηριότητες. Ταυτόχρονα 

πρέπει να εκμεταλλευθεί καλύτερα το γεγονός ότι αποτελεί κεντρικό ναυτιλιακό 

δίαυλο της Μεσογείου για τη μεταφορά ενεργειακών πόρων στην Ευρώπη, 

αφού βρίσκεται σε μικρή θαλάσσια απόσταση από τις ασταθείς μεν αλλά 

και πλούσιες σε πετρέλαιο και φυσικό αέριο περιοχές της Βορείου Αφρικής, της 

Μέσης Ανατολής και της Μαύρης Θάλασσας. Η θέση της στο νοτιο-ανατολικό 

άκρο του ευρωπακού χώρου σταθερότητας και ανάπτυξης ταυτοποιεί τα συμφέροντα 

της με εκείνα των υπόλοιπων νότιων ευρωπακών χωρών και των πρωτοβουλιών 

συνεργασίας για τη σταθερότητα και την ανάπτυξη που προωθούνται 

στην περιοχή, μετά την κατάρρευση των διπολικών περιορισμών. Πιο πρόσφατα, 

η αμέριστη στήριξη της ελληνικής κυβέρνησης στη μεσογειακή πρωτοβουλία του 

Γάλλου Προέδρου Σαρκοζί, 60 εκτός από τη βοήθεια που παρείχε στο ζήτημα των 

Σκοπίων, αποτελεί και μια νέα ευκαιρία για την αναβάθμιση του ελληνικού παράγοντα 

στην περιοχή. 

Η πρωτοβουλία του Γάλλου Προέδρου για τη Μεσόγειο έχει μεν πολιτικούς 

στόχους, ακολουθεί όμως κυρίως την οικονομία και το γεγονός ότι εδώ και αρ- 

59 Δ. Κ. Ξενάκης & Μ. Ι. Τσινισιζέλης (επιμ.), Παγκόσμια Ευρώπη? Οι Διεθνείς Διαστάσεις 

της Ευρωπακής Ένωσης, Ελληνική Πανεπιστημιακή Ένωση Ευρωπακών 

Σπουδών - εκδόσεις Ι. Σιδέρης, Αθήνα 2006. 

60 St. C. Calleya & D. Κ. Xenakis, «France’s New Mediterranean Initiative: Lessons 

from Post-Cold War Regional Cooperation», Karamanlis Working Papers in Hellenic and 

European Studies, No. 4, Fletcher School of Law and Diplomacy, Tufts University, 2008.

kef00:kef00 06/03/2009 13:58 Page 46 


κετά χρόνια οι ευρωπακές επιχειρήσεις επενδύουν μαζικά στις νότιες ευρωπακές 

χώρες της Μεσογείου στις οποίες κατασκευάζονται σύγχρονα λιμάνια. 

Ενώ όλοι προσπαθούν να εξασφαλίσουν μεγαλύτερο μερίδιο στις θαλάσσιες 

μεταφορές της Μεσογείου που αυξάνονται συνεχώς, στην Ελλάδα η κλίμακα 

των αντίστοιχων σχεδιασμών δεν ανταποκρίνεται στις φιλοδοξίες για ενίσχυση 

του διαμετακομιστικού ρόλου της χώρας. Εξετάζοντας την μεσογειακή προσέγγιση 

της Ελλάδας, ο συγγραφέας του παρόντος κειμένου, καταλήγει ότι για να 

αξιοποιηθεί η ξεχωριστή γεωγραφική θέση της Ελλάδας, ως συνδετικός κρίκος 

της Ευρώπης με την Ασία και την Αφρική και να αναβαθμιστεί ο ελληνικός παράγοντας 

στην περιοχή απαιτείται η ανάπτυξη της μεσογειακής διάστασης 

στην ελληνική εξωτερική πολιτική, με παράλληλη δέσμευση των απαραίτητων 

πόρων και αναβάθμιση των σχετικών υπηρεσιών, δεξαμενών σκέψης, ερευνητικών 

και πανεπιστημιακών τμημάτων κ.λπ. Κρίσιμη είναι και η ανάληψη πρωτοβουλιών 

για το συντονισμό και την ενίσχυση των νοτιο-ευρωπακών προσπαθειών 

εξισορρόπησης στην υπερ-διευρυμένη ΕΕ, αλλά και η αναζήτηση νέων 

στρατηγικών εταίρων, μέσω των προγραμμάτων ενισχυμένης συνεργασίας που 

θα λάβουν χώρα στο πλαίσιο της ευρύτερης «Διαδικασίας της Βαρκελώνης: 

Ένωση για τη Μεσόγειο», όπως διαμορφώθηκε μετά την ιδρυτική Σύνοδο στο 

Παρίσι και την υπουργική διάσκεψη στη Μασσαλία. Στο πλαίσιο αυτό, οι προτάσεις 

για μια Ευρω-Μεσογειακή Ακτοφυλακή και για ένα ολοκληρωμένο δίκτυο 

για την πρόληψη των συγκρούσεων στη Μεσόγειο, 61 αποτελούν πεδία των 

περιφερειακών σχέσεων στα οποία ο ελληνικός παράγοντας θα μπορούσε να 

αναβαθμιστεί σημαντικά οικοδομώντας νέες στρατηγικές σχέσεις με τις χώρες 

της ανατολικής Μεσογείου, αλλά και ενισχύοντας και επεκτείνοντας, παράλληλα, 

τα πεδία συνεργασίας με τις νότιες ευρωπακές χώρες. 

Μέσα στο ασταθές περιβάλλον της ανατολικής Μεσογείου και των Βαλκανίων, 

και δεδομένης της ευρωπακής αμφισημίας για το μέλλον της Τουρκίας 

θα πρέπει να αναμορφωθεί ο μηχανισμός εθνικής ασφάλειας σε μια πιο αποτελεσματική 

και σύγχρονη κατεύθυνση, θέμα το οποίο εξετάζουν οι Παναγιώτης 

Τσάκωνας και Θάνος Ντόκος. Στηριζόμενη σε μια ψύχραιμη θεώρηση και εκτίμηση 

του στρατηγικού περιβάλλοντος στην ευρύτερη περιοχή, η ελληνική απάντηση 

στις όποιες τουρκικές προκλήσεις θα πρέπει να συνίσταται σε προετοιμασία 

προσεκτικής διαχείρισης των «κραδασμών» από μελλοντικές κρίσεις – 

όπερ σημαίνει ουσιαστική αναβάθμιση του εθνικού συστήματος χειρισμού κρίσεων, 

το οποίο από θεσμικής και επιχειρησιακής πλευράς βρίσκεται σε επί- 

61 St. C. Calleya & Δ. Κ. Ξενάκης, «Ασφάλεια και Στρατηγική Συνεργασία στη Μεσόγειο: 

Οικοδόμηση Εμπιστοσύνης και Πρόληψη Συγκρούσεων», Κείμενα Πολιτικής, 

No. 11, ΕΛΙΑΜΕΠ, Αθήνα, 2008.

kef00:kef00 06/03/2009 13:58 Page 47 


πεδα «Ιμίων 1996»–, συνέχιση (αν και με μάλλον περιορισμένες προοπτικές 

επιτυχίας) της προσπάθειας «εξευρωπασμού» των ελληνοτουρκικών σχέσεων, 

συνεχή αξιολόγηση των διμερών σχέσεων και πιο ενεργητική και «τολμηρή» 

πολιτική στην κατεύθυνση της επίλυσης διμερών διαφορών, ενίσχυση του διεθνούς 

προφίλ της χώρας (τόσο στο πλαίσιο της ΕΕ και του ΝΑΤΟ, όσο και σε 

περιφερειακό επίπεδο), αποφυγή εμπλοκής σε ανταγωνισμό εξοπλισμών, αλλά 

παράλληλα και διατήρηση της αποτρεπτικής ικανότητας (με επιλεκτικές, καλά 

σχεδιασμένες αγορές των αναγκαίων οπλικών συστημάτων με έμφαση σε νέες 

τεχνολογίες και πολλαπλασιαστές ισχύος) σε αυτήν την εξαιρετικά ρευστή μεταβατική 

περίοδο. 

Το νέο διεθνές και περιφερειακό περιβάλλον ασφάλειας και η ανάγκη στενού 

συντονισμού και συνεργασίας επιβάλλει τη θεσμική μεταρρύθμιση και δομική 

αλλαγή του μηχανισμού εθνικής ασφαλείας (κατάργηση των τεχνητών διαχωριστικών 

γραμμών μεταξύ υπουργείων και υπηρεσιών, οργανωτικά σχήματα 

που θα διευκολύνουν τη συνεργασία, θεσμοθέτηση μικτών οργάνων). Ξεκάθαρες 

και συγκεκριμένες απαντήσεις («έτοιμες συνταγές») στις προκλήσεις αυτές 

δεν υπάρχουν, αφού είναι αρκετές οι άγνωστες μεταβλητές στην εξίσωση της 

εθνικής ασφαλείας (και αυτό δεν ισχύει μόνο για την Ελλάδα). Δεν χρειάζεται, 

βεβαίως, να εφεύρουμε ξανά τον τροχό. Όπως εξηγούν οι συγγραφείς μπορούμε 

να προσαρμόσουμε τα (επιτυχημένα) μοντέλα άλλων χωρών στις δικές 

μας ανάγκες και ιδιαιτερότητες. Ιδέες και λύσεις υπάρχουν, εφόσον αποφασίσουμε 

να αντιμετωπίσουμε το ζήτημα με την απαραίτητη σοβαρότητα. 62 Χρειάζεται 

όμως επειγόντως αλλαγή νοοτροπίας από όλους τους εμπλεκόμενους. 

Κατευθύνσεις Προοδευτικής Διακυβέρνησης 

Η σημερινή οικονομική κρίση καταδεικνύει τα αδιέξοδα μιας παγκοσμιοποιημένης 

αγοράς που λειτουργεί χωρίς εποπτεία, ενώ παράλληλα αποδεικνύει 

την ανάγκη για διορθωτικές ρυθμίσεις που πρέπει να αναλάβει το κράτος, 

υπηρετώντας αποτελεσματικά το δημόσιο συμφέρον και την κοινωνική συνοχή. 

Ταυτόχρονα η κρίση αναμένεται να οδηγήσει στην αποδυνάμωση της νεοφιλελεύθερης 

ιδεολογίας και στην πιο συστηματική ρύθμιση της παγκοσμιοποίησης 

και ενδεχομένως να έχει ως αποτέλεσμα «μια νεοσοσιαλδημοκρατική 

διακυβέρνηση σε παγκόσμιο επίπεδο, αλλά και στο επίπεδο του κράτουςέθνους, 

η οποία θα στοχεύει σε έναν λιγότερο βάρβαρο, πιο ανθρώπινο καπι- 

62 Θ. Ντόκος και Π. Τσάκωνας, Στρατηγική Εθνικής Ασφάλειας. Οικοδομώντας το 

Ελληνικό Μοντέλο στον Εικοστό Πρώτο Αιώνα, εκδόσεις Παπαζήσης, Αθήνα, 2005.

kef00:kef00 06/03/2009 13:58 Page 48 


ταλισμό». 63 Η πρόκληση για τη σύγχρονη σοσιαλδημοκρατία που φαίνεται να 

επανέρχεται, ανανεωμένη είναι να καταθέσει μια αξιόπιστη πρόταση προοδευτικής 

διακυβέρνησης, προσανατολισμένη στην αντιμετώπιση των ανασφαλειών 

που χαρακτηρίζουν τη σημερινή εποχή. 

Όπως εξειδικεύει ο Γιάννος Παπαντωνίου, οι κατευθύνσεις προοδευτικής 

διακυβέρνησης για την Ελλάδα του αύριο αφορούν στο να μετατραπούν τα 

διαρθρωτικά προβλήματα της οικονομίας σε ευκαιρίες ανάπτυξης, να αποκατασταθεί 

η δημοσιονομική σταθερότητα, να ισορροπήσει το σύστημα κοινωνικής 

ασφάλισης, να αρθούν τα εμπόδια στην οικονομική ανάπτυξη και να δημιουργηθεί 

ένα ισχυρό θεσμικό πλαίσιο που θα ενισχύει την παιδεία, το κοινωνικό 

κράτος και τον ανταγωνισμό. Χρειάζονται σαφείς, κατανοητές και ελέγξιμες 

κατά την εφαρμογή τους μεταρρυθμίσεις, αποφεύγοντας την παγίδα μιας 

γενικευμένης θεώρησης που εγκαταλείπει τις αλλαγές στο «έλεος» της αγοράς. 

64 Είναι ιδιαίτερα σημαντική η διαμόρφωση ενός προοδευτικού κοινωνικού 

κράτους που δεν θα αντιλαμβάνεται τις δημόσιες πολιτικές ως πολιτικά 

εμπορεύσιμες παροχές προς τους πολίτες. Η οικοδόμηση του προποθέτει 

ανταγωνιστική οικονομική ανάπτυξη, συγκροτημένες μεταρρυθμίσεις και προσαρμογές 

ώστε να εξασφαλίζονται ποιοτικές κοινωνικές παροχές. Η ισχυρή 

δημόσια παρουσία σε στρατηγικούς τομείς της οικονομίας, η αντιμονοπωλιακή 

νομοθεσία, η αναβάθμιση των μηχανισμών εποπτείας των αγορών, η προστασία 

των εργασιακών δικαιωμάτων, η κατοχύρωση κατώτατου μισθού και ελάχιστου 

εισοδήματος καθώς και η προστασία του περιβάλλοντος, συνθέτουν ένα 

πλέγμα παρεμβάσεων για τον προοδευτικό συνδυασμό οικονομικής αποτελεσματικότητας 

και κοινωνικής δικαιοσύνης στην εποχή της παγκοσμιοποίησης. 

Σε μια εποχή ραγδαίων μεταβολών στην παγκόσμια οικονομία, η επανάπαυση 

είναι ο χειρότερος σύμβουλος. Μέχρι σήμερα η ελληνική οικονομία είχε 

τις δυνατότητες να εξακολουθεί να κινείται με υψηλότερους ρυθμούς ανάπτυξης 

σε σύγκριση με τον μέσο όρο της Ευρώπης. Αναμφισβήτητα, η επίτευξη των 

κριτηρίων σύγκλισης και η υιοθέτηση του ευρώ έδωσαν αναπτυξιακή δυναμική 

σε μια οικονομία, η οποία υπέφερε από νομισματικές και συναλλαγματικές 

63 Ν. Μουζέλης, «Ο Κόσμος μετά την Κρίση», Νέες Εποχές-Το Βήμα, 16/11/2008, 

σελ. Β20. 

64 Αν και η οικονομία της αγοράς έχει αποδειχθεί, ιστορικά, ως το αποτελεσματικότερο 

πλαίσιο ανάπτυξης –δεν είναι σύμπτωση ότι χώρες με εξαιρετικά χαμηλό βιοτικό 

επίπεδο, ξέφυγαν από την υπανάπτυξη χάρη στο άνοιγμα των αγορών που συνδέθηκε 

με την παγκοσμιοποίηση–, εντούτοις, όταν λειτουργεί ανεξέλεγκτα χωρίς την δημόσια 

παρέμβαση, παράγει αρνητικά κοινωνικά αποτελέσματα στην κατανομή του εισοδήματος, 

της οικονομικής εξουσίας, των εργασιακών δικαιωμάτων και του περιβάλλοντος.

kef00:kef00 06/03/2009 13:58 Page 49 


διαταραχές. Την περασμένη δεκαετία, η ανάπτυξη στηρίχτηκε, τόσο στην κατανάλωση, 

όσο και στις επενδύσεις, που ενισχύθηκαν από τη μείωση των επιτοκίων 

λόγω σύγκλισης, την επέκταση του τραπεζικού δανεισμού, τη νομισματική 

και συναλλαγματική σταθερότητα που έφερε το κοινό νόμισμα, την αναδιάρθρωση 

και ιδιωτικοποίηση του τραπεζικού συστήματος και ορισμένων δημοσίων 

επιχειρήσεων, και την εισροή κοινοτικών πόρων. 65 Όμως αυτό το αναπτυξιακό 

πρότυπο έχει εξαντληθεί και η ελληνική οικονομία πρέπει να κινηθεί στη 

βάση ενός διαφορετικού υποδείγματος, προκειμένου να δημιουργηθεί ένα νέο 

μείγμα συνολικής ζήτησης και συνολικής προσφοράς. 66 Καθίσταται σαφές, ότι 

χρειάζονται σημαντικές δημόσιες επενδύσεις που θα δώσουν νέα αναπτυξιακή 

ώθηση στην οικονομία και μια αναθεώρηση του ρόλου του κράτους και της 

σχέσης του με την αγορά και τους πολίτες. Χρειάζεται ένα αποτελεσματικό 

«ανθρωποκεντρικό» κράτος που θα συνδυάζει τη δυναμική της παγκοσμιοποίησης 

με τις κοινωνικές, περιβαλλοντικές και δημοκρατικές αξίες. 

65 Για το αναπτυξιακό πρότυπο της σύγκλισης και της ένταξης στην ΟΝΕ βλέπε στο 

Γ. Παπαντωνίου, «Η ένταξη στην ΟΝΕ και ο εκσυγχρονισμός της ελληνικής οικονομίας, 

1994-2001» σε Στουρνάρας (επιμ.) οπ. π., σελ. 19-37. 

66 Γ. Παπαντωνίου, Το επόμενο βήμα, εκδόσεις Καστανιώτης, Αθήνα, 2006.

kef00:kef00 06/03/2009 13:58 Page 50

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 51 

ΕΝΟΤΗΤΑ Ι 

Οικονομία: 

Προβλήματα και Προσαρμογή – 

Κρίση και Μεταρρύθμιση

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 52

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 53 

1 

Διεθνές οικονομικό περιβάλλον 

και η θέση της ελληνικής οικονομίας 

Βασίλης Θ. Ράπανος 

Εισαγωγή 

Εδώ και δύο περίπου δεκαετίες ζούμε μια νέα εποχή παγκοσμιοποίησης, 

που χαρακτηρίζεται όχι μόνο από την τεχνολογική επανάσταση της πληροφορικής, 

την απελευθέρωση των αγορών και των διεθνών συναλλαγών και την ανάδυση 

νέων σημαντικών πρωταγωνιστών στη διεθνή οικονομική σκηνή, όπως 

Κίνα, Ινδία, Βραζιλία, κ.ά. Επιπλέον, η κατάρρευση του συστήματος του λεγόμενου 

«υπαρκτού σοσιαλισμού», έχει οδηγήσει όχι μόνο στην είσοδο στην παγκόσμια 

αγορά οικονομιών που, μέχρι το 1990, ήταν σχεδόν αποκλεισμένες 

από το διεθνές γίγνεσθαι, αλλά και στο να επικρατήσει πλέον, χωρίς αμφισβήτηση, 

το καπιταλιστικό σύστημα της αγοράς. 

Οι εξελίξεις αυτές έχουν αλλάξει το τοπίο μέσα στο οποίο λειτουργούσαν 

όλες οι οικονομίες και φυσικά η ελληνική. Μετά από μια δεκαετία σημαντικών 

αλλαγών, όπου η χώρα μας μπόρεσε να γίνει μέλος της Οικονομικής και Νομισματικής 

Ένωσης (ΟΝΕ), το ερώτημα που τίθεται είναι ποια είναι η θέση της 

Ελλάδας στη διεθνή οικονομική σκηνή. Ο καλύτερος δείκτης για την κατάταξη 

μιας χώρας στη διεθνή σκηνή είναι το ισοζύγιο πληρωμών και ειδικότερα το 

Ισοζυγίο Τρεχουσών Συναλλαγών (ΙΤΣ), το οποίο αντανακλά τις μεταβολές 

στις διεθνείς συναλλαγές της χώρας, όπως αυτές αποτυπώνονται στις εισαγωγές 

και εξαγωγές αγαθών και υπηρεσιών, αλλά και τις ξένες επενδύσεις προς 

τη χώρα και τις επενδύσεις της χώρας στο εξωτερικό. 

Η επιδείνωση του ισοζυγίου πληρωμών, η διατήρηση δηλαδή ελλειμμάτων 

για μακρό χρονικό διάστημα, αντανακλά συνήθως μείωση της ανταγωνιστικό-

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 54 

54 ΒΑΣΙΛΗΣ ΡΑΠΑΝΟΣ 

τητας των προόντων και υπηρεσιών μιας χώρας. Η διόρθωση της μειωμένης 

ανταγωνιστικότητας γίνεται συνήθως με υποτίμηση της ισοτιμίας του εθνικού 

νομίσματος σε σχέση με τα άλλα νομίσματα. Η υποτίμηση όμως είναι μέτρο που 

μπορεί να διορθώσει βραχυχρόνια κάποιες ανισορροπίες, αλλά δεν αντιμετωπίζει 

τις γενεσιουργές αιτίες της μειωμένης ανταγωνιστικότητας. Το γεγονός 

ότι μια χώρα, όπως η Ελλάδα, ανήκει στην ΟΝE και επομένως δεν υφίσταται 

πιέσεις για υποτίμηση της συναλλαγματικής ισοτιμίας του νομίσματος της δεν 

σημαίνει ότι δεν μεταβάλλεται και η ανταγωνιστικότητα των προόντων και 

υπηρεσιών της. Το έλλειμμα του ισοζυγίου εξωτερικών συναλλαγών εξακολουθεί 

να είναι ένας δείκτης μειωμένης ανταγωνιστικότητας, απλά η διόρθωση του 

δεν γίνεται με υποτίμηση. Αν το έλλειμμα δεν είναι προσωρινό, τότε η διόρθωση 

θα πρέπει να στραφεί προς τα γενεσιουργά αίτια του ελλείμματος και 

αυτό δεν μπορεί παρά να συνδέεται με τις δομές και τη διάρθρωση της οικονομικής 

δραστηριότητας. 

Στο κεφάλαιο αυτό εξετάζονται αρχικά οι εξελίξεις στο ισοζύγιο τρεχουσών 

συναλλαγών της Ελλάδας, καθώς και μια σειρά από διαρθρωτικά χαρακτηριστικά 

της ελληνικής οικονομίας και πως αυτά έχουν μεταβληθεί τα τελευταία 

χρόνια. Τέλος καταδεικνύονται άξονες δράσης για την οικονομική πολιτική. 

Εξελίξεις στο ΙΤΣ 

Είναι γνωστό σε όλους ότι ένα από τα μεγάλα προβλήματα που αντιμετωπίζει 

η Ελληνική Οικονομία είναι η συνεχιζόμενη διεύρυνση του ισοζυγίου τρεχουσών 

συναλλαγών. Το πρόβλημα έχει αναλυθεί από πολλούς διεθνείς οργανισμούς 

στις εκθέσεις τους για την ελληνική οικονομία, αλλά και από την Τράπεζα 

της Ελλάδος, κ.ά. 1 Όλοι συμφωνούν στο ότι το ισοζύγιο πληρωμών αντανακλά 

τα προβλήματα ανταγωνιστικότητας που έχουν τα ελληνικά προόντα 

στις διεθνείς αγορές. Δεν πρέπει να περνά απαρατήρητο ότι η Ελλάδα, το 

2007, είχε το μεγαλύτερο έλλειμμα τρεχουσών συναλλαγών από όλες τις χώρες 

της Ευρωζώνης (πίνακας 1), αλλά και από όλες τις ανεπτυγμένες χώρες, με 

εξαίρεση την Ισλανδία. Το ανησυχητικό δεν είναι μόνο ότι το έλλειμμα επιδει- 

1 Βλέπε για παράδειγμα Τ. Αναστασάτος, «Η Επιδείνωση του Ελληνικού Ισοζυγίου 

Τρεχουσών Συναλλαγών: Αίτια, Επιπτώσεις και Σενάρια Προσαρμογής», Eurobank 

Research, Οικονομία & Αγορές, Τόμος ΙΙΙ, Τεύχος 6, Ιούνιος, 2008, IMF, Greece, 

Selected issues, Μάιος 2008 και Τράπεζα της Ελλάδος, Νομισματική Πολιτική, Ενδιάμεση 

Έκθεση, 2007.

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 55 

ΔΙΕΘΝEΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ 55 

Πίνακας 1. Ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών στην Ευρωζώνη (%ΑΕΠ) 

2000 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2013 

Ευρωζώνη –0.6 1.1 0.2 –0.1 –0.2 –0.7 –0.9 –1.0 

Γερμανία –1.7 4.3 4.6 5.0 5.6 5.2 4.9 3.7 

Γαλλία 1.6 0.5 –0.9 –1.3 –1.3 –2.4 –2.5 –2.0 

Ιταλία –0.5 –0.9 –1.6 –2.6 –2.2 –2.4 –2.3 –2.0 

Ισπανία 4.0 –5.3 –7.4 –8.6 –10.1 –10.5 –10.3 –9.2 

Ολλανδία –1.9 7.5 7.2 8.3 6.6 5.9 5.6 5.1 

Βέλγιο 4.0 3.5 2.6 2.7 3.2 2.9 2.8 1.6 

Αυστρία –0.7 2.1 2.0 2.4 2.7 2.9 2.9 1.8 

Φιλανδία 8.1 6.5 3.6 4.6 4.6 3.8 3.9 3.5 

Ελλάδα –7.8 –5.8 –7.4 –11.0 –13.9 –13.9 –14.1 –12.4 

Πορτογαλία –10.2 –7.7 –9.7 –9.4 –9.4 –9.5 –9.5 –8.3 

Ιρλανδία –0.4 –0.6 –3.5 –4.2 –4.5 –3.2 –2.9 –2.0 

Λουξεμβούργο 13.2 11.6 10.9 10.3 9.5 8.2 7.3 5.8 

Σλοβενία –2.7 –2.7 –2.0 –2.8 –4.8 –4.8 –4.9 –4.1 

Κύπρος –5.3 –5.0 –5.6 –5.9 –7.1 –7.7 –7.1 –4.8 

Μάλτα –13.1 –6.0 –8.7 –6.7 –6.2 –6.1 –5.8 –4.1 

Πηγή: ΔΝΤ, World Economic Outlook, Απρίλιος 2008 

νώθηκε ραγδαία τα τελευταία χρόνια, αλλά και το ότι δεν προβλέπεται να μειωθεί 

τα επόμενα χρόνια. Το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ) στην τελευταία 

του έκθεση για την παγκόσμια οικονομία προβλέπει ότι και το 2013, το έλλειμμα 

θα παραμείνει σε επίπεδα πάνω από 12% του ΑΕΠ. 

Οι υποθέσεις πάνω στις οποίες στηρίζονται οι προβολές του ΔΝΤ, έχουν 

αλλάξει σημαντικά, μετά την επιδείνωση της χρηματοοικονομικής κρίσης στις 

ΗΠΑ και η οποία επεκτείνεται και στην Ευρώπη. Η διαβλεπόμενη επιβράδυνση 

της διεθνούς αλλά και της ελληνικής οικονομίας, θα επηρεάσει σίγουρα 

τις εξελίξεις τόσο στις εξαγωγές μας όσο και τις εισαγωγές μας και ίσως το έλλειμμα 

του ΙΤΣ να μειωθεί. τα επόμενα δύο χρόνια. Αυτό όμως δεν θα σημάνει 

και βελτίωση της ανταγωνιστικότητας των προόντων και των υπηρεσιών μας. 

Ας δούμε όμως τις εξελίξεις του ΙΤΣ τα τελευταία πέντε χρόνια. Από τα 

στοιχεία του Πίνακα 2, είναι σαφές ότι το έλλειμμα από το 2003 στο 2007 αυξήθηκε 

κατά 192%. Μια πιο συστηματική ανάλυση όμως δεν θα έπρεπε να λάβει 

υπόψη της παράγοντες που είναι είτε συγκυριακοί είτε δεν εξαρτώνται από τις 

επιδόσεις της ελληνικής οικονομίας. Γι’ αυτό και θα εξετάσουμε τα επιμέρους

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 56 


Πίνακας 2. Ισοζύγιο Εξωτερικών Συναλλαγών Της Ελλάδας ( εκατ. ευρώ) 

2003 2007 

%Μεταβολή 

(2007-2003) 

I 

ΙΣΟΖΥΓΙΟ ΤΡΕΧΟΥΣΩΝ ΣΥΝΑΛΛΑ- 

ΓΩΝ (Ι.Α +Ι .Β+ Ι.Γ + Ι.Δ) 

-11.044,1 -32.261,2 192% 

Ι,A ΕΜΠΟΡΙΚΟ ΙΣΟΖΥΓΙΟ ( I,Α,1 – I,Α,2) -22.643,5 -41.499,2 83% 

ΙΣΟΖΥΓΙΟ καυσίμων -4.035.8 -9.219,6 128% 

ΕΜΠΟΡΙΚΟ ΙΣΟΖΥΓΙΟ χωρίς καύσιμα -18.607.7 -32.279,6 73% 

ΙΣΟΖΥΓΙΟ πλοίων 136,3 -5.520,3 -4150% 

ΕΜΠΟΡΙΚΟ ΙΣΟΖΥΓΙΟ χωρίς καύσιμα 

και πλοία 

-18.744,0 -26.759,3 43% 

I,A,1 Εξαγωγές αγαθών 11.113,6 17.445,5 57% 

Καύσιμα 1.280,7 3.037,3 137% 

Πλοία (εισπράξεις) 260,5 2.275,4 773% 

Λοιπά αγαθά 9.572,4 12.132,8 27% 

I,A,2 Εισαγωγές αγαθών 33.757,1 58.944,8 75% 

Καύσιμα 5.316,5 12.256,9 131% 

Πλοία (πληρωμές) 124,2 7.795,7 6177% 

Λοιπά αγαθά 28.316,4 38.892,2 37% 

Ι,Β ΙΣΟΖΥΓΙΟ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ( I,Β,1 - I,Β,2) 11.506,5 16.723,9 45% 

I,B,1 Εισπράξεις 21.430,3 31.425,3 47% 

Ταξιδιωτικό 9.495,3 11.407,2 20% 

Μεταφορές 9.569,8 16.939,3 77% 

Λοιπές υπηρεσίες 2.365,3 3.078,9 30% 

I,B,2 Πληρωμές 9.923,9 14.701,4 48% 

Ταξιδιωτικό 2.136,0 2.441,5 14% 

Μεταφορές 4.923,6 7.771,3 58% 

Λοιπές υπηρεσίες 2.864,3 4.488,6 57% 

Ι,Γ 

ΙΣΟΖΥΓΙΟ ΕΙΣΟΔΗΜΑΤΩΝ (I,Γ,1 - 

I,Γ,2) 

-3.755,8 -9.077,0 142% 

I,Γ,1 Εισπράξεις 2.256,8 4.625,7 105% 

Αμοιβές, μισθοί 337,2 366,9 9% 

Τόκοι, μερίσματα, κέρδη 1.919,6 4.258,9 122% 

I,Γ,2 Πληρωμές 6.012,6 13.702,7 128% 

Αμοιβές, μισθοί 169,9 332,6 96% 

Τόκοι, μερίσματα, κέρδη 5.842,7 13.370,1 129% 

Ι,Δ 

ΙΣΟΖΥΓΙΟ ΤΡΕΧΟΥΣΩΝ ΜΕΤΑΒΙΒΑ- 

ΣΕΩΝ (I,Δ,1 – I,Δ,2) 

3.848,7 1.591,1 -59%

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 57 


Πίνακας 2. Συνέχεια 

2003 2007 

%Μεταβολή 

(2007-2003) 

I,Δ,1 Εισπράξεις 6.424,9 6.608,1 3% 

Γενική Κυβέρνηση (μεταβιβάσεις από ΕΕ) 4.147,6 4.361,2 5% 

Λοιποί τομείς (μεταναστευτικά εμβάσματα, 

κ.λπ.) 

2.277,3 2.246,9 -1% 

I,Δ,2 Πληρωμές 2.576,2 5.017,0 95% 

Γενική Κυβέρνηση (κυρίως πληρωμές προς 

ΕΕ) 

2.153,8 3.825,4 78% 

Λοιποί τομείς 422,4 1.191,6 182% 

Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος 

στοιχεία, χωρίς να λάβουμε υπόψη τα καύσιμα, οι τιμές των οποίων προσδιορίζονται 

εξωγενώς και αφορούν όλες τις χώρες και τα πλοία, τα οποία αφορούν 

δραστηριότητες που ασκούνται κατά βάση εκτός χώρας και προσδιορίζονται 

από κριτήρια που συνήθως δεν έχουν σχέση με την ασκούμενη οικονομική πολιτική. 

Ας δούμε επομένως πιο αναλυτικά τις εξελίξεις. 

Ισοζύγιο αγαθών και υπηρεσιών 

Το έλλειμμα του εμπορικού ισοζυγίου, χωρίς καύσιμα και πλοία, αυξήθηκε 

μεταξύ 2003 και 2007 κατά 43% και από e18744 εκατ. το 2003 έφτασε τα 

e26.759,3 εκατ. Οι εξαγωγές αυξήθηκαν κατά 27%, αλλά οι εισαγωγές κατά 

37% και με δεδομένη τη διαφορά βάσης, το έλλειμμα διευρύνθηκε κατά 

e8015,3 εκατ. Επομένως, το πρόβλημα του Ισοζυγίου Εξωτερικών Συναλλαγών 

επιδεινώθηκε ανεξάρτητα από συγκυριακούς παράγοντες. 

Αυτό εξηγείται εύκολα από το γεγονός ότι οι εξαγωγές καλύπτουν, χονδρικά, 

το 30% των εξαγωγών. Με βάση τα στοιχεία του πίνακα 3, παρατηρούμε 

ότι ακόμη και στα αγροτικά προόντα οι εξαγωγές μας καλύπτουν περί το 55% 

των εισαγωγών και μόνο στις ακατέργαστες ύλες η κάλυψη πλησιάζει το 75%- 

100%. Σε όλες τις άλλες κατηγορίες αγαθών η κάλυψη των εισαγωγών από τις 

εξαγωγές μόλις και καλύπτει το 40%-45%. Είναι απόλυτα φυσιολογικό μια 

χώρα να εξειδικεύεται σε κάποια αγαθά και να εισάγει άλλα. Η Ελλάδα όμως 

φαίνεται να είναι ελλειμματική σε όλα και να έχει κάλυψη εισαγωγών από εξαγωγές 

μόνο σε ακατέργαστες ύλες, χαρακτηριστικό των υπανάπτυκτων χωρών.

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 58 


Τα στοιχεία αυτά δείχνουν ότι η Ελλάδα δεν έχει μπορέσει να αναπτύξει προόντα 

που να έχουν συγκριτικά πλεονεκτήματα στις διεθνείς αγορές, με αποτέλεσμα 

να οδηγείται σε αυξημένες εισαγωγές για να καλύψει τις καταναλωτικές 

και επενδυτικές της ανάγκες. Πέρα όμως από το εμπορικό ισοζύγιο, τι συμβαίνει 

στο ισοζύγιο υπηρεσιών; 

Πίνακας 3. Ποσοστό κάλυψης εισαγωγών από εξαγωγές 

2002 2003 2004 2005 2006 

Σύνολο Αγαθών 0,33 0,30 0,29 0,32 0,33 

Αγροτικά προόντα 0,57 0,54 0,49 0,56 0,55 

Ακατέργαστες ύλες 0,75 0,92 0,71 0,82 1,02 

Ενέργεια 0,20 0,14 0,16 0,17 0,22 

Χημικά 0,29 0,29 0,29 0,32 0,32 

Μηχανές και μεταφορικά 0,13 0,11 0,11 0,14 0,15 

Λοιπά βιομηχανικά προόντα 0,48 0,47 0,43 0,44 0,42 

Πηγή: Eurostat 

Ισοζύγιο υπηρεσιών, εισοδημάτων και τρεχουσών μεταβιβάσεων 

Παραδοσιακά, το ισοζύγιο υπηρεσιών είναι πλεονασματικό και το πλεόνασμα 

αυτό αυξήθηκε κατά 45%, την περίοδο 2003-2007. Η αύξηση όμως αυτή 

δεν επαρκεί για να αντισταθμίσει το μεγάλο εμπορικό έλλειμμα. Από την άλλη 

πλευρά το ισοζύγιο εισοδημάτων, που το 2003 ήταν αρνητικό, επιδεινώθηκε 

από τις e-3.755,8 στα e9.077, κυρίως λόγω των τόκων, αφού ολοένα και μεγαλύτερο 

μέρος του δημόσιου χρέους της χώρας διακρατείται από κατοίκους του 

εξωτερικού και το ισοζύγιο τρεχουσών μεταβιβάσεων. Τέλος, το ισοζύγιο τρεχουσών 

μεταβιβάσεων παραμένει περίπου σταθερό και η μείωση το 2007 μπορεί 

να είναι συγκυριακή, αφού το μεγαλύτερο μέρος των μεταβιβάσεων αφορά 

πόρους από την Ευρωπακή Ένωση (ΕΕ). Με την επιδεινούμενη όμως διεθνή 

χρηματοοικονομική κρίση και τη διαφαινόμενη επιβράδυνση της οικονομικής 

δραστηριότητας στις ΗΠΑ και γενικότερα, αυτό αναμένεται να επιδεινώσει 

και τις εισπράξεις από τη δραστηριότητα της ναυτιλίας 

Για να αφαιρέσουμε από την ανάλυση μας τους, κυρίως, εξωγενείς παράγοντες 

θα περιοριστούμε στην εξέταση μιας σειράς παραγόντων, που εξαρτώνται 

από τα δομικά χαρακτηριστικά της ελληνικής οικονομίας και κυρίως από την 

οικονομική πολιτική.

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 59 


Προβλήματα εμπορικού ισοζυγίου και ανταγωνιστικότητα 

Από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι το μεγάλο πρόβλημα του ΙΤΣ είναι το 

εμπορικό ισοζύγιο. Η συνεχής διεύρυνση του δείχνει ότι η εξέλιξη αυτή δεν είναι 

συγκυριακή, που οφείλεται σε μερικούς παράγοντες προσωρινού χαρακτήρα, 

αλλά μάλλον δομικού χαρακτήρα. Στη δεκαετία του 1970 και 1980 η 

αντιμετώπιση των προβλημάτων του ισοζυγίου ήταν μέσα από την υποτίμηση 

της δραχμής έναντι των άλλων νομισμάτων. Μετά την ένταξη της χώρας μας 

όμως στην ΟΝΕ, αυτή η δυνατότητα δεν υπάρχει και φαίνεται ότι η αυξημένη 

παραγωγικότητα, εργασίας και κεφαλαίου, κατά την τελευταία δεκαετία δεν 

ήταν αρκετή για να αντισταθμίσει την αύξηση του κόστους των ελληνικών προόντων. 

Τα στοιχεία του πίνακα 4 δείχνουν με σαφήνεια ότι με όλους τους δείκτες 

που χρησιμοποιούνται για την ανταγωνιστικότητα των τιμών των ελληνικών 

προόντων, η θέση της χώρας έχει επιδεινωθεί. Θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς 

ότι, μετά την καθιέρωση του ευρώ, και άλλες χώρες είχαν παρόμοια προβλήματα 

με την Ελλάδα. Παρ’ όλα αυτά οι χώρες που είχαν μεγάλη επιδείνωση 

Πίνακας 4. Δείκτες ονομαστικής και πραγματικής σταθμισμένης συναλλαγματικής 

ισοτιμίας (ΣΣΙ) 

Πραγματική ΣΣΙ, με βάση 

Ονομαστική 

ΣΣΙ 

Σχετικές τιμές 

καταναλωτή 

Σχετικό κόστος 

εργασίας ανά 

μονάδα προόντος 

στη μεταποίηση 

Σχετικό κόστος 

εργασίας ανά μονάδα 

προόντος 

στο σύνολο της 

οικονομίας 

2001 1,1 1,0 3,4 0,6 

2002 1,9 2,8 4,5 3,7 

2003 4,5 5,3 7,9 4,9 

2004 1,4 1,9 6,0 4,2 

2005 –0,7 0,3 4,9 –0,5 

2006 0,1 1,0 4,3 2,1 

2007 1,4 1,9 4,4 2,8 

Σωρευτική εκατοστιαία 

μεταβολή περιόδου 

2001-2007 

9,9 15,0 41,1 19,2 

Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 60 


του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών ήταν οι χώρες του ευρωπακού Νότου, 

κυρίως Ισπανία, Πορτογαλία, με πρώτη την Ελλάδα. 2 

Στο παρελθόν η διόρθωση γινόταν μέσα από υποτίμηση, είτε εφ’ άπαξ είτε 

με τη μορφή διολίσθησης. Με το ενιαίο νόμισμα όμως αυτή η δυνατότητα έχει 

αποκλειστεί και γι’ αυτό η κάθε χώρα πρέπει να αναζητήσει άλλους τρόπους 

διόρθωσης της ανταγωνιστικότητας. Μια πρώτη προσέγγιση θα μπορούσε να 

είναι η μείωση του κόστους ανά μονάδα προόντος. Κάτι τέτοιο, ακόμη και αν 

ήταν πολιτικά εφικτό θα απαιτούσε πολύ χρόνο, αφού μια διόρθωση της τάξης 

του 19 % στο σύνολο της οικονομίας δεν μπορεί να γίνει σε ένα ή δύο χρόνια. 

Αλλά και αν γινόταν κάτι τέτοιο πάλι δεν θα ήταν λύση παρά προσωρινή, αφού 

και στο παρελθόν η πολιτική δεν απέδωσε. 3 Με απλά λόγια οι πιο πάνω δείκτες 

του πίνακα 4 που εκφράζουν τις συνέπειες των αδυναμιών της οικονομίας 

μας και όχι το αίτιο της χαμηλής ανταγωνιστικότητας των προόντων και υπηρεσιών. 

Το πρόβλημα της ελληνικής οικονομίας φαίνεται να είναι δομικό, πράγμα 

που σημαίνει ότι και οι όποιες πολιτικές αντιμετώπισης του προβλήματος δεν 

μπορεί παρά να αποβλέπουν στην αντιμετώπιση των διαρθρωτικών αδυναμιών 

του παραγωγικού ιστού της οικονομίας. Επειδή το πρόβλημα δεν είναι μόνο ελληνικό, 

γι’ αυτό και υπάρχουν πολλές προσεγγίσεις στο θέμα και πολλοί αναλυτές 

και διεθνείς οργανισμοί έχουν ασχοληθεί με το θέμα. Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό 

ότι οι περισσότεροι δείκτες διεθνούς ανταγωνιστικότητας που 

συντάσσονται από φορείς όπως το π.χ. το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ, 

αναφέρονται σε δείκτες διαρθρωτικής ανταγωνιστικότητας. Είναι χαρακτηριστικό 

ότι με βάση τους δείκτες που συντάσσει το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ, 

αλλά και άλλοι φορείς, η θέση της Ελλάδας είναι αρκετά χαμηλή. Με 

βάση τα στοιχεία του πίνακα 5, η Ελλάδα κατατάσσεται στην 65η θέση από τις 

131 χώρες που περιλαμβάνει το δείγμα της έρευνας. Είναι φανερό ότι και σε 

μια σειρά από υποδείκτες η χώρα μας υστερεί σημαντικά με κυριότερες υστερήσεις 

στη μακροοικονομική σταθερότητα και στην αγορά εργασίας. 

Στο σημείο αυτό αξίζει να κάνουμε δύο επισημάνσεις. Είναι αξιοπερίεργο 

η Ελλάδα, χώρα της Ευρωζώνης, να κατατάσσεται 106η από άποψη μακροοικονομικής 

σταθερότητας. Αυτό μάλλον οφείλεται στο υψηλό δημόσιο χρέος της 

χώρας μας, αλλά το να λαμβάνεται υπόψη μόνο το ύψος του χρέους και να 

2 Για μια ανάλυση των επιπτώσεων που είχε η υιοθέτηση του ευρώ στις χώρες του 

Ευρωπακού Νότου βλέπε, μεταξύ άλλων στο O. Blanchard και F. Giavazzi, «Current 

Account Deficits in the Euro Area: The end of the Feldstein-Horioka Puzzle», Brookings 

Papers on Economic Activity, Νο. 2, 2002, σελ. 147-186. 

3 Βλέπε Αναστασάτος, οπ.π., 2008.

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 61 


Πίνακας 5. Δείκτης παγκόσμιας ανταγωνιστικότητας (2007-2008) 

Ταξινόμηση 

(από δείγμα 

131 χωρών) 

Σκορ 

(με άριστα 

το 7) 

Δείκτης παγκόσμιας ανταγωνιστικότητας 65 4,08 

Υποδείκτης Α: Βασικές προποθέσεις 48 4,7 

1ος πυλώνας: Θεσμοί 49 4,31 

2ος πυλώνας: Υποδομές 35 4,38 

3ος πυλώνας: Μακροοικονομική σταθερότητα 106 4,29 

4ος πυλώνας: Υγεία και πρωτοβάθμια εκπαίδευση 42 5,83 

Υποδείκτης B: Μεγεθυντές αποτελεσματικότητας 57 4,07 

5ος πυλώνας: Ανώτερη εκπαίδευση και κατάρτιση 39 4,44 

6ος πυλώνας: Αποτελεσματικότητα στην αγορά αγαθών 60 4,24 

7ος πυλώνας: Αποτελεσματικότητα στην αγορά εργασίας 120 3,69 

8ος πυλώνας: Βαθμός εξέλιξης χρηματοοικονομικών αγορών 60 4,41 

9ος πυλώνας: Τεχνολογική ετοιμότητα 58 3,29 

10ος πυλώνας: Μέγεθος αγοράς 39 4,33 

Υποδείκτης Γ: Παράγοντες καινοτομίας και εξέλιξης 59 3,68 

11ος πυλώνας: Τεχνολογική εξέλιξη επιχειρήσεων 62 4,13 

12ος πυλώνας: καινοτομία 63 3,23 

Πηγή: World Economic Forum, The Global Competitiveness Report 2007-2008, 2008 

αγνοείται το γεγονός ότι η Ελλάδα ανήκει στις ανεπτυγμένες χώρες και στην 

Ευρωζώνη είναι μάλλον απλοκό. Είναι δύσκολο να γίνει κατανοητό επίσης το 

πως η Ελλάδα κατατάσσεται 120η από 131 χώρες από άποψη αποτελεσματικότητας 

στην αγορά εργασίας και βρίσκεται πίσω από πολλές χώρες, όπως Νιγηρία, 

Κολομβία, κ.α. όπου δύσκολα λειτουργούν στοιχειώδεις θεσμοί αγοράς 

και κράτους δικαίου. Εν πάση περιπτώσει οι δείκτες αυτοί αν και καθαρά μηχανιστικοί, 

παίρνουν ευρεία δημοσιότητα και παρακολουθούνται απ’ όλους 

τους επενδυτές και αναλυτές. 

Πριν προχωρήσουμε όμως στην ανάλυση των αδυναμιών που της οικονομίας 

μας που αφορούν τη διάρθρωση της παραγωγής και την αποτελεσματική 

χρήση των συντελεστών παραγωγής, είναι σημαντικό να δούμε τους βασικούς 

μακροοικονομικούς παράγοντες που επηρεάζουν το ισοζύγιο εξωτερικών συναλλαγών 

μιας χώρας.

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 62 


Αποταμίευση και ΙΤΣ 

Ένα θέμα που έχει απασχολήσει τους αναλυτές και διεθνείς οργανισμούς 

είναι η σύνδεση των δημοσιονομικών ελλειμμάτων με το έλλειμμα του ισοζυγίου 

τρεχουσών συναλλαγών. Στην πρόσφατη μάλιστα αξιολόγηση που κάνει η 

Ευρωπακή Επιτροπή για το Πρόγραμμα Σταθερότητας και Ανάπτυξης 4 τονίζεται 

ότι τα προβλήματα με το ΙΤΣ επηρεάζονται αρνητικά από τη δημοσιονομική 

πολιτική. Για το θέμα αυτό που είναι γνωστό στην οικονομική ανάλυση ως 

πρόβλημα των δίδυμων ελλειμμάτων, η Επιτροπή αναφέρει: 

«Πίσω από το έλλειμμα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών βρίσκεται 

σε μεγάλο βαθμό το έλλειμμα του δημόσιου τομέα. Η Ελλάδα παρουσίαζε 

παραδοσιακά δημοσιονομικά ελλείμματα πάνω από το 3% του ΑΕΠ. Είναι 

μια χώρα υψηλού δημόσιου χρέους που αντιμετωπίζει και τους κινδύνους 

γήρανσης του πληθυσμού, μέσα από το αυξημένο κόστος συντάξεων και του 

συστήματος δημόσιας υγείας. Αυτό το πρότυπο δημόσιων δαπανών δημιουργεί 

ανησυχίες όχι μόνο επειδή ο εξωτερικός δανεισμός δεν διοχετεύεται 

σε παραγωγικές επενδύσεις, αλλά και επειδή ο εξωτερικός δανεισμός 

εξαρτάται από την αξιοπιστία και τη διατηρησιμότητα των δημόσιων οικονομικών.» 

Το θέμα των δίδυμων ελλειμμάτων έχει απασχολήσει αρκετά τους οικονομολόγους, 

με αφορμή κυρίως τις ΗΠΑ και τα ελλείμματα που έχουν τόσο στον Προ- 

πολογισμό όσο και στο ΙΤΣ. Η σύνδεση του δημοσιονομικού ελλείμματος με το 

έλλειμμα τρεχουσών συναλλαγών γίνεται μέσα από τη σχέση αποταμίευσηςεπενδύσεων 

και εισαγωγών-εξαγωγών. Πολύ απλά η σχέση αυτή μπορεί να συναχθεί 

από την ταυτότητα του εθνικού εισοδήματος σε μια ανοιχτή οικονομία. Η 

βασική σχέση για το τι παράγει μια οικονομία μπορεί να αποτυπωθεί ως εξής: 

Y = C + I + G + X 

όπου Y είναι το εθνικό εισόδημα ή το ΑΕΠ, C είναι η εγχώρια κατανάλωση, I 

είναι η επένδυση, G είναι οι κρατικές δαπάνες και X είναι οι εξαγωγές. Η 

σχέση αυτή μας λέει απλά ότι το παραγόμενο ΑΕΠ (το αριστερό σκέλος της 

εξίσωσης) αποτελείται από παραγωγή για εγχώρια κατανάλωση, εγχώρια 

επένδυση, για κρατικές υπηρεσίες και το υπόλοιπο για εξαγωγές. Μια άλλη 

4 Για περισσότερες λεπτομέρειες βλέπε, «Greece: Macro Fiscal Assessment: An 

Analysis οf τhe December 2007 Update οf τhe Stability Programme», ECFIN/50384/08- 

EN, Brussels, 04.03.2008.

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 63 


εξίσωση που ορίζει το ΑΕΠ με εναλλακτικό τρόπο, δηλαδή το πως δαπανάται 

το παραγόμενο ΑΕΠ είναι η ακόλουθη 

Y = C + S + T+Μ 

όπου Y είναι το ΑΕΠ και η οποία μας λέει ότι το εισόδημα της οικονομίας που 

είναι ίσο με το ΑΕΠ, δαπανάται για κατανάλωση (C), για πληρωμή φόρων (T) 

για αποταμίευση (S). και εισαγωγές (Μ). Από τις δύο αυτές σχέσεις, που είναι 

ίσες, έχουμε ότι, 

C + I + G + X = C + S + T+Μ 

Η οποία απλοποιείται στη σχέση 

G − T = (S − I) −(Χ-Μ), 

ή 

G − T = (S − I) − (X − M) 

ή 

(S − I) - (G − T) = (X-M) 

όπου G-T είναι το έλλειμμα του κρατικού προπολογισμού (κρατικές δαπάνες 

μείον κρατικά έσοδα). Η διαφορά αυτή μπορεί να καλυφθεί με δύο τρόπους. 

Το κράτος δανείζεται τις αποταμιεύσεις, οι οποίες, σε διαφορετική περίπτωση, 

θα ήταν διαθέσιμες για επενδύσεις. Κάτι τέτοιο έχει ως συνέπεια την «εκτόπιση» 

των ιδιωτικών επενδύσεων από τις δημόσιες δαπάνες, αφού τα διαθέσιμα 

κεφάλαια για ιδιωτικές επενδύσεις μειώνονται. Ο άλλος τρόπος για να 

διατηρηθεί η σχέση αυτή, με δεδομένο το δημοσιονομικό έλλειμμα είναι να μειωθούν 

οι καθαρές εξαγωγές, να επιδεινωθεί δηλαδή το ισοζύγιο. 

Με δεδομένο ότι οι αποταμιεύσεις των ιδιωτών στη χώρα μας έχουν μειωθεί 

σημαντικά τα τελευταία χρόνια, το Δημόσιο συνεχίζει να έχει ελλείμματα και 

υπήρξε αύξηση των επενδύσεων αυτό μεταφράζεται σε μεγαλύτερο έλλειμμα 

στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών. Στο Διάγραμμα 1, γίνεται μια προσπάθεια 

απεικόνισης των εξελίξεων στη σχέση αποταμίευσης-επενδύσεων, στο δημοσιονομικό 

έλλειμμα και στο ΙΤΣ, ως ποσοστά του ΑΕΠ. Από το διάγραμμα 

είναι σαφές ότι υπάρχει σαφής συσχέτιση μεταξύ της διαφοράς επενδύσεωναποταμίευσης 

και του ελλείμματος ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών. Η διασύνδεση 

μεταξύ δημοσιονομικών ελλειμμάτων και ΙΤΣ δεν είναι σαφής και 

επομένως η εντύπωση που δημιουργείται είναι ότι η θεωρία των δίδυμων ελλειμμάτων 

δεν επιβεβαιώνεται. Εκείνο που πρέπει να επισημανθεί όμως είναι 

ότι στον ορισμό της εθνικής αποταμίευσης περιλαμβάνεται και η αποταμίευση 

του Δημοσίου και γι΄ αυτό στη σχέση επενδύσεων-αποταμίευσης θα έπρεπε να 

πάρουμε μόνο τις ιδιωτικές επενδύσεις και την καθαρή αποταμίευση των νοι-

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 64 


Διάγραμμα 1. Ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών και αποταμίευση-επενδύσεις 

κοκυριών. Ενώ έχουμε στοιχεία για τις ιδιωτικές επενδύσεις για τις καθαρές 

αποταμιεύσεις των νοικοκυριών έχουμε στοιχεία μόνο για τα τελευταία χρόνια, 

με αποτέλεσμα να είναι δύσκολο να κάνουμε συγκρίσεις. 

Στην περίπτωση της Ελλάδας η μείωση των δημοσιονομικών ελλειμμάτων 

έγινε σε μια περίοδο που η χώρα ετοιμαζόταν να γίνει μέλος της ΟΝΕ, με παράλληλη 

απελευθέρωση του πιστωτικού συστήματος. Την ίδια περίοδο είχαμε 

σημαντική ανάκαμψη της οικονομικής δραστηριότητας και αύξηση των εισοδημάτων, 

με παράλληλη σημαντική μείωση των επιτοκίων. Όλα αυτά σε συνδυασμό 

και με την απελευθέρωση του τραπεζικού συστήματος οδήγησαν σε σημαντική 

αύξηση της κατανάλωσης και κατά συνέπεια των εισαγωγών. Αξίζει να 

αναφερθεί ότι όλη την περασμένη δεκαετία ο δανεισμός των νοικοκυριών αυξήθηκε 

δραματικά, με αποτέλεσμα οι αποταμιεύσεις των νοικοκυριών να μειωθούν 

και όπως δείχνουν κάποια πρόσφατα στοιχεία του ΟΟΣΑ (πίνακας 6), η 

καθαρή αποταμίευση των ελληνικών νοικοκυριών είναι αρνητική και είναι μάλιστα 

η Ελλάδα είναι η μόνη χώρα από τις 19 της ΕΕ που είναι και μέλος του 

ΟΟΣΑ, με αρνητική καθαρή αποταμίευση των νοικοκυριών. 

Αν αυτά τα στοιχεία είναι σωστά, τότε η προσαρμογή στα επόμενα χρόνια 

πρέπει να εκφραστεί είτε με αύξηση της αποταμίευσης του Δημοσίου, της μείωσης 

δηλαδή των δημοσιονομικών ελλειμμάτων, είτε/και με αύξηση της αποταμίευσης 

των νοικοκυριών. Η σημερινή κυβέρνηση έχει ανακοινώσει την πρόθεση 

της να μηδενίσει το δημοσιονομικό έλλειμμα τα επόμενα χρόνια. Η μείωση 

αυτή όμως δεν φαίνεται να είναι ποσοτικά επαρκής για την αποκατάσταση της

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 65 


Πίνακας 6. Καθαρή αποταμίευση νοικοκυριών ως % του διαθέσιμου εισοδήματος 

τους 

1999 2001 2002 2003 2004 2005 2006 

Αυστρία 8,8 7,5 7,6 8,8 8,9 9,4 9,7 

Βέλγιο 12,8 12 11,2 9,7 8,3 7,1 7,6 

Τσεχία 3,4 2,2 3 2,4 -0,5 0,6 - 

Δανία -3,6 4,1 4,6 4,7 1,2 -2,7 » 

Φιλανδία 2,1 0,1 0,6 1,4 2,5 0,6 -2 

Γαλλία 11,9 12,5 13,7 12,5 12,4 11,8 12 

Γερμανία 9,5 9,5 10,1 10,4 10,5 10,7 10,6 

Ελλάδα » -7,5 -8 -7,3 -7,2 -8 -7,3 

Ουγγαρία » » » » 7 6,7 » 

Ιταλία 10,4 10,6 11,4 10,4 10,5 10,1 8,8 

Ολλανδία 9,9 10,5 9,4 8,4 8,1 6,9 7 

Πολωνία 10,6 9,9 6 5,2 4,7 4,7 » 

Πορτογαλία » 4,5 4 4,4 4 2,5 » 

Σλοβακία 6,3 3,9 3,6 1,4 0,7 1,8 1,2 

Ισπανία » 5,6 5,6 5,9 5 3,8 3,1 

Ην. Βασίλειο 0,5 2 0,5 0,7 -0,7 -0,1 » 

ΗΠΑ 2,5 1,8 2,5 2,4 2 0,6 0,5 

Σλοβενία » 9,4 10,7 7,8 8,6 8,7 » 

Ευρωζώνη 9,3 9,6 10 9,6 9,6 9,3 » 

Πηγή: ΟΟΣΑ 

ισορροπίας. Με δεδομένη την αρνητική καθαρή αποταμίευση των νοικοκυριών, 

η προσαρμογή θα επέλθει με μείωση της εγχώριας κατανάλωσης, αύξησης 

δηλαδή των αποταμιεύσεων των νοικοκυριών. Μια τέτοια εξέλιξη θα επηρεάσει 

φυσικά τις εισαγωγές, άρα θα βοηθήσει στη μείωση του ΙΤΣ, όπως θα 

βοηθήσει και μια μείωση των επενδύσεων. Μια μείωση όμως της κατανάλωσης 

και των επενδύσεων θα επηρεάσουν και την οικονομική δραστηριότητα στη 

χώρα, εκτός και αν η μείωση αυτή υποκατασταθεί με αύξηση των εξαγωγών. Οι 

εξαγωγικές μας επιδόσεις όμως, τα τελευταία χρόνια, δεν είναι ικανοποιητικές 

και όλα τα στοιχεία για την ανταγωνιστικότητα των προόντων μας δεν είναι 

ιδιαίτερα αισιόδοξα. Ίσως σε αυτό στηρίζονται και οι δυσμενείς προβλέψεις 

των διεθνών οργανισμών και της Ευρωπακής Επιτροπής για την εξέλιξη των 

μεγεθών του ΙΤΣ.

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 66 


Άνοιγμα της ελληνικής οικονομίας και εξαγωγικές επιδόσεις 

Όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, η χρόνια ελλειμματικότητα του ΙΤΣ αντανακλά 

τη μείωση ανταγωνιστικότητας των ελληνικών προόντων και υπηρεσιών. 

Το πρώτο στοιχείο που πρέπει να τονιστεί είναι ότι παρά το γεγονός ότι η Ελλάδα 

είναι μέλος της ΕΕ εδώ και 27 χρόνια, η οικονομία μας είναι η πιο κλειστή 

στην ΕΕ (Διάγραμμα 2). 

Διάγραμμα 2. Διεθνές εμπόριο ως ποσοστό του ΑΕΠ (2006) 

Ας σημειωθεί ότι ο ορισμός για το πόσο ανοιχτή είναι μια οικονομία είναι 

το άθροισμα των εισαγωγών και εξαγωγών αγαθών και υπηρεσιών διαιρεμένων 

από το ΑΕΠ. Αν και μπορεί να ισχυριστεί κανείς ότι η Ελλάδα είναι πολύ 

πιο ανοικτή σήμερα απ’ ότι πριν τριάντα ή είκοσι χρόνια σε θέματα κίνησης κεφαλαίων 

και ότι το διεθνές εμπόριο σήμερα είναι πολύ μεγαλύτερο από το παρελθόν, 

αυτό δεν είναι ασύμβατο με το δείκτη αυτό. Ο δείκτης μας λέει απλά 

ότι ανάλογα με το διεθνές εμπόριο αυξήθηκε και το ΑΕΠ και ο λόγος εισαγωγών 

και εξαγωγών ως προς το ΑΕΠ παρέμεινε σταθερός. 

Είναι επίσης ενδιαφέρον ότι από το 1981 που η Ελλάδα έγινε μέλος της ΕΕ 

και παρά την κατάρρευση των προστατευτικών τειχών, το εμπόριο ως ποσοστό 

του ΑΕΠ δεν έχει ουσιαστικά αυξηθεί (Διάγραμμα 3). Επιπλέον όλα αυτά τα 

χρόνια οι εξαγωγικές μας επιδόσεις μειώνονται (Διάγραμμα 4) και η εισαγωγική 

διείσδυση δεν έχει αυξηθεί τόσο πολύ, όπως φαίνεται να θεωρεί πολύς κό-

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 67 


Διάγραμμα 3. Διεθνές εμπόριο ως ποσοστό του ΑΕΠ, 2006 

Διάγραμμα 4. Εξαγωγική επίδοση

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 68 


σμος (Διάγραμμα 5). Διευκρινιστικά σημειώνεται ότι ο δείκτης εξαγωγικών 

επιδόσεων υπολογίζεται ως εξής. Ο ρυθμός αύξησης των συνολικών εξαγωγών 

μιας συγκεκριμένης χώρας αφαιρείται από το ρυθμό αύξησης των εισαγωγών 

όλων των υπόλοιπων χωρών. Αν ο ρυθμός αύξησης των εξαγωγών της χώρας είναι 

μεγαλύτερος από το ρυθμό αύξησης των εισαγωγών των υπόλοιπων χωρών, 

τότε η εξαγωγική επίδοση της χώρας είναι μεγαλύτερη από τη μονάδα (1). Ο 

δείκτης εισαγωγικής διείσδυσης υπολογίζεται με τον τύπο M/D=M/(Y-X+M), 

όπου Μ = εισαγωγές, Χ = εξαγωγές D = εγχώρια ζήτηση και Υ =ΑΕΠ. 

Οι εξελίξεις αυτές επιβεβαιώνουν όσα αναφέραμε πιο πριν για τη χαμηλή 

θέση που έχει η ελληνική οικονομία σε όλες τις κατατάξεις διεθνούς ανταγωνιστικότητας. 

Η θέση αυτή φαίνεται να επιδεινώνεται σταδιακά εδώ και πολλά 

χρόνια, αλλά τα τελευταία το ΙΤΣ έχει πλέον προσλάβει ανησυχητικές διαστάσεις. 

Σύνθεση παραγωγής και διαρθρωτικές αδυναμίες 

Το πρόβλημα της ανταγωνιστικότητας των ελληνικών αγαθών και υπηρεσιών 

δεν είναι συγκυριακό, αλλά διαρθρωτικό και γι’ αυτό δεν μπορεί να αντι- 

Διάγραμμα 5. Εισαγωγική διείσδυση

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 69 


μετωπιστεί με μακροοικονομικά εργαλεία, αλλά με μέτρα πολιτικής που θα 

επηρεάσουν τη διάρθρωση και τις κλαδικές επιδόσεις της οικονομίας μας. Αν 

και δεν υπάρχουν εύκολες απαντήσεις, εντούτοις, με βάση κάποιους δείκτες, 

μπορούμε να συναγάγουμε κάποια συμπεράσματα. Σε μια εποχή έντονης διεθνοποίησης 

των αγορών και της εισόδου πολλών νέων χωρών που ανταγωνίζονται 

στο διεθνή στίβο, η Ελλάδα είναι χώρα πλέον υψηλού κατά κεφαλή ΑΕΠ 

και σχετικά υψηλού κόστους εργασίας, εξακολουθεί να εξειδικεύεται σε προόντα 

που απαιτούν εργασία χαμηλής εξειδίκευσης. 

Είναι χαρακτηριστικά τα στοιχεία του πίνακα 7, όπου φαίνεται η χώρα μας 

να έχει τη μεγαλύτερη εξειδίκευση σε προόντα με χαμηλές εργασιακές δεξιότητες 

και μάλιστα ο δείκτης αυτός είναι ο υψηλότερος σε όλη την ΕΕ των 24 (25 

εκτός Κύπρου). Από την άλλη πλευρά η κατάταξη της Ελλάδας με βάση την 

εξειδίκευση σε προόντα υψηλής τεχνολογίας είναι 17η και σε προόντα υψηλής-ενδιάμεσης 

τεχνολογίας είναι 23 η , στο ίδιο επίπεδο με την Πολωνία. Παρατηρούμε 

δηλαδή ότι η χώρα μας έχει μια διάρθρωση παραγωγής μάλλον ξεπερασμένη 

και μάλιστα σε μια περίοδο που η ανάδυση πολλών οικονομιών χαμηλού 

εργατικού κόστους εντείνει τον ανταγωνισμό στα προόντα που παράγουμε. 

Η εξειδίκευση σε προόντα που για την παραγωγή τους απαιτείται εργασίας 

χαμηλών δεξιοτήτων ίσως εξηγεί και το γεγονός ότι η ανεργία των νέων 

στη χώρα μας είναι πολύ μεγάλη, συγκριτικά με άλλες χώρες της ΕΕ, αλλά και 

το ότι έχει απορροφήσει με επιτυχία μεγάλο αριθμό μεταναστών, οι οποίοι 

απασχολούνται ακριβώς σε τομείς χαμηλής τεχνολογίας. 

Το ζήτημα γιατί η χώρα μας δεν μπόρεσε να προσαρμόσει την παραγωγή 

της στις νέες απαιτήσεις της τεχνολογίας και των τεχνολογικών αλλαγών απαιτεί 

συστηματική μελέτη και ανάλυση. Αν και στην περίοδο 1995-2005 έγιναν 

σημαντικές διαρθρωτικές αλλαγές στην οικονομία μας, κυρίως στο χρηματοοικονομικό 

τομέα και σε κάποιους τομείς του Δημοσίου, αλλά δεν φαίνεται να 

έγιναν σημαντικές αλλαγές που να αλλάζουν τη διάρθρωση σε τομείς του πρωτογενούς 

και δευτερογενούς τομέα της οικονομίας μας. Αποτέλεσμα είναι η 

Ελλάδα να βρίσκεται σε μειονεκτική θέση έναντι των εταίρων της να αντιμετωπίσει 

τις προκλήσεις της παγκοσμιοποίησης. 5 

Προχωρώντας στην περαιτέρω εξέταση της διάρθρωσης της παραγωγής θα 

δούμε ότι το 70% περίπου της παραγωγής μας προέρχεται από το χώρο των μικρομεσαίων 

επιχειρήσεων, ποσοστό που είναι από τα υψηλότερα στην ΕΕ (πίνακας 

8). Ακόμη το 82% των απασχολουμένων είναι στο χώρο αυτό. Έχει ση- 

5 Για μια ενδιαφέρουσα ανάλυση βλέπε D. Rae & M. Sollie, «Globalisation and the 

European Union: Which Countries are Best Placed to Cope?», Economics Department 

Working Paper, No. 586, OECD, 2007.

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 70 


Πίνακας 7. Δείκτης τομεακής εξειδίκευσης με βάση τις εργασιακές δεξιότητες 

Χώρα 

Υψηλή 

Υψηλή 

ενδιάμεση 

Χαμηλή 

ενδιάμεση 

Χαμηλή 

Αυστρία 0,87 0,89 1,22 1,07 

Βέλγιο 1,12 1,04 0,96 0,76 

Γαλλία 1,12 1,06 0,88 0,86 

Γερμανία 1,03 0,99 0,99 0,95 

Δανία 0,93 1,19 1,04 0,92 

Ελλάδα 0,86 0,79 1,06 1,41 

Εσθονία 0,81 1,12 1,13 1,13 

Ην. Βασίλειο 1,02 1,07 0,94 0,97 

Ιρλανδία 1,13 0,92 0,96 0,85 

Ισπανία 0,83 0,83 1,10 1,39 

Ιταλία 0,99 0,84 1,04 1,11 

Λετονία 0,80 1,13 1,26 0,94 

Λιθουανία 0,68 1,13 1,21 1,27 

Λουξεμβούργο 1,28 0,94 0,84 0,68 

Μάλτα 0,90 1,21 0,79 1,35 

Ολλανδία 1,02 1,05 1,00 0,91 

Ουγγαρία 1,00 0,93 0,99 1,08 

Πολωνία 0,77 0,79 1,33 1,20 

Πορτογαλία 0,90 1,01 1,03 1,16 

Σλοβακία 0,81 1,00 1,15 1,21 

Σλοβενία 0,91 0,84 1,15 1,12 

Σουηδία 0,95 1,30 1,03 0,81 

Τσεχία 0,73 1,00 1,24 1,25 

Φιλανδία 0,90 1,13 1,22 0,80 

Πηγή: Eurostat, EU industrial structure 2007, Challenges and opportunities, 2008 

μασία επομένως να εξετάσουμε σε πιο λεπτομερειακό επίπεδο τη σύνθεση των 

μικρομεσαίων επιχειρήσεων στη χώρα μας. Το πιο ενδιαφέρον στοιχείο είναι 

ότι στην Ελλάδα το μεγαλύτερο ποσοστό της απασχόλησης είναι στο χώρο των 

πολύ μικρών επιχειρήσεων, εκείνων δηλαδή που απασχολούν από 1-9 εργαζόμενους 

και το ποσοστό αυτό είναι το μεγαλύτερο στην ΕΕ (Διάγραμμα 6). από 

την άλλη πλευρά αν πάρουμε την απασχόληση στις μεσαίου μεγέθους επιχειρήσεις 

(απασχόληση από 50 έως 250), παρατηρούμε ότι στην Ελλάδα, η κατηγο-

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 71 


Πίνακας 8. Βασικοί δείκτες για μικρομεσαίες επιχειρήσεις στο μη χρηματοοικονομικό 

τομέα, 2005 

(% ΜΜΕ στο εθνικό σύνολο) 

Αριθμός 

επιχειρήσεων 

(χιλιάδες) 


απασχολουμένων 

(χιλιάδες) 

Προστιθέμενη 

αξία 

(e εκατ.) 


επιχειρήσεων 


απασχολουμένων 

Προστιθέμενη 

αξία 

EΕ-27 19.602 85.000 3.090 99,8 67,1 57,6 

Αυστρία 272 1.589 76 99,7 67,4 60,0 

Βέλγιο 395 1.602 83 99,8 66,6 57,8 

Βουλγαρία 240 1.318 5 99,7 72,6 53,2 

Γαλλία 2.274 8.834 412 99,8 61,4 54,2 

Γερμανία 1.654 12.357 553 99,5 60,6 53,2 

Δανία 202 1.129 67 99,7 66,0 64,8 

Ελλάδα 820 2.031 44 99,9 81,9 69,6 

Εσθονία 38 305 4 99,6 78,1 75,1 

Ην. Βασίλειο 1.535 9.636 501 99,6 54,0 51,0 

Ιρλανδία 85 654 53 99,5 67,5 58,2 

Ισπανία 2.542 10.538 339 99,9 78,7 68,5 

Ιταλία 3.819 12.182 420 99,9 81,3 70,9 

Κύπρος 43 174 5 99,9 84,3 80,0 

Λετονία 62 469 5 99,7 75,6 71,1 

Λιθουανία 93 619 5 99,7 72,9 58,5 

Λουξ/ργο 21 120 7 99,6 70,8 58,5 

Μάλτα : : : : : : 

Ολλανδία 492 3.146 146 99,7 67,6 61,5 

Ουγγαρία 556 1.783 20 99,8 70,9 50,2 

Πολωνία 1.405 5.289 59 99,8 69,8 48,4 

Πορτογαλία 848 2.676 47 99,9 82,0 67,8 

Ρουμανία 410 2.463 13 99,5 60,8 48,4 

Σλοβακία 42 501 7 98,8 54,0 44,5 

Σλοβενία 88 371 8 99,7 66,4 60,6 

Σουηδία 523 1.667 83 99,8 63,2 55,6 

Τσεχία 878 2.461 30 99,8 68,9 56,7 

Φιλανδία 187 717 40 99,7 58,5 53,9 

Πηγή: Eurostat (SBS size class)

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 72 


Διάγραμμα 6. Απασχόληση στις μικρομεσαίες επιχειρήσεις, 2005 

ρία αυτή απασχολεί μόλις και μετά βίας το 10% των απασχολουμένων, ποσοστό 

που είναι το μικρότερο στην ΕΕ. Το ίδιο παρατηρείται και στις μικρές επιχειρήσεις 

(απασχόληση από 10-49 εργαζόμενοι). Με απλά λόγια αν οι μικρομεσαίες 

επιχειρήσεις απασχολούν το 82% περίπου του εργατικού δυναμικού, 

το 57% περίπου απασχολείται σε πολύ μικρές επιχειρήσεις. 

Η διάρθρωση αυτή δείχνει κάτι που είναι και κοινή πεποίθηση, ότι ο αριθμός 

των αυτοαπασχολουμένων στην Ελλάδα είναι ιδιαίτερα υψηλός, συγκριτικά 

με άλλες χώρες της ΕΕ (πίνακας 9). Αν και το ποσοστό των αυτοαπασχολουμένων 

μειώθηκε σημαντικά τα τελευταία 15 χρόνια, αυτό εξακολουθεί να 

είναι υπερδιπλάσιο από το μέσο όρο της ΕΕ-15 και του ΟΟΣΑ. Η αυτοαπασχόληση 

μπορεί από τη μια πλευρά να διευκολύνει την εξεύρεση εργασίας σε 

πολλά άτομα και να μειώνει την ανεργία, από την άλλη πλευρά όμως δεν επιτρέπει 

την εξειδίκευση και την απόκτηση δεξιοτήτων, οι οποίες εκδηλώνονται 

με την εκμετάλλευση οικονομιών κλίμακας, την υιοθέτηση νέων τεχνολογιών 

και την επίτευξη αυξημένης παραγωγικότητας μέσα στην επιχείρηση. 

Τα στοιχεία αυτά δείχνουν ότι πολλοί Έλληνες βρίσκουν καταφύγιο για 

απασχόληση στη δημιουργία πολύ μικρών επιχειρήσεων, οι οποίες στη μεγάλη 

τους πλειοψηφία είναι οικογενειακές. Ίσως αυτή η διάρθρωση να εξηγεί σε μεγάλο 

βαθμό και το γεγονός ότι η παραγωγή μας είναι σε προόντα και υπηρεσίες 

που απαιτούν χαμηλές δεξιότητες στο εργατικό δυναμικό. Αποτέλεσμα αυτών 

των χαρακτηριστικών είναι και η χαμηλή παραγωγικότητα της εργασίας στη 

χώρα μας. Αυτό είναι φανερό και από το γεγονός ότι η παραγωγικότητα του 

Έλληνα εργαζόμενου, ανά ώρα εργασίας, εξακολουθεί να είναι η μικρότερη,

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 73 


Πίνακας 9. Αυτοαπασχολούμενοι ως % εργατικού δυναμικού 

1990 1995 2000 2005 2006 

Αυστρία 14,2 14,4 13,1 13,3 13,6 

Βέλγιο 18,1 18,8 14,8 14,7 14,7 

Γαλλία 13,2 10,8 9,2 9,0 9,0 

Γερμανία 10,9 10,7 11,0 12,4 12,2 

Δανία 11,7 9,6 8,7 8,7 8,9 

Ελλάδα 47,7 46,1 41,9 36,4 36,3 

Ην. Βασίλειο 15,1 15,6 12,8 13 13,2 

Ιρλανδία 24,9 22,2 18,9 17,4 16,5 

Ισπανία 25,9 25,2 20,2 18,2 17,9 

Ιταλία 28,7 29,3 28,5 27 26,7 

Λουξεμβούργο 9,1 8,4 7,4 6,6 6,4 

Ολλανδία 11,6 12,4 12,0 11 11,0 

Ουγγαρία .. 18,0 15,2 13,8 12,8 

Πολωνία 27,2 29,7 27,4 25,8 24,4 

Πορτογαλία 29,4 27,9 26,1 25,1 24,1 

Σλοβακία .. 6,5 7,9 12,6 12,6 

Σουηδία 9,2 11,2 10,3 9,8 10,0 

Τσεχία .. 12 15,2 16,1 16,2 

Φιλανδία 15,6 15,6 13,7 12,7 12,9 

Ε.Ε. (15) 18,0 17,2 15,8 15,6 14,2 

ΟΟΣΑ 19,4 19,4 17,6 16,9 16,0 

Πηγή: ΟΟΣΑ 

με εξαίρεση την Πορτογαλία, σε σχέση με τις άλλες χώρες της ΕΕ-15 (Διάγραμμα 

7). Αν και η ετήσια αύξηση της παραγωγικότητας εργασίας, σε όλη την 

περίοδο 1995-2005, ήταν η δεύτερη μεγαλύτερη στην ΕΕ-15, αυτή οφείλεται και 

στο γεγονός ότι ο μέσος Έλληνας εργάζεται περισσότερο από το μέσο Ευρωπαίο. 

Και αυτό φαίνεται από το γεγονός ότι η ανά ώρα εργασίας παραγωγικότητα 

στην Ελλάδα είναι η μικρότερη στην ΕΕ-15, με εξαίρεση την Πορτογαλία 

και υστερεί πολύ σε σύγκριση με άλλες χώρες, όπως π.χ. η Ισπανία και η Ιταλία. 

Με βάση άλλα στοιχεία της Eurostat (Europe in figures 2008), ο μέσος όρος, 

ωρών εργασίας εβδομαδιαία, στην Ελλάδα το 2005 ήταν ο μεγαλύτερος στην 

ΕΕ-27. Το ίδιο φαίνεται να επιβεβαιώνουν και στοιχεία του ΟΟΣΑ με βάση τα 

οποία, στην Ελλάδα αν ο μέσος εργασίας ετησίως είναι 100 ώρες, ο αντίστοι-

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 74 


Διάγραμμα 7. Παραγωγικότητα ανά ώρα εργασίας (2006) 

χος μέσος όρος ωρών εργασίας στις 19 χώρες της ΕΕ που είναι και χώρες-μέλη 

του ΟΟΣΑ είναι 84 ώρες. Αν και η παραγωγικότητα της εργασίας βελτιώθηκε, 

εντούτοις η παραγωγικότητα ανά ώρα εργασίας στην Ελλάδα εξακολουθεί να 

είναι, μετά την Πορτογαλία, η μικρότερη στην ΕΕ-15 (Διάγραμμα 7). 

Τέλος ίσως έχει σημασία να αναφέρουμε και το γνωστό πλέον δείκτη της 

Παγκόσμιας Τράπεζας για την ευκολία άσκησης επιχειρηματικής δραστηριότητα 

στις διάφορες χώρες. Με βάση τα στοιχεία που αφορούν το 2007 Ελλάδα 

κατέχει την τελευταία θέση μεταξύ των χωρών του ΟΟΣΑ, κάτι που συνέβαινε 

και τα προηγούμενα χρόνια (πίνακας 8). 

Διαπιστώσεις και συμπεράσματα 

Από την πιο πάνω αποσπασματική παρουσίαση κάποιων δεικτών γίνεται 

σαφές ότι το πρόβλημα του ΙΤΣ της χώρας μας είναι βαθιά διαρθρωτικό και ο 

μόνος τρόπος αντιμετώπισης του είναι οι μεθοδευμένες διαρθρωτικές αλλαγές. 

Χωρίς αναδιαρθρώσεις στον παραγωγικό ιστό, χωρίς τη δημιουργία ανταγωνιστικών 

επιχειρήσεων δεν φαίνεται πιθανό να μπορέσει η Ελλάδα να βελτιώσει 

τις επιδόσεις της στις διεθνείς αγορές και να μειώσει το έλλειμμα του ΙΤΣ. Μέχρι 

πριν λίγα χρόνια, το εργαλείο που συνήθιζε να χρησιμοποιεί η χώρα μας 

ήταν η υποτίμηση της ισοτιμίας της δραχμής και η περιοριστική δημοσιονομική 

και νομισματική πολιτική. Σήμερα, με το ευρώ ως νόμισμα δεν υπάρχει η δυνα-

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 75 


τότητα υποτίμησης, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι η διάβρωση της ανταγωνιστικότητας 

των προόντων και υπηρεσιών έχει εξαλειφθεί. Απλά αυτή εκδηλώνεται 

με άλλους τρόπους και οι συνέπειες της στην πραγματική οικονομία θα αρχίσουν 

να εκδηλώνονται με αυξημένη ανεργία, μείωση εισοδημάτων και επιβράδυνση 

της σύγκλισης με τις άλλες χώρες της ΕΕ. 

Γι’ αυτό και η ανάγκη για διαρθρωτικές αλλαγές γίνεται όλο και πιο επιτακτική. 

Οι αλλαγές πρέπει να ξεκινήσουν από το να βελτιωθούν οι επιδόσεις του 

δημόσιου τομέα, γιατί όλοι οι δείκτες ανταγωνιστικότητας και επιχειρηματικότητας 

δείχνουν ότι η αποτελεσματικότητα των κρατικών υπηρεσιών είναι πολύ 

χαμηλή. Αν αυτό δεν γίνει σχετικά σύντομα, τότε οι ρυθμοί αύξησης του ΑΕΠ 

θα μειωθούν και θα αυξηθεί ακόμη περισσότερο η ανεργία. Οι αλλαγές που 

απαιτούνται δεν αφορούν μόνο θέματα νομοθεσίας, αλλά και βαθύτερες αλλαγές 

στον τρόπο λειτουργίας του κράτους, στο πως δαπανώνται οι πόροι του Δημοσίου, 

στο πως λειτουργεί το φορολογικό μας, στο πως μπορεί να εκσυγχρονιστεί 

το εκπαιδευτικό μας σύστημα σε όλες του τις βαθμίδες και να βελτιωθεί η 

λειτουργία της αγοράς εργασίας. 

Η βελτίωση της λειτουργίας του κράτους και η θεσμοθέτηση απλών και 

αποτελεσματικά εφαρμοζόμενων κανόνων θα βοηθήσει και τις επιχειρήσεις να 

αξιοποιήσουν τα συγκριτικά τους πλεονεκτήματα και να αναπτύξουν νέα, κάτι 

που χρειάζεται η χώρα μας στο νέο παγκοσμιοποιημένο οικονομικό περιβάλλον. 

Σε μια εποχή που οι αλλαγές είναι συνεχείς και η ανάδυση νέων οικονομικών 

δυνάμεων στη διεθνή οικονομική σκηνή, η επανάπαυση είναι ο χειρότερος 

σύμβουλος. Η πείρα έχει δείξει ότι οι επιτυχημένες αλλαγές είναι εκείνες που 

γίνονται μεθοδικά και με κοινωνικές συναινέσεις. Σε όλες τις αλλαγές υπάρχουν 

ωφελημένοι και χαμένοι. Γι’ αυτό και χρέος της πολιτείας είναι να αντιμετωπίσει 

με αποτελεσματικότητα και ευαισθησία τις ευπαθείς ομάδες σε αυτές 

τις αλλαγές. Η εμπειρία άλλων χωρών είναι πολύτιμη και με βάση αυτή θα πρέπει 

η πολιτική μας ηγεσία να βρει τρόπο να προχωρήσει μεθοδικά και συστηματικά 

στις αλλαγές εκείνες που έχει ανάγκη η χώρα.

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 76

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 77 

2 

Προβλήματα της ελληνικής οικονομίας 

και προτάσεις για την επίλυσή τους 

Μαρία Αλμπάνη και Γιάννης Στουρνάρας 


Η επίδοση της ελληνικής οικονομίας από τα μέσα της δεκαετίας του 1990 έως 

σήμερα, δηλαδή την περίοδο που χαρακτηρίζεται από την προσπάθεια επίτευξης 

των κριτηρίων σύγκλισης και από τη συμμετοχή στην Ευρωζώνη, είναι ανώτερη 

από αυτή των δύο προηγούμενων δεκαετιών (1974-1994): Η οικονομική ανάπτυξη 

είναι υψηλότερη (4% κατά μέσο ετήσιο όρο), ο πληθωρισμός χαμηλότερος, 

ενώ το κατά κεφαλήν εισόδημα της Ελλάδας σε μονάδες ισοδύναμης αγοραστικής 

δύναμης έχει φτάσει στο 90% του αντίστοιχου εισοδήματος της Ευρωζώνης 

και στο 100% του εισοδήματος της Ευρωπακής Ένωσης (ΕΕ) των 27. 

Αναμφισβήτητα, η επίτευξη των κριτηρίων σύγκλισης και η υιοθέτηση του 

ευρώ έδωσαν αναπτυξιακή δυναμική σε μια οικονομία η οποία υπέφερε από νομισματικές 

και συναλλαγματικές διαταραχές από την εποχή της εθνικής ανεξαρτησίας 

(το 1830) μέχρι το 2000. Πράγματι, η ανάπτυξη στηρίζεται τόσο στην κατανάλωση 

(ιδιωτική και δημόσια) όσο και στις επενδύσεις (ιδιωτικές και δημόσιες) 

που ενισχύθηκαν από τη μείωση των επιτοκίων λόγω σύγκλισης και την επέκταση 

του τραπεζικού δανεισμού, τη νομισματική και συναλλαγματική σταθερότητα που 

έφερε το ευρώ, την αναδιάρθρωση και ιδιωτικοποίηση του τραπεζικού συστήματος 

και ορισμένων δημοσίων επιχειρήσεων, και την εισροή κοινοτικών πόρων. 

Αυτό όμως το αναπτυξιακό πρότυπο, που λειτούργησε θετικά όλα αυτά τα 

χρόνια, εξάντλησε τη δυναμική του. 1 Μία σαφή ένδειξη αποτελεί το ισοζύγιο 

τρεχουσών συναλλαγών. Η Ελλάδα έχει χρόνιο έλλειμμα στο ισοζύγιο τρεχου- 

1 Γ. Στουρνάρας και Μ. Αλμπάνη, Η Ελληνική Οικονομία μετά την Κρίση: Αναζητώντας 

ένα νέο αναπτυξιακό πρότυπο, ΙΟΒΕ, Αθήνα, 2008.

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 78 

78 ΜΑΡIΑ ΑΛΜΠAΝΗ – ΓΙAΝΝΗΣ ΣΤΟΥΡΝAΡΑΣ 

σών συναλλαγών της. Από τις αρχές της δεκαετίας του ’50 έως τη δεκαετία του 

’90 το μέσο έλλειμμα ήταν της τάξης του 3% του ΑΕΠ ετησίως. Από τα μέσα της 

δεκαετίας του 90 το έλλειμμα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών αυξήθηκε 

ακόμα περισσότερο, και το 2007 ξεπέρασε το 14% του ΑΕΠ. 

Το πρόβλημα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών 

Το έλλειμμα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών οφείλεται, μεταξύ άλλων, 

στη χρόνια υστέρηση μεταξύ των αποταμιεύσεων και των επενδύσεων. 

Συγκεκριμένα, και σύμφωνα με τα στοιχεία από τους εθνικούς λογαριασμούς, 

το έλλειμμα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών το 2007 προέκυψε ως η διαφορά 

μεταξύ των συνολικών επενδύσεων της τάξης του 25% του ΑΕΠ (οι 

οποίες είναι από τις υψηλότερες στην ΕΕ) και των συνολικών αποταμιεύσεων, 

που κυμάνθηκαν στο 11% του ΑΕΠ (και οι οποίες είναι από τις χαμηλότερες 

στην ΕΕ). 

Το έλλειμμα αυτό ήταν το μεγαλύτερο μεταξύ των χωρών-μελών του ΟΟΣΑ 

(με εξαίρεση την Ισλανδία), ενώ άλλες δύο χώρες του ευρωπακού Νότου, η 

Πορτογαλία και (δευτερευόντως) η Ισπανία διακρίνονται και αυτές από πολύ 

υψηλά ελλείμματα στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών τους. Παράλληλα, παρατηρείται 

αύξηση του πλεονάσματος του ισοζυγίου στις χώρες του ευρωπακού 

Βορρά κατά την ίδια περίοδο (από τα μέσα της δεκαετίας του 90), φαινόμενο 

που ερμηνεύεται από τη διαδικασία της οικονομικής σύγκλισης. 

Οι χαμηλές εθνικές αποταμιεύσεις αντανακλούν τα υψηλά ελλείμματα του 

δημόσιου τομέα (αρνητική αποταμίευση) και την υψηλή ροπή προς κατανάλωση 

του ιδιωτικού τομέα. Επιπλέον, η μείωση των επιτοκίων (των ασφαλίστρων 

κινδύνου), αποτέλεσμα της επιτυχούς οικονομικής σύγκλισης, οδήγησε 

σε αύξηση των ιδιωτικών επενδύσεων και σε μείωση των ιδιωτικών αποταμιεύσεων, 

ενώ οι επενδύσεις και οι αποταμιεύσεις του δημόσιου τομέα δεν κινήθηκαν 

επαρκώς προς την αντίθετη κατεύθυνση. Το έλλειμμα στο ισοζύγιο τρεχουσών 

συναλλαγών αντανακλά επίσης τη χρόνια υστέρηση ανταγωνιστικότητας 

αλλά και το εσωστρεφές πρότυπο της οικονομικής ανάπτυξης της χώρας, ιδιαίτερα 

εάν συγκριθεί με τις άλλες μικρές ανοιχτές οικονομίες στην Ευρωζώνη 

(π.χ. Ιρλανδία και Αυστρία). Οι εξαγωγές ως ποσοστό του ΑΕΠ είναι οι χαμηλότερες 

στην Ευρωζώνη (20% του ΑΕΠ- στην Ευρωζώνη οι εξαγωγές κυμαίνονται 

από 30% στην Πορτογαλία ως 90% στην Ιρλανδία), αντανακλώντας κυρίως 

τη χαμηλή ανταγωνιστικότητα των ελληνικών προόντων και υπηρεσιών. 2 

2 

T. Papadogonas και Y. Stournaras, «Financial Integration, National Savings and 

National Investment in the EU Member-States», Applied Economic Letters, 2006 και των

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 79 

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ 79 

Ελλείμματα αυτών των διαστάσεων, εφόσον συνεχίζονται, συνεπάγονται τη 

χειροτέρευση της «διεθνούς καθαρής επενδυτικής θέσης της χώρας», ενός μεγέθους 

που σχετίζεται, αλλά δεν ταυτίζεται, με το καθαρό εξωτερικό χρέος. 

Εάν η Ελλάδα δεν ήταν μέλος της Ευρωζώνης, η πιθανότερη συνέπεια ενός ελλείμματος 

του ισοζυγίου αυτών των διαστάσεων, θα ήταν η σημαντική υποτίμηση 

της δραχμής, η αύξηση του πληθωρισμού, η μείωση των πραγματικών μισθών 

και της ιδιωτικής κατανάλωσης, η μείωση του ρυθμού οικονομικής ανάπτυξης, 

η ενδεχόμενη μείωση των εισαγωγών και η αύξηση των εξαγωγών. Η 

προσαρμογή σε χαμηλότερο έλλειμμα του ισοζυγίου θα ήταν βίαιη και τυφλή. 

Αυτό έχει συμβεί επανειλημμένα στο παρελθόν, πριν η Ελλάδα υιοθετήσει το 

ευρώ. Παρόλα αυτά και παρά το γεγονός ότι η συμμετοχή στο ευρώ έχει εξαλείψει 

το πρόβλημα του ισοζυγίου πληρωμών όπως το γνωρίζαμε μέχρι σήμερα, 

ελλείμματα του ισοζυγίου της τάξης του 14% του ΑΕΠ δημιουργούν προβλήματα 

που δεν μπορεί να αγνοηθούν. 

Καταρχάς πρέπει να τονιστεί ότι απαιτείται προσαρμογή. Η συμμετοχή της 

Ελλάδας στην Ευρωζώνη, όπως ήδη ελέχθη, μετριάζει την επιτακτική και 

άμεση ανάγκη για την προσαρμογή αυτή και δίνει την πολυτέλεια του τρόπου 

και του χρόνου. Η προσαρμογή αυτή κρίνεται απαραίτητη για τους ακόλουθους 

λόγους: Πρώτον, διότι ακόμα και κάτω από την «ομπρέλα προστασίας» του 

ευρώ, το μεγάλο έλλειμμα του ισοζυγίου συνεπάγεται εκροή εισοδήματος στο 

εξωτερικό (τόκοι, μερίσματα, ενοίκια κ.λπ.) που δεν μπορεί να αντισταθμιστεί 

επ’ άπειρον από την υψηλότερη ανάπτυξη που ο εξωτερικός δανεισμός μπορεί 

να εξασφαλίζει. Δεύτερον, διότι το έλλειμμα του ισοζυγίου αφενός οφείλεται 

και στην αρνητική καθαρή αποταμίευση του δημόσιου τομέα (δηλαδή στο τρέχον 

έλλειμμα της γενικής κυβέρνησης, περίπου 2% του ΑΕΠ) και αφετέρου 

στην πολύ μικρή ιδιωτική αποταμίευση (περίπου 13% του ΑΕΠ), τόσο συγκριτικά 

με τις άλλες χώρες της Ευρωζώνης όσο και, κυρίως, σε σχέση με τις μελλοντικές 

ανάγκες που δημιουργεί η γήρανση του πληθυσμού. Τρίτον, διότι η τρέχουσα 

διεθνής κρίση έχει προκαλέσει τη διεύρυνση των επιτοκιακών περιθωρίων 

δανεισμού του δημοσίου, των τραπεζών, των επιχειρήσεων και των νοικοκυριών, 

που επιβαρύνουν την εθνική ευημερία, αφού η Ελλάδα έχει σχετικά 

μεγάλο καθαρό εξωτερικό χρέος ως ποσοστό του ΑΕΠ. Τέταρτον, διότι η ΕΕ 

είναι μια πλήρης νομισματική ένωση, αλλά δεν είναι μία πλήρης οικονομική 

ένωση και στερείται επαρκών μέσων (διαθέτει μόνο τα αναγκαία) εξάλειψης 

των περιφερειακών ανισορροπιών αν παραστεί μείζων ανάγκη. 

ιδίων «Twin deficits and financial Integration in EU Member-States», Journal of Policy 

Modeling, 2006.

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 80 


Γήρανση του πληθυσμού και κοινωνική ασφάλιση 

Η μεγαλύτερη ίσως πρόκληση που αντιμετωπίζει η Ελλάδα σήμερα, καθώς 

επίσης και οι περισσότερες σύγχρονες κοινωνίες και οικονομίες, από την 

πλευρά της ζήτησης είναι το ασφαλιστικό. Η Ελλάδα ανήκει στις χώρες εκείνες 

όπου το συνταξιοδοτικό πρόβλημα τίθεται με οξύτητα και προκαλεί ερωτηματικά 

για τις μακροπρόθεσμες δημοσιονομικές εξελίξεις. 

Το προσδόκιμο ζωής κατά τη γέννηση έχει αυξηθεί σημαντικά τα τελευταία 

χρόνια. Από το 1960 μέχρι το 2005 αυξήθηκε κατά μέσο όρο 10 περίπου χρόνια 

στις χώρες του ΟΟΣΑ, φθάνοντας τα 78.6 χρόνια. Είναι αξιοσημείωτο ότι από 

το 2003 μέχρι το 2005 αυξήθηκε κατά ένα χρόνο περίπου (από το 77.8 σε 78.6 

χρόνια). Στην Ελλάδα το προσδόκιμο ζωής κατά τη γέννηση ήταν 69.9 χρόνια 

το 1960, 78.1 χρόνια το 2003 και 79.3 χρόνια το 2005 (Πίνακας 1). Η αύξηση του 

προσδόκιμου ζωής αντανακλά τη μεγάλη μείωση των ποσοστών θνησιμότητας 

σε όλες τις ηλικίες, η οποία ερμηνεύεται από τη βελτίωση του επιπέδου ευημερίας, 

των συνθηκών υγείας, διατροφής, υγιεινής κ.λπ. 

Υπάρχει θετική και ισχυρή συσχέτιση μεταξύ του κατά κεφαλήν εισοδήματος 

και του αυξημένου προσδόκιμου ζωής, όπως και μεταξύ της κατά κεφαλήν 

δαπάνης υγείας και του αυξημένου προσδόκιμου ζωής στις χώρες του ΟΟΣΑ. 

Η Ελλάδα βρίσκεται επάνω από τη σχετική γραμμή παλινδρόμησης (Γράφημα 

1), που σημαίνει ότι έχει προσδόκιμο ζωής υψηλότερο από αυτό που «προβλέπεται» 

από το κατά κεφαλήν εισόδημα. 

Η αύξηση του προσδόκιμου ζωής είναι αναμφισβήτητα μια θετική εξέλιξη. 

Έχει όμως μια ανεπιθύμητη παρενέργεια που αφορά τα συστήματα κοινωνικής 

ασφάλισης διανεμητικού χαρακτήρα (pay-as-you go). Η παρενέργεια αυτή 

Πίνακας 1. Προσδόκιμο ζωής, 1960-2005 

Προσδόκιμο Ζωής 1960 2003 2005 

ΓΕΡΜΑΝΙΑ 69.6 78.4 79 

ΕΛΛΑΔΑ 69.9 78.1 79.3 

ΙΣΠΑΝΙΑ 69.8 80.5 80.7 

ΓΑΛΛΙΑ 70.3 79.4 80.3 

ΙΡΛΑΝΔΙΑ 70 77.8 79.5 

ΙΤΑΛΙΑ 69.8 79.9 80.4 

ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ 64 77.3 78.2 

ΦΙΝΛΑΝΔΙΑ 69 78.5 78.9 

ΠΟΛΩΝΙΑ 67.8 74.7 75.1 

ΟΟΣΑ 68.5 77.8 78.6 

Πηγή: OΟΣΑ, Health Statistics 2007

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 81 


Γράφημα 1. Προσδόκιμο ζωής στη γέννηση και κατά κεφαλήν εισόδημα 

81 

80 

R 2 = 0,4168 

79 

78 

77 

76 

75 

74 

10000 15000 20000 25000 30000 35000 

Πηγή: Πίνακας 1 και OECD National Accounts 

οφείλεται στο γεγονός ότι τα όρια ηλικίας για συνταξιοδότηση καθορίστηκαν 

όταν το προσδόκιμο ζωής ήταν πολύ χαμηλότερο από ότι είναι σήμερα. Δηλαδή, 

ο αριθμός των ετών που ζει κάποιος ως συνταξιούχος έχει αυξηθεί, ενώ η 

χρονική περίοδος του εργασιακού βίου έχει παραμείνει περίπου η ίδια. Αυτό 

έχει συμβάλει στη δημιουργία ενός «ανοίγματος» μεταξύ των ροών εσόδων και 

των ροών δαπανών στα συστήματα κοινωνικής ασφάλισης, το οποίο προβλέπεται 

να διευρυνθεί τα επόμενα χρόνια. 

Εξειδικεύοντας περισσότερο, μπορεί να λεχθεί ότι το ασφαλιστικό «πρόβλημα» 

είναι αποτέλεσμα πέντε κυρίως εξελίξεων: (α) του αυξημένου προσδόκιμου 

ζωής, (β) της μείωσης του ποσοστού γονιμότητας, (γ) της επερχόμενης συνταξιοδότησης 

της γενιάς που γεννήθηκε αμέσως μετά τον πόλεμο, δηλαδή των 

λεγόμενων «baby boomers», (δ) των συνεχών παρεμβάσεων στο ασφαλιστικό 

σύστημα «κοινωνικού» χαρακτήρα που χαλαρώνουν τα ασφαλιστικά κίνητρα, 

και (ε) των οργανωτικών δυσλειτουργιών που οδηγούν σε εισφοροδιαφυγή. 

Από τις εξελίξεις αυτές, οι τρεις πρώτες είναι κοινές στις περισσότερες χώρες 

του ΟΟΣΑ και της ΕΕ και οδηγούν σε αύξηση του ποσοστού εξάρτησης, 

δηλαδή, του λόγου των ηλικιωμένων (65+) προς τους οικονομικά ενεργούς πολίτες 

(15-65) (Πίνακας 2). Με τη σειρά της, η αύξηση του ποσοστού εξάρτησης 

οδηγεί, αν δεν υπάρξουν αντίρροπες τάσεις σε άλλες παραμέτρους του διανεμητικού 

συστήματος, σε διάσταση μεταξύ των εσόδων από εισφορές και των

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 82 


Πίνακας 2. Ποσοστό εξάρτησης των ηλικιωμένων από τον ενεργό πληθυσμό και 

δημόσιες δαπάνες σχετιζόμενες με τη γήρανση του πληθυσμού. 

Χώρα 

Ποσοστό 

γονιμότητας 1 

Ποσοστό 

εξάρτησης 2 

Συντάξεις 

(% ΑΕΠ) 

Δημόσιες Δαπάνες 

Υγείας (% ΑΕΠ) 

2004 2050 2004 2050 2004 2050 2004 2050 

ΓΕΡΜΑΝΙΑ 1.4 1.5 26.8 51.7 11.4 13.1 6 7.2 

ΕΛΛΑΔΑ* 1.3 1.5 26.4 60.4 12 24 5.1 6.8 

ΙΣΠΑΝΙΑ 1.3 1.4 24.6 65.6 8.6 15.7 6.1 8.3 

ΓΑΛΛΙΑ 1.9 1.9 25.2 46.4 12.8 14.8 7.7 9.5 

ΙΡΛΑΝΔΙΑ 2 1.8 16.4 45.2 4.71 1.1 5.3 7.3 

ΙΤΑΛΙΑ 1.3 1.4 28.9 62.2 14.2 14.7 5.8 7.1 

ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ 1.5 1.6 24.9 58.5 11.1 20.8 6.7 7.2 

ΦΙΝΛΑΝΔΙΑ 1.8 1.8 23.3 46.7 10.7 13.7 5.6 7 

ΚΥΠΡΟΣ 1.5 1.5 17.5 43.2 6.9 19.8 2.9 4 

ΠΟΛΩΝΙΑ 1.2 1.6 18.6 51 13.9 8 4.1 5.5 

ΕΕ-25 1.5 1.6 24.5 51.4 10.6 12.8 6.4 7.9 

ΖΩΝΗ ΕΥΡΩ 1.5 1.6 25.9 53.6 11.5 14.1 6.3 7.8 

1 Το ποσοστό γονιμότητας είναι ο αριθμός των παιδιών ανά γυναίκα γόνιμης ηλικίας 

2 Το ποσοστό εξάρτησης είναι ο λόγος του αριθμού των πολιτών ηλικίας 65 και άνω προς 

τον αριθμό των πολιτών στην ηλικιακή κατηγορία 15 – 64 

* Για την Ελλάδα τα στοιχεία για τις συντάξεις δεν είναι επικαιροποιημένα (δηλαδή του 

2005) αλλά προγενέστερα, από προβολές της Επιτροπής Οικονομικής Πολιτικής (EPC) 

Πηγή: R. Beetsma και H. Oksanen, «Pension Systems, Ageing and the Stability and Growth 

Pact», European Economy, Special Report, European Commission, 2007 

δαπανών για συντάξεις, σε αύξηση του ελλείμματος της γενικής κυβέρνησης 

και τελικά του δημόσιου χρέους. Σύμφωνα με εκτιμήσεις της ΕΕ, η αύξηση του 

δημόσιου χρέους ως ποσοστό του ΑΕΠ στην Ελλάδα θα είναι τόσο μεγάλη αν 

δεν ληφθούν μέτρα, ώστε το 2050 ο λόγος αυτός θα πλησιάσει το 400% και θα 

είναι ο μεγαλύτερος στη ΕΕ (Πίνακας 3). 

Γιατί όμως συμβαίνει αυτό ενώ η εξέλιξη του ποσοστού εξάρτησης είναι 

σχεδόν η ίδια με τις άλλες χώρες-μέλη της ΕΕ; Συμβαίνει διότι: Πρώτον οι άλλες 

χώρες-μέλη έχουν λάβει σημαντικά μέτρα εξισορρόπησης του συστήματος 

ενώ εμείς όχι (αν και δεν έχουν δοθεί μέχρι σήμερα αναλυτικά στοιχεία, από 

πρόχειρους υπολογισμούς που έχουμε κάνει, η πλήρης εφαρμογή του νόμου 

3655/2008 για το ασφαλιστικό βελτιώνει τα παραπάνω μεγέθη μόνο κατά 10%

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 83 


Πίνακας 3. Προβολή του Δημόσιου Χρέους ως % του ΑΕΠ έως το 2050 

Πηγή: Public Finances in EMU, European Commission, 2005 

Σενάριο βάσης 1 

2004 2010 2030 2050 

ΓΕΡΜΑΝΙΑ 65.5 62.2 39.6 23 

ΕΛΛΑΔA 110.5 94.7 139.5 403.3 

ΙΣΠΑΝΙΑ* 49 35.1 4.3 55.9 

ΓΑΛΛΙΑ 64.8 59 89.5 219.3 

ΙΡΛΑΝΔΙΑ* 21.7 12 12 62.6 

ΙΤΑΛΙΑ 106 90.7 31.2 -5.7 

ΚΥΠΡΟΣ* 73.8 46.9 36.6 83.2 

ΠΟΛΩΝΙΑ 45.9 44.9 -8.3 -68.8 

ΦΙΝΛΑΝΔΙΑ* 6.4 -4.5 -30.5 -13.7 

1 Το σενάριο βάσης στηρίζεται σε προβολές που έγιναν από τις υπηρεσίες της Ευρωπακής 

Επιτροπής λαμβάνοντας ως βάση τα προβλεπόμενα δημοσιονομικά αποτελέσματα 

και στοιχεία του έτους 2008, τα οποία περιέχονται στα Προγράμματα Σταθερότητας και 

Ανάπτυξης των χωρών – μελών. 

* Προσαρμοσμένο Ακαθάριστο Χρέος 

περίπου), δεύτερον ουδείς έχει εντρυφήσει στις υποθέσεις πίσω από τις εκτιμήσεις 

της ΕΕ οι οποίες αδικούν, είναι αλήθεια, την Ελλάδα και ευνοούν χώρες 

με παρόμοια ποσοστά εξάρτησης, όπως π.χ. η Ιταλία (το δημόσιο χρέος της ως 

ποσοστό του ΑΕΠ εμφανίζεται να μηδενίζεται (!) το 2050), τρίτον το ποσοστό 

αναπλήρωσης στην Ελλάδα είναι από τα υψηλότερα στην ΕΕ (το σύστημα θεωρείται 

γενναιόδωρο, όχι σε απόλυτους όρους αλλά σχετικά με τους μέσους μισθούς 

που επικρατούν). 

Τίθεται ένα βασικό ερώτημα, η απάντηση στο οποίο έχει καταλυτική σημασία: 

Το ασφαλιστικό πρόβλημα όπως περιγράφτηκε, είναι μόνο δημοσιονομικό 

πρόβλημα ή και πρόβλημα που προκαλεί αδιαμφισβήτητη μείωση των ρυθμών 

οικονομικής ανάπτυξης και άρα της οικονομικής ευημερίας μιας χώρας; 

Καταρχάς πρέπει να εντοπίσουμε ποιες από τις πέντε εξελίξεις που αναφέρθηκαν 

πριν δημιουργούν μόνιμο και ποιες παροδικό πρόβλημα στο σύστημα 

κοινωνικής ασφάλισης. Σε όρους επιβάρυνσης, οι σημαντικότερες είναι 

δύο: Η συνταξιοδότηση των λεγόμενων baby-boomers από το 2015 και μετά και 

το αυξημένο προσδόκιμο ζωής. Οι λοιπές αιτίες είτε δεν επιβαρύνουν υπέρμετρα 

το σύστημα είτε είναι αντιμετωπίσιμες με οργανωτικά μέτρα και για χάριν

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 84 


συντόμευσης μπορούμε εδώ να επικεντρωθούμε στις πρώτες δύο. 

Το πρόβλημα των λεγόμενων baby-boomers είναι σημαντικό μεν αλλά παροδικό, 

δηλαδή επιβαρύνει το σύστημα για έναν αριθμό ετών και μετά εξαλείφεται. 

Δεν πρέπει επίσης να ξεχνάμε ότι το ασφαλιστικό σύστημα ωφελήθηκε 

από τους baby-boomers την περίοδο της εργασιακής ακμής τους, δηλαδή την 

περίοδο 1960-1995. 

Η αύξηση όμως του προσδόκιμου ζωής είναι μόνιμο φαινόμενο σύμφωνα με 

την ιατρική επιστήμη και τη βιολογία. Στο φιλοσοφικό ερώτημα εάν επιθυμούμε 

αυτή την κατάσταση, αν δηλαδή επιθυμούμε να ζούμε περισσότερο ή 

όχι, η απάντηση είναι θετική, αρκεί βέβαια να είμαστε υγιείς. Επομένως το αυξημένο 

προσδόκιμο ζωής είναι μια θετική εξέλιξη, όχι αρνητική. Το δημοσιονομικό 

πρόβλημα που δημιουργεί δεν φαίνεται να είναι, και δεν έχει αποδειχθεί 

ότι είναι, και πρόβλημα οικονομικής ευημερίας, επειδή, όπως ήδη αναφέρθηκε, 

το αυξημένο προσδόκιμο ζωής συσχετίζεται ισχυρά και θετικά με μεγαλύτερη 

παραγωγικότητα και κατά κεφαλήν εισόδημα. Αυτό σημαίνει ότι οι 

οικονομίες δημιουργούν πρόσθετους πόρους, όχι λιγότερους, αλλά και μεγαλύτερη 

ευημερία. 

Επομένως το πρόβλημα είναι καταρχήν αντιμετωπίσιμο και έχει να κάνει 

με την διατήρηση της ισορροπίας στο διανεμητικό σύστημα, δηλαδή μεταξύ συνόλου 

εισφορών και δαπάνης συντάξεων. Επειδή το σύνολο των εισφορών είναι 

άμεση συνάρτηση της δαπάνης μισθοδοσίας, (προκύπτει ως το γινόμενο του 

ποσοστού της εισφοράς εργαζόμενου και εργοδότη με την δαπάνη μισθοδοσίας) 

το πρόβλημα απλουστεύεται και η λύση του γίνεται ηπιότερη (δηλαδή οι 

απαιτούμενες «παραμετρικές» αλλαγές είναι οι μικρότερες δυνατές) εάν: (α) η 

αύξηση της παραγωγικότητας είναι τέτοια που μπορεί να στηρίζει βιώσιμες αυξήσεις 

του μέσου μισθού (δηλαδή αυξήσεις που δεν θίγουν την ανταγωνιστικότητα), 

(β) επιτυγχάνεται αύξηση της απασχόλησης, ιδιαίτερα σε χώρες όπως η 

Ελλάδα, όπου αφενός το ποσοστό ανεργίας είναι αρκετά υψηλό (8.3% το 2007) 

και αφετέρου το ποσοστό του εργατικού δυναμικού στο σύνολο του ενεργού 

πληθυσμού είναι μόνο 60%. 

Ο ακόλουθος συλλογισμός θέτει τα όρια και σκιαγραφεί τις λύσεις του προβλήματος: 

Στην περίπτωση της Ελλάδας, η μέση ετήσια επιδείνωση μέχρι το 

2050 του ποσοστού εξάρτησης (των ηλικιωμένων πολιτών από τους οικονομικά 

ενεργούς) είναι 1.9%. Αν δεν μεταβληθεί κάποια άλλη παράμετρος στο σύστημα, 

και αν επιπλέον δεν αυξηθεί το ποσοστό της ασφαλιστικής εισφοράς, 

τότε η διατήρηση της ισορροπίας στο διανεμητικό ασφαλιστικό σύστημα απαιτεί 

το ποσοστό αναπλήρωσης να μειώνεται κατά το ίδιο ποσοστό. Δηλαδή, ο 

μέσος μισθός να αυξάνεται κατά 1.9% περισσότερο από τη μέση σύνταξη. Η 

αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας στην ελληνική οικονομία, τόσο από 

το 1960 μέχρι σήμερα, (περίπου 3.5%) αλλά και τα τελευταία δέκα χρόνια που

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 85 


είναι περισσότερο αντιπροσωπευτικά (περίπου 3%), δείχνει ότι το πρόβλημα 

δεν είναι δυσεπίλυτο, ιδιαίτερα αν επιτευχθεί περαιτέρω αύξηση της παραγωγικότητας. 

Αυτή βέβαια είναι μια παραμετρική λύση και ακολουθεί τη λογική του συστήματος. 

Δεν λέει ότι πρέπει να μειωθεί η μέση σύνταξη, αλλά ότι πρέπει να 

μειωθεί σε σχέση με το μέσο μισθό. Υπάρχουν βεβαίως και άλλες εναλλακτικές 

λύσεις, οι οποίες, εάν αποδώσουν, καθιστούν τις αναγκαίες «παραμετρικές» 

αλλαγές ακόμα ηπιότερες. Ποιες μπορεί να είναι οι λύσεις αυτές; 

Η αύξηση του ποσοστού απασχόλησης: Όπως ήδη αναφέρθηκε, στην Ελλάδα 

εργάζεται μόνο το 60% του οικονομικώς ενεργού πληθυσμού. Και αυτό 

συμβαίνει όχι μόνο επειδή η ανεργία είναι σχετικά υψηλή, αλλά και επειδή ένα 

μέρος του οικονομικώς ενεργού πληθυσμού είναι εκτός προσφοράς εργασίας, 

ιδιαίτερα γυναίκες. Επομένως απαιτείται η εφαρμογή μιας στρατηγικής για 

πλήρη απασχόληση. 

Η μείωση της εισφοροδιαφυγής: με καλύτερη οργάνωση, με τη θέσπιση 

ασφαλιστικού μητρώου, με την ενσωμάτωση των μεταναστών. 

Η περαιτέρω αύξηση της παραγωγικότητας: Ο στόχος αυτός θέτει επί τάπητος 

την αναπτυξιακή στρατηγική της χώρας, τόσο από την πλευρά της ζήτησης 

(μέτρα για την ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας και των εξαγωγών, τη μείωση 

της εθνικής κατανάλωσης ως ποσοστό του ΑΕΠ και τη συνακόλουθη αύξηση 

της εθνικής αποταμίευσης ως ποσοστό του ΑΕΠ), όσο και από την πλευρά της 

προσφοράς (μεταρρυθμίσεις με έμφαση στην παιδεία, τον ανταγωνισμό και 

τους θεσμούς). 

Η εισαγωγή πυλώνων κεφαλοποιητικού χαρακτήρα: ως συμπλήρωμα (αλλά 

όχι ως λύση, αφού αυτό δεν είναι εφικτό) του υπάρχοντος διανεμητικού συστήματος. 

Η ενίσχυση του κεφαλοποιητικού πυλώνα του ασφαλιστικού συστήματος: με 

ένα ποσοστό των εσόδων από αποκρατικοποιήσεις. 

Η αύξηση των ορίων ηλικίας για συνταξιοδότηση: Αφού το προσδόκιμο ζωής 

έχει αυξηθεί κατά 10 περίπου χρόνια από το 1960 έως σήμερα θα μπορούσαν 

τα όρια της ηλικίας να απορροφήσουν μέρος της «πίεσης» για εξισορρόπηση. 

Δεν είναι όμως ούτε κοινωνικά επιθυμητό ούτε εφικτό, αλλά και ούτε αναγκαίο 

τα όρια ηλικίας να αυξηθούν όσο και το προσδόκιμο ζωής, αφού η αύξηση της 

παραγωγικότητας μπορεί να χρηματοδοτήσει μέρος της αύξησης του προσδόκιμου 

ζωής. 

Αυτή είναι μια πρόχειρη καταγραφή προτεινόμενων λύσεων και κατατίθεται 

μόνο για να δείξει ότι το πρόβλημα δεν είναι δυσεπίλυτο. Είναι όμως σοβαρό 

και αν δεν αντιμετωπιστεί έγκαιρα και αποτελεσματικά μπορεί να δημιουργήσει 

δημοσιονομική κρίση, όπως φαίνεται στην εξέλιξη του δημοσίου χρέους 

(Πίνακας 3).

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 86 


Προβλήματα προσφοράς αγαθών και υπηρεσιών 

Ο ΟΟΣΑ θεωρεί την Ελλάδα ως τη χώρα με τα μεγαλύτερα εμπόδια στον 

ανταγωνισμό στις αγορές, τα οποία αντανακλώνται κυρίως στα σχετικά υψηλά 

ποσοστά κέρδους των επιχειρήσεων σε βασικούς κλάδους της οικονομίας. 

Κλειστά επαγγέλματα, ρυθμίσεις που περιορίζουν τον ανταγωνισμό στις αγορές, 

χρονοβόρες διαδικασίες έναρξης νέων επιχειρήσεων, χαμηλές ξένες επενδύσεις, 

αναποτελεσματικό φορολογικό σύστημα, συνθέτουν τις κύριες αιτίες 

της χαμηλής έντασης του ανταγωνισμού στη χώρα και των σχετικά υψηλών τιμών. 

Στην αγορά εργασίας, όπως έχει ήδη αναφερθεί στην προηγούμενη ενότητα, 

το ποσοστό ανεργίας είναι αρκετά υψηλό (8.3% το 2007). Στην Ελλάδα το 

2006 το ποσοστό απασχόλησης των γυναικών δεν υπερβαίνει το 50%, όταν ο 

αντίστοιχος μέσος όρος της ΕΕ-15 αγγίζει το 59%, 3 ενώ το ποσοστό συμμετοχής 

των γυναικών στην αγορά εργασίας είναι το χαμηλότερο στην ΕΕ. Είναι 

σχήμα οξύμωρο, στη χώρα που αντιμετωπίζει σοβαρό ασφαλιστικό πρόβλημα 

να παρατηρείται παράλληλα και τόσο χαμηλό ποσοστό συμμετοχής στην αγορά 

εργασίας. 

Παιδεία, έρευνα και τεχνολογία 

Από την πλευρά της προσφοράς η σημαντικότερη ίσως πρόκληση για την 

Ελλάδα είναι η παιδεία. Η εκπαίδευση, η έρευνα και η τεχνολογία, τομείς που 

αποτελούν καταλύτη για την ανάπτυξη της χώρας, παρουσιάζουν επιδόσεις που 

κατατάσσουν την Ελλάδα στις τελευταίες θέσεις του ΟΟΣΑ. 

Οι βασικοί στόχοι της παιδείας είναι τρεις: Πρώτον, η διαμόρφωση ελεύθερων 

και δημοκρατικών πολιτών. Δεύτερον, ο εφοδιασμός όλων ανεξαιρέτως 

των νέων με τις απαραίτητες δεξιότητες που θα τους βοηθήσει να κινηθούν 

αποτελεσματικά στην αγορά εργασίας και στο στίβο της ζωής. Τρίτον, η βελτίωση 

των παραγωγικών δυνατοτήτων της οικονομίας και η προσαρμογή της 

στις προκλήσεις της παγκοσμιοποίησης. 

Σε προσωπικό επίπεδο, ή σε μικροοικονομικούς όρους, η παιδεία και η εκπαίδευση, 

από ένα σημείο και μετά, είναι απόφαση επένδυσης σε ανθρώπινο 

κεφάλαιο, η οποία οδηγεί σε καλύτερες θέσεις εργασίας και άρα σε μεγαλύτερες 

αμοιβές για το υπόλοιπο του εργασιακού βίου. Η παιδεία υπό την ευρύτερη 

3 M. Albani, E. Papapetrou και Y. Stournaras, «Education Level and Gender Wage 

Differentials in Greece», mimeo, University of Athens, 2008.

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 87 


έννοια οδηγεί, επιπλέον, σε αναβάθμιση το σύστημα των αξιών μιας κοινωνίας, 

μειώνει το επίπεδο διαφθοράς, βοηθά τους πολίτες να αντιλαμβάνονται καλύτερα 

τα όρια μεταξύ ατομικού οφέλους και κοινού συμφέροντος και ενισχύουν 

το αίσθημα της κοινωνικής ευθύνης και αλληλεξάρτησης. Οι αναπτυξιακές επιδόσεις 

χωρών όπου επικρατούν παρόμοιες αρχές είναι γενικά πολύ ικανοποιητικές, 

με τις Σκανδιναβικές χώρες να διεκδικούν σήμερα τα πρωτεία σε οικονομική 

ανάπτυξη, ανταγωνιστικότητα αλλά και κοινωνική δικαιοσύνη, καθώς 

και κοινωνική κινητικότητα. Επίσης, η παιδεία αντιστρατεύεται τον καταναλωτισμό 

και ενισχύει έτσι την αποταμίευση και τη συσσώρευση κεφαλαίου. 

Η διεθνής εμπειρία διδάσκει ότι η συμβολή της παιδείας στην οικονομική 

ανάπτυξη είναι εξίσου σημαντική με τη συμβολή του κεφαλαίου. Σύμφωνα με 

τα σύγχρονα οικονομικά υποδείγματα ενδογενούς ανάπτυξης, η συμβολή της 

παιδείας στην οικονομική ανάπτυξη αξιολογείται ως πολύ πιο σημαντική απ’ 

ότι στο παρελθόν. Το συνολικό όφελος της παιδείας για την οικονομία και την 

κοινωνία είναι μεγαλύτερο από το άθροισμα του ατομικού οφέλους του καθενός 

χωριστά. Η παιδεία δηλαδή είναι κατ’ εξοχήν δημόσιο αγαθό. Οι περισσότεροι 

οικονομολόγοι, ανεξαρτήτως σχολής σκέψης, δέχονται σήμερα ότι η παιδεία 

και η γνώση είναι δημόσια αγαθά που η ελεύθερη ιδιωτική αγορά δεν δύναται 

να παράγει στην ποσότητα και ποιότητα που η κοινωνία απαιτεί. 4 Είναι 

δημόσια αγαθά διότι: Πρώτον, συμβάλλουν στη δημιουργία κοινωνικών αξιών, 

και σε μια κοινωνία ίσων ευκαιριών. Δεύτερον, η έρευνα και η τεχνολογία οδηγούν 

σε καινοτομίες και ανακαλύψεις, που, με τη σειρά τους, οδηγούν σε νέες 

καινοτομίες και νέες ανακαλύψεις προς όφελος είτε του τελικού καταναλωτή 

είτε του παραγωγού. Δηλαδή, μεγάλο μέρος της γνώσης δημιουργεί θετικές συνέργειες 

(μια πυραμίδα που όλο και μεγαλώνει) που οδηγεί σε σωρευτική βελτίωση 

της παραγωγικότητας και επομένως σε υψηλότερη οικονομική ανάπτυξη. 

Στην εποχή της γνώσης και της πληροφορίας, οι σχέσεις αυτές είναι ακόμα 

πιο ισχυρές. Στο πεδίο του διεθνούς ανταγωνισμού και μεταξύ αναπτυγμένων 

χωρών, κερδισμένες θα είναι οι χώρες που επενδύουν στον ανθρώπινο παράγοντα 

και παράγουν προόντα και υπηρεσίες που ενσωματώνουν τεχνογνωσία. 

Στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, μικρές ανοιχτές οικονομίες, όπως η Ελλάδα, 

πρέπει να δώσουν έμφαση στην αύξηση των εξαγωγών αγαθών και υπηρεσιών 

τους, βελτιώνοντας το τεχνολογικό και ποιοτικό περιεχόμενό τους, εφόσον 

επιθυμούν βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη. Διότι απλά δεν μπορούν πλέον 

να ανταγωνιστούν χώρες με φθηνό εργατικό δυναμικό όπως η Κίνα. Πρέπει να 

κινηθούν ανοδικά στην κλίμακα των συγκριτικών πλεονεκτημάτων και να ειδι- 

4 Δες, μεταξύ άλλων στο R. Barro και X. Sala-i-Martin, Economic Growth, MIT 

Press, 1999.

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 88 


κευθούν σε προόντα και υπηρεσίες τεχνολογικά και ποιοτικά αναβαθμισμένα. 

Η οικονομική ανάπτυξη της Ελλάδας πρέπει να αποκτήσει εξωστρεφή χαρακτηριστικά. 

Για να γίνει όμως αυτό, πρέπει να βελτιωθεί η ανταγωνιστικότητα 

των προόντων και υπηρεσιών της, μέσω της αναβάθμισης της ποιότητάς τους, 

κυρίως όμως μέσω της ανοδικής κίνησης στην κλίμακα των συγκριτικών πλεονεκτημάτων. 

Μεταβαίνοντας τώρα από τη θεωρία στην εφαρμογή, είναι γνωστό ότι η 

εκτίμηση της λεγόμενης θεμελιώδους εξίσωσης οικονομικής ανάπτυξης που 

προκύπτει από μια συνάρτηση παραγωγής δείχνει ότι, σε γενικές γραμμές, η 

μεταβολή του εθνικού προόντος κατά κεφαλή ή αλλιώς η οικονομική ανάπτυξη, 

«εξηγείται» από τη μεταβολή του κεφαλαίου ανά μονάδα εργασίας, δηλαδή 

τις επενδύσεις, καθώς και από τη μεταβολή της λεγόμενης ολικής παραγωγικότητας 

(total factor productivity), αλλιώς γνωστής ως «υπόλοιπο του 

Solow» (Solow residual). Μία χώρα που αποταμιεύει και επενδύει, έχει, σε γενικές 

γραμμές, υψηλή ανάπτυξη. Εδώ μπορεί να λεχθούν πολλά, ιδιαίτερα για 

το πώς καθορίζονται οι αποταμιεύσεις ανάλογα με το βαθμό ανάπτυξης της 

κάθε χώρας, τη δημοσιονομική και νομισματική της σταθερότητα, τη σταθερότητα 

των θεσμών, τη φορολογία εισοδήματος και κεφαλαίου, τις εισροές κεφαλαίου 

από το εξωτερικό, κ.λπ. 5 

Εμπειρικές μελέτες δείχνουν ότι η μεταβολή του κεφαλαίου ανά μονάδα εργασίας 

(δηλαδή οι επενδύσεις και το εργατικό δυναμικό) μπορούν να ερμηνεύσουν 

μόνο το μισό, περίπου, της οικονομικής ανάπτυξης. Το άλλο μισό αποδίδεται 

στη μεταβολή της ολικής παραγωγικότητας, η οποία αντανακλά ουσιαστικά 

την τεχνολογία και τον τρόπο με τον οποίο οι συντελεστές της παραγωγής 

συνδυάζονται στην παραγωγική διαδικασία. Η ολική παραγωγικότητα 

εξαρτάται από πλήθος παράγοντες, μακροοικονομικούς, μικροοικονομικούς, 

κοινωνικούς, θεσμικούς, μεταξύ των οποίων πρωτεύοντα ρόλο διαδραματίζουν 

η εκπαίδευση, η επιχειρηματικότητα και η καινοτομία. 

Πιο συγκεκριμένα, πιθανές ερμηνείες για τη συνολική παραγωγικότητα είναι 

οι εξής: 

• Το επίπεδο της παιδείας, της εκπαίδευσης, της επαγγελματικής επιμόρφωσης, 

και της τεχνολογίας. 

• Η αποτελεσματικότητα του φορολογικού συστήματος. 

• Το επίπεδο των εργασιακών σχέσεων και ο τρόπος συμβιβασμού των διαφορών. 

• Η εξωστρεφής και καινοτόμος επιχειρηματική δραστηριότητα. 

5 Βλέπε μεταξύ άλλων στο Π. Καλατζιδάκης και Σ. Καλυβίτης, Οικονομική Μεγέθυνση: 

Θεωρία και Πολιτική, εκδόσεις Κριτική, Αθήνα, 2003.

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 89 


• Η αποτελεσματικότητα της δημόσιας διοίκησης και το πλαίσιο εποπτείας 

των αγορών. 

• Το επίπεδο του ανταγωνισμού που επικρατεί στις αγορές και τα ενδεχόμενα 

εμπόδια ή τα κίνητρα στην ανάπτυξη της επιχειρηματικής δραστηριότητας. 

• Η σταθερότητα και η επάρκεια των θεσμών. 

• Ο πολιτισμός και η θρησκεία (βλ. π.χ. τον αντίθετο ρόλο του προτεσταντισμού 

και του καθολικισμού στην επιστήμη, την καινοτομία και την επιχειρηματικότητα, 

ή ακόμα περισσότερο, τη διαφορά του μουσουλμανικού και του 

χριστιανικού δόγματος στα θέματα αυτά ανά τους αιώνες). 

Ο οικονομικός ιστορικός Landes 6 αναλύει και παραθέτει πλήθος στοιχείων 

για την επίπτωση αυτών των παραγόντων στην οικονομική ανάπτυξη δια μέσου 

των αιώνων. Ιδιαίτερα τονίζει ότι τα έθνη εκείνα που απαρτίζονται από «ανοιχτές» 

κοινωνίες, χαρακτηρίζονται από εξωστρέφεια και, κυρίως, επενδύουν 

στον ανθρώπινο παράγοντα και φροντίζουν για την αναβάθμιση των δεξιοτήτων 

του ανθρώπινου δυναμικού είναι εκείνα που, ceteris paribus, παρουσιάζουν 

διαχρονικά τις υψηλότερες αναπτυξιακές επιδόσεις 7 . 

Η εκπαίδευση έχει άμεση επίδραση στην ανάπτυξη, αφενός μέσω της ποιότητας 

του συντελεστή εργασία και αφετέρου μέσω του τρόπου με τον οποίο 

συνδυάζονται οι συντελεστές της παραγωγής προκειμένου να παραχθεί αξία. 

Η ποιότητα της προσφερόμενης εργασίας εξαρτάται από τις δεξιότητες του 

ανθρώπινου δυναμικού. Πρόσφατες μελέτες του ΟΟΣΑ δείχνουν ότι σημασία 

για την ανάπτυξη δεν έχει μόνο η ποιότητα της πρωτοβάθμιας, δευτεροβάθμιας 

και τριτοβάθμιας εκπαίδευσης αλλά και η επαγγελματική κατάρτιση και η δια 

βίου μάθηση. 

Τις τελευταίες δύο δεκαετίες, κλάδοι οικονομικής δραστηριότητας αναπτύσσονται 

και φθίνουν με πολύ μεγαλύτερη ταχύτητα από ότι στο παρελθόν. 

Το συγκριτικό πλεονέκτημα αλλάζει, είτε λόγω των επιπτώσεων της παγκοσμιοποίησης, 

είτε λόγω της εξέλιξης της τεχνολογίας, είτε, τέλος λόγω των αλλαγών 

στις καταναλωτικές προτιμήσεις. Μέσα σε αυτό το διαρκώς μεταβαλλόμενο 

περιβάλλον απαιτείται οι εργαζόμενοι να αποκτούν συνεχώς νέες δεξιότητες 

και τα εκπαιδευτικά προγράμματα να αναπροσαρμόζονται διαρκώς προκειμένου 

να διευκολύνεται η μετακίνηση του εργατικού δυναμικού μεταξύ κλάδων 

και να αποφεύγεται έτσι η διαρθωτική ανεργία και η μείωση του ρυθμού 

οικονομικής ανάπτυξης. 

6 D. Landes, The Wealth and Poverty of Nations, Abacus, 1998. 

7 Δες επίσης, από την πλευρά των οικονομικών της ανάπτυξης A.P. Thirlwall, 

Growth and Development, MacMillan, 1999.

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 90 


Ο δεύτερος σημαντικός άμεσος τρόπος με τον οποίο η εκπαίδευση μπορεί 

να επηρεάσει την οικονομική ανάπτυξη είναι μέσω της επιχειρηματικότητας, 

δηλαδή του τρόπου με τον οποίο συνδυάζονται οι συντελεστές της παραγωγής 

μαζί με τη διαθέσιμη γνώση και πληροφορία προκειμένου να παραχθούν νέες 

οικονομικές αξίες. 

Η εκπαίδευση είναι συνδεδεμένη με την επιχειρηματικότητα διότι επηρεάζει 

τον τρόπο που λαμβάνονται οι επιχειρηματικές αποφάσεις και δημιουργεί 

την υποδομή για καινοτομίες, δηλαδή για εφαρμογές της γνώσης σε συγκεκριμένους 

τομείς προκειμένου είτε να παραχθούν καινούργια προόντα και υπηρεσίες 

είτε να εφαρμοστούν διαδικασίες που οδηγούν σε μείωση του κόστους 

παραγωγής. Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι δεν σημαίνει, κατ’ ανάγκη, ότι όλες 

οι χώρες που διακρίνονται για τις επιδόσεις τους στη βασική επιστημονική 

έρευνα έχουν και υψηλή οικονομική ανάπτυξη. Διότι η εφαρμογή της επιστήμης 

στην οικονομία συναρτάται, μεταξύ άλλων, με ένα πλέγμα σχέσεων μεταξύ 

επιστημονικής έρευνας και επιχειρήσεων, όπου καταλυτικό ρόλο διαδραματίζει 

η επιχειρηματικότητα, η εκπαίδευση του εργατικού δυναμικού στις νέες τεχνολογίες, 

καθώς και η οργάνωση και διοίκηση. Αυτή η παρατήρηση εξηγεί 

επίσης και τη χρονική υστέρηση που συνήθως υπάρχει μεταξύ της εφαρμογής 

μιας καινοτομίας (π.χ. ενός νέου λογισμικού) και της μέτρησης της επίπτωσής 

της στην παραγωγικότητα, ιδιαίτερα σε μακροοικονομικό επίπεδο. 

Η ποιότητα της παιδείας δεν είναι μόνο θέμα χρηματοδότησης και πόρων, 

αλλά και οργάνωσης και διαχείρισης του συστήματος. Όπως έχουν δείξει τα 

αποτελέσματα συγκριτικών επιδόσεων των μαθητών σε διάφορες χώρες, στην 

Αμερική, π.χ., που δαπανά σχετικά μεγάλο ποσοστό του εθνικού εισοδήματος 

για την παιδεία, οι μέσες επιδόσεις των μαθητών της είναι χαμηλότερες σε σύγκριση 

με άλλες ανεπτυγμένες χώρες, και ιδιαίτερα τις Σκανδιναβικές. 

Συμπεράσματα και προτάσεις πολιτικής 

Είναι σαφές ότι η ελληνική οικονομία χρειάζεται προσαρμογή. Είναι επίσης 

σαφές ότι η προσαρμογή αυτή απαιτεί ένα διαφορετικό αναπτυξιακό πρότυπο 

από το σημερινό, προκειμένου να δημιουργηθεί ένα νέο μείγμα συνολικής 

ζήτησης και συνολικής προσφοράς. 

Με βάση τα όσα προαναφερθήκαν, η προσαρμογή που απαιτείται μπορεί 

να γίνει με πολλούς τρόπους, επιθυμητούς ή ανεπιθύμητους. Για παράδειγμα, 

μη επιθυμητοί τρόποι για τη μείωση του ελλείμματος του ισοζυγίου τρεχουσών 

συναλλαγών είναι η οικονομική ύφεση ή η μείωση των ρυθμών οικονομικής 

ανάπτυξης σε σχέση με τα λοιπά κράτη-μέλη της ΕΕ. Επιθυμητοί τρόποι είναι: 

α) από την πλευρά της ζήτησης η αύξηση της ιδιωτικής και δημόσιας αποταμί-

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 91 


ευσης (που ούτως ή άλλως απαιτείται λόγω της γήρανσης του πληθυσμού), και 

συνεπώς η μείωση του ποσοστού κατανάλωσης, η αύξηση των εξαγωγών και η 

μείωση των εισαγωγών, β) από την πλευρά της προσφοράς περισσότερο ανταγωνιστικά 

προόντα και υπηρεσίες. 

Τα κύρια μέσα για την επίτευξη της προσαρμογής είναι οι δημόσιες δαπάνες 

και τα δημόσια έσοδα για την αύξηση της δημόσιας αποταμίευσης, τα φορολογικά 

και τα ασφαλιστικά κίνητρα για την αύξηση της ιδιωτικής αποταμίευσης 

και η βελτίωση της ανταγωνιστικότητας για την αύξηση των εξαγωγών και 

τη μείωση των εισαγωγών. Τα επιτόκια καθορίζονται από την Ευρωπακή Κεντρική 

Τράπεζα και τις διεθνείς αγορές και επομένως δεν αποτελούν εσωτερικό 

μέσο προσαρμογής. 

Η βελτίωση της ανταγωνιστικότητας είναι καταλυτικό μέσο προσαρμογής 

και αποτελεί σύνθετο εγχείρημα. Ορισμένοι θεωρούν ότι αυτό θα γίνει μέσω 

της συμπίεσης των μισθών. Αυτή όμως είναι μια λανθασμένη και ξεπερασμένη 

άποψη και ως πρόταση πολιτικής είναι ανέφικτη και ανεπιθύμητη. Η ανταγωνιστικότητα 

είναι έννοια πολύ ευρύτερη από το σχετικό κόστος εργασίας, που 

ορισμένες φορές υπερτονίζεται, αν και εμπειρικά έχει αποδειχθεί ότι ο περιορισμός 

του δεν είναι ούτε αναγκαία ούτε επαρκής συνθήκη για τη βελτίωση του 

ισοζυγίου. Το πλέον κραυγαλέο παράδειγμα αποτελούν οι ΗΠΑ, που από το 

2000 μέχρι σήμερα το σχετικό κόστος εργασίας έχει μειωθεί κατά 30% και το 

έλλειμμα του ισοζυγίου έχει αυξηθεί κατά 2% του ΑΕΠ. 

Η βελτίωση της ανταγωνιστικότητας απαιτεί νέο αναπτυξιακό υπόδειγμα 

για την Ελλάδα που θα αναδεικνύει τα δυναμικά συγκριτικά της πλεονεκτήματα, 

εξωστρεφές, ευέλικτο, με έμφαση στην αναβάθμιση της δημόσιας παιδείας 

σε όλες τις βαθμίδες της, την έρευνα και την καινοτομία, τη συνεχή επιμόρφωση 

του εργατικού δυναμικού, το αποτελεσματικό κοινωνικό κράτος, την 

κατάργηση των αναχρονιστικών και πελατειακών περιορισμών στη λειτουργία 

του ανταγωνισμού των αγορών αγαθών και υπηρεσιών, το άνοιγμα των κλειστών 

επαγγελμάτων, την κατάργηση των γραφειοκρατικών εμποδίων στην 

άσκηση επιχειρηματικότητας, την προσέλκυση ξένων επενδύσεων, και την 

αποτελεσματική λειτουργία ενός σύγχρονου κράτους. Το κράτος αυτό δεν θα 

είναι επιχειρηματίας, αλλά θα παρέχει υψηλής ποιότητας κοινωνικές υπηρεσίες 

παιδείας, υγείας, κοινωνικής ασφάλισης, πολιτισμού και περιβάλλοντος, 

προσβάσιμες σε όλους, εξασφαλίζοντας ίσες ευκαιρίες. Θα κατασκευάζει και 

θα συντηρεί υποδομές σε συνεργασία με τον ιδιωτικό τομέα, θα εποπτεύει τις 

αγορές, θα επιβάλλει κανόνες ανταγωνισμού και χρηστής εταιρικής διακυβέρνησης, 

θα σχεδιάσει και θα εφαρμόσει ένα αποτελεσματικό και δίκαιο φορολογικό 

σύστημα, κυρίως όμως θα θέτει μακροχρόνιους αναπτυξιακούς και κοινωνικούς 

στόχους και θα εξασφαλίζει τα μέσα επίτευξής τους. 

Αποτελεσματική και ανταγωνιστική δημόσια παιδεία, απελευθερωμένες

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 92 


αγορές, αποτελεσματικό κοινωνικό και εποπτικό κράτος, δίκαιο και αποτελεσματικό 

φορολογικό σύστημα είναι οι τέσσερις βασικές κατευθύνσεις με στόχους 

τη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας, την εξασφάλιση της συνέχισης υψηλών 

ρυθμών οικονομικής ανάπτυξης, την προσαρμογή του ισοζυγίου τρεχουσών 

συναλλαγών και τη δίκαιη διανομή των καρπών της οικονομικής ανάπτυξης. 

Η Ελλάδα, με μια μοναδική πολιτιστική κληρονομιά, έχει τη δυνατότητα να 

διαπρέψει στο κόσμο της παγκοσμιοποίησης. Η γεωγραφική της θέση είναι 

εξαιρετική και διαθέτει δυναμικό συγκριτικό πλεονέκτημα στον τουρισμό, τη 

ναυτιλία και τις υπηρεσίες. Το εργατικό δυναμικό της είναι αρκετά καταρτισμένο 

ενώ η χώρα δεν στερείται κεφαλαίου και επιχειρηματικότητας. Επιπλέον, 

γειτνιάζει με χώρες με μεγάλες δυνατότητες ανάπτυξης, που έχουν ήδη 

γίνει ή θα γίνουν μέλη της ΕΕ. Η Ελλάδα μπορεί να γίνει ενεργειακός κόμβος 

και επιχειρηματικό κέντρο για τη Νοτιο-Ανατολική Ευρώπη, ή και να χρησιμοποιηθεί 

ως βάση από πολυεθνικές εταιρίες που στοχεύουν στην εξάπλωση τους 

στην ευρύτερη περιοχή. Μπορεί επίσης να αποτελέσει τόπο διαμονής μετά τη 

συνταξιοδότηση για τους λεγόμενους baby boomers, δηλαδή της γενιάς που 

γεννήθηκε αμέσως μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. 

Η μεγαλύτερη πρόκληση που αντιμετωπίζει η Ελλάδα είναι να μετατρέψει 

τα προβλήματα που εντοπίστηκαν και αναλύθηκαν στις προηγούμενες ενότητες 

σε ευκαιρίες ανάπτυξης με βάση το αναπτυξιακό πρότυπο που, σε γενικές 

γραμμές, περιγράφτηκε. Η πρόκληση για το πολιτικό σύστημα της χώρας είναι 

να αποκαταστήσει τη δημοσιονομική σταθερότητα, να επιτύχει την ισορροπία 

στο σύστημα κοινωνικής ασφάλισης, να άρει τα εμπόδια στην οικονομική ανάπτυξη 

και να δημιουργήσει ένα ισχυρό θεσμικό πλαίσιο που θα ενισχύει την 

παιδεία, το κοινωνικό κράτος και τον ανταγωνισμό.

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 93 

3 

Ανατομία της διεθνούς χρηματοοικονομικής κρίσης 

με αναφορά στην ελληνική Οικονομία 

Θοδωρής Πελαγίδης 

Η κρίση του ’29 

Στο χρηματιστήριο υπήρχε πάρτι. Οι τιμές χτυπούσαν οροφή. Ακόμη και οι 

εμπορικές τράπεζες δανειζόντουσαν με σκοπό να …αγοράσουν μετοχές. 

Εκείνη την Πέμπτη όμως, 24 Οκτωβρίου του ’29, επικρατούσε πανικός πωλήσεων. 

Οι μετοχές ξαφνικά και απροειδοποίητα είχαν πάρει την κατρακύλα. Το 

βράδυ της ίδιας μέρας, θορυβημένοι οι τραπεζίτες, συσκεπτόντουσαν να 

βρούνε λύση. Την επομένη, συμφωνήθηκε ν’ αγοραστούν μετοχές από τον ισχυρότερο 

εξ αυτών, τον τραπεζίτη Morgan, σε τιμή που υπερέβαινε εκείνην της 

αγοράς ώστε να ενισχύσουν τη ζήτηση. Όμως, το σύστημα ήθελε… «συστημική» 

αντί για «ατομική» λύση. Η Δευτέρα και η Τρίτη ήταν «μαύρες». Η 

πτώση συνεχίστηκε όπως ακριβώς έπεφταν αυτοί που έχαναν τα λεφτά τους 

από τις κορυφές των ουρανοξυστών. Όμως, λίγοι θυμούνται ότι μέχρι το τέλος 

του έτους η κατάσταση είχε μάλλον ομαλοποιηθεί και το χρηματιστήριο προσέγγιζε 

ξανά τις 300 μονάδες, από τις 385 που ήταν στο πικ. Τον Δεκέμβριο του 

1930, χρεοκοπεί ξαφνικά η «Τράπεζα της Αμερικής», μια ιδιωτική τράπεζα με 

την ατυχία όμως να έχει «δημόσιο» όνομα. Οι μικροκαταθέτες πανικόβλητοι 

έσπευσαν τότε να «σηκώσουν» τις καταθέσεις τους, η ρευστότητα περιορίστηκε 

δραστικά και η φυγή από το δολάριο έγινε μαζική. Η επιδημία εξαπλώθηκε και 

μια σειρά γεγονότων-ντόμινο οδήγησαν το χρηματιστήριο της Wall να χάσει 

89% (!) της αξίας του, καταλήγοντας περίπου στα τέλη του ’32, γύρω στις 41 μονάδες… 

Χρηματοοικονομική και πραγματική οικονομία χέρι-χέρι πήγαν στον 

πάτο του βαρελιού. Η καταβαράθρωση των μετοχών και η ανεργία είχαν συντρίψει 

τη δαπάνη των νοικοκυριών και οι επιχειρήσεις έκλειναν η μία μετά

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 94 

94 ΘΟΔΩΡΗΣ ΠΕΛΑΓΙΔΗΣ 

την άλλη από την πιστωτική ασφυξία και την συνεχώς μειούμενη καταναλωτική 

ζήτηση. 

Την περίοδο αυτή, συντελέστηκαν τα δύο μεγάλα «λάθη οικονομικού εγχειριδίου» 

της κυβέρνησης. Για να αντιμετωπιστεί η φυγή από το δολάριο, η Κεντρική 

Τράπεζα σήκωσε τα επιτόκια με την ελπίδα της αποτροπής της τάσης 

αυτής, και το χρήμα έγινε πιο ακριβό περιορίζοντας περαιτέρω τη ρευστότητα, 

τη στιγμή ακριβώς που το σύστημα χρειαζόταν χρήμα. Σα να μην έφτανε αυτό, 

ο Πρόεδρος Hoover προσπάθησε να …εξισορροπήσει τον προπολογισμό και 

να περιορίσει τις δαπάνες με αποτέλεσμα η διόρθωση στην πραγματική οικονομία 

να γίνει βίαιη, βαθιά και μακροχρόνια. Αυτός ο προάγγελος των …κανόνων 

της Ευρωπακής Κεντρικής Τράπεζας (ΕΚΤ) και της «Συνθήκης του Μάαστριχτ» 

οδήγησε την κατάσταση στα άκρα. Η οικονομία υπέστη και δεύτερο 

σοκ πέντε χρόνια μετά, με δεύτερη, ή μάλλον τρίτη χρηματιστηριακή κατάρρευση 

και επιδείνωση της πραγματικής οικονομίας και δεν ανέκαμψε παρά 

μόνο με τις ρυθμίσεις του F. Roosevelt και του New Deal στο διεθνές εμπόριο 

και τη χρηματοοικονομία κυρίως. 

Η κατάρρευση συνολικά της αγοράς τότε, δεν είναι μακριά από τη σημερινή 

κατάσταση, με τη διαφορά ότι η πιστωτική φούσκα (credit bubble) εκδηλώθηκε 

με την «υπερβολή» σε μια επιμέρους αγορά, την αμερικάνικη κτηματαγορά και 

κατέληξε σ’ αυτό που βιώνουμε σήμερα. Μια συνολική κρίση στην οποία η υποχώρηση 

των χρηματιστηρίων απλώς προεξοφλεί μια τουλάχιστον δυνατή ύφεση 

σε βραχυπρόθεσμο και μάλλον μεσοπρόθεσμο ορίζοντα. Τι έλλειπε τότε, και τι 

θα μπορούσε να γίνει για να αποφευχθεί η τραγωδία αυτή; Είναι ένα ερώτημα 

με εντελώς όμως επίκαιρη απάντηση, όσον αφορά την προσπάθεια που κάνουν 

σήμερα οι κυβερνήσεις να στηρίξουν τις αγορές για να ξεπεραστεί με το μικρότερο 

κόστος η σημερινή κρίση. 

Δεν υπήρχε κατ’ αρχάς ο συστημικός «δανειστής εσχάτης ανάγκης», που θα 

μπορούσε να στηρίξει τη ρευστότητα και να καταπολεμήσει την πιστωτική 

ασφυξία από τον πανικό. Τα δε επιτόκια, αντί να σηματοδοτήσουν μια διευκολυντική 

πολιτική φτηνού χρήματος, προσπάθησαν να αποτρέψουν τη φυγή από 

το δολάριο. Θα εξηγήσουμε παρακάτω πως τα διδάγματα αυτά από τα λάθη 

της πολιτικής του ’29 μπορούν να κατευθύνουν τις πολιτικές σήμερα. 

Η σημερινή κρίση 

Σήμερα, οι αμερικάνοι πολίτες, ή μάλλον οι φορολογούμενοι βρίσκονται 

ήδη, πολλοί από αυτούς ιδίως, στη δυσάρεστη θέση είτε να έχουν χάσει το σπίτι 

τους είτε οι περισσότεροι να δυσκολεύονται να πληρώσουν τις δόσεις του στεγαστικού 

τους αφού πληρώνουν υψηλά επιτόκια, ενώ αντιθέτως η αξία του σπι-

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 95 

ΑΝΑΤΟΜΙΑ ΤΗΣ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΚΡΙΣΗΣ 95 

τιού τους υποχωρεί συνεχώς. Τώρα, καλούνται να υπομένουν μελλοντικούς 

υψηλότερους φόρους εξαιτίας τόσο της κλεπτοκρατικής συμπεριφοράς ανωτάτων 

στελεχών (επενδυτικών) τραπεζών, όσο και της κυβερνητικής απραξίας 

και αδράνειας σχετικά με την επιβολή απαραίτητων ρυθμίσεων που θα προστάτευαν 

τον απληροφόρητο φορολογούμενο/δανειολήπτη. 

Πιο συγκεκριμένα, το πρόβλημα ξεκίνησε από έναν σπινθήρα στο κρίσιμο 

κομμάτι της πραγματικής οικονομίας, τη στεγαστική πίστη και την κτηματαγορά 

κυρίως. Tο χρηματοοικονομικό σύστημα με τα χαμηλά επιτόκια και την 

τεράστια ρευστότητα διεθνώς, έδωσε ταυτοχρόνως την ευκαιρία της στεγαστικής 

φούσκας αφού παρείχε τη δυνατότητα της «τιτλοποίησης» και της πώλησης 

στη συνέχεια των πακέτων στεγαστικών δανείων στις αγορές. Μάλιστα, για να 

χρηματοδοτήσουν τις αγορές αυτές, εσύναπταν και οι ίδιες οι επενδυτικές αυτές 

τράπεζες δάνεια, ώστε να χρηματοδοτήσουν τις αγορές πακέτων «τιτλοποιημένων 

δανείων/ομολόγων» (securitized bonds). 

Η μία διαδικασία ενέτεινε την άλλη μέχρι που η απόσταση από τα «πραγματικά 

μεγέθη» ήταν τέτοια που η κατάσταση έφτασε στα όρια της. Η συνειδητοποίησή 

της έστειλε τις τιμές των μετοχών στα τάρταρα. Τώρα, η κατάσταση 

απειλεί με τα απόνερά της περαιτέρω την πραγματική οικονομία, σε μεγαλύτερο 

μάλιστα εύρος. Εάν η πιστωτική βιομηχανία σταματήσει να δανείζει τους 

καταναλωτές, τότε η υποχώρηση της εθνικής δαπάνης θα χειροτερέψει άμεσα 

την κατάσταση. Ήδη, με τα σημερινά δεδομένα, στην Αμερική η ανεργία τον 

Σεπτέμβριο ανέβηκε στο 6.3% και η βιομηχανική παραγωγή υποχώρησε -2.8% 

σε μηνιαία βάση. Ομοίως, ο αριθμός κατοικιών που εισήλθαν στο στάδιο της 

κατασκευής σημείωσε νέα πτώση κατά -6.3%, ενώ η καταναλωτική εμπιστοσύνη 

κατρακύλησε στο 57.5% τον Οκτώβριο του 2008, σύμφωνα με τον σχετικό 

δείκτη Michigan. 1 Συνεπώς, οι εξαγωγές του υπόλοιπου κόσμου προς τις ΗΠΑ 

θα υποχωρήσουν δραστικά με αρνητικές επιπτώσεις και στην ανάπτυξη διεθνώς. 

Ήδη στην Ευρώπη, οι ατμομηχανές της Μ. Βρετανία, Ιταλία, Γαλλία, 

Γερμανία, Ισπανία, έχουν μπει σε ύφεση, με μηδενικά και αρνητικά πρόσημα 

ανάπτυξης στο προηγούμενο και στο τρέχον τελευταίο τρίμηνο του 2008. 

Το άγος της ανεξέλεγκτης δανειοδότησης με φτηνά επιτόκια σε καταναλωτές 

με σκοπό την απόκτηση κατοικίας αναφέρουν και αναλυτές όπως ο W. 

Fleckenstein 2 και κατηγορούν ευθέως τον πρώην διοικητή της αμερικάνικης 

FED για απανωτά λάθη στην επιτοκιακή πολιτική, αλλά και σοβαρές ελλείψεις 

στη ρυθμιστική πολιτική απέναντι στις επενδυτικές τράπεζες, γεγονός που με- 

1 Alpha Bank, Δελτίο Οικονομικών Εξελίξεων, 22/10/2008. 

2 W. Fleckenstein, Greenspan bubble’s, McGraw Hill, 2008.

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 96 


ρικώς αποδέχθηκε και ο ίδιος. 3 Πολύ χαμηλά όταν δεν έπρεπε, και μετά γρήγορα 

υψηλότερα μήπως και προλάβει τη φούσκα των ακινήτων, την οποία ο 

ίδιος –αλλά και η κυβέρνηση G.W. Bush με την ανεπαρκείς ρυθμιστικούς μηχανισμούς– 

δημιούργησε με αποτέλεσμα να οδηγηθούμε στη σημερινή κατάσταση. 

Η προεξόφληση από τις αγορές ότι οι δανειοδοτηθέντες θα συνέχιζαν 

ακάθεκτοι για δεκαετίες να αποπληρώνουν τα δάνεια που είχαν συνάψει χωρίς, 

όμως, επαρκείς ενυπόθηκες προποθέσεις, ήταν φανερό ότι από κάποιο 

σημείο και μετά δεν είχε βάση. 

Εν τω μεταξύ, το φθηνό χρήμα τροφοδοτούσε οικονομική υπερδραστηριότητα 

που όμως η εγχώρια οικονομία δεν μπορούσε να ανταποκριθεί, με αποτέλεσμα 

τα ελλείμματα στην εξωτερική οικονομική θέση των ΗΠΑ να χειροτερεύουν, 

ενώ τα δημοσιονομικά ελλείμματα της κυβέρνησης G. W. Bush ενέτειναν 

παράλληλα το φρενήρη ρυθμό δαπάνης («the sugar shock»). Πλέον, η μόνη 

εφικτή πορεία ήταν η συνεχής επέκταση της δαπάνης που, όμως, δημιουργούσε 

πια πληθωρισμό και ελλείμματα, με αποτέλεσμα την τελική εξασθένιση του δολαρίου. 

Η φυγή κεφαλαίων που ακολούθησε κατά συνέπεια δημιουργούσε 

σιγά-σιγά, μαζί με τις αυξημένες δαπάνες για πετρέλαιο (για τους γνωστούς κινέζικους 

λόγους…) πιστωτική ασφυξία, μαζί με επιβράδυνση της οικονομίας. 

Έτσι, άρχισαν να δυσκολεύονται οι καταναλωτές να αποπληρώσουν τα δάνεια 

που είχαν αφειδώς συνάψει καθώς μισθοί και θέσεις εργασίας «καθυστερούσαν», 

ενώ η έλλειψη κεφαλαίων γινόταν όλο και χειρότερη. Οι δανειοδοτούμενοι 

άρχισαν να «βαράνε κανόνι», αλλά και τράπεζες και επενδυτικοί οίκοι, όλο 

και περισσότερο δυσκολεύονταν να βρούνε νέα κεφάλαια για να συνεχίσουν, 

είτε την αποπληρωμή των δανείων τους, είτε να καλύψουν τις ζημιές από τους 

δανειολήπτες που …κατέρρεαν. 

Και τώρα, τι έπεται; Το ντόμινο αναμένεται να συνεχιστεί και να «περνάει» 

όλο και περισσότερο στην πραγματική οικονομία. Το γεγονός αυτό, δηλαδή το 

χάσιμο θέσεων εργασίας και ο περιορισμός του εισοδήματος και της δαπάνης 

των «μέσων νοικοκυριών» θα συνεχίσει να επιδεινώνει τα κέρδη των εταιριών 

και θα δυσκολεύει περαιτέρω την αποπληρωμή δανείων, μέχρι…που να καταγραφεί 

και το τελευταίο επισφαλές δάνειο… Γι’ αυτό και ο Α. Greenspan έχει 

δηλώσει ότι προπόθεση εξόδου από την κρίση είναι να «σταθεροποιηθεί» η 

αγορά κατοικίας… 

Επιπρόσθετα, οι καταναλωτές βλέπουν μέσα στις εξελίξεις αυτές να περιορίζεται 

και το πιστωτικό όριο των καρτών, αλλά και να σφίγγουν, εξαιτίας της 

ανεπάρκειας στις αγορές διαθεσίμων κεφαλαίων, οι όροι δανειοδότησης αυ- 

3 Alan Beattie and James Politi, «‘I Made a Mistake’, admits Greenspan», Washin - 

gton Post, 13/10/2008.

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 97 


τών που δυσκολεύονται. Εν τω μεταξύ, τα σπίτια που αγόρασαν κάποιοι χρυσά, 

και για τα οποία πληρώνουν χρυσά επιτόκια, έχουν ήδη τη μισή ή και λιγότερη 

αξία… 

Απληστία και ασύμμετρη πληροφόρηση 

Το πρόβλημα της «ασύμμετρης πληροφόρησης» βρέθηκε στην καρδιά της 

αρχικής «λύσης H. Polson», με την έννοια ότι η κυβέρνηση-αγοραστής κινδυνεύει 

ν’ αγοράσει χαρτιά σε μια τιμή που μπορεί να μην είναι και η καλύτερη 

για τους φορολογούμενους. Αυτό βέβαια, είναι ένα γενικότερο πρόβλημα με τα 

δομημένα-τοξικά ομόλογα. Για τα προόντα αυτά δεν υπάρχει «λάκος αγοράς» 

που να πέφτουν όλα τα χαρτιά μέσα και να αξιολογούνται μέσω μιας διαδικασίας, 

ας πούμε, δημοπρατηρίου. Η κατ’ ουσία έλλειψη μιας λακής αγοράς που 

να είναι «mark to market» για την πιστωτική βιομηχανία, αποτρέπει τη δυνατότητα 

της αξιολόγησης του περιεχομένου των «securitised bonds» και κυρίως τη 

διαχείριση τους όταν οι απαιτήσεις καταπέσουν. Το παράδοξο είναι ότι ενώ 

αυτό αποτέλεσε πλεονέκτημα για τις επενδυτικές τράπεζες, με την έννοια ότι 

διατήρησε τα spreads και τα κέρδη τους υψηλά στους καλούς καιρούς, σήμερα 

αποτελεί την κορωνίδα της αναξιοπιστίας στην οποία έχουν περιπέσει. 

Μέχρι σήμερα, στην πράξη, οι συναλλαγές αυτές γίνονταν περίπου από 

χρηματιστή σε χρηματιστή, καταρρακώνοντας όχι μόνο κάθε έννοια ελεύθερης 

αγοράς αλλά και το υποτιθέμενο «κινέζικο τοίχος» που στην αγορά σημαίνει 

ότι είναι αθέμιτο να υπάρχει συνεννόηση αγοραστών-πωλητών. Πολλά τιτλοποιημένα 

χαρτιά σπρώχνονταν στα χαρτοφυλάκια σίγουρων και ανυποψίαστων 

πελάτων όπως τα ασφαλιστικά ταμεία, όπου οι επενδυτικές τράπεζες 

ήταν και σύμβουλοι (τους) αγοράς τίτλων, αλλά και …πωλητές των χαρτιών αυτών. 

Είχαν κάθε συμφέρον να σπρώξουν στα ταμεία, με αδιαφάνεια φυσικά, 

ότι χειρότερο χαρτί έπεφτε στα χέρια τους. Αυτό είναι και ασύμμετρη πληροφόρηση, 

και συμπαιγνία (collusion) και τελικά διαφθορά. 

Η αγορά, σήμερα από την κυβέρνηση, με μια διαδικασία «reverse auction», 

των ομολόγων που περιέχουν τα γνωστά… στεγαστικά δάνεια, είναι, ήταν καταδικασμένη 

να περιπέσει σε μια διαδικασία «ηθικού κινδύνου», λόγω και της 

προφανούς ασύμμετρης πληροφόρησης ανάμεσα σε πωλητή (που τώρα ξέρει 

το πρόβλημα των χαρτιών που έχει) και αγοραστή, δηλαδή της κυβέρνησης. 

Πράγματι, ποια χαρτιά και σε τι τιμές θα αγοραστούν; Και οι μέτοχοι θα συνεχίσουν 

απρόσκοπτα να παίρνουν τα μερίσματά τους ανενόχλητοι χρησιμοποιώντας 

απλώς τα έσοδα από το ξεφόρτωμα των τοξικών χαρτιών, χρησιμοποιώντας 

τα κυβερνητικά λεφτά απλώς για να «κλείσουν» τις χρήσεις με ζημιές και 

να καθαρίσουν τα «balance sheets» τους;

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 98 


Βέβαια, η απόρριψη του πρώτου σχεδίου Η. Polson από το Κογκρέσο, δεν 

έγινε στη βάση τέτοιου τύπου τεχνικών λεπτομερειών, όμως ήρθε η ώρα φαίνεται 

η μεσαία τάξη που δυσκολεύεται, να ξεσπάσει, και να ξεσπάσει μάλλον ευθύβολα 

πάνω στους πραγματικούς υπεύθυνους: στη Wall Street αλλά και στους 

ίδιους τους νομοθέτες που θέλησαν για ακόμη μια φορά να τους ρίξουν περαιτέρω 

φορολογικά βάρη, ενώ θα έπρεπε από την αρχή να «ρυθμίσουν» την κατάσταση 

περισσότερο υπέρ των συμφερόντων των φορολογουμένων. Πραγματικά 

είναι εκπληκτικές οι εικόνες διαδηλωτών έξω από τη Wall Street να δηλώνουν: 

«Αυτόν τον καπιταλισμό θέλουν, ας πληρώσουν αυτοί το τίμημα». Απαιτούν, 

τουλάχιστον, να πληρώσουν τα σπασμένα οι μέτοχοι και οι «χρυσοί διευθυντές». 

Στην πραγματικότητα, η προσέγγιση Η. Polson ήταν top-down, κι αυτό, ανεξαρτήτως 

εάν είναι σωστό ή λάθος, έχει εξοργίσει ιδίως τους παραδοσιακούς 

ψηφοφόρους της τυπικής, μικρής αμερικάνικης πόλης. Βοηθά το σύστημα με 

ενέσεις αξιοπιστίας στην κορυφή του, αλλά δεν περιλαμβάνει καμία πρόνοια 

για τους χρεωμένους δανειολήπτες, οι οποίοι μάλιστα βλέπουν την αξία των 

σπιτιών τους να πέφτουν. Ως αποτέλεσμα, είναι σαν να τους λέει ότι «εσείς οι 

φορολογούμενοι φταίξατε»! Όμως, προηγουμένως οι regulators (νομοθέτες) είχαν 

επιτρέψει, με την –τραγικά απορυθμιστική– αδράνειά τους, στις επενδυτικές 

τράπεζες να αλωνίσουν χωρίς όρια. Τι μπορεί να ξέρει η νοικοκυρά όταν 

της δίνεις ένα επικίνδυνο δάνειο ή κυρίως όταν της πουλάς ένα προόν στο 

οποίο έχεις πετάξει μέσα τα «δομημένα» ή και κομμάτι αυτών; Στην περίπτωση 

αυτή έχουμε μια κραυγαλέα περίπτωση όπου ο πωλητής έχει την πληροφόρηση 

και ο αγοραστής έχει απλώς λεφτά για πέταμα και μάλιστα σε υψηλές τιμές. Σε 

περιπτώσεις μάλιστα όπου ο αγοραστής είναι μεγάλα, για παράδειγμα, ασφαλιστικά 

ταμεία τότε η κατάσταση μπορεί να θυμίζει τη δική μας υπόθεση των 

«κουμπάρων των δομημένων ομολόγων». 

Επομένως, το σχέδιο θα μπορούσε ίσως να συμπληρωθεί με κάποιου είδους 

διευκολύνσεις σε αυτούς που αρχικά έχουν το πρόβλημα, δηλαδή τους δανειολήπτες. 

Ύστερα, αναλυτές όπως ο G. Soros 4 υποστηρίζουν, θα μπορούσε, αντί 

για αγορά των τοξικών ομολόγων, να προκριθεί η αγορά από την κυβέρνηση 

καινούργιων μετατρέψιμων δανειακών ομολόγων «με πρώτη προτίμηση» 

(preferred convertible bonds) που θα ενίσχυαν την κεφαλαιοποίηση των «προβληματικών 

τραπεζών και ενδεχομένως να λειτουργούσαν και ως κίνητρο για 

την προσέλκυση και ιδιωτικών κεφαλαίων ενισχύοντας περαιτέρω την κεφαλαιοποίηση 

(recapitalization) των τραπεζών. Στην περίπτωση αυτή, η FED θα 

έλεγχε αυστηρά τα προόντα, οι μέτοχοι των προβληματικών θα «έπαιρναν» το 

4 Βλέπε στο http://www.pbs.org/moyers/journal/10102008/watch.html

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 99 


κόστος, ενώ οι φορολογούμενοι θα εξασφαλίζονταν περισσότερο αφού η κυβέρνηση 

θα ήταν «πρώτη στη σειρά» να πάρει πίσω τα λεφτά των φορολογούμενων 

από την πιθανή, ενδεχόμενη ανόρθωση των τιμών των προόντων αυτών, 

κάτι που σημειώνεται πως έχει γίνει με την στεγαστική πίστη από τον F. 

Rousvelt στις αρχές του ’30. Τελικώς, τόσο στις ΗΠΑ, όσο και στις χώρες της 

ευρωζώνης, επιλέχθηκε η λύση αυτή, αφού πολιτικά προωθήθηκε από τον σοβαρότερο 

ηγέτη που διαθέτει η ΕΕ σήμερα, τον Βρετανό G. Brown. 

Πέρα από τη φυγή κεφαλαίων από το χρηματιστήριο της Wall Street και την 

ανάλογη επιδείνωση της κατάστασης, υπάρχουν φόβοι και για φυγή από το 

ίδιο το δολάριο. Στο μεταξύ, οι τιμές της στέγης θα συνεχίζουν την πτώση τους, 

η ανεργία θα αυξάνει, δάνεια θα συνεχίσουν να καταπίπτουν με αποτέλεσμα 

να αυξάνουν οι μαύρες τρύπες στα βιβλία αυτών που κατέχουν τα τοξικά ομόλογα 

και/ή έστω κομμάτια δανείων από αυτά (collateralized debt obligations), 

ενώ η πίστωση θα γίνεται όλο και πιο ακριβή σε νοικοκυριά και επιχειρήσεις. 5 

Και ένας κίνδυνος ακόμη: εκεί έξω υπάρχουν $62 τρις «δανείων μεταπώλησης» 

(credit default swaps) σε σχέση με το μόνο $1 τρις προβληματικών/επικίνδυνων 

στεγαστικών δανείων... 

Η Ευρώπη 

Στην άλλη πλευρά του ατλαντικού, η τράπεζα της Αγγλίας ζήτησε από τα 

τραπεζικά ιδρύματα να μάθει πόσο είναι εκτεθειμένες στη Lehman. Ήδη κατρακυλούν 

οι μετοχές της ΗΒΟ, επενδυτικής τράπεζας που κατέχει τον μεγαλύτερο 

δανειστή Halifax στεγαστικών στην Μ. Βρετανία. O αρνητικός κύκλος –οι 

καταναλωτές σταματούν να αγοράζουν, οι τράπεζες να δανείζουν, οι επιχειρήσεις 

περιορίζουν παραγωγή και θέσεις εργασίας και αυτό οδηγεί σε δάνεια 

που καταπίπτουν, σε τράπεζες και επενδυτικά ιδρύματα που φτάνουν να χρεοκοπούν 

κ.ο.κ.– θα συνεχιστεί μέχρι να καταγραφούν και οι τελευταίες ζημιές. 

Κανείς δεν ξέρει πότε θα γίνει αυτό. 

Στην Ευρώπη των διαφορετικών εθνικών νομικών συστημάτων, οι αγορές 

στεγαστικών δανείων λειτουργούν ακόμη με διαφορετικό τρόπο. Τα προόντα 

είναι διαφορετικά, με διαφορετικό βαθμό κινδύνου, με διαφορετικά ποσοστά 

5 Βλέπε Goldman Sachs Economic Website, US Daily Financial Market Comment, 

30/9/2008 για τα αναμενόμενα ποσοστά ανεργίας, η οποία υπολογίζεται ότι θα φτάσει 

το 7% στα τέλη του 2009. Οικονομικοί αναλυτές όπως ο St. Roach της Morgan Stanley 

στη στήλη της ιστοσελίδας της εν λόγω τράπεζας World Economic Forum, υπολογίζουν 

την ανεργία ακόμη υψηλότερα στο 8%.

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 100 


κάλυψης των δανείων, διαφορετικές τραπεζικές πολιτικές αναπροσαρμογής 

των επιτοκίων. Επομένως, ο βαθμός δυσκολίας «πακεταρίσματος» των δανείων 

και αγοραπωλησιών τους στην ευρωπακή αγορά είναι αισθητά μεγαλύτερος 

από εκείνον στις ΗΠΑ και γι’ αυτό, δύσκολα η όποια δυσμενής οικονομική 

εξέλιξη να πάρει τον χαρακτήρα της αμερικανικής χιονοστιβάδας στην 

ευρωζώνη. Έτσι, μόνον 8% για το πρώτο εξάμηνο του 2008 φαίνεται να είναι 

το ποσοστό κεφαλαίου των ευρωπακών τραπεζών που υπόκειται σε αυξημένο 

ρίσκο. Ωστόσο, τα έστω σχετικά μεμονωμένα περιστατικά αδυναμίας «τραπεζών» 

να ανταπεξέλθουν στις δύσκολες περιστάσεις υπάρχουν και είναι λίγοπολύ 

γνωστά αναγκάζοντας ακόμη και την Γερμανίδα Καγκελάριο A. Merkel 

να παρέμβει δραστικά τουλάχιστον δύο φορές. Αναλυτές περιμένουν μάλιστα 

να δουν το φως της δημοσιότητας κι άλλες τέτοιες περιπτώσεις στη Γερμανία 

μετά τη δεύτερη σε μέγεθος στεγαστική τράπεζα Hypo να ζητά 100 δις ευρώ 

για διάσωση, και ιδίως στη Γαλλία όπου υπολογίζεται να καταγραφούν επιπλέον 

ζημιές περίπου 20 δις ευρώ, πέρα από τα 7 δις ευρώ που ήδη έλαβε η 

Dexia. Πάντως, να μην ξεχνάμε, ότι τα περισσότερα ευρωπακά νοικοκυριά 

δεν έχουν και τόση μεγάλη εμμονή με την ιδιόκτητη κατοικία (π.χ. μόνο 40% 

των Γερμανών), απ’ όπου έχει ξεκινήσει και το πρόβλημα στην Αμερική. 

Αλλά και για τις ευρωπακές επιχειρήσεις τα πράγματα είναι προς το παρόν 

κάπως καλύτερα στην παρούσα συγκυρία απ’ ότι στην Αμερική. Εδώ οι επιχειρήσεις 

χρηματοδοτούνται κυρίως από το βαρύ τραπεζικό σύστημα κι όχι τόσο 

από την αύξηση του εταιρικού μετοχικού κεφαλαίου και την έκδοση εταιρικών 

ομολόγων, τα οποία αυτή την εποχή δεν περνάνε και τις καλύτερες μέρες. Από 

την άλλη, πέραν της διεθνούς πιστωτικής ασφυξίας, η αυξομείωση των ευρωπακών 

επιτοκίων επηρεάζει περισσότερο τις δανειοδοτούμενες από τις τράπεζες 

ευρωπακές επιχειρήσεις, σε αντίθεση με τις αμερικάνικες που έχουν περισσότερες 

δυνατότητες για προσφυγή στις βαθιές και καλά αναπτυγμένες κεφαλαιαγορές. 

Δηλαδή οι κίνδυνοι για τις ευρωπακές επιχειρήσεις έρχονται 

περισσότερο από την –απαράδεκτη στις συνθήκες αυτές– επιτοκιακή πολιτική 

της Ευρωπακής Κεντρικής Τράπεζας (ΕΚΤ). Και δεν είναι δικαιολογία σε καμιά 

περίπτωση η εντολή που έχει η ΕΚΤ για πληθωρισμό κάτω του 2%. Οι περιστάσεις 

είναι ιστορικές και απειλούν το ίδιο το σύστημα, εκεί στην ΕΚΤ ενοχλούνται 

με λίγα δέκατα πληθωρισμού; Ως που θα φτάσει ο παραλογισμός του 

4.25%; Η μονεταριστική πολιτική της ΕΚΤ, με τα υψηλά επιτόκια σε περίοδο 

πραγματικής ύφεσης για Ιταλία, Γαλλία, Γερμανία, Αγγλία και Ισπανία, επιδεινώνει 

περαιτέρω δραματικά την ευρωπακή οικονομία. 

Τα προβλήματα για την Ευρώπη έρχονται λοιπόν από μια διαφορετική κατεύθυνση. 

Η πραγματική οικονομία η οποία ανέκαμψε τα προηγούμενα χρόνια 

μέσω εξαγωγών, τώρα εισέρχεται σε πραγματική ύφεση, την ίδια στιγμή που η 

αμερικανική και κατ’ επέκταση διεθνής κρίση, μειώνει δραματικά τη ζήτηση

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 101 


για τις ευρωπακές εξαγωγές. Στη Γαλλία υπάρχουν στοιχεία μείωσης της κατανάλωσης 

και μικρής υποχώρησης στις τιμές στη κτηματαγορά, όπως και στην 

Ισπανία. Στην Ιταλία, η μάλλον αναχρονιστική κατάσταση του τραπεζικού συστήματος 

που παραμένει προσανατολισμένη στο retail banking και στη δανειοδότηση 

της μεταποίησης, έχει παραδόξως σώσει την κατάσταση, αλλά κι εδώ ο 

εξαγωγικός προσανατολισμός της οικονομίας αναμένεται να οδηγήσει σε καθήλωση 

ακόμη και κάτω του 0% το ΑΕΠ με δεδομένο τον περιορισμό της διεθνούς 

ζήτησης. Η κατάσταση στην πραγματική οικονομία στις μεγάλες ευρωπακές 

χώρες μπορεί να χειροτερέψει περαιτέρω εάν οι πρόσφατες εξελίξεις 

στην Αμερική οδηγήσουν το δολάριο πιο χαμηλά και ανατιμήσουν έτσι το 

ευρώ. Τότε, μια περαιτέρω εξαγωγική καθήλωση θα πλήξει ακόμη περισσότερο 

τους μεγάλους εξαγωγείς Γαλλία, Γερμανία και Ιταλία, με αποτέλεσμα 

και αυτοί να μειώσουν τις δικές τους εισαγωγές και από άλλες χώρες, μεταξύ 

των οποίων και η Ελλάδα. 

Σε όλα αυτά, μπορεί κανείς να προσθέσει την ακριβή και σπάνια πίστωση 

που πλέον αποτελεί και γενικευμένο ευρωπακό φαινόμενο, ενώ το σχέδιο του 

Γάλλου Προέδρου N. Sarkozy για τη δημιουργία εγγυητικού αποθεματικού κεφαλαίου 

300 δις που θα βοηθούσε στην αποκατάσταση αξιοπιστίας στη διατραπεζική 

αγορά απορρίφθηκε. Προσθέστε και την, για ακόμη μια φορά, άρνηση 

του Διοικητή της ΕΚΤ να ρίξει επιτέλους λίγο τα επιτόκια και έρχετε ένα εξαιρετικά 

δυσμενές 2009 για την Ευρώπη. 

Τέλος, σημαντικό παράγοντα κινδύνου αποτελεί και η εγγενής ακαμψία 

των επιμέρους αγορών στην ευρωζώνη. Μια ενδεχόμενη ύφεση θα κρατήσει 

πολύ περισσότερο καιρό απ΄ ότι σε μια οικονομία με περισσότερο ευέλικτες 

αγορές προόντος και εργασίας. Το δε αρχακό Σύμφωνο Σταθερότητας με το 

απαγορευτικό όριο του 3% ελλείμματος στη δημοσιονομική πολιτική και τη 

συμφωνία για «μη-εξαγορά» (no-bail-out) χρέους ανάμεσα σε χώρες-μέλη (!), 

μπορούν ενδεχομένως σε μια δύσκολη στιγμή, στις παρούσες συνθήκες, να 

οδηγήσουν στην εγκαθίδρυση για πολύ καιρό συνθηκών ευρωπακής ύφεσης 

και οικονομικής στασιμότητας. 6 

Η «αποδανειοποίηση» και η αναδυόμενη Ευρώπη 

Η κρίση και ειδικότερα η καχυποψία μεταξύ των τραπεζών που παγώνει τη 

δανειοδότηση της πραγματικής οικονομίας έχει ήδη «μεταφερθεί» σε επίπεδο 

6 Βλέπε επίσης G. Soros, στο http://www.bloomberg.com/avp/avp.htm?N=av&T= 

Soros%20Calls%20Europe%20Plan%20to%20Support%20Banks%20%60Positive'%2 

0Step&clipSRC=mms://media2.bloomberg.com/cache/vqY9JXqRhatc.asf

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 102 


χωρών. Τον τελευταίο καιρό βιώνουμε ένα καθαρό deleveraging, μια έντονη, 

«αποδανειοποίηση» της διεθνούς οικονομίας. Σπάει για τα καλά η πιστωτική 

φούσκα. Αν ο σπινθήρας δόθηκε από την στεγαστική αγορά και τις φοβερές 

υπερβολές της, τώρα περνάμε στο ψητό. Η ιστορία των «τραπεζών στο χείλος 

του γκρεμού», έχει γίνει ιστορία «χωρών στο χείλος του γκρεμού». Η μια μετά 

την άλλη χώρες προηγουμένως πλημμυρισμένες με συνάλλαγμα, βλέπουν τους 

διαχειριστές των κεφαλαίων «αντισταθμιζόμενου ρίσκου» 7 (hedge funds) να 

πουλάνε απότομα (fire sales) τα χαρτιά των αναδυομένων που αγόρασαν οι 

ίδιοι με δανεικά και «yen carry trade», και γυρνάνε τα δανεικά προχωρώντας 

σε «αποδανειοποίηση». Οι δε επενδυτές που τους είχαν εμπιστευθεί για υψηλές 

αποδόσεις στις αγορές αυτές, έχουν ήδη αποσύρει μόνο μέσα στον Σεπτέμβριο 

43 δις $, ενώ το ποσό αυτό αναμένεται να έχει εκτιναχθεί σε τριψήφιο 

νούμερο μέχρι τις αρχές Νοεμβρίου. Το πανηγύρι να παίρνουν 10, να δανείζονται 

άλλα 100 φτηνά (π.χ. γιεν), και να τα στέλνουν στις αναδυόμενες για μεγάλα 

κέρδη τελείωσε άδοξα. Η πλημμυρίδα των πιστώσεων φούσκωσε και τις 

προσδοκίες για τις επιδόσεις των χωρών αυτών που τώρα εμφανίζουν διορθώσεις 

και χρεοκοπίες. Τώρα το ξεφούσκωμα της πιστωτικής φούσκας αγκαλιάζει 

τους πάντες. Το λέμε αυτό γιατί υπήρχε η θεωρία του decoupling, δηλαδή ότι 

ακόμη κι αν έχουμε κάποια σκασίματα φούσκας επιμέρους αγορών στις ανεπτυγμένες 

χώρες, αυτά δεν θα αγγίξουν τις αναπτυσσόμενες οικονομίες. Δυστυχώς, 

ούτε αυτό ισχύει. Χώρες της Ν.Α. Ασίας, και ιδίως της Βαλτικής και 

της Ανατολής Ευρώπης αντιμετωπίζουν ήδη σοβαρότητα προβλήματα cash 

flow, με αποτέλεσμα ο φαύλος κύκλος από τις υποχρεώσεις τους που καταπίπτουν 

σαν τα πέπλα της Σαλώμης, να επιστρέφει πίσω και να περιλαμβάνει και 

τις ανεπτυγμένες. 

Έτσι λοιπόν, άνθρακας και ο θησαυρός των «αναδυομένων οικονομιών»; 

Τον τελευταίο καιρό εντείνονται οι ανησυχίες για τις δευτερογενείς ντόμινοεπιπτώσεις 

που μπορεί να έχει μια πιθανή χρεοκοπία των οικονομιών των χωρών 

της Ανατ. Ευρώπης κυρίως, στον ανεπτυγμένο κόσμο. Η ανησυχία είναι 

ότι η χρεοκοπία της μικρής Ισλανδίας δείχνει τον δρόμο…και ότι ακολουθούν 

χώρες όπως η Ουγγαρία, ή οι βαλκανικές Ρουμανία και Βουλγαρία, αλλά και 

άλλες παραδίπλα όπως η Τουρκία, η Ουκρανία και οι χώρες της Βαλτικής. 

Τι έγινε στην Ισλανδία που μπορεί (;) να συμβεί και αλλού; Η κυβέρνηση 

της χώρας εκεί λειτούργησε ως κεφάλαιο αντισταθμιζόμενου κινδύνου (hedge 

7 Για μια ακριβή έννοια των επενδυτών «κεφαλαίων αντισταθμιζόμενου ρίσκου» 

και τη διαφορά της λειτουργίας των επενδυτικών αυτών κεφαλαίων από τους παραδοσιακούς 

«εμπόρους τίτλων» (όπως οι τράπεζες), βλέπε τη συνέντευξη του Γ. Μουταφίδη 

στην Κ.Ε. 9/12/04 http://www.enet.gr/online/online_hprint?q=%CC%EF%F5%F4% 

E1%F6%DF%E4%E7%F2&a=&id=75871084

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 103 


fund), αφού δανείστηκε μαζικά σε συνάλλαγμα στις διεθνείς αγορές και μετά 

δάνεισε με 15-16% (!) τους πολίτες της χώρας ενισχύοντας τεχνητά τη δαπάνη 

της οικονομίας. Η τελευταία έστειλε το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών 

(εμπορικό συν μεταβιβάσεις) στο -15% του ΑΕΠ. Όταν οι επενδυτές άρχισαν 

να αποσύρουν τα λεφτά τους πίσω για πιο ασφαλή λιμάνια, η κυβέρνηση έμεινε 

από συνάλλαγμα. Το πρόβλημα με την ιδιαίτερη, είναι αλήθεια, χώρα αυτή είναι 

ότι διαθέτει μια εξαιρετικά ρηχή εγχώρια οικονομική βάση, αφού 70% του 

εισοδήματος τροφοδοτείται από την αλιευτική οικονομία και δεν υπάρχει επομένως 

ευρύτερη εγχώρια οικονομική δραστηριότητα να «απορροφήσει» το συναλλαγματικό 

πρόβλημα του εξωτερικού τομέα της οικονομίας. Στο πλαίσιο 

αυτό η οικονομία δέχθηκε πρόσφατα διετή ένεση $ 2.1 δις. από το ΔΝΤ ($833 

εκατ. άμεσα) για να ανταπεξέλθει στις διεθνείς υποχρεώσεις της, αφού δεν 

διαθέτει συναλλαγματικά διαθέσιμα, και σήκωσε 6% επάνω, στο 18% τα επιτόκια 

της Κρόνα ώστε να προσελκύσει κάποια κεφάλαια και να περιορίσει τον 

πληθωρισμό που έφτασε στο 20% (!). Αυτό φυσικά θα τσακίσει την εσωτερική 

ζήτηση και η «λιτότητα» θα είναι βαριά και μακρόχρονη. 

Η κατάσταση των υπολοίπων χωρών δεν είναι προς το παρόν και τόσο 

απελπιστική, όμως παραμένει κρίσιμη για κάποιες από αυτές. Η Ουκρανία είναι 

η χώρα με τη χαμηλότερη πιστοληπτική ικανότητα, αφού το «κόστος των 

δανείων μεταπώλησης» (credit default swaps), δηλαδή το κόστος προστασίας 

των bondholders είναι ψηλά. Αντιμετωπίζει επίσης μεγάλο πρόβλημα στο εξωτερικό 

ισοζύγιο (έπεσε η διεθνής ζήτηση για τις εξαγωγές της) και το ΔΝΤ 

αποφάσισε την προηγούμενη εβδομάδα να της δώσει $ 16.5 δις για να καλύψει 

τις διεθνείς υποχρεώσεις της. 

$ 26.5 δις. είναι περίπου το δάνειο που έλαβε η Ουγγαρία συνολικά από 

ΔΝΤ (17.1), ΕΕ (8.1), Παγκόσμια Τράπεζα (1.3) για να αντιμετωπίσει κυρίως 

το πρόβλημα έλλειψης ρευστότητας που παρουσιάζουν κυρίως οι ξένες τράπεζες 

(80% της συνολικής εγχώριας τραπεζικής αγοράς). Η οικονομία πάντως 

βρίσκεται σε καλύτερη κατάσταση αφού το εξωτερικό έλλειμμα είναι 5-6% του 

ΑΕΠ και, σύμφωνα με τις δηλώσεις του κεντρικού τραπεζίτη, τα συναλλαγματικά 

διαθέσιμα είναι γύρω στα $17 δις. Το πρόβλημα εντοπίζεται περισσότερο 

σε εκείνες τις ομάδες του πληθυσμού που έλαβαν στεγαστικό δάνειο σε συνάλλαγμα, 

και τώρα, μετά την αποχώρηση των κεφαλαίων, πρέπει να πληρώσουν 

εξαιρετικά υψηλό κόστος εξυπηρέτησης, και μάλιστα σε γερμανικές, αυστριακές 

και ιταλικές τράπεζες που δάνεισαν σε ευρώ και ελβετικά φράγκα τους 

Ούγγρους. 

Από τις χώρες της Βαλτικής με τα παραδοσιακά υψηλά εξωτερικά ελλείμματα, 

η Λετονία φαίνεται να αντιμετωπίζει το μεγαλύτερο πρόβλημα. Το ΑΕΠ 

αναμένεται να συρρικνωθεί κατά -5%, ενώ οι δύο νορβηγικές τράπεζες που 

κυριαρχούν στο τραπεζικό σύστημα της χώρας μπορεί να κινδυνέψουν να

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 104 


«γράψουν απώλειες» εφόσον επιβεβαιωθεί η μεγάλη συρρίκνωση του διαθέσιμου 

εισοδήματος των Λετονών. 

Παρόμοια πρόβλημα με την κτηματαγορά, όπως και η Ουγγαρία, φαίνεται 

να αντιμετωπίζει και η γειτονική μας Βουλγαρία, με το κολοσσιαίο 24% του 

ΑΕΠ εξωτερικό έλλειμμα, το οποίο μέχρι σήμερα καλυπτόταν με εισροές κεφαλαίων 

από τις οποίες το 1/3 περίπου διοχετευόταν στην κτηματαγορά. Το 

ακριβό συνάλλαγμα πλέον αναγκάζει τους βούλγαρους να κινδυνεύουν να μην 

αποπληρώσουν τα δάνειά τους. 

Στη Ρουμανία, αν και η πιστοληπτική ικανότητα της χώρας υποβαθμίστηκε 

από την S&P, ο ρυθμός ανάπτυξης κοντά στο 5% βοηθά να συντηρείται η εγχώρια 

κατανάλωση στο +7%, αν και βρισκόταν σε διπλάσιο ποσοστό πριν. Είναι 

γεγονός, όσο πιο καθυστερημένη ήταν μια οικονομία (η Ρουμανία είναι η φτωχότερη 

στην ΕΕ), τόσο περισσότερο «προστατεύθηκε». 

Όσο για το θαύμα της Ιρλανδίας: Τα φώτα των Χριστουγέννων στο Δουβλίνο 

έχουν ήδη ανάψει, 3 βδομάδες νωρίτερα, για να τονώσουν τη ζήτηση που 

υστερεί όλο και περισσότερο, ενώ η κτηματαγορά έχει πάρει τον κατήφορο, 

όπως φαίνεται από το σχήμα. Καθώς οι καταναλωτές αντιμετωπίζουν τη ραγδαία 

επιδείνωση αυτή, μειώνουν τις δαπάνες τους και η ανεργία ανεβαίνει 

τόσο γρήγορα όσο κατεβαίνουν οι τιμές των σπιτιών. Η πτώση των τελευταίων 

προκαλεί περαιτέρω μειώσεις και στο λιανεμπόριο, κυρίως των κλάδων που 

σχετίζονται, όπως τα έπιπλα και οι ηλεκτρονικές συσκευές. -1% η πτώση φέτος 

η κατανάλωση, αντί για 6% ανόδου τα προηγούμενα 2 έτη σύμφωνα με το 

Bloomberg. 

Ιρλανδία: τιμές κτηματαγοράς 

Η απορία για την ισχύ του Δολαρίου 

Στην πραγματικότητα, όπως άλλωστε είδαμε και παραπάνω, βιώνουμε σήμερα 

ένα ξεφούσκωμα της υπερβολικής πίστωσης και των υπερβολικών προσδοκιών, 

που μαζί, χέρι-χέρι, χρηματική και πραγματική οικονομία έχουν δημι-

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 105 


ουργήσει. Ναι, η αγορά έχει «διαθέσεις» όπως αναφέρει και ο G. Soros, που 

μπορεί να οδηγήσουν σε υπερβολές προς τα πάνω και προς τα κάτω. 

Οι φοβισμένοι και οι αποστρεφόμενοι το ρίσκο τώρα επενδυτές γυρνάνε 

στο γιεν και το δολάριο, αγοράζοντας ποιότητα (flight to quality), δηλαδή επενδύοντας 

σε αμερικάνικα και ιαπωνικά ομόλογα και νομίσματα, ενώ ρευστοποιούν 

και κλείνουν τις θέσεις τους στις αναδυόμενες αγορές. Γιατί; 

Μα είπαμε, «πάμε στα σίγουρα». «Αλλά, η αμερικανική οικονομία έχει 

προβλήματα…ενώ στην Ιαπωνία δεν γίνεται και τίποτα το συγκλονιστικό», θα 

αντιτείνει κανείς. Κι όμως, οι επενδυτές πιστεύουν ότι οι αμερικανικές αρχές, 

που δημιούργησαν και το πρόβλημα, θα βγουν μπροστά πιο γρήγορα καθώς 

διαθέτουν δυναμικό Treasury, διατεθειμένο να επιτεθεί πιο δυνατά στο πρόβλημα, 

να ρίξει τα επιτόκια ακόμη και κάτω του 1% και να σχεδιάσει μια 

άμεση και μαζική δημοσιονομική επέκταση στους κατάλληλους τομείς, αλλά 

και προς φορολογούμενους που θα δαπανήσουν άμεσα, θα διατηρήσουν τη ζήτηση, 

και θα επαναφέρουν τον ασθενή. Από την άλλη, η Ιαπωνία, δεν αντιμετωπίζει 

σοβαρά προβλήματα στον τραπεζικό τομέα. Αυτόν τον καιρό της επιστρέφονται 

τα δανεικά από το «yen carry trade» και ενισχύουν την ισοτιμία του. Παραμένει 

δε πάντα μια ισχυρή οικονομία που γειτονεύει με Κίνα και Ινδία, οι 

οποίες αναμένεται να οδηγήσουν και πάλι την ανάπτυξη. Πότε; Όταν κάποτε 

θα κοιτάμε από μακριά την εκπληκτική αυτή ιστορία και, πιθανώς, θα λέμε: 

«μα πως δεν μπήκαμε τότε που ήταν τόσο χαμηλά»; 

Η διέξοδος και οι ευθύνες 

Οι μέχρι σήμερα κατευθύνσεις πολιτικής είναι προς τη σωστή κατεύθυνση 

αν και θα έπρεπε ίσως να είναι πιο επιθετικές και ίσως πιο εκλεπτυσμένες. Η 

πτώση των επιτοκίων πρέπει να συνεχιστεί, να είναι συντονισμένη αλλά και πιο 

επιθετική, ενώ ορθή είναι η αγορά προνομιούχων μετοχών και η ενίσχυση της 

κεφαλαιοποίησης των τραπεζών σε κίνδυνο (κι όχι η αγορά των «τοξικών ομολόγων»), 

όπως αποφάσισαν και οι ευρωπαίοι ηγέτες. 8 Ορθή είναι και η απόφαση 

για 5ετή εγγύηση των δανείων της διατραπεζικής αγοράς αλλά και για το 

Ταμείο Διάσωσης εφόσον συσταθεί τελικά και εφόσον τα χρήματα διοχετευθούν 

από τις χώρες της ευρωζώνης 9 . Παράλληλα, όμως, είναι ανάγκη να εκπο- 

8 G. Soros, «How to Capitalise the Banks and Save Finance», Financial Times, 

12/10/2008. 

9 Ενώ εκπνέει το 2008, οι χώρες της ευρωζώνης αποφάσισαν να διαθέσουν να διοχετεύσουν 

τα απαιτούμενα ποσά ενίσχυσης των οικονομιών τους, αναλόγως φυσικά με 

τη δημοσιονομική κατάσταση της κάθε επιμέρους .οικονομίας.

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 106 


νηθεί ένα ισχυρό κενσιανό σχέδιο τόνωσης της ζήτησης για επενδύσεις με έμφαση 

τόσο σε σκληρές και ήπιες υποδομές όσο και στις λεγόμενες «εναλλακτικές 

επενδύσεις» που θα βάλλουν μπρος την «πράσινη οικονομία». Είναι προτιμότερο 

κάτι τέτοιο στην ΕΕ από μια πρόσκαιρη ενίσχυση των νοικοκυριών, τα 

οποία, ευρισκόμενα σε κράτος πανικού, είναι αμφίβολο, όσα τουλάχιστον δεν 

έχουν άμεση ανάγκη, να ξοδέψουν ατομικά τα κρατικά χρήματα… 

Παράλληλα με όλα αυτά, αναπτύσσεται ένας διάλογος διεθνώς σχετικά με 

το μέλλον του καπιταλισμού και το ρόλο του κράτους. 10 Θα ήταν τραγικό λάθος 

να πιστέψει κανείς ότι έφταιξε η παρεμβατικότητα της κυβέρνησης για την κατάσταση 

που βρέθηκε η αμερικάνικη οικονομία. Η διεφθαρμένη απορρύθμιση 

ακόμη και των ημι-κρατικών αμερικάνικων στεγαστικών ταμείων τα οποία 

ωθήθηκαν να λειτουργήσουν όπως οι ιδιωτικές επενδυτικές τράπεζες, αποδεικνύουν 

του λόγου το αληθές. Ούτε σκέψη όμως ότι οι λειτουργίες των αγορών 

πρέπει να αντικατασταθούν με κάτι άλλο. Η ρύθμιση, δηλαδή οι θεσμοί οικονομικής 

οργάνωσης που ψηφίζουν οι νομοθέτες, συγκροτεί τις αγορές, οι 

οποίες είναι εύρυθμες όταν οι συμβαλλόμενοι είναι προστατευμένοι με καλό 

θεσμικό πλαίσιο αλλά και, κυρίως, καλά πληροφορημένοι. Όχι να μπαίνει ο 

ντοπαρισμένος πλασιέ στο σπίτι του καθένα και να πουλά δάνεια χωρίς υποθήκες 

στον κάθε φτωχό και ανίδεο. Ή ο επενδυτικός σύμβουλος τού κάθε ασφαλιστικού 

ταμείου να είναι και ο …εκδότης-πωλητής μετοχών και ομολόγων. 

Αυτό είναι συμπαιγνία, δεν είναι αγορά. Καλή ρύθμιση σημαίνει και καλορυθμισμένη 

αγορά. Αυτό που συμβαίνει σήμερα δείχνει ότι δεν μπορεί να υπάρχουν 

αγορές-ζούγκλες χωρίς εκλεπτυσμένες ρυθμίσεις και συμβόλαια, ενώ 

ταυτόχρονα αναδεικνύει τις ευθύνες των νομοθετών και της κυβέρνησης που 

άφησαν με τη διαφθορά στα σπλάχνα τους να αναπτυχθεί ένα τέρας συμφερόντων 

αντί πραγματικές, λειτουργικές αγορές. Επίσης, σε καμιά περίπτωση δεν 

πρέπει να ενοχοποιηθούν χρηματοοικονομικά εργαλεία που διαχέουν τα ρίσκα 

και χρηματοδοτούν το σύστημα εξαιτίας της κακής τους χρήσης. 

Η δημοσιονομική επέκταση ως ειδική διέξοδος 

Ενώ οι χρηματαγορές διεθνώς συνεχίζουν τις απότομες διακυμάνσεις, το 

ενδιαφέρον στρέφεται όλο και περισσότερο στον τρόπο συνέχισης της στήριξης 

της αμερικάνικης οικονομίας ώστε να συγκρατηθεί η πτώση, να σταθεροποιηθεί 

η κατάσταση και να περιοριστούν όσο γίνεται, οι επιπτώσεις στη λεγό- 

10 M. Hannam, «An Interview with G. Soros, M. Wolf, A. Kaletsky, J. Ford, J. Gieve, 

οn How to Stop the Next Bubble», Prospect Magazine, Νο. 148, Ιούλιος 2008.

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 107 


μενη πραγματική οικονομία. Εκτός από την δεδηλωμένη ανάγκη για κατάλληλη 

και εκλεπτυσμένη ρύθμιση, εάν είναι δυνατόν σε διεθνές επίπεδο, η δημοσιονομική 

επέκταση δείχνει σήμερα η βασική, εάν όχι η μόνο, διέξοδος αντιμετώπισης 

της κρίσης που διαθέτουν οι κυβερνήσεις. 

Ο αμερικανός Τreasurer H. Paulson, πραγματοποιώντας θεαματική στροφή 

από τις πρώτες του εισηγήσεις, ανακοίνωσε, και ανέλυσε σε συνέντευξή του 

στο CNBC, τους λόγους απόρριψης αγοράς subprime «τοξικών, δομημένων 

ομολόγων» και, αντιθέτως, κατεύθυνσης μεγάλου μέρους του δεύτερου μέρους 

του πακέτου των $ 700 δις. σε αγορά «προνομιούχων μετοχών» από τραπεζικά 

και μη ιδρύματα. Ο λόγος που ο Η. Paulson μετακινήθηκε από την αρχική του 

θέση είναι ότι διαπίστωσε…εκ των υστέρων, ότι το πρόβλημα βρίσκεται στην 

γενικότερη πιστωτική φούσκα και ότι εξαιτίας της έχει παγώσει η διατραπεζική 

αγορά συναλλαγματικών (commercial paper market) και ότι εξαιτίας του 

παγώματος αυτού κινδυνεύουν υγιείς επιχειρήσεις με κατάρρευση. Έτσι, χρησιμοποιώντας 

το Troubled Asset Relief Program, έχει ήδη ξεκινήσει να κάνει 

ενέσεις ρευστότητας στα τραπεζικά ιδρύματα, με σκοπό επίσης να βοηθήσει τις 

τιτλοποιήσεις καταναλωτικών και φοιτητικών δανείων, αλλά και δανείων αυτοκινήτων 

και πιστωτικών καρτών, ώστε να συνεχιστεί η δανειοδότηση προς την 

πραγματική οικονομία. Η προσέγγιση τώρα μοιάζει πιο ολοκληρωμένη, αλλά 

το κύρος του Η. Paulson έχει τρωθεί… 

Εν τω μεταξύ, οι πιο αδύναμοι κρίκοι στην πραγματική οικονομία έχουν αρχίσει 

να σπάνε. Οι αυτοκινητοβιομηχανίες του Ντιτρόιτ κινδυνεύουν αλλά το 

κυριότερο είναι ότι κινδυνεύουν οι χιλιάδες υπεργολάβοι τους. Αυτή τη στιγμή, 

κάθε θέση εργασίας που χάνεται είναι πλήγμα στη ζήτηση που πολλαπλασιάζεται 

και θίγει αρνητικά κάθε είδους οικονομική δραστηριότητα αφού περιορίζει 

την καταναλωτική δαπάνη! 

Oι φορολογικές ελαφρύνσεις της άνοιξης ($ 168 δις.) δεν φαίνεται να δούλεψαν 

καθώς οι δικαιούχοι φαίνεται να «χρησιμοποίησαν» τα χρήματα είτε 

πληρώνοντας την ακριβή βενζίνη, είτε φυλάσσοντάς τα για δυσκολότερους καιρούς! 

Πράγματι, τα στοιχεία δείχνουν ότι εκείνη την περίοδο διπλασιάστηκαν 

οι αποταμιεύσεις… 

Στο πλαίσιο αυτό, και με δεδομένες τις απανωτές δυσμενείς ειδήσεις που 

αφορούν την είσοδο των ΗΠΑ, της Ιαπωνίας, της Μ. Βρετανίας, της Ιταλίας 

και της Γερμανίας σε ύφεση (μείωση του ΑΕΠ για δύο συνεχή τρίμηνα), ακόμη 

και οι…Ρηγκανικοί υπερ-φιλελεύθεροι, όπως ο καθηγητής του Πανεπιστημίου 

του Χάρβαρντ M. Feldstein, προσχωρούν στην ιδέα της άμεσης δημοσιονομικής 

ένεσης, αντί μάλιστα για νέες φορολογικές απαλλαγές. 

Το ποσό και οι εκτιμήσεις ποικίλουν. Οι περισσότεροι μιλούν για ένα ποσό 

της τάξης των $ 300-400 δις., ενώ ο καθηγητής του Πανεπιστημίου του Μπέρκλε. 

B. Eichengreen, τονίζει ότι καθώς οι εκτιμήσεις μπορεί να στείλουν την

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 108 


ανεργία από το 6.5% σήμερα, στο 9.5% στο τέλος του έτους 2009, το ποσό που 

θα χρειαστεί μπορεί να είναι ακόμη και $ 500 δις. 

Ανεργία, ΗΠΑ, % 

Αν σημειώσουμε ότι οι εκτιμώμενες απώλειες των αμερικάνικων νοικοκυριών 

για φέτος από την υποχώρηση των τιμών της κτηματαγοράς και την πτώση 

των τιμών μετοχών φτάνουν φθάνουν τα $7 τρις, γεγονός που μειώνει δραστικά 

τις καταναλωτικές δαπάνες και ωθεί τις επιχειρήσεις σε παραγωγική συρρίκνωση, 

τότε μια άμεση δημοσιονομική ενίσχυση είναι πράγματι απαραίτητη. 

Μάλιστα, εκτιμάται από παράγοντες της αγοράς ότι ήδη οι λιανικές πωλήσεις 

βρίσκονται στο χαμηλότερο σημείο τους εδώ και τέσσερεις δεκαετίες και ότι οι 

εκτιμήσεις για αρνητική ανάπτυξη μπορούν να φθάσουν και το -2% (2009). 

Είναι ακριβώς γι αυτό που ο καθηγητής στο Μπέρκλε και στενός σύμβουλος 

του εκλεγμένου αμερικανού Προέδρου, R. Reich, αναφέρει ότι χρειάζεται 

ενίσχυση της αγοραστικής δύναμης των καταναλωτών και φυσικά συνηγορεί 

στη δήλωση του νεοεκλεγμένου Προέδρου Β. Obama για δημοσιονομική επέκταση 

που θα δημιουργήσει 2,5 εκατομμύρια νέες θέσεις εργασίας μέσα στα 

δύο επόμενα έτη. Αυτό, πέραν των $175 δις. που υποσχέθηκε τον Οκτώβριο ο 

Β. Obama να ρίξει στην οικονομία και για τα $3.000 φορολογικής απαλλαγής 

για την μικρομεσαία επιχείρηση που θα προσλάβει εργαζόμενο. Το ελάχιστο 

επιπρόσθετο ποσό υπολογίζεται τώρα στα $300 δις., ποσό που οι συνασπισμένοι 

ρεπουμπλικάνοι και ο G.W. Bush αρνούνται πεισματικά να δεχθούν, επιχειρώντας 

να «περάσουν» στον Β. Obama μια οικονομία στο χείλος τη καταστροφής 

που δεν θα ανακάμπτει με τίποτα. Όλα αυτά λοιπόν, με την ελπίδα ότι 

η δημοσιονομική επέκταση κενσιανού τύπου τελικά θα βοηθήσει στο να γίνει 

η προσγείωση …πιο ομαλή και να αποφευχθούν μεγάλης κλίμακας καταστροφές 

στην παραγωγική μηχανή. Σε διαφορετική περίπτωση, θα είμαστε εντελώς 

άοπλοι απέναντι στη διορθωτική μανία.

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 109 


H ελληνική οικονομία 

Όλο αυτό το χρηματο-οικονομικό υφεσιακό σκηνικό σε Αμερική και Ευρώπη, 

δημιουργεί ένα επίσης δυσμενές οικονομικό κλίμα και στη χώρα μας. Η 

φυγή των ξένων κεφαλαίων από το χρηματιστήριο, αν και προκαλείται από τη 

διεθνή χρηματοπιστωτική ασφυξία κι όχι από κάποια συνολική αρνητική επίδοση 

των ελληνικών επιχειρήσεων, θα δημιουργήσει προβλήματα χρηματοδότησης 

των επενδύσεων στο άμεσο μέλλον. Στον τομέα των εξαγωγών που στηρίζει 

τη φετινή ανάπτυξη του ΑΕΠ κατά 3.5% (όπως τα μέχρι στιγμής στοιχεία 

δείχνουν), παρά την καλή επίδοση μέχρι σήμερα με +4% περίπου από πέρσι, 

δυσκολεύομαι να πιστέψω ότι, εάν τα πράγματα διεθνώς χειροτερέψουν σε 

Αμερική και συνεπώς και στην ΕΕ, οι ρυθμοί αύξησης συνεχίσουν να είναι θετικοί 

ή έστω τόσο υψηλοί, αν και η υποτίμηση του Ευρώ έχει βοηθήσει τα μέγιστα 

μέχρι τώρα. 

Όμως, ίσως η πιο σημαντική επιφύλαξη να εδράζεται στον τομέα των υπηρεσιών, 

οι οποίες όχι μόνο καλύπτουν τα εμπορικά εξωτερικά μας ελλείμματα, 

αλλά κυρίως συμβάλουν κατά 73.3% στο ετήσιο ΑΕΠ. Η εισροή κεφαλαίων για 

αγορά γης και κατοικιών έχει πέσει στο μισό (από 168 εκ. ευρώ, α εξάμ. 2007, 

σε 76 εκ. το α εξάμ. 2008), 11 εξαιτίας της στασιμότητας των εισοδημάτων των 

αλλοδαπών, κυρίως των Ευρωπαίων που τα προηγούμενα χρόνια προχώρησαν 

σε εκτεταμένες αγορές στην κτηματαγορά, με αποτέλεσμα η διάχυση της δαπάνης 

αυτής να επεκτείνεται στην υπόλοιπη οικονομία και να ενισχύει την απασχόληση, 

τα εισοδήματα, την κατανάλωση (και την παραοικονομία). 

Συγκράτηση στα εισοδήματα από τον τουρισμό πρέπει κανονικά να αναμένονται 

αλλά και στα έσοδα από τη ναυτιλία, καθώς τα ναύλα «προσαρμόζονται» 

στη διεθνή κρίση. Στο πλαίσιο αυτό, η κυβέρνηση, αναλόγως και των διεθνών 

εξελίξεων και της πορείας της κρίσης βέβαια, πρέπει να είναι έτοιμη για 

ενέσεις «αξιοπιστίας» και στήριξης του συστήματος. Η αρχή που έγινε είναι 

συντονισμένη με την ευρωπακή πρακτική, όμως ο ελληνικός προπολογισμός 

πρέπει να περιλάβει περισσότερα χρήματα για την ενίσχυση της ζήτησης για 

επενδύσεις. Επίσης, θα πρέπει σταθερά να ζητά μείωση των επιτοκίων του 

Ευρώ από την ΕΚΤ, αλλά να είναι έτοιμη να τονώσει την κατανάλωση των εισοδημάτων 

με υψηλή ροπή για κατανάλωση, είτε με κίνητρα δαπανών είτε με 

μείωση του ΦΠΑ στα αγαθά πρώτης ανάγκης, ώστε η αύξηση της κατανάλωσης 

να γίνει άμεσα και γρήγορα αισθητή στην οικονομία. Όσον αφορά τη ζήτηση 

για επενδύσεις, ένας γρήγορος επανασχεδιασμούς τους θα πρέπει να δώσει 

ισχυρά κίνητρα για ένα μοντέλο «πράσινης ανάπτυξης». 

11 Alpha Bank, Δελτίο Οικονομικών Εξελίξεων, 17/9/2008.

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 110 


Ίσως μερικοί δυσανασχετούν με την κυβέρνηση να μπαίνει στα πόδια της 

αγοράς τόσο πολύ. Είτε μας αρέσει είτε όχι, μόνον ένας δανειστής εσχάτης 

ανάγκης που βαθμολογείται με ΑΑΑ μπορεί να βοηθήσει τούτη την ώρα: η κυβέρνηση. 

Το δυστύχημα είναι βέβαια, πως τούτη την κρίσιμη στιγμή, η χώρα 

βρίσκεται στο μέσο μιας πολιτικής δίνης που επιτείνει την αναξιοπιστία της πολιτικής 

ελίτ και του πολιτικού συστήματος, τη στιγμή μάλιστα που η αγορά χρειάζεται 

επειγόντως ενέσεις αξιοπιστίας από τις κυβερνητικές πολιτικές.

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 111 

4 

Η οικονομική κρίση και η «Σύγκρουση Ιδεών» 

Παναγιώτης Γ. Κορλίρας 

Όπως μας διδάσκει η οικονομική ιστορία, αλλά και η ιστορία των οικονομικών 

ιδεών που είναι συνυφασμένη μαζί της, όλες οι περίοδοι σοβαρών κρίσεων 

σημαδεύονται και από κάποια αναδιάταξη των αντιλήψεων για τον τρόπο διαχείρισης 

της οικονομίας. Πρόκειται για μια διαλεκτική σχέση μεταξύ πολιτικής 

και ιδεών, μεταξύ πρακτικής και θεωρίας, της οποίας ο εξελικτικός χαρακτήρας 

πυροδοτείται από φαινόμενα έξαρσης ή κρίσης, όταν διαπιστώνεται ότι η 

πολιτική-πρακτική που ακολουθείται, βασισμένη σ’ ένα συγκεκριμένο πλέγμα 

ιδεών-θεωρίας, δεν ανταποκρίνεται στα καίρια ζητήματα της κάθε εποχής. 

Τότε εμφανίζεται ένα νέο κυρίαρχο ρεύμα αντιλήψεων, ένα νέο πλέγμα ιδεώνθεωρίας, 

το οποίο εγκαθίσταται ως το νέο επικρατούν «παράδειγμα» 

(paradigm, με την έννοια του Th. S. Kuhn). Το πιο γνωστό τέτοιο επεισόδιο 

στον 20 ο αιώνα ήταν η εμφάνιση της γνωστής ως «κενσιανής επανάστασης», 

όταν ο J. M. Keynes με τη «Γενική Θεωρία» του το 1936, πρόσφερε στους οικονομολόγους 

και τους πολιτικούς ένα ιδεολογικό και θεωρητικό πλαίσιο που 

ανταποκρίνονταν καλύτερα στα ζητήματα και στα προβλήματα που προκάλεσε 

η έντονη και παρατεταμένη οικονομική κρίση του 1929-1930, αλλά και στα θέματα 

της μεταπολεμικής ανασυγκρότησης των δυτικών χωρών. Έτσι, μέχρι τα 

τέλη της δεκαετίας του 1960, κυριάρχησε ένα είδος «κενσιανισμού» στις δύο 

όχθες του βόρειου Ατλαντικού, με επιλεκτική παρεμβατική και σταθεροποιητική 

μακροοικονομική πολιτική στις ΗΠΑ, και ενεργότερη κρατική παρέμβαση 

και έμφαση στις συμφωνίες των κοινωνικών εταίρων στη Δυτική Ευρώπη. Η 

συνεχής οικονομική άνοδος έδινε την πεποίθηση στους πολιτικούς (και την αυτοπεποίθηση 

στους οικονομολόγους), ότι είχαν πλέον στη διάθεσή τους την κατάλληλη 

θεωρία και τα κατάλληλα μέσα παρέμβασης ώστε να εξασφαλίζουν το 

επιθυμητό επίπεδο παραγωγής και απασχόλησης, και ταυτόχρονα τους μηχανισμούς 

ελέγχου τιμών και μισθών (τη λεγόμενη εισοδηματική πολιτική) ώστε τα

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 112 

112 ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΚΟΡΛΙΛΑΣ 

υψηλά επίπεδα απασχόλησης να μην συνδυάζονται με πληθωριστικές πιέσεις. 

Παραδόξως, το κύκνειο άσμα αυτής της περιόδου αισιοδοξίας είναι η ρήση του 

(συντηρητικού) Προέδρου Richard Nixon το 1971 «we are all keynesians now», 

όταν ανήγγειλε το πρόγραμμα ελέγχου τιμών και μισθών για να προλάβει μια 

πληθωριστική έκρηξη. 

Η δεκαετία του 1970 ήταν η περίοδος των δύο «ενεργειακών κρίσεων», και 

του συνεπακόλουθου φαινόμενου του «στασιμοπληθωρισμού». Το μέχρι τότε 

επικρατούν «κενσιανό παράδειγμα» δεν ήταν ικανό να αντιμετωπίσει το νέο 

φαινόμενο, και όφειλε να προσαρμοστεί ή να αντικατασταθεί από άλλο «παράδειγμα», 

πιο πρόσφορο για τα νέα δεδομένα. Είχαμε, συνεπώς, από τη δεκαετία 

του 1980 και μέχρι πρότινος, την κυριαρχία μιας άλλης θεώρησης του τρόπου 

διαχείρισης της οικονομίας, με έμφαση στην παντοδυναμία της απρόσκοπτης 

αυτορυθμιστικής λειτουργίας των αγορών, τον μειωμένο ρόλο του κράτους, 

και τον περιορισμό της οικονομικής πολιτικής στον (θεωρούμενο ως τον 

μόνο εφικτό) στόχο του ελέγχου του πληθωρισμού. Είναι η περίοδος του μονεταρισμού 

και του διαδόχου του νεοφιλελευθερισμού, και της επικράτησης του 

νέου «παραδείγματος» τόσο στο επίπεδο της ασκούμενης οικονομικής πολιτικής 

όσο και στο επίπεδο της ακαδημακά αποδεκτής θεωρίας. Σήμερα, η 

ένταση και το εύρος της οικονομικής κρίσης φέρνει στο προσκήνιο οιονεί διλημματικές 

επιλογές, διανθισμένες με ιδεολογικά ή και ιδεοληπτικά στοιχεία 

στον άξονα αγορά-κράτος, ενίοτε υπό τον μανδύα της θεωρητικής και πρακτικής 

διαπάλης μεταξύ νεοφιλελευθερισμού και κενσιανισμού. Τα πράγματα, 

βέβαια, δεν είναι τόσο απλά, στο μέτρο που η εμπειρική αποτύπωση των αιτίων 

που οδήγησαν σε κάποιο αποτέλεσμα, ελέγχει τόσο την καθαρά θεωρητική ή 

ιδεοληπτική θεμελίωση των πολιτικών που εφαρμόστηκαν, όσο και τις συγκεκριμένες 

πρακτικές που εδράζονται στην κάθε ιδεολογική θέση. 

Η τωρινή κρίση προσφέρεται για σοβαρές επισημάνσεις. Βασική αιτία της 

κρίσης είναι οι «φούσκες» που έσκασαν στις ΗΠΑ, και οι οποίες, λόγω παγκοσμιοποίησης, 

διαχέουν τις επιπτώσεις τους σε ολόκληρο τον κόσμο: είναι η 

χρηματιστηριακή φούσκα (stock bubble) στην αρχή της δεκαετίας του 1990, και 

η στεγαστική φούσκα (real estate bubble) στα μέσα της δεκαετίας του 2000. Οι 

δύο αυτές φούσκες συνδέονται μεταξύ τους διότι αφέθηκαν να δημιουργηθούν 

λόγω των αντιλήψεων που επικρατούσαν στην κυβέρνηση και στην κεντρική 

τράπεζα (Fed) των ΗΠΑ. Είναι εντελώς ενδεικτικά όσα αναφέρει ο Alan 

Greenspan, Πρόεδρος της Federal Reserve από το 1987 έως το 2006, όταν ανέλαβε 

αυτή τη θέση: «Η ανάληψη της θέσης συνοδεύτηκε από μια ευχάριστη έκπληξη. 

Ήξερα από τις επαφές μου με τα στελέχη της Fed, ιδίως την περίοδο 

προεδρίας Ford, ότι είχαν εξαιρετικά προσόντα. Αυτό που δεν ήξερα ήταν ότι 

τα στελέχη είχαν ένα προσανατολισμό προς τις ελεύθερες αγορές, ο οποίος, 

τότε ανακάλυψα, ίσχυε ακόμα και για τη Διεύθυνση Τραπεζικής Εποπτείας και

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 113 

Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ Η «ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΙΔΕΩΝ» 113 

Ρύθμισης…Έτσι, ενώ οι συστάσεις της κεντρικής τράπεζας είχαν ως κατεύθυνση 

την εφαρμογή των εντολών του Κογκρέσου, ήταν πάντοτε διατυπωμένες 

έτσι ώστε να προωθούν τον ανταγωνισμό και να αφήνουν τις αγορές να κάνουν 

τη δουλειά τους» 1 . Κοινός παρανομαστής αυτών των αντιλήψεων ήταν η 

άκρατη αισιοδοξία για την αυτορυθμιστική ικανότητα των αγορών, με ό,τι αυτό 

συνεπάγεται όχι μόνο στην μακροοικονομική διαχείριση αλλά και στην ελλιπή 

προληπτική εποπτεία του χρηματο-πιστωτικού συστήματος. Το βασικό εργαλείο 

της νομισματικής πολιτικής, τα επιτόκια, χρησιμοποιήθηκε με τον λάθος 

τρόπο στον λάθος χρόνο, χωρίς πρόνοιες για την «πιστωτική φούσκα» (credit 

bubble) που είναι η αιτία της κρίσης που βιώνουμε. 2 Τι συνέβη λοιπόν, ήταν η 

λανθασμένη εφαρμογή μιας σωστής θεωρίας, ή ήταν μια λάθος θεωρία που 

οδήγησε σε λάθη εφαρμογής της; 

Η χρηματοπιστωτική κρίση οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην τεράστια πιστωτική 

επέκταση που αφέθηκε να δημιουργηθεί στις ΗΠΑ, και στην «πιστωτική 

φούσκα» που «έσκασε». Με τα περίπλοκα παράγωγα προόντα που εδράζονταν 

σε τιτλοποιήσεις επισφαλών απαιτήσεων, κυρίως των subprime στεγαστικών 

δανείων, και λόγω της έλλειψης εποπτείας επί των δραστηριοτήτων των 

επενδυτικών τραπεζών, τα αρχικά προβληματικά δάνεια μετατράπηκαν σε μία 

πολλαπλάσια απειλή για τη φερεγγυότητα των τραπεζών και την ασφάλεια των 

καταθετών τους. Λόγω της διασύνδεσης των παγκοσμιοποιημένων κεφαλαιαγορών, 

το πρόβλημα ενέσκηψε όχι μόνο στις αμερικανικές τράπεζες, αλλά και 

τον υπόλοιπο κόσμο. Αν όμως η κρίση μπορεί να χαρακτηριστεί αναμενόμενη, 

το εύρος και το βάθος της αποδείχτηκαν απρόσμενα μεγάλα, και οι επιπτώσεις 

τους προκάλεσαν όχι μόνο τις γνωστές ζημιές από τις υποαξίες κάποιων στοιχείων 

του ενεργητικού των τραπεζών (τα γνωστά «τοξικά στοιχεία»), αλλά, και 

το σοβαρότερο, την κρίση εμπιστοσύνης προς το τραπεζικό σύστημα, όπως και 

μεταξύ των τραπεζών. Έτσι προέκυψε η πιστωτική ασφυξία και ο περιορισμός 

της ρευστότητας, ως μια πρωτοφανής για τα σύγχρονα δεδομένα απειλή για τη 

σταθερότητα του ίδιου του οικονομικού συστήματος. Η χρηματοπιστωτική 

κρίση μετατρέπεται σε κρίση της πραγματικής οικονομίας, γεγονός που αποτυπώνεται 

στα φαινόμενα επιβράδυνσης, στασιμότητας, αλλά και ύφεσης στις περισσότερες 

χώρες του κόσμου, με συνέπεια τη μείωση της απασχόλησης και 

των εισοδημάτων. Η έκρυθμη κατάσταση στις κεφαλαιαγορές δεν αναμένεται 

να εκτονωθεί σύντομα, ενώ ο καθοδικός κύκλος των οικονομιών εκτιμάται ότι 

θα διαρκέσει ολόκληρο το 2009. 

1 Alan Greenspan: The Age of Turbulence, Allen Lane, London, 2007, σελ. 373. 

2 Βλέπε το βιβλίο του William Fleckenstein, Greenspan’s Bubbles, McGraw Hill, NY, 

2008.

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 114 


Οι παρεμβάσεις των κεντρικών τραπεζών στην Αμερική και στην Ευρώπη, 

με τις μειώσεις των επιτοκίων και την παροχή ρευστότητας, δεν είχαν μέχρι 

στιγμής τα αναμενόμενα αποτελέσματα, καθώς η παρεχόμενη ρευστότητα 

διακρατείται από τις τράπεζες για δική τους πρόνοια και δεν διαχέεται μέσω 

της διατραπεζικής αγοράς σε ολόκληρο το σύστημα. Η έλλειψη εμπιστοσύνης 

μεταξύ των τραπεζών και ο φόβος ενός πανικού των καταθετών λειτουργούν 

ανασταλτικά. Η χρεοκοπία της Lehman Brothers, την οποία απερίσκεπτα 

άφησε η αμερικανική κυβέρνηση να συμβεί, είχε μεγάλο ψυχολογικό αντίκτυπο, 

ενώ οι μερικές κρατικοποιήσεις και οι κεφαλαιακές ενισχύσεις πολλών 

τραπεζών που έγιναν και γίνονται είναι μάλλον αμυντικές κινήσεις, 

παρά κινήσεις που οδηγούν σε γρήγορο ξεπέρασμα της χρηματοπιστωτικής 

κρίσης. Με τις συνεχιζόμενες μειώσεις των παρεμβατικών επιτοκίων από τις 

κεντρικές τράπεζες και τη συνεχιζόμενη διακράτηση ρευστότητας, η κατάσταση 

έχει ομοιότητες με τη λεγόμενη «παγίδα ρευστότητας», κατάσταση 

κατά την οποία η νομισματική πολιτική δεν είναι αποτελεσματική για να προλάβει 

τα φαινόμενα οικονομικής ύφεσης. Είναι γνωστό στους οικονομολόγους 

το φαινόμενο της «ασυμμετρίας» ανάμεσα στην περίπτωση της αύξησης 

και στην περίπτωση της μείωσης της προσφοράς χρήματος ή ρευστότητας. Η 

μείωση της προσφοράς χρήματος οδηγεί σε ένα «αποτέλεσμα πίεσης ρευστότητας» 

(liquidity pressure effect), με συνέπεια την αύξηση των επιτοκίων και 

τον περιορισμό της οικονομικής δραστηριότητας. Αντίθετα, η αύξηση της 

προσφοράς χρήματος ενδέχεται να απορροφηθεί στα χαρτοφυλάκια των 

ιδιωτών και στα αποθεματικά των τραπεζών, ως επενδυτική επιλογή ή επιλογή 

πρόνοιας, και να μην έχει το αναμενόμενο επεκτατικό αποτέλεσμα στην 

οικονομική δραστηριότητα. Εύλογα λοιπόν, όλες σχεδόν οι κυβερνήσεις προσφεύγουν 

στον πυλώνα της δημοσιονομικής πολιτικής για να δοθεί μια επεκτατική 

ώθηση στις οικονομίες, με κύριο στόχο την ενίσχυση της ενεργού ζήτησης 

σε συνδυασμό, όπως φαίνεται και στο εξαγγελθέν οικονομικό πρόγραμμα 

του B. Obama, με εκτεταμένες δημόσιες επενδύσεις σε έργα υποδομής 

αλλά και κεφαλαιακής στήριξης βιομηχανιών. Είναι πάντως ενδιαφέρουσα 

η ευρύτατη αποδοχή ενός «κευνσιανού» μοντέλου οικονομικής πολιτικής, 

η επιβολή του οποίου κρίνεται αναγκαία για να αποφευχθούν φαινόμενα 

παρατεταμένης και έντονης οικονομικής ύφεσης, αφήνοντας λόγω περιστάσεων 

στο περιθώριο τη νεοφιλελεύθερη συνταγή περί αυτορυθμιζόμενων 

αγορών. 

Το νεοφιλελεύθερο μοντέλο διαχείρισης της οικονομίας βρίσκεται σήμερα 

σε υποχώρηση, και οι λύσεις που προτείνουν και εφαρμόζουν οι μεγάλες δυτικές 

χώρες για την αντιμετώπιση της κρίσης σηματοδοτούν μία επιστροφή στο 

πιο παρεμβατικό κράτος. Δεν είναι ασύνδετες με αυτή την εξέλιξη οι πολλαπλές 

αναφορές στην αναγκαιότητα άσκησης «κενσιανής» οικονομικής πολιτι-

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 115 

Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ Η «ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΙΔΕΩΝ» 115 

κής του συντηρητικού πλην έγκυρου περιοδικού The Economist, 3 ούτε και η 

απονομή φέτος του βραβείου Νόμπελ στα οικονομικά στον P. Krugman, πολέμιο 

του G. W. Bush και του νεοφιλελευθερισμού. Η συντηρητική διανόηση τηρεί, 

προς το παρόν, μία εύγλωττη σιωπή, ενώ η αριστερή διανόηση σπεύδει να 

αναγγείλει (για πολλοστή φορά) την κατάρρευση του συστήματος της ελεύθερης 

οικονομίας. Η επικρατούσα σήμερα άποψη για τη διαχείριση του οικονομικού 

συστήματος μπορεί να χαρακτηριστεί ως ένας «νεο-κενσιανισμός», που 

ενέχει στοιχεία από τη θεωρία και τη σκέψη του μεγάλου διανοητή, καθώς και 

κάποια επιστροφή σε παραδοσιακές σοσιαλδημοκρατικές αντιλήψεις και πρακτικές, 

πλην όμως βρισκόμαστε σ’ ένα οικονομικό και πολιτικό περιβάλλον που 

διαφέρει ουσιωδώς από την ταραγμένη δεκαετία του 1930. Η χρεοκοπία του 

«υπαρκτού νεοφιλελευθερισμού» δεν οδηγεί αυτομάτως στον οικονομικό κρατισμό 

(κάτι τέτοιο ούτε ο Keynes θα το ήθελε!), αλλά σε μία πραγματιστική θεώρηση 

της ανάγκης να παρεμβαίνει το κράτος στην οικονομία, με κεφαλαιακές 

ενισχύσεις, μερικές κρατικοποιήσεις, και κυρίως με αυξημένο ρυθμιστικό και 

εποπτικό ρόλο, μπροστά στην αναγκαιότητα να αποτραπεί το φαινόμενο του 

1930 με τις οδυνηρές οικονομικές και πολιτικές (Χίτλερ κ.ά.) συνέπειές του. 

Αυτό κάνουν όλες σχεδόν οι κυβερνήσεις των δυτικών χωρών, με διαφορές που 

οφείλονται στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και προβλήματα της κάθε χώρας. 

Το σημερινό παγκόσμιο οικονομικό σύστημα διαφέρει ουσιωδώς απ’ ό,τι 

ίσχυε στο παρελθόν, και τα αντανακλαστικά των διαφόρων κυβερνήσεων δεν 

έχουν καμία σχέση με τις αμήχανες και αμυντικές τακτικές του προηγούμενου 

αιώνα. Η παγκοσμιοποίηση απαιτεί συντονισμό και συγχρονισμό κινήσεων, 

πράγμα που βρίσκεται στην κορυφή της agenda στα διεθνή fora (π.χ. ΕΕ και 

G20). Οι μηχανισμοί, όμως, που έθρεψαν τις αιτίες της σημερινής κρίσης εξακολουθούν 

να υφίστανται, έστω με λανθάνουσα δραστηριότητα, έτσι ώστε πέραν 

των γνωστών παρεμβάσεων, να απομένει η διευκρίνηση των νέων «κανόνων 

του παιχνιδιού», δηλαδή το νέο θεσμικό και εποπτικό πλαίσιο. Αυτό είναι 

ένα μείζον ζήτημα, διότι στη συζήτηση για τις αναγκαίες μεταρρυθμίσεις, στον 

πραγματισμό θα αντιπροταθούν ιδεοληψίες υπέρ ή κατά της ελεύθερης οικονομίας, 

υπέρ ή κατά ενός συστήματος κρατισμού. Άλλοι επιτιθέμενοι και άλλοι 

αμυνόμενοι, θα επιδοθούν σε μια «σύγκρουση ιδεών» (clash of ideas, για να παραφράσουμε 

τον Huntington), αναμένοντας την εμπέδωση ενός νέου «παραδείγματος». 

Όπως είχε πει ο Keynes κλείνοντας τη «Γενική Θεωρία» του, 

«πέρα από αυτή τη σύγχρονη διάθεση, οι ιδέες των οικονομολόγων και των πολιτικών 

φιλοσόφων, τόσο όταν είναι ορθές όσο και όταν είναι εσφαλμένες, 

ασκούν ισχυρότερη επίδραση από ό,τι συνήθως πιστεύεται. Πραγματικά, ο κό- 

3 Βλέπε το κύριο άρθρο του τεύχους της 29ης Νοεμβρίου 2008.

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 116 


σμος κυβερνάται από αυτές». Αυτή η ρήση δεν ίσχυε μόνον το 1936, αλλά 

ίσχυσε και μέχρι σήμερα, στο μέτρο που κάποιες κακές πολιτικές ή η έλλειψη 

πολιτικής, στο όνομα μιας νεοφιλελεύθερης «ιδέας», οδήγησαν στη σημερινή 

κρίση. Επειδή, όμως, η ρήση του Keynes μπορεί να ισχύει και αύριο, οι νέες 

ρυθμίσεις που επεξεργάζονται τα διεθνή think-tanks θα πρέπει να είναι ανάλογες 

με την τωρινή πραγματικότητα. Ο κόσμος έχει και άλλα σοβαρά προβλήματα 

(περιβάλλον, φτώχεια, τρομοκρατία, κλπ) ώστε να απαιτεί από τις κυβερνήσεις 

και τους οικονομικούς συμβούλους τους μια ισορροπημένη τοποθέτηση 

στο δίπολο αγορά-κράτος, και όχι μια επιστροφή σε αντιλήψεις και πρακτικές 

που ανήκουν σε άλλες εποχές. Ένα νέο σύστημα «ιδεών» βρίσκεται υπό διαμόρφωση, 

και ενδεχομένως θα έχουμε, κάποια στιγμή, και το νέο «επιστημονικό 

παράδειγμα» ως κατευθυντήρια γραμμή, στο πλαίσιο μιας σύγχρονης πολιτικής 

οικονομίας.

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 117 

5 

Ο «μαύρος κύκνος» και η μεταρρύθμιση της διεθνούς 

χρηματοπιστωτικής εποπτείας 

Γιάννης Β. Αυγερινός* 


Πριν την ανακάλυψη της Αυστραλίας, όλοι πίστευαν ότι οι κύκνοι είναι λευκοί, 

μία πίστη η οποία επιβεβαιωνόταν πλήρως από την έως τότε εμπειρική 

απόδειξη του λεγόμενου «παλαιού κόσμου». Η ανακάλυψη του πρώτου μαύρου 

κύκνου, πέρα από έκπληξη για ορισμένους ορνιθολόγους, αποτέλεσε και μια 

απεικόνιση των ορίων της μάθησης από παρατηρήσεις ή από την εμπειρία αλλά 

και της αδυναμίας της ίδιας της γνώσης μας. Στο βιβλίο του «Μαύρος Κύκνος», 

1 ο Nassim Taleb παρομοιάζει το μαύρο κύκνο με ένα γεγονός το οποίο 

ενέχει τρία χαρακτηριστικά: πρώτον, είναι απρόβλεπτο, δηλαδή βρίσκεται έξω 

από τη σφαίρα του αναμενόμενου διότι τίποτα στο παρελθόν δε μπορεί να οδηγήσει 

στην πιθανολόγησή του. Δεύτερον, προκαλεί τεράστιο αντίκτυπο στο κοινωνικό 

σύνολο, και τρίτον, παρά του απροσδόκητου χαρακτήρα του, έχει μία 

ετεροχρονισμένη προβλεψιμότητα, δηλαδή η ανθρώπινη φύση έχει μία τάση να 

εξηγεί την εμφάνισή του, μετά όμως από αυτή. 

H πρόσφατη διεθνής χρηματοπιστωτική κρίση εμπίπτει στο παράδειγμα του 

«μαύρου κύκνου» - ένα ιδιαίτερο συμβάν που δεν μπορεί να εξηγηθεί βάσει 

* Ο συγγραφέας επιθυμεί να ευχαριστήσει τον Σπύρο Τραυλό για τις πολύ χρήσιμες 

παρατηρήσεις του. 

1 N. N. Taleb, Black Swan: The impact of the highly improbable, Allen Lane, London, 

2007.

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 118 

118 ΓΙAΝΝΗΣ ΑΥΓΕΡΙΝOΣ 

ιστορικών δεδομένων, και συνεπώς μπορεί να οδηγήσει σε απρόβλεπτες εξελίξεις 

στις αγορές. Ο συνδυασμός της μικρής προβλεψιμότητας με τον τεράστιο 

αντίκτυπο καθιστούν το μαύρο κύκνο ένα μυστήριο. Εάν προσθέσουμε και το 

φαινόμενο ότι όλοι (πολιτικοί, επιστήμονες, διοικητικές αρχές) συμπεριφερόμαστε 

σαν να μην υπάρχει ή σαν να μην επρόκειτο να εμφανιστεί ποτέ, τότε 

βρισκόμαστε μπροστά σε ένα μεγάλο πρόβλημα: πώς μπορούμε να τον αντιμετωπίσουμε 

εάν και εφόσον τελικά εμφανιστεί, όταν είμαστε ανίκανοι να τον 

προβλέψουμε, πόσο μάλλον όταν δεν (ανα)γνωρίζουμε την ανικανότητά μας 

αυτή; 

Ο «μαύρος κύκνος» 2008 - ... 

Το Σεπτέμβριο του 2008 συνέβησαν κοσμοστορικά γεγονότα στο παγκόσμιο 

χρηματοπιστωτικό σύστημα. Μέσα σε μια νύχτα, η αμερικανική επενδυτική 

τράπεζα Lehman Brothers, με ιστορία 158 ετών, η οποία είχε επιβιώσει στο 

κραχ του 1929 και στη μεγάλη ύφεση που ακολούθησε, κατέθεσε αίτηση υπαγωγής 

στο πτωχευτικό δίκαιο. Την ίδια εβδομάδα η μεγάλη αμερικανική επενδυτική 

τράπεζα Merrill Lynch εξαγοράστηκε από την Bank of America για να 

διασωθεί, ενώ η κορυφαία ασφαλιστική εταιρεία στον κόσμο, η αμερικανική 

AIG, στην οποία έχουν εναποθέσει τις αποταμιεύσεις και τις ελπίδες τους για 

μια αξιοπρεπή συνταξιοδότηση εκατομμύρια Αμερικανοί, βρέθηκε ένα βήμα 

πριν από τη χρεοκοπία. αλλά σώθηκε χάρη σε παρέμβαση της κεντρικής τράπεζας 

των ΗΠΑ (Fed), η οποία στην ουσία την κρατικοποίησε. 2 Ο αντίκτυπος αυτού 

του μαύρου κύκνου είναι τεράστιος, η επίδρασή του βρίσκεται σε εξέλιξη 

και η ζημία του είναι ανυπολόγιστη. 

Τις τελευταίες τρεις δεκαετίες το παγκόσμιο οικονομικό σύστημα ζει εποχές 

μαύρων κύκνων. Η πρόσφατη κρίση φαίνεται να είναι η χειρότερη έως 

τώρα. Η κρίση εκπορεύθηκε από τον τομέα της κατοικίας, έναν τομέα με διασυνδέσεις 

τόσο στους παραγωγικούς ιστούς όσο και στο εισόδημα και στην 

αποταμίευση εκατομμυρίων νοικοκυριών. Η κρίση επικεντρώθηκε σε μεγάλες 

επενδυτικές τράπεζες παγκόσμιου βεληνεκούς που ως τώρα, σε όλες τις προηγούμενες 

κρίσεις, φάνταζαν ως ακλόνητοι και υπερήφανοι πυλώνες των αγο- 

2 Την ίδια στιγμή αμφίβολο είναι το μέλλον άλλων δύο μεγάλων επενδυτικών τραπεζών, 

της Morgan Stanley και της Goldman Sachs, οι οποίες αποδέχθηκαν τη μετατροπή 

τους σε εμπορικές τράπεζες. Στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, μεγάλες στεγαστικές 

τράπεζες της Μ. Βρετανίας, της Γερμανίας και άλλων χωρών, χρεοκόπησαν ή εξαγοράστηκαν 

αντί πινακίου φακής.

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 119 

Ο «ΜΑΥΡΟΣ ΚΥΚΝΟΣ» ΚΑΙ Η ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ 119 

ρών κεφαλαίου. Τελικά η κρίση που ξεκίνησε από τις ΗΠΑ, τη μεγαλύτερη οικονομία 

του κόσμου, διαχύθηκε τόσο στον χρηματοπιστωτικό όσο και στον λεγόμενο 

«πραγματικό» τομέα της διεθνούς οικονομίας. 

Όλες οι πρόσφατες κρίσεις (από αυτή του δημοσίου χρέους (sovereign debt) 

της δεκαετίας του 1980 και το κραχ του 1987, την πτώχευση της BCCI το 1991 3 

και της Barings το 1995 4 έως την οικονομική κρίση της Ασίας του 1998 και την 

κατάρρευση των κεφαλαιαγορών το 1999-2003) μοιράζονται κοινά χαρακτηριστικά 

και αίτια. Πριν από κάθε κρίση εμφανιζόταν στις κεφαλαιαγορές μια 

άπληστη αισιοδοξία που συνδυαζόταν με μεγάλη υποτίμηση των κινδύνων. 

Πριν από κάθε κρίση οι υπερβολικοί κίνδυνοι καλύπτονταν εντέχνως από το 

πλέγμα των χρηματοπιστωτικών καινοτομιών, των νέων προόντων, και των 

νέων ιδεών που υπόσχονταν συνεχή άνοδο. Κάθε φορά η άνοδος έγινε τελικά 

ένας προθάλαμος της πτώσης. Κάθε φορά η πτώση δεν ήταν απλώς μια πτώση 

τιμών, αλλά έθετε σε κίνδυνο το οικονομικό οικοδόμημα με πτωχεύσεις επιχειρήσεων, 

απολύσεις και εξαθλίωση της κοινωνικής μάζας. Κάθε φορά ο μαύρος 

κύκνος μας προειδοποιούσε ότι θα υπάρξουν και άλλοι μαύροι κύκνοι στο μέλλον. 

Κάθε φορά όμως οι κυβερνήσεις και οι εποπτικές αρχές κώφευαν στις σειρήνες 

του κινδύνου, έδειχναν αδιαφορία και άγνοια, στέκονταν κάτω από το 

ύψος των περιστάσεων. 

Ο αντίκτυπος όλων των χρηματοπιστωτικών κρίσεων δεν ήταν και δε θα 

μπορούσε να είναι περιορισμένος σε μία αγορά ή σε μία συγκεκριμένη γεωγραφική 

περιοχή. Έτσι και στην παρούσα κρίση, περισσότερο από τις προηγούμενες 

φορές, ο κίνδυνος στο χρηματοπιστωτικό οικοδόμημα φαίνεται να 

ξεπερνά τις αγορές και τα σύνορα των κρατών, γεγονός το οποίο η παγκόσμια 

οικονομική ηγεσία δείχνει τώρα να αντιλαμβάνεται. Γι' αυτό και η συζήτηση 

και η ακολουθούμενη πολλές φορές παρέμβαση λαμβάνει χώρα σήμερα σε 

ιστορικά πρωτοφανή κλίμακα. 

3 Η Bank of Credit and Commerce International (BCCI), κάποτε ταχύτερα αναπτυσσόμενη 

τράπεζα στον κόσμο, υπήρξε θύμα μιας τεράστιας απάτης. Η λειτουργία της 

ενείχε σημαντικά ρυθμιστικά και εποπτικά προβλήματα, εφόσον οι δύο εταιρίες, μέσω 

των οποίων παρείχε διασυνοριακές τραπεζικές υπηρεσίες, ήταν εγκατεστημένες στο 

Λουξεμβούργο και στα Νησιά Κέιμαν, ενώ η κύρια δραστηριότητά της ήταν στο Abu 

Dhabi και η διοίκησή της στο Λονδίνο. 

4 Η κατάρρευση της τράπεζας Barings προήλθε από τις ριψοκίνδυνες συναλλαγές 

παραγώγων ενός μέλους του υποκαταστήματός της στη Σιγκαπούρη, σε συνάρτηση με 

την αποτυχία εποπτείας και συμμόρφωσης στους κανόνες σε κάθε επίπεδο της οργάνωσής 

της. Παρόλο που η εποπτεία της τράπεζας είχε ανατεθεί στην κεντρική Τράπεζα 

της Αγγλίας, η τελευταία φάνηκε ανίκανη να συνεργαστεί και να συντονιστεί με τις αλλοδαπές 

εποπτικές αρχές.

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 120 


Η συζήτηση και τα αίτια 

Η συζήτηση για τη χρηματοπιστωτική κρίση, τόσο στην Ελλάδα όσο και αλλού, 

έχει εξελιχθεί σε μία διαμάχη συντηρητικών και προοδευτικών, φιλελεύθερων 

και σοσιαλιστών, για το τέλος ή όχι του καπιταλισμού και για τη σκοπιμότητα 

και τα όρια της παρέμβασης του κράτους στις απελευθερωμένες αγορές 

του πλανήτη, στην οικονομία και στην κοινωνία. Συγκρίσεις γίνονται με το μεγάλο 

κραχ του 1929, το οποίο αποσάρθρωσε το ατελές, ούτως ή άλλως, θεσμικό 

και άτυπο σύστημα πολιτικών και οικονομικών ισορροπιών που διαμορφώθηκαν 

μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. 

Μετά τη λήξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, το κράτος παρέμεινε ο μοναδικός 

διαθέσιμος μοχλός για την υπαγωγή κάθε οικονομικής και κοινωνικής δράσης 

κάτω από τον κεντρικό σχεδιασμό του. Με παράδειγμα κυρίως τη Βρετανία, 

η κρατική αυτή παρέμβαση αποδείχθηκε πετυχημένη και, το κυριότερο, 

αποτελεσματική. Μετά όμως την ίδρυση των διεθνών οικονομικών οργανισμών 

του Bretton Woods, οι δυτικές κυβερνήσεις βρέθηκαν σε αναζήτηση νέων μοντέλων 

υπέρβασης του προτασσόμενου τότε αντιδημοκρατικού εξισωτισμού, 

δηλαδή της πολιτικής παρέμβασης που είχε ως σκοπό την εξασφάλιση της οικονομικής 

ισότητας. 5 Παρόλα αυτά, για δεκαετίες το μεγάλο κράτος συνέχισε να 

μονοπωλεί τη δημόσια πολιτική και οικονομία ολόκληρου σχεδόν του δυτικού 

λεγόμενου κόσμου. Η ευημερία και η σχετική κοινωνική ειρήνη της Δύσης χτίστηκε 

πάνω σε πολιτικές σημαντικού κρατικού παρεμβατισμού. 

Από τα μέσα της δεκαετίας του 1970 το μοντέλο του κρατικού παρεμβατισμού 

έδειξε να κλονίζεται. Ο μαύρος κύκνος του στασιμοπληθωρισμού χτύπησε 

τις οικονομίες της Δύσης προκαλώντας φαινόμενα, που ακόμα και οι οπαδοί 

του Keyns θεωρούσαν αδύνατον να συμβούν. Ο δημόσιος τομέας άρχισε να 

φαίνεται ως μέρος του προβλήματος αντί για μηχανισμός της λύσης, ενώ εμφανίστηκαν 

και τα πρώτα σημάδια σύγκλισης στη ρύθμιση του διεθνούς τραπεζικού 

συστήματος. 6 Οι ιδέες των νέων συντηρητικών ηγετών της Μ. Βρετανίας 

5 Για τις διαφορές εξισωτισμού και ισότητας, βλέπε στο Δ. Δημητράκος, «Ισότητα 

και εξισωτισμός», Τo Βήμα, 20/5/2001, σελ. Β60. 

6 Το 1975 θεωρείται έτος ορόσημο για τη δημιουργία του διεθνούς χρηματοπιστωτικού 

δικαίου. Μετά την κατάρευση της γερμανικής τράπεζας Bankhaus Herstatt, οι 10 

πλουσιότερες χώρες του κόσμου αποφάσισαν την ίδρυση της Επιτροπής για την Εποπτεία 

των Τραπεζών (Επιτροπή της Βασιλείας), η οποία στη συνέχεια εξέδωσε μία 

σειρά διεθνών ρυθμιστικών κανόνων για την κεφαλαιακή επάρκεια των τραπεζών. Σήμερα, 

η Επιτροπή της Βασιλείας έχει καθιερωθεί ως ο σημαντικότερος φορέας δημιουργίας 

διεθνών κανόνων και προτύπων χρηματοπιστωτικής ρύθμισης και εποπτείας, ιδιαίτερα 

μετά την υιοθέτηση της νέας σειράς αρχών κάτω από την ονομασία «Βασιλεία ΙΙ».

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 121 


και των ΗΠΑ (νομισματικός έλεγχος, μείωση των δημοσίων δαπανών και της 

φορολογίας, ιδιωτικοποιήσεις, πρωτοβουλίες απελευθέρωσης και απορρύθμισης 

των αγορών, περικοπές στις οικονομικές και κοινωνικές παρεμβάσεις του 

δημόσιου τομέα) άλλαξαν το τοπίο οδηγώντας τις αγγλοσαξονικές κυρίως χώρες 

σε επίπεδα ταχύτατης οικονομικής ανάπτυξης. Μαζί με τις αλματώδεις εξελίξεις 

στην τεχνολογία των επικοινωνιών και της πληροφορικής, τα οικονομικά 

σύνορα κατέρρευσαν και οι αγορές όλου του κόσμου βρέθηκαν ασφυκτικά κοντά 

η μία στην άλλη. Η παγκοσμιοποίηση είχε θεαματικά οικονομικά αποτελέσματα, 

φέρνοντας στο προσκήνιο περιφερειακές οικονομίες και πλουτίζοντας 

πληθυσμούς εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων που ως τότε ζούσαν συντροφιά 

με την πείνα και την ανέχεια. 7 

Με την ευημερία όμως ήρθαν και οι χρηματοπιστωτικοί κίνδυνοι. Ο πρόσφατος 

μαύρος κύκνος μπορεί να μην είναι ο τελευταίος, ούτε αυτός που θα 

φέρει τη συντέλεια του κόσμου. Μας φέρνει όμως στη μνήμη την κατάρρευση 

πολλών επιχειρηματικών γιγάντων στο εγγύτερο παρελθόν (Enron, WorldCom, 

Digital Equipment Corp, Data General), οι οποίοι χρεοκόπησαν, ανασυντάχθηκαν 

ή εξαφανίστηκαν. Ο αυτορυθμιζόμενος σε πολλές περιπτώσεις καπιταλισμός 

μπορεί και επιλύει προβλήματα και στρεβλώσεις της αγοράς αφανίζοντας 

τις αδιέξοδες επιχειρήσεις και ανοίγοντας τον δρόμο για καινούριες που θα 

ικανοποιήσουν τις ανάγκες της αγοράς με νέες μεθόδους, τεχνολογίες και αντιλήψεις. 

8 Εντούτοις, όταν η κρίση αγγίξει το χρηματοπιστωτικό τομέα, τότε η 

κατάσταση μπορεί να καταστεί ανεξέλεγκτη, ακόμη και να αποβεί μοιραία για 

τις οικονομίες των κρατών. 

Ο πρόσφατος μαύρος κύκνος έχει δύο πολύ χαρακτηριστικά αίτια. Το 

πρώτο έχει ήδη αναλυθεί διεξοδικά. 9 Πρόκειται για την πολιτική φθηνού χρή- 

7 Για μια συστηματική ανάλυση των αιτίων της κρίσης, βλ. H. Minsky, «The financial 

instability hypothesis», The Jerome Levy Economics Institute Working Papers, No. 74, May 

1992. 

8 Αυτό είναι το νόημα της «δημιουργικής καταστροφής» (creative destruction) που, 

σύμφωνα με τον αυστριακό οικονομολόγο Joseph Schumpeter, Capitalism, Socialism 

and Democracy, Harper & Row, New York, 1942, σελ. 84, χαρακτηρίζει τη δυναμική καπιταλιστική 

εξέλιξη. 

9 Βλέπε για παράδειγμα, C. Borio, «The financial turmoil of 2007-?: a preliminary 

assessment and some policy considerations», Working Paper, No. 251, Bank for 

Internatio nal Settlements, March 2008, C. Calomiris, «The subprime turmoil: What’s 

old, what’s new, and what’s next», στο Maintaining stability in a changing financial system, 

Jackson Hole Symposium, Federal Reserve Bank of Kansas City, August 2008, R. Wade, 

The first-world debt crisis of 2007-2010 in global perspective, Challenge, Νο. 4, 2008, σελ. 

23-54. Βλέπε επίσης τη μελέτη του Θ. Πελαγίδη στον παρόντα τόμο, «Ανατομία της διεθνούς 

χρηματοοικονομικής κρίσης με αναφορά στην Ελληνική οικονομία».

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 122 


ματος, που ενθάρρυνε τη συνεχή μόχλευση (leverage) των αξιών με εύκολο δανεισμό. 

Έτσι, η εξάπλωση των στεγαστικών δανείων υψηλού κινδύνου 

(subprime), 10 με τις ευλογίες της αμερικανικής κυβέρνησης και των εποπτικών 

αρχών, σε συνδυασμό με τη δυνατότητα μεταφοράς κινδύνου από τους ισολογισμούς 

των τραπεζών σε τρίτους επενδυτές μέσω της τιτλοποίησης και την αλόγιστη 

προώθηση των δομημένων ομολόγων υψηλού κινδύνου, επέφερε τη γιγάντωση 

της κρίσης. 11 Όταν όμως κατέρρευσαν οι τιμές των κατοικιών, όταν άρχισε 

να ανεβαίνει το κόστος δανεισμού με τις αυξήσεις των αμερικανικών επιτοκίων 

και όταν οι επενδυτές κατάλαβαν ότι όλα αυτά τα επενδυτικά προόντα 

δεν παρείχαν καμία ασφάλεια, η ρευστότητα των προόντων αυτών σημείωσε 

κατακόρυφη κάμψη. Ως εκ τούτου, οι τράπεζες και τα άλλα χρηματοπιστωτικά 

ιδρύματα βρέθηκαν γεμάτα από τα λεγόμενα «τοξικά» χρεόγραφα και οδηγήθηκαν 

στην καταστροφή. 

Το δεύτερο χαρακτηριστικό, που λίγοι αναγνωρίζουν, είναι ο κατακερματισμός 

της χρηματοπιστωτικής εποπτείας μεταξύ των διαφόρων εποπτικών αρχών, 

τόσο σε εθνικό όσο και σε υπερεθνικό επίπεδο, ανάλογα με το είδος των 

εποπτευόμενων υπηρεσιών (τραπεζικές, επενδυτικές ή ασφαλιστικές), ανάλογα 

με τον τόπο στον οποίο εδρεύει το εποπτευόμενο χρηματοπιστωτικό 

ίδρυμα, ή ακόμη και ανάλογα με τους στόχους που θέτει η εκάστοτε αρχή. Η 

κρίση δεν ξέσπασε σε μη εποπτευόμενη περιοχή, 12 όπως θέλουν κάποιοι να πιστεύουν, 

παρόλο που μετά τη χρηματιστηριακή κρίση του 1999-2003 οι αρχές 

ανέχθηκαν τη δράση φορέων που δρούσαν στα όρια του εποπτικού ελέγχου 

(hedge funds, private equity funds, offshore μεσολαβητών κ.λπ). Η νέα όμως νομοθεσία 

των ΗΠΑ για τον αυστηρότερο έλεγχο των ενυπόθηκων δανείων του 

2008 13 προσέθεσε και την κεντρική τράπεζα των ΗΠΑ (Fed) στη λίστα των ελε- 

10 Για την εξάπλωση των subprime δανείων, βλέπε στο Κ. Gerardi, A. Lehnert, S. 

Sherlund & P. Willen, «Making sense of the subprime crisis», Brooking Papers on 

Economic Activity, Autumn 2008. 

11 Τραπεζίτες και άλλοι παίκτες της αγοράς, εκμεταλλευόμενοι τον δανειστικό πυρετό 

που σάρωνε την αγορά κατοικίας των ΗΠΑ τα τελευταία χρόνια, όχι μόνο χορήγησαν 

τα ριψοκίνδυνα subprime δάνεια, αλλά εξέδωσαν δομημένα ομόλογα πάνω σε 

αυτά, τα οποία υπόσχονταν υψηλές αποδόσεις με μηδενικό ρίσκο. 

12 Οι οργανισμοί των ενυπόθηκων δανείων Fannie Mae (Federal National Mortgage 

Association) και Freddie Mac (Federal Home Loan Mortgage Corporation) λειτουργούσαν 

κάτω από ειδικό ρυθμιστικό καθεστώς και με έλεγχο της δράσης τους από εξειδικευμένο 

κρατικό οργανισμό, το Office of Federal Housing Enterprise Oversight (OFHFEO), 

καθώς και από το αμερικανικό Υπουργείο Στέγασης και Αγροτικής Ανάπτυξης (HUD). 

13 Ο νέος νόμος, Home Ownership and Equity Protection Act (15 U.S.C. § 1639), τέθηκε 

σε ισχύ τον Ιούλιο του 2008.

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 123 


γκτικών αρχών, δυσχεραίνοντας με τον τρόπο αυτό το συντονισμό των εποπτικών 

αρχών σε ομοσπονδιακό και πολιτειακό επίπεδο. 14 

Όπως προαναφέρθηκε, η εμφάνιση των μαύρων κύκνων είναι απρόβλεπτη 

αλλά και αναπόφευκτη. Παρόλο που οι οικονομολόγοι τις περιμένουν, εντούτοις 

δεν μπορούν να τις προβλέψουν, πόσο μάλλον να τις αντιμετωπίσουν. Το 

ίδιο ισχύει και για τις κυβερνήσεις και τις εποπτικές αρχές. Εντούτοις, τίθεται 

το ερώτημα: μήπως μπορούν να τις προλάβουν ή τουλάχιστο να τις περιορίσουν; 

Πριν από μερικά χρόνια, ανώτατοι αξιωματούχοι της Τράπεζας Διεθνών 

Διακανονισμών (BIS) 15 είχαν αρχίσει να κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου 

για το μέγεθος της μόχλευσης (leverage) που είχε αρχίσει να κυριαρχεί στο χρηματοπιστωτικό 

σύστημα. 16 Αντίστοιχες προειδοποιήσεις υπήρξαν για τη χαλιναγώγηση 

της ιλιγγιώδους ρευστότητας και του υπερδανεισμού, για τον κίνδυνο 

των «εκτός ισολογισμών» συναλλαγών και για την αποσταθεροποίηση του 

συστήματος από τη χαλάρωση των κανόνων στις επενδυτικές τράπεζες και τα 

κενά εποπτείας. 17 Κανείς όμως δεν έδινε σημασία στις προειδοποιήσεις αυτές. 

Αντίθετα, οι ρυθμιστικές και εποπτικές αρχές, παρασυρμένες από την ευφορία 

της ανόδου των κεφαλαιαγορών και του φθηνού χρήματος, επέτρεψαν στους 

φορείς παροχής χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών και στους επενδυτές την ανάληψη 

όλο και μεγαλύτερων κινδύνων. Μόλις όμως η ευφορία και η εμπιστοσύνη, 

πάνω στην οποία είχε κτιστεί το χρηματοπιστωτικό σύστημα, άρχισαν να 

καταρρέουν, τότε οι κεντρικές τράπεζες δε δίστασαν να παρέμβουν σκορπώντας 

τεράστια ποσά για να καλύψουν τις μαύρες τρύπες των χρηματοπιστωτικών 

ισολογισμών. Για άλλη μια φορά. 

Είναι αναγκαίο να παραδεχθούμε ότι η σημερινή κρίση είναι προόν αυτών 

των παρεμβάσεων διάσωσης των τελευταίων δύο δεκαετιών. Με τις μειώσεις 

επιτοκίων, τις πιστωτικές ενέσεις των κυβερνήσεων και τις κρατικοποιήσεις, η 

κρίση μπορεί να αποτρέπεται προσωρινά, όμως η αγορά στρεβλώνει περισσότερο, 

με συνέπεια η επόμενη κρίση να είναι μεγαλύτερη. Δυστυχώς η παρέμβαση, 

ιδιαίτερα αν συνεχισθεί, θα μεγαλώσει αντί να ελέγξει την κρίση. Αυτό 

14 Είχε προηγηθεί η νομοθετική παρέμβαση του Office of the Comptroller of the 

Currency (OCC) το 2004, μιας άλλης εποπτικής αρχής των τραπεζών που υπάγεται στο 

Υπουργείο Οικονομικών, σύμφωνα με την οποία τα πιστωτικά ιδρύματα που εποπτεύονται 

σε ομοσπονδιακό επίπεδο, εξαιρούνται από την υποχρέωση υπαγωγής τους στη νομοθεσία 

των πολιτειών ΗΠΑ, που σε πολλές περιπτώσεις είναι αυστηρότερη. 

15 Βλέπε στο Bank for International Settlements (BIS), 75 η Ετήσια Έκθεση Ιούνιος 

2005, 76 η Ετήσια Έκθεση, Ιούνιος 2006 και 77 η Ετήσια Έκθεση, Αύγουστος 2007. 

16 G. Tett, «Era of leverage is over but recapitalising will take time», Financial Times, 

23/9/2008. 

17 Γ. Παγουλάτος, «Οι ζωές των άλλων», Η Καθημερινή, 12/10/2008.

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 124 


όμως που συμβαίνει σήμερα στις διεθνείς κεφαλαιαγορές δεν είναι απλώς μια 

χρηματιστηριακή κρίση ή μια «φούσκα», όπως ήταν οι περισσότερες κρίσεις των 

τελευταίων δεκαετιών. Είναι μια δομική κρίση η οποία αποδεικνύει με μεγάλη 

σαφήνεια ότι το «καπιταλιστικό» σύστημα ή, όπως έχει επικρατήσει, το σύστημα 

της «ελεύθερης αγοράς» δεν λειτουργεί αποτελεσματικά σε περιόδους κρίσης. 

Η αντιμετώπιση 

Ένα από τα σημαντικότερα μηνύματα του πρόσφατου μαύρου κύκνου είναι 

ότι οι αγορές δεν αυτορυθμίζονται και τα προβλήματά τους δεν αυτοδιορθώνονται. 

Η προσδοκία ότι η αγορά θα ισορροπήσει από μόνη της εξανεμίστηκε. 

Όλοι προσδοκούν και προσκαλούν τη δημόσια παρέμβαση. Έτσι, με αφορμή 

την πρόσφατη χρηματοπιστωτική κρίση, διάφορες κυβερνήσεις –μεταξύ των 

οποίων και η ελληνική– βρήκαν την ευκαιρία να νοσταλγήσουν συνταγές του 

παρελθόντος και να προτείνουν, κατά έναν άδικο κατά τη γνώμη μου τρόπο, να 

επωμιστεί το σύνολο του φορολογούμενου κοινωνικού συνόλου το κόστος της 

ατομικής και εταιρικής ευθύνης (ή ανευθυνότητας). 

Το αμερικανικό κράτος, για παράδειγμα, με κινήσεις της κεντρικής τράπεζας 

και δράσεις του υπουργείου Οικονομικών, παραμερίζοντας κάθε ιδεολογική 

αναστολή, ενεργεί παρεμβάσεις της τάξεως του ενός τρισεκατομμυρίου 

δολαρίων, δημιουργώντας πιστωτικές διευκολύνσεις και σώζοντας χρηματοπιστωτικούς 

ομίλους που καταρρέουν. Έτσι, αποφασίστηκε η δημιουργία ενός 

γιγαντιαίου κρατικού επενδυτικού οχήματος, το οποίο θα αναλάβει όλα τα «τοξικά» 

επενδυτικά χρεόγραφα και τα άλλα επισφαλή δάνεια, τα οποία βαρύνουν 

τις οικονομικές καταστάσεις των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων και 

έχουν παρασύρει στην καταστροφή επενδυτικές τράπεζες-κολοσσούς και στεγαστικούς 

γίγαντες. 18 

Στην αντίπερα όχθη του Ατλαντικού, ανάλογες κινήσεις συγκέντρωσης ρευστότητας 

πραγματοποιήθηκαν από τις ευρωπακές κυβερνήσεις και τις κεντρικές 

τράπεζες, χωρίς όμως την ύπαρξη ενός κοινού σχεδίου αντιμετώπισης της 

18 Το σχέδιο που εκπόνησαν ο υπουργός Οικονομικών των ΗΠΑ Χανκ Πόλσον και ο 

πρόεδρος της Κεντρικής Τράπεζας των ΗΠΑ (Fed) Μπεν Μπερνάνκι, ξεκίνησε με προ- 

πολογισμό ύψους 700 δισ. δολαρίων και ήδη αποτελεί τη μεγαλύτερη κρατική παρέμβαση 

μετά το κραχ του 1929. Το σχέδιο αυτό αποτελεί ελάχιστο μέρος του Resolution 

Trust Corporation, του σχεδίου που δημιουργήθηκε το 1989 από τον πρώην πρόεδρο της 

Fed Αλαν Γκρίνσπαν προκειμένου να αντιμετωπιστεί η κρίση των στεγαστικών τραπεζών 

(Savings and Loans). Και τότε, όπως και τώρα, η κρίση στην αγορά κατοικίας των 

ΗΠΑ είχε προκαλέσει την κατάρρευση περίπου 1.000 στεγαστικών τραπεζών.

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 125 


κρίσης. 19 Αντίστοιχα, κάποιες εποπτικές αρχές αποφάσισαν να περιορίσουν 

τους κερδοσκόπους απαγορεύοντας το «γυμνό σορτάρισμα» (naked short 

selling) των μετοχών σε τράπεζες και εταιρίες, 20 οι οποίες θεωρούνται καίριας 

σημασίας για το χρηματοπιστωτικό σύστημα των εθνικών αγορών τους. Όσον 

αφορά τις νομοθετικές πρωτοβουλίες για την εποπτεία του χρηματοπιστωτικού 

τομέα, το Ευρωπακό Κοινοβούλιο ζήτησε εγκαίρως (Σεπτέμβριο του 2008) 

από την Επιτροπή να υποβάλει έως το τέλος του 2008 νομοθετική πρόταση, που 

να καλύπτει όλους τους εμπλεκόμενους παράγοντες και συμμετέχοντες στη 

χρηματοπιστωτική αγορά, συμπεριλαμβανομένων των κερδοσκοπικών κεφαλαίων 

και των ιδιωτικών επενδυτικών κεφαλαίων. 21 Ταυτόχρονα, η Επιτροπή 

των Ευρωπακών Τραπεζικών Αρχών (CEBS) ανακοίνωσε ότι έχουν ενταθεί οι 

προσπάθειες συντονισμού για την καλύτερη αντιμετώπιση της κρίσης και ότι 

παρακολουθεί με ενδιαφέρον τις προτάσεις των αμερικανικών αρχών για τη 

ρύθμιση και εποπτεία των τραπεζών, ενώ κάλεσε τις ευρωπακές τράπεζες να 

επιδείξουν μεγαλύτερη διαφάνεια. Στις αρχές Οκτωβρίου 2008, οι ηγέτες των 

τεσσάρων μεγαλύτερων οικονομιών της Ευρώπης (Γαλλία, Μ. Βρετανία, Γερμανία, 

Ιταλία) συναντήθηκαν στο Παρίσι αναζητώντας τρόπους για την θωράκιση 

της οικονομίας και του χρηματοπιστωτικού συστήματος σε μια προσπάθεια 

να περιορίσουν τις αρνητικές επιπτώσεις, που προέρχονται από την άλλη 

άκρη του Ατλαντικού. 22 Στο ίδιο μήκος κύματος, το Ευρωπακό Συμβούλιο της 

19 Στην Ελλάδα για παράδειγμα, ανακοινώθηκε ότι το ύψος του σχεδίου στήριξης 

του τραπεζικού συστήματος ανέρχεται στα 28 δισ. ευρώ, όσο δηλαδή ο μισός Ελληνικός 

προπολογισμός. Τα 15 δισ. αφορούν εγγυήσεις του ελληνικού Δημοσίου για την κάλυψη 

αναγκών ρευστότητας, 8 δισ. ευρώ για την έκδοση ειδικών ομολόγων και 5 δισ. θα 

διατεθούν για την αγορά προνομιούχων μετοχών που θα εκδώσουν οι τράπεζες υπέρ 

του Δημοσίου 

20 Αυτό σημαίνει ότι οι επενδυτές θα πρέπει να αποδείξουν ότι έχουν δανειστεί τις 

μετοχές, τις οποίες θα σορτάρουν πριν από την έναρξη των συναλλαγών. Στόχος να γίνει 

βραδύτερο και περισσότερο ακριβό το κόστος της διεξαγωγής του short selling και 

έτσι να μειωθούν οι ανεξέλεγκτοι ρυθμοί του. 

21 Οι ευρωβουλευτές επεσήμαναν ότι για να επιτευχθεί καλύτερη ευθυγράμμιση 

συμφερόντων ανάμεσα στους επενδυτές και τις μεταβιβάζουσες οντότητες, οι τελευταίες 

πρέπει κατά κανόνα να διατηρούν μια έκθεση στον κίνδυνο των τιτλοποιημένων 

προόντων τους διακρατώντας μια αντιπροσωπευτική συμμετοχή σε αυτά. Επιπλέον, το 

επίπεδο των συμμετοχών που διατηρούνται από τις μεταβιβάζουσες οντότητες στα δανειακά 

προόντα πρέπει να γνωστοποιείται. 

22 Οι ηγέτες συζήτησαν μια σειρά μέτρων που περιλαμβάνει (α) ενιαίους κανόνες 

για τις εγγυήσεις των τραπεζικών καταθέσεων, (β) τροποποίηση των λογιστικών προτύπων, 

ώστε η τράπεζες να μην υποχρεούνται να δηλώνουν το σύνολο των ζημιών τους,

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 126 


15-16 Οκτωβρίου 2008 εξέφρασε τη βούλησή του να αναλάβει συντονισμένη 

και ολοκληρωμένη δράση για την αποκατάσταση της εύρυθμης λειτουργίας του 

χρηματοπιστωτικού συστήματος, την κατ’ αυτόν τον τρόπο εξασφάλιση της 

ομαλής και αποτελεσματικής χρηματοδότησης της οικονομίας και την επάνοδο 

στην ανάπτυξη και την απασχόληση, χωρίς εντούτοις να ανασταλούν οι θεσμοθετημένοι 

κανόνες για τον ανταγωνισμό και την ενιαία αγορά. 23 Προχωρώντας 

ένα βήμα παραπέρα, κάποιοι ηγέτες εξέφρασαν την ελπίδα για ένα «νέο σύνταγμα 

για το χρηματοοικονομικό κλάδο», για ένα «νέο καπιταλισμό» ή ακόμη 

και ένα «νέο Bretton Woods». Κάνοντας όμως και ένα βήμα παραπίσω, τα 

κράτη μέλη δεν κατάφεραν να συμφωνήσουν ως προς τις θεσμικές και ρυθμιστικές 

μεταβολές που κρίνονται απαραίτητες σε πανευρωπακό και παγκόσμιο 

επίπεδο για τη δημιουργία ελεγκτικών μηχανισμών του χρηματοπιστωτικού συστήματος 

ή μίας δομής διαχείρισης οικονομικών κρίσεων. 

Πολλοί έσπευσαν να πανηγυρίσουν για την ενότητα και αποφασιστικότητα 

της άλλοτε «πολυδιασπασμένης» και «αργοκίνητης» Ευρώπης στην αντιμετώπιση 

της κρίσης. Όμως, όλα τα παραπάνω μέτρα καταδεικνύουν για μία ακόμη 

φορά ότι οι εποπτικές αρχές και οι κυβερνήσεις ενδιαφέρονται περισσότερο 

για τη διάσωση παρά για την πρόληψη των χρηματοπιστωτικών κρίσεων. 

Ακόμη και η ίδια όμως η διάσωση που επιχειρείται παγκοσμίως δεν αποτελεί 

το φάρμακο της χρόνιας χρηματοπιστωτικής ασθένειας. Τα ευχολόγια περί 

«καλύτερου συντονισμού των εποπτικών αρχών» ή περί περισσότερης διαφά- 

(γ) αναστολή των κανόνων περί κρατικών ενισχύσεων, (δ) ενίσχυση της διασυνοριακής 

συνεργασίας μεταξύ των εποπτικών αρχών, (ε) περιορισμό στο 3% του ΑΕΠ της κρατικής 

παρέμβασης για τη διάσωση των κρατικών τραπεζών, και (στ) υποχρεωτική εποπτεία 

των οίκων πιστοληπτικής αξιολόγησης. 

23 Ευρωπακό Συμβούλιο, Συμπεράσματα της Προεδρίας (14368/08, 16 Οκτωβρίου 

2008). Στην ουσία, το Ευρωπακό Συμβούλιο επανέλαβε παλαιότερη δέσμευσή του ότι 

θα ληφθούν όλα τα μέτρα που χρειάζονται προκειμένου να διασφαλισθεί η σταθερότητα 

του χρηματοπιστωτικού συστήματος, να υποστηριχθούν τα σημαντικά χρηματοπιστωτικά 

ιδρύματα, να αποφευχθούν οι πτωχεύσεις και να εξασφαλισθεί η προστασία 

των καταθέσεων των αποταμιευτών. Τα μέτρα αυτά αποσκοπούν κυρίως, σε συνεργασία 

με τις κεντρικές τράπεζες και τις εποπτικές αρχές, να εξασφαλίσουν επαρκή ρευστότητα 

στα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα, να διευκολύνουν τη χρηματοδότησή τους και 

να τους εξασφαλίσουν τη διάθεση κεφαλαίων προκειμένου να συνεχίσουν την κατάλληλη 

χρηματοδότηση της οικονομίας. Επίσης, τα μέτρα στήριξης των χρηματοπιστωτικών 

ιδρυμάτων που αντιμετωπίζουν δυσχέρειες θα πρέπει να συνοδεύονται από μέτρα 

τα οποία εξασφαλίζουν την προστασία των φορολογούμενων, την υπευθυνότητα των διευθυντικών 

στελεχών και των μετόχων και την προστασία των έννομων συμφερόντων 

των λοιπών φορέων της αγοράς.

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 127 


νειας και ανάληψης μικρότερου κινδύνου δεν αγγίζουν καν το πρόβλημα. Η 

παρέμβαση του κράτους για τη διάσωση ειδικά των χρεοκοπημένων χρηματοπιστωτικών 

εταιριών ίσως να εμποδίζει τη μετάγγιση της κρίσης στην πραγματική 

οικονομία, δε συμβάλει όμως στην επίλυση προβλημάτων. Αντίθετα, δημιουργεί 

προβλήματα «ηθικού κινδύνου» (moral hazard) αφού όχι μόνο δεν τιμωρεί 

τους υπαίτιους, αλλά τους αποζημιώνει με υψηλά bonus. Ως εκ τούτου, τα 

ατιμώρητα, ασύδοτα και φιλάργυρα διοικητικά στελέχη των χρηματοπιστωτικών 

επιχειρήσεων δεν έχουν κανένα κίνητρο να αλλάξουν συμπεριφορά στο 

μέλλον. Έχουν όμως πολλά κίνητρα για να αναλάβουν μεγαλύτερο ρίσκο στο 

μέλλον. 

Η αναγκαία μεταρρύθμιση 

Υπάρχουν δύο τρόποι για να προσεγγίζει και να αντιμετωπίζει κανείς τα 

φαινόμενα. Ο πρώτος είναι να αποκλείει αυτά που φαντάζουν απίθανα και να 

επικεντρώνεται στο φυσιολογικό, στο προβλεπόμενο. Έτσι, ο μελετητής αφήνει 

έξω από την έρευνά του οτιδήποτε απίθανο συνέβη στο παρελθόν και μελετά 

συνηθισμένες περιπτώσεις. Η δεύτερη προσέγγιση είναι να αναλογιστεί 

κανείς ότι για να κατανοήσει ένα φαινόμενο, πρέπει πρώτα να μελετήσει τα 

ακραία παραδείγματα, ειδικά εάν, όπως ο μαύρος κύκνος, έχουν προκαλέσει 

ένα τεράστιο αντίκτυπο στην κοινωνία. Η μέχρι σήμερα αποσπασματική προσέγγιση 

και αντιμετώπιση των χρηματοπιστωτικών κρίσεων από τη διεθνή κοινότητα 

ακολούθησε τον πρώτο, τον εύκολο τρόπο. Δεν είναι όμως τυχαίο ότι η 

προσέγγιση αυτή ενεργοποίησε τα αντανακλαστικά του Διεθνούς Νομισματικού 

Ταμείου (ΔΝΤ), το οποίο ήδη από το 1998 δήλωνε ότι οι κρίσεις αυτές 

«αφήνουν ανοικτό το ερώτημα εάν τα επίσημα δίκτυα ασφαλείας και συστήματα 

εποπτείας έχουν προσαρμοστεί αποτελεσματικά στο νέο χρηματοπιστωτικό 

περιβάλλον». 24 

Οι χρηματοπιστωτικές αγορές πάντοτε βρίσκονται ένα ή δύο βήματα πιο 

μπροστά από τους ρυθμιστές τους. Οι χρηματοπιστωτικές καινοτομίες δημιουργούνται 

εν μέρει για την παράκαμψη των περιοριστικών ρυθμίσεων, 25 οι 

οποίες πολύ σύντομα καθίστανται αναχρονιστικές και αναποτελεσματικές. 

Ταυτόχρονα, η συστημική αστάθεια εξελίσσεται με αποτέλεσμα η επόμενη 

24 ΔΝΤ, International capital markets: developments, prospects and key policy issues, 

Washington, 1999. 

25 W. Silber, «The process of financial innovation», American Economic Review, Νο 

1, 1983, σελ. 89.

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 128 


κρίση να έχει διαφορετικές αιτίες από τη τρέχουσα. Ως εκ τούτου, η απάντηση 

στην κρίση και η αναγκαία μεταρρύθμιση του χρηματοπιστωτικού συστήματος 

δε μπορεί να είναι αποσπασματική. Λύσεις σε εθνικό επίπεδο δεν είναι ποτέ 

αρκετές. Επίσης, η παρέμβαση που γίνεται την ώρα της κρίσης δε μπορεί να είναι 

επαρκής. Η διασφάλιση της σταθερότητας δε μπορεί να πραγματοποιηθεί 

μόνο με μέτρα έσχατης σωτηρίας, ενώ δεν τίθεται και θέμα διαφοροποιημένης 

αντιμετώπισης σύμφωνα με κριτήρια «ηθικού κινδύνου», δηλαδή του φόβου ότι 

δεν υφίσταται πλέον η έννοια της κύρωσης, απαραίτητη για τη λειτουργία των 

αγορών. 26 

Της οποιασδήποτε παρέμβασης πρέπει να προηγείται η ενδελεχής μελέτη 

του ακραίου, του ασυνήθιστου φαινομένου, όπως αυτού που βιώνουμε σήμερα. 

Στη συνέχεια, η μελέτη αυτή θα πρέπει να οδηγήσει στην κατάρτιση ενός γενικού, 

ενός παγκοσμίου σχεδίου «μελλοντικής διάσωσης», πρόληψης και εξυγίανσης 

του χρηματοπιστωτικού συστήματος. Το σχέδιο αυτό δε θα πρέπει να 

περιορίζεται, αλλά να κινείται πέρα από τις δεσμεύσεις των κυβερνήσεων για 

την προστασία των καταθετών και τη διάσωση των χρηματοπιστωτικών εταιριών 

που αντιμετωπίζουν κίνδυνο χρεοκοπίας. Πέρα από την επιστροφή του 

κέντρου βάρους των δραστηριοτήτων της αποταμίευσης και επένδυσης σε οργανωμένες 

δημόσιες και διαφανείς αγορές κεφαλαίου, ζητούμενη είναι επίσης 

και η αποκατάσταση των εποπτικών παρεμβάσεων σε εθνικό, κοινοτικό και 

διεθνές επίπεδο. Βασικά στοιχεία αυτής της πολιτικής θα πρέπει να είναι η 

επανεξέταση, επανολοκλήρωση και ενοποίηση του εποπτικού χώρου και η 

αναζήτηση δυνατοτήτων και μορφών μακροοικονομικού ελέγχου σε ολόκληρο 

το χρηματοπιστωτικό σύστημα. 

Όπως αποδείχθηκε, το υπάρχον σύστημα της ελεύθερης οικονομίας δε μπορεί 

να επιβιώσει χωρίς αυστηρούς κανονισμούς, χωρίς περιορισμούς και χωρίς 

κρατική παρέμβαση. Σήμερα, κινούνται προς τη σωστή κατεύθυνση οι προτάσεις 

για τη μεταρρύθμιση των συστημάτων εγγύησης καταθετών ή επενδυτών, 

για τη ρύθμιση και εποπτεία των οίκων πιστοληπτικής αξιολόγησης (credit 

rating agencies) ή την υιοθέτηση νέων κανόνων επάρκειας κεφαλαίων για τις 

τράπεζες και τις επενδυτικές εταιρίες πέρα από τη «Βασιλεία ΙΙ». 27 Σημαντικές 

είναι επίσης οι αποφάσεις για την υιοθέτηση αυστηρότερων κανόνων ρύθμισης 

και εποπτείας φορέων που λειτουργούσαν έως τώρα στο λιγότερο διαφανές 

και οργανωμένο σύστημα των χρηματοπιστωτικών αγορών, συμπεριλαμβανο- 

26 Βλέπε Γ. Παπαντωνίου, «Προσωρινή απόκλιση από τα δημοσιονομικά όρια του 

Μάαστριχτ», Ημερησία, 4/10/2008, σελ. 7. 

27 Βλέπε Γ. Ζαββό, «Στρατηγική ενίσχυσης και μεταρρύθμισης του ευρωπακού 

χρηματοπιστωτικού τομέα», Το Βήμα, 5/10/2008, σελ. Β7.

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 129 


μένων των κερδοσκοπικών κεφαλαίων (hedge funds) και των ιδιωτικών επενδυτικών 

κεφαλαίων (private equity funds). Πράγματι, το σύγχρονο χρηματοπιστωτικό 

σύστημα των οικονομικά ανεπτυγμένων και μη κρατών, αν και απελευθερωμένο 

σε όρους παραδοσιακής κρατικής παρέμβασης, μπορεί να υπαχθεί σε 

μία νέα ρυθμιστική παρέμβαση, η οποία θα έχει ως στόχο τη διασφάλιση κυρίως 

της διαφάνειας και της προστασίας αποταμιευτών και επενδυτών τόσο σε 

περιόδους ομαλότητας όσο και σε περιόδους κρίσης. 28 Όμως, η πρόσφατη 

κρίση και αναταραχή ανέδειξε και την ύπαρξη κενών στο υφιστάμενο εποπτικό 

πλαίσιο, στη σταθερότητα και την αποτελεσματικότητα του χρηματοπιστωτικού 

συστήματος, ιδίως σε επίπεδο πρόληψης, συντονισμού και συνεργασίας, γεγονός 

που έθεσε εύλογα σε αμφισβήτηση το μέγεθος της αποτελεσματικότητάς 

του και κατέστησε επιβεβλημένη την ανάγκη αναθεώρησής του. 

Όπως γράφει και ο Stephen Haggard, οι χειρότερες εποχές προσφέρουν τις 

καλύτερες ευκαιρίες σε αυτούς που αντιλαμβάνονται την ανάγκη για θεμελιώδεις 

οικονομικές αλλαγές. 29 Η παρούσα κρίση μας προσφέρει μία σημαντική 

ευκαιρία να επαναπροσδιορίσουμε τις απόψεις μας για την εποπτεία του χρηματοπιστωτικού 

συστήματος, τόσο σε εθνικό όσο και σε ευρωπακό και διεθνές 

επίπεδο, παραμερίζοντας τις ξεπερασμένες πια πολιτικές προστατευτισμού και 

εθνικής υπερηφάνειας. 

Σε εθνικό επίπεδο, ήδη πολλά κράτη έχουν επιλέξει την ενοποίηση των εποπτικών 

χρηματοπιστωτικών αρχών, ως λογική απάντηση στη σύγχυση που επικρατεί 

ως προς τον προσδιορισμό και τη διάκριση των χρηματοπιστωτικών 

υπηρεσιών. 30 Ιδιαίτερα μετά την επικράτηση των ισχυρών επενδυτικών τραπεζών 

και τη διείσδυση των τραπεζοασφαλιστικών προόντων σε ένα και ολοένα 

αυξανόμενο μέρος του πληθυσμού, ο παραδοσιακός διαχωρισμός των χρηματοπιστωτικών 

φορέων και υπηρεσιών σε τραπεζικές, επενδυτικές και ασφαλιστικές 

έχει πια εκλείψει. Αντίστοιχες συγχωνεύσεις πραγματοποιήθηκαν και 

28 Χρ. Γκόρτσος, «Το μέτρο της παρέμβασης για την κρίση», Το Βήμα, 5/10/2008, 

σελ. Β6. 

29 J. Williamson (επιμ.), The political economy of policy reforms, Institute for 

International Economics, Washington, 1994. 

30 Για παράδειγμα, στη Μ. Βρετανία λειτουργεί η Financial Services Authority (FSA), 

στην Αυστρία η Finanzmarktaufsicht, στο Βέλγιο η Commission Bancaire, Financiere et 

des Assurances, στη Γερμανία η Bundesanstalt fur Finanzdienstleistungsaufsicht, στη Δανία 

η Finanstilsynet, στη Φινλανδία η Rahoitustarkastus, στην Ουγγαρία η Pénzügyi 

Szervezetek Állami Felügyelete, στην Ιρλανδία η Financial Regulator, στην Λετονία η 

Finansu un kapitala tirgus komisija, στο Λουξεμβρούργο η Commission Surveillance du 

Secteur Financier, στη Μάλτα η Malta Financial Services Authority, στη Σουηδία η 

Finansinspektionen και στην Εσθονία η Finantsinsektioon.

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 130 


σε επίπεδο φορέων παροχής υπηρεσιών. Η σύγκλιση αυτή, πέρα από οικονομίες 

κλίμακας δημιουργεί και τεράστια προβλήματα συνεργασίας και συντονισμού 

μεταξύ των εκάστοτε αρμοδίων εποπτικών αρχών. 31 Στην Ελλάδα, για 

παράδειγμα, η εποπτεία των χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών παραμένει τριχοτομημένη. 

Το 2000 ο τότε Υπουργός Οικονομίας και Οικονομικών Γιάννος Παπαντωνίου 

είχε προτείνει την ενοποίηση των χρηματοπιστωτικών εποπτικών 

αρχών στην Ελλάδα (Τράπεζα της Ελλάδος, Επιτροπή Κεφαλαιαγοράς και αρμόδια 

υπηρεσία του Υπουργείου Οικονομικών). 32 Η πρόταση αυτή δεν κατάφερε 

να ξεπεράσει τη δύσκολη τότε πολιτική συγκυρία αλλά και τις αγκυλώσεις 

των ίδιων των εποπτικών αρχών, οι οποίες δε βρήκαν κανένα λόγο να παραιτηθούν 

των αρμοδιοτήτων και εξουσιών τους, ιδιαίτερα σε μία περίοδο μη 

κρίσης. Το θέμα ξεχάστηκε, αλλά τα προβλήματα συντονισμού μεταξύ των ελληνικών 

εποπτικών αρχών παραμένουν και περιμένουν μία νέα χρηματοπιστωτική 

κρίση για να επανατεθούν στην ατζέντα του διαλόγου. 

Σε ευρωπακό επίπεδο, η συνεχιζόμενη ραγδαία τεχνολογική πρόοδος στον 

τομέα της πληροφορικής, η διεθνοποίηση των οικονομικών συναλλαγών και η 

εναρμόνιση ή ακόμη και ενοποίηση του κοινοτικού χρηματοπιστωτικού δικαίου 

οδηγούν σε ολοένα και μεγαλύτερη διασύνδεση των εθνικών χρηματοπιστωτικών 

αγορών. Η διασύνδεση αυτή αυξάνεται, πρώτον καθώς αναπτύσσεται η 

διασυνοριακή παροχή χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών, δεύτερον καθώς οι τράπεζες 

επεκτείνονται εκτός συνόρων είτε με την εξαγορά υφιστάμενων τραπεζών 

σε άλλα κράτη μέλη είτε με την ίδρυση εκεί θυγατρικών ή υποκαταστημάτων 

και τρίτον καθώς ήδη οι ευρωπακές κεφαλαιαγορές χρησιμοποιούν κοινές 

πλατφόρμες ή έχουν συγχωνευθεί δημιουργώντας στην ουσία μία ενιαία 

ευρωπακή αγορά. Η συνεχής προσαρμογή του ρυθμιστικού πλαισίου της ΕΕ 

με στόχο την άρση εμποδίων και αντικινήτρων έχει προωθήσει σημαντικά τη 

δημιουργία μιας ενιαίας ευρωπακής αγοράς χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών. 

Σε μια διεθνοποιημένη τραπεζική αγορά είναι, συνεπώς, φανερό ότι η ύπαρξη 

αποτελεσματικών μηχανισμών για την ανταλλαγή πληροφοριών και, γενικότερα, 

για τη συνεργασία μεταξύ των αρμόδιων εθνικών αρχών είναι περισσότερο 

από αναγκαία για την έγκαιρη αναγνώριση και την επιτυχή αντιμετώπιση 

προβλημάτων με πανευρωπακές επιπτώσεις. 

31 Στα κράτη για παράδειγμα, που δεν έχουν επιλέξει τη λύση του ενιαίου επόπτη 

(single regulator), μία τράπεζα είναι δυνατό να εποπτεύεται από δύο τουλάχιστο διαφορετικές 

εποπτικές αρχές, άλλη για την παροχή τραπεζικών υπηρεσιών και άλλη για την 

παροχή επενδυτικών υπηρεσιών. 

32 Υπενθυμίζεται ότι τότε δεν είχε ακόμη συσταθεί η Επιτροπή Εποπτείας Ιδιωτικής 

Ασφάλισης (ΕΕΙΑ), η εποπτική αρχή των ασφαλιστικών υπηρεσιών, η οποία αποτέλεσε 

καινοτομία του ν. 3229/2004.

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 131 


Η αποσπασματική προσέγγιση των ευρωπακών κυβερνήσεων στην χρηματοπιστωτική 

κρίση υπογραμμίζει την έλλειψη κοινού πεδίου δράσης στην ΕΕ, 

από την εγγύηση καταθέσεων όσο και την εμφανή αδυναμία των κρατών μελών 

να συνεργαστούν προκειμένου να αντιμετωπίσουν από κοινού την κρίση στο 

χρηματοπιστωτικό τομέα. Η ΕΕ δε διαθέτει ενιαία οικονομική πολιτική και 

στην τρέχουσα χρηματοπιστωτική κρίση φαίνεται ότι αδυνατεί –ή ότι δεν επιθυμεί– 

να διατυπώσει μία κοινή θέση. Το ερώτημα είναι εάν θα έπρεπε, δεδομένης 

της εξάπλωσης της κρίσης πέραν του Ατλαντικού. Κι όμως, με τη επιφαινόμενη 

συρρίκνωση της αμερικανικής ισχύος στο οικονομικό πεδίο, η ΕΕ καλείται 

να παραμερίσει το εκάστοτε δυνητικό εθνικό «συμφέρον» και να επικεντρωθεί 

στο κοινοτικό όφελος προκειμένου να ανταποκριθεί με ενιαίες και 

ισχυρές θέσεις στον ηγετικό ρόλο που μπορεί και πρέπει να παίξει στη διεθνή 

οικονομική και πολιτική σκηνή. 

Ήδη από το 2003, είχαμε προτείνει και αναλύσει τους λόγους για τη δημιουργία 

μίας ενιαίας ευρωπακής εποπτικής αρχής, τόσο για τις επενδυτικές 

υπηρεσίες όσο και για το σύνολο των χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών και τους 

φορείς παροχής τους. 33 Οι λόγοι τότε, όπως και σήμερα, πολλοί, σύνθετοι αλλά 

και αυταπόδεικτοι. Είναι πια φανερό ότι η Ευρώπη χρειάζεται ένα σύστημα 

εποπτείας και χρηματοπιστωτικής σταθερότητας, που θα έχει ως κύριο στόχο 

την πρόβλεψη, την αποφυγή, τη διαχείριση και την επίλυση των συστημικών 

κρίσεων. 34 Μία εθνική εποπτική αρχή, ανεξαρτήτως του μεγέθους του κράτους 

που τη φιλοξενεί, δε θα είναι πάντα σε θέσει να προλάβει την κρίση και να διασώσει 

έναν πανευρωπακό χρηματοπιστωτικό όμιλο, ο οποίος διαθέτει θυγατρικές 

σε διαφορετικά κράτη-μέλη. Έτσι, η πανευρωπακή αυτή εποπτική 

ομπρέλα θα μπορούσε να προστατεύει, στην αρχή τουλάχιστον, μόνο σημαντικούς 

χρηματοπιστωτικούς ομίλους που παρέχουν υπηρεσίες σε περισσότερα 

από ένα κράτη μέλη. 35 Αντίστοιχα, οι εθνικές αρχές, σε πολλές από τις οποίες 

έχει ήδη αφαιρεθεί η νομισματική πολιτική, θα εποπτεύουν τις μικρομεσαίες 

τράπεζες και τους άλλους ανεξάρτητους χρηματοπιστωτικούς ομίλους, οι 

33 Y. Avgerinos, Regulating and supervising investment services in the European Union, 

Palgrave Macmillan, Basingstoke, 2003. Ανάλογες ιδέες έχουν εκφράσει και άλλοι συγγραφείς· 

βλέπε για παράδειγμα, E. Pan, «The case for a Single European Securities 

Regulator» στο M. Andenas & Y. Avgerinos, Financial Market Supervision in Europe: 

Towards a Single Regulator?, Kluwer, London, 2003, G. Thieffry, «Towards a European 

Securities Commission», International Financial Law Review 14, 10C, 1999, και 

Kellermann, Europe’s leverage in financial market regulation, Friedrich Ebert Stiftung, 

Bonn, September 2008. 

34 Γ. Ζαββός, ό.π. 

35 Ό.π.

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 132 


οποίοι είναι μικρότερης εμβέλειας που συνήθως δεν ξεπερνά τα σύνορα του 

κράτους όπου εδρεύουν. 

Το πανευρωπακό σύστημα εποπτείας θα μπορούσε να θεσπιστεί είτε με τη 

μεταφορά αρμοδιοτήτων στην Ευρωπακή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ), είτε με τη 

δημιουργία μιας νέας αρχής η οποία θα βρίσκεται σε άμεση θεσμική και λειτουργική 

συνεργασία με αυτήν. Το «καλούπι» για τη νέα αρχή μπορεί να βρεθεί 

στους ήδη υπάρχοντες φορείς διασυνοριακής συνεργασίας, όπως είναι η Επιτροπή 

Ευρωπακών Αρχών Τραπεζικής Εποπτείας (CEBS) 36 ή η Ευρωπακή 

Επιτροπή των Ευρωπακών Εποπτικών Αρχών Κεφαλαιαγοράς (CESR). 37 

Η πρώτη λύση είναι ρυθμιστικά ευκολότερη και λιγότερο «επώδυνη» εφόσον 

δε θα απαιτήσει την τροποποίηση της υπάρχουσας Συνθήκης (Νίκαια), ακόμη 

και της νέας Συνθήκης της Λισαβόνας. Η νομική της βάση βρίσκεται στο άρθρο 

105 παρ. 6 ΣυνθΕΚ, το οποίο επιτρέπει τη μεταφορά εποπτικών αρμοδιοτήτων 

τραπεζικών και επενδυτικών (αλλά όχι ασφαλιστικών) υπηρεσιών στην ΕΚΤ. 38 

36 H CEBS ιδρύθηκε με την Απόφαση της 5ης Νοεμβρίου 2003 της Ευρωπακής Επιτροπής 

(2004/5/ΕC, ΕΕ L 3/28 της 07.01.2004) και αποτελείται από υψηλόβαθμους εκπροσώπους 

των τραπεζικών αρχών εποπτείας των πιστωτικών ιδρυμάτων και των κεντρικών 

τραπεζών των χωρών της ΕΕ. Τα κύρια καθήκοντά της είναι να συμβουλεύει 

την Ευρωπακή Επιτροπή σε θέματα που αφορούν τις τραπεζικές δραστηριότητες, να 

συνεισφέρει στην συνεπή εφαρμογή των Κοινοτικών οδηγιών και στην εναρμόνιση των 

εποπτικών πρακτικών και να ενισχύει την εποπτική συνεργασία. 

37 Η CESR ιδρύθηκε με την Απόφαση της 6ης Ιουνίου 2001 της Ευρωπακής Επιτροπής 

(2001/1501/ΕC, ΕΕ L 191 της 13.07.2001) και ο ρόλος της είναι (α) η βελτίωση του 

συντονισμού μεταξύ των Ευρωπακών Εποπτικών Αρχών Κεφαλαιαγοράς, (β) η δράση 

της ως συμβουλευτική ομάδα με σκοπό την επιβοήθηση της Ευρωπακής Επιτροπής, ιδιαίτερα 

στην προετοιμασία σχεδίων μέτρων υλοποίησης που αφορούν στον τομέα των 

κινητών αξιών, και (γ) η εργασία της για τη διασφάλιση της συνεπέστερης και έγκαιρης 

εφαρμογής της κοινοτικής νομοθεσίας στα κράτη-μέλη. 

38 Σύμφωνα με το άρθρο 105 παρ. 6 ΣυνθΕΚ, «Το Συμβούλιο, αποφασίζοντας ομόφωνα 

προτάσει της Επιτροπής, μετά από διαβούλευση με την ΕΚΤ και αφού λάβει τη 

σύμφωνη γνώμη του Ευρωπακού Κοινοβουλίου, μπορεί να αναθέσει στην ΕΚΤ ειδικά 

καθήκοντα σχετικά με τις πολιτικές που αφορούν την προληπτική εποπτεία των πιστωτικών 

ιδρυμάτων και των λοιπών χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων, εξαιρέσει των ασφαλιστικών 

επιχειρήσεων». Με τη νέα Συνθήκη της Λισαβόνας (άρθρο 127 παρ. 6) υιοθετήθηκαν 

ελάχιστες τροποποιήσεις που σχετίζονται με την αναβάθμιση του ρόλου του 

Κοινοβουλίου: «Το Συμβούλιο, αποφασίζοντας ομοφώνως, μέσω κανονισμών σύμφωνα 

με ειδική νομοθετική διαδικασία και μετά από διαβούλευση με το Ευρωπακό Κοινοβούλιο 

και την Ευρωπακή Κεντρική Τράπεζα, μπορεί να αναθέσει στην Ευρωπακή 

Κεντρική Τράπεζα ειδικά καθήκοντα σχετικά με τις πολιτικές που αφορούν την προληπτική 

εποπτεία των πιστωτικών ιδρυμάτων και των λοιπών χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων, 

εξαιρέσει των ασφαλιστικών επιχειρήσεων».

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 133 


Η αιτιολογική της βάση έχει ήδη αναλυθεί διεξοδικά. 39 Ειδικότερα, το υπάρχον 

θεσμικό πλαίσιο δεν προσδιορίζει ποιός λειτουργεί στην ΕΕ ως δανειστής 

εσχάτης προσφυγής (lender of last resort). 40 Ο ρόλος αυτός δεν έχει ανατεθεί 

στην ΕΚΤ. Επιπλέον, η ΕΚΤ δεν έχει αρμοδιότητες προληπτικής εποπτείας 

ούτε επαρκή πληροφόρηση για την κατάσταση στον ευρωπακό χρηματοπιστωτικό 

τομέα, γεγονός που δυσκολεύει το έργο της. Από την άλλη όμως, έχουν πια 

βάση τα επιχειρήματα ότι η ΕΚΤ δε μπορεί να λειτουργεί ως ένας τεχνοκρατικός 

οργανισμός, απαθής μπροστά στα μεγάλα προβλήματα της Ευρώπης. Ίσως 

έχει έρθει η ώρα να αναλάβει τις ευθύνες της. 

Η δεύτερη λύση της δημιουργίας ανεξάρτητης αρχής θα μπορούσε να βασιστεί 

στο μοντέλο του Ευρωπακού Συστήματος Κεντρικών Τραπεζών (ΕΣΚΤ) ή 

ακόμη και σε αυτό της ομοσπονδιακής αμερικανικής επιτροπής κεφαλαιαγοράς 

(SEC). 41 Η υποδομή του δικτύου των χρηματοπιστωτικών αρχών υπάρχει 

και λειτουργεί ικανοποιητικά τα τελευταία πέντε χρόνια, τόσο στον επικουρικό 

νομοθετικό του ρόλο όσο και σε θέματα συντονισμού και ομοιόμορφης εφαρμογής 

των κοινοτικών κανόνων στη δικαιοδοσία των 27 κρατών μελών. Αντίστοιχα, 

το υπάρχον κοινοτικό ρυθμιστικό πλαίσιο είναι εξαιρετικά εναρμονισμένο 

στα κράτη μέλη και θα μπορούσε να υποστηρίξει (νομικά) την πανευρωπακή 

αρχή. 42 Μία ενιαία χρηματοπιστωτική εποπτική αρχή όμως θα πρέπει να 

έχει ισχυρές εκχωρημένες εξουσίες λήψης αποφάσεων, ιδιαίτερα σε περιόδους 

κρίσεων, καθώς και τη δύναμη να επιβάλει τους κανόνες της στους φορείς παροχής 

υπηρεσιών και στις ευρωπακές χρηματοπιστωτικές αγορές. Θα πρέπει 

να έχει μία ενιαία φωνή απέναντι στους ομολόγους της τρίτων χωρών έτσι ώστε 

να μπορεί να διαπραγματεύεται καλύτερα τη θέσπιση διεθνών κανόνων και 

προτύπων. Η ενιαία αυτή αρχή θα προσφέρει τεράστια οφέλη και οικονομίες 

39 Y. Avgerinos, ό.π. σελ. 196 επ. 

40 Γ. Στουρνάρας, «Εποπτική αρχή παγκόσμιας εμβέλειας», Ημερησία, 4/10/2008, 

σελ. 12. 

41 Y. Avgerinos, ό.π. σελ. 197 επ. 

42 Με το Σχέδιο Δράσης του 1999 (Financial Services: Implementing the Framework 

for Financial Markets: Action Plan (FSAP), COM(1999), 232 τελικό), η Ευρωπακή Επιτροπή 

πρότεινε και πέτυχε την υιοθέτηση από τα κράτη μέλη τουλάχιστον 42 νομοθετικών 

πρωτοβουλιών που αφορούσαν τις χρηματοπιστωτικές αγορές, εκμεταλλευόμενη 

τις ευκαιρίες που πρόσφεραν η ενιαία χρηματαγορά και το ενιαίο ευρωπακό νόμισμα. 

Για τους στόχους του προγράμματος, βλέπε M. Merlin, «Le Plan d’ action sur les 

services financiers», Revue trimestrielle de droit européen, 2, 2003. 236, M. Balling, 

«Objectives and theoretical foundations of the European Commission’s 1999 action plan 

concerning the framework for financial markets», Journal of International Banking 

Regulation, 3, 2004, 256.

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 134 


κλίμακας τόσο στα κράτη μέλη 43 όσο και στους εποπτευόμενους φορείς, εφόσον 

οι τελευταίοι δε θα είναι αναγκασμένοι να «πληρώνουν» τις εκάστοτε απαιτήσεις 

των διαφορετικών διοικητικών αρχών των κρατών μελών. 44 Σημαντικό κέρδος, 

τέλος, θα υπάρξει με τη μείωση του «νομικού κινδύνου», εφόσον θα είναι 

πια ξεκάθαρο στους εποπτευόμενους φορείς το θεσμικό και ρυθμιστικό πλαίσιο 

εποπτείας τους, η πληροφόρηση τους θα είναι ταχύτερη και φθηνότερη και το 

διοικητικό τους κόστος μικρότερο, ενώ μία ισχυρή κεντρική εποπτεία σε πανευρωπακό 

επίπεδο θα προσφέρει οφέλη και στη μείωση του «ηθικού κινδύνου». 

Μία νέα αρχιτεκτονική του διεθνούς χρηματοπιστωτικού συστήματος είναι 

αναγκαία και σε παγκόσμια κλίμακα. Μονομερείς και αποσπασματικές πολιτικές, 

όπως υπήρξε η αντικατάσταση του αμερικανικού νόμου Glass-Steagall, που 

υπήρχε από την περίοδο της κρίσης του 1929, από το νόμο Gramm-Leach- 

Bliley 45 είναι ικανές να ταράξουν τη σταθερότητα του παγκοσμίου χρηματοπιστωτικού 

συστήματος και να αποτελέσουν αιτίες κρίσεων. Πράγματι, η διεθνής 

κοινότητα ανέλαβε μία σειρά πρωτοβουλιών για θεσμικές αλλαγές, ιδίως μετά 

την ασιατική κρίση του 1998. 46 Όλες όμως περιορίστηκαν στο συντονισμό της 

43 Με την ύπαρξη πολλαπλών εποπτικών αρχών, οι αρμοδιότητες των οποίων σε 

πολλές περιπτώσεις συγχέονται, δημιουργείται «θεσμικό κόστος» από τη μία αρχή στην 

άλλη, το οποίο δε μπορεί να υπολογιστεί σε αριθμούς· βλέπε Y. Avgerinos, ό.π. σελ. 158 

επ., F. Scharph, «The joint decision trap: lessons from German federalism and European 

integration», Public Administration, No 66, 1988. 

44 D. Schmidtchen & R. Cooter (επιμ.), Constitutional law and economics of the 

European Union, Edward Elgar, Cheltenham, 1999, σελ. 160. 

45 Μετά την υιοθέτηση του νόμου Gramm-Leach-Bliley το 1999, ο οποίος νομιμοποίησε 

την παροχή τραπεζικών και επενδυτικών υπηρεσιών από τον ίδιο χρηματοπιστωτικό 

φορέα, η εποπτεία των τραπεζών και των άλλων χρηματοπιστωτικών εταιριών, που 

παρέχουν επενδυτικές υπηρεσίες, μεταφέρθηκαν από την κεντρική τράπεζα στην αμερικανική 

επιτροπή κεφαλαιαγοράς (SEC). Για μία εκτενή ανάλυση του νόμου, βλέπε 

M. Malloy, «Banking in the twenty-first century», The Journal of Corporation Law, Νο. 

25, 2000, σελ. 789. 

46 Η ομάδα των ισχυρών κρατών G7 για παράδειγμα ίδρυσε τον Απρίλιο του 1999 

το Φόρουμ Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας (Financial Stability Forum), το οποίο συγκέντρωσε 

τις εθνικές εποπτικές αρχές, τις κεντρικές τράπεζες και τα υπουργεία οικονομικών 

των κρατών μελών του για την αντιμετώπιση των διεθνών χρηματοπιστωτικών 

προβλημάτων σε μία συντονιστική βάση. Επίσης, το Μάιο του 1999 η Παγκόσμια Τράπεζα 

και το ΔΝΤ δημιούργησαν από κοινού ένα νέο Πρόγραμμα Αξιολόγησης του 

Χρηματοπιστωτικού Τομέα (Financial Sector Assessment Program - FSAP), το οποίο για 

πρώτη φορά έθετε τις βάσεις για την μικροοικονομική εκτίμηση και αξιολόγηση των 

χρηματοπιστωτικών αγορών και των εποπτευομένων φορέων σε επιλεγμένα κράτη από 

τους διεθνής αυτούς οργανισμούς.

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 135 


πολιτικής των ισχυρών οικονομιών του πλανήτη και βασίστηκαν στην καλή θέληση 

συνεργασίας των κυβερνήσεων που συμμετείχαν σε αυτές. 

Μετά και την τελευταία χρηματοπιστωτική κρίση, αποτελεί ultimum refugium 

η δημιουργία μιας εποπτικής αρχής με παγκόσμια εμβέλεια, που θα προσφέρει 

ενεργή αρωγή στη ροή πληροφοριών μεταξύ των εθνικών αρχών και θα προσφέρει 

«εργαλεία» συντονισμένης δράσης σε περιόδους διεθνών κρίσεων. Ήδη από 

το 1998, οι Eatwell και Taylor υπερθεμάτιζαν της προοπτικής δημιουργίας ενός 

παγκόσμιου χρηματοπιστωτικού επόπτη (World Financial Regulator). 47 Ο παγκόσμιος 

επόπτης θα μπορούσε να αναλάβει κάποιες ή όλες τις αρμοδιότητες 

που είναι κατακερματισμένες μεταξύ εθνικών εποπτικών, διεθνών οργανισμών 

και άλλων φορέων παραγωγής διεθνών κανόνων και προτύπων. Για παράδειγμα, 

η παροχή άδειας λειτουργίας των χρηματοπιστωτικών εταιριών αποτελεί 

αυτή τη στιγμή αρμοδιότητα των εθνικών αρχών, ενώ η πρόσβασή τους σε αλλοδαπές 

αγορές εξαρτάται από τις τυχόν συμφωνίες αμοιβαίας αναγνώρισης με 

ξένα κράτη. 48 H παροχή και ανταλλαγή πληροφοριών πραγματοποιείται από τις 

εθνικές αρχές με την αρωγή διεθνών χρηματοπιστωτικών οργανισμών, όπως είναι 

η Τράπεζα Διεθνών Διακανονισμών (BIS) και η Διεθνής Επιτροπή Λογιστικών 

Προτύπων (International Accounting Standards Committee – IASC). Η εποπτεία, 

τέλος, και η εφαρμογή των κανόνων αποτελεί αρμοδιότητα των εθνικών 

αρχών, και συμπληρωματικά της Παγκόσμιας Τράπεζας και του ΔΝΤ, μέσω του 

προγράμματος FSAP, ενώ η γενική πολιτική ασκείται από τις επιτροπές της Τράπεζας 

Διεθνών Διακανονισμών (Επιτροπή Βασιλείας κ.λπ.), τον Διεθνή Οργανισμό 

Επιτροπών Κεφαλαιαγοράς (Interna tio nal Organization of Securities 

Commissions – IOSCO), τη Διεθνή Ένωση Ασφαλιστικών Εποπτικών Αρχών 

(International Association of Insurance Supervisors – IAIS), το Φόρουμ Χρηματοπιστωτικής 

Σταθερότητας, το ΔΝΤ και τις εθνικές αρχές. 

Ως βάση ή μοντέλο μίας διεθνούς χρηματοπιστωτικής εποπτικής αρχής θα 

μπορούσε να χρησιμεύσει το ΔΝΤ ή το Φόρουμ Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας, 

αν και το ΔΝΤ έχει το πλεονέκτημα της πολυμερούς συμμετοχής (185 

κράτη μέλη) και της μεγαλύτερης εμπειρίας στην οικονομική διπλωματία. Το 

άρθρο IV του καταστατικού του ΔΝΤ, για παράδειγμα, δίνει τη δυνατότητα στο 

Ταμείο να «εποπτεύει το διεθνές νομισματικό σύστημα έτσι ώστε να διασφαλί- 

47 J. Eatwell & L. Taylor, International capital markets and the future of economic 

policy, Center for Economic Policy Analysis, New York, 1998. Βλέπε επίσης στο J. 

Eatwell & L. Taylor, Global Finance at Risk: the case for International Regulation, Policy 

Press, New York, 2000. 

48 Για την έννοια και τη λειτουργία της αμοιβαίας αναγνώρισης (mutual recognition) 

των χρηματοπιστωτικών κανόνων από αλλοδαπές δικαιοδοσίες, βλ. Y. Avgerinos (επ.) 

ό.π., σελ. 36.

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 136 


ζει την αποτελεσματική λειτουργία του». Με την έννοια αυτή, η διάταξη ότι «το 

Ταμείο μπορεί να ασκεί εταιρική εποπτεία πάνω στις συναλλαγματικές πολιτικές 

των μελών» έχει ερμηνευτεί ότι καλύπτει τη γενική μακροοικονομική εποπτεία, 

ενώ και το νέο πρόγραμμα FSAP καλύπτει και τη μικροοικονομική εποπτεία 

της λειτουργίας του χρηματοπιστωτικού τομέα των κρατών μελών. Ο νέος 

αυτός ρόλος εποπτείας τέθηκε σε νέο θεσμικό πλαίσιο το 2001, όταν το ΔΝΤ 

ανακοίνωσε την ίδρυση της Διεύθυνσης Διεθνών Κεφαλαιαγορών, η αποστολή 

της οποίας είναι «η βελτίωση (…) των δραστηριοτήτων επίβλεψης, πρόληψης 

των κρίσεων και διαχείρισης κινδύνου», 49 ενώ το 2007 αναβαθμίστηκε περαιτέρω 

ο εποπτικός ρόλος του Ταμείου με την «Απόφαση για τη διμερή επίβλεψη 

της πολιτικής των μελών». 50 Από την άλλη, το Φόρουμ Χρηματοπιστωτικής 

Σταθερότητας, το οποίο δεν αποτελεί διεθνή οργανισμό, έχει λάβει την εντολή 

να (α) εντοπίζει και να εκτιμά τις αδυναμίες του διεθνούς χρηματοπιστωτικού 

συστήματος και να επιβλέπει τις δράσεις για την αντιμετώπισή τους, και (β) να 

βελτιώνει το συντονισμό και την ανταλλαγή πληροφοριών μεταξύ των διαφόρων 

αρχών, που είναι αρμόδιες για τη χρηματοπιστωτική σταθερότητα. 

Όποια και αν είναι η επιλογή της θεσμικής μορφής του (εθνικού ή υπερεθνικού) 

επόπτη, η μεταρρύθμιση της διεθνούς χρηματοπιστωτικής εποπτείας 

έχει δύο σημαντικές προποθέσεις: (α) ο επόπτης θα πρέπει να εξοπλισθεί με 

ισχύ αντίστοιχη του έργου που θα αναλάβει, και (β) θα πρέπει να υπάρξει συλλογική 

πολιτική βούληση για θεσμοθέτηση νέων διεθνών κανόνων και μεταφορά 

αρμοδιοτήτων σε υπερεθνικό επίπεδο. Δυστυχώς η μέχρι τώρα σύγκρουση 

μεταξύ των υποστηρικτών της παραδοσιακής ρύθμισης και αυτών της 

αυτορύθμισης, σε συνδυασμό με τον άκρατο προστατευτισμό του «εθνικού» 

συμφέροντος, δεν έχει επιτρέψει μία τέτοια προοπτική. Το εύρος όμως της σημερινής 

κρίσης δεν αφήνει άλλα περιθώρια για κοντόφθαλμες πολιτικές. Ήδη 

το θέμα έχει τεθεί στην ατζέντα πολλών, ανεπτυγμένων κυρίως, κρατών και η 

συγκυρία φαίνεται μοναδική για να σκεφτούμε τη δυνατότητα συγκρότησης 

ενός consensus σε διεθνές ρυθμιστικό και θεσμικό επίπεδο. 51 Για λόγους νομιμότητας, 

αλλά και αποτελεσματικότητας, το consensus αυτό δε θα πρέπει να πε- 

49 ΔΝΤ, «IMF Establishing International Capital Markets Department», News Brief, 

No. 01/24, 2001. 

50 ΔΝΤ, «Decision on Bilateral Surveillance over Members’ Policies», 15/06/2007. 

Με την απόφαση ξεκαθαρίστηκε ο τρόπος επίβλεψης του ΔΝΤ, κυρίως όσον αφορά 

στην προώθηση της σταθερότητας, ενώ δόθηκαν και κάποιες κατευθυντήριες γραμμές 

για συντονισμένη, δίκαιη και ειλικρινή εποπτεία. 

51 Βλ. την ομιλία του Γενικού Διευθυντή του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου 

Pascal Lamy στο Τρίτο Συνέδριο του Παγκόσμιου Δικτύου Πολιτικής, Πεκίνο, 

20/10/2008, ο οποίος, μεταξύ άλλων, χαιρετίζει τη δημιουργία ενός νέου Bretton Woods.

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 137 


ριοριστεί στις επτά ή οκτώ ισχυρότερες οικονομίες του πλανήτη, αλλά θα πρέπει 

να περιλαμβάνει όσο το δυνατόν περισσότερες αναπτυσσόμενες χώρες 

(τουλάχιστον το G20 αντί για το G7 ή το G8). 52 Επιπρόσθετα, θα πρέπει να επιδιωχθεί 

η συμμετοχή των φορέων παροχής χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών, των 

κεντρικών τραπεζών και των άλλων εποπτικών αρχών στο διάλογο, ο οποίος 

θα είναι μακρύς και επίπονος. Με την κατάλληλη όμως θέληση και συνεργασία 

όλων των εμπλεκομένων φορέων, η δημιουργία του ενιαίου επόπτη και ενός 

πλέγματος ισχυρών διεθνών χρηματοπιστωτικών κανόνων, που θα τον στηρίζουν, 

μπορεί να γίνει πραγματικότητα, για ένα πιο ασφαλές και πιο αποτελεσματικό 

παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό σύστημα. 

Συμπερασματικές παρατηρήσεις 

Ο πρόσφατος μαύρος κύκνος της χρηματοπιστωτικής κρίσης δεν είναι ούτε 

ο πρώτος ούτε ο τελευταίος. Η εμφάνισή του όμως και ο αντίκτυπός του στο παγκόσμιο 

χρηματοπιστωτικό σύστημα σηματοδοτεί το τέλος του μοντέλου της 

αυτορύθμισης ή της απορύθμισης και του κατακερματισμού της εποπτείας. Παράλληλα, 

μας διδάσκει ότι πρέπει να συνηθίσουμε να μαθαίνουμε από τα ιστορικά 

λάθη του παρελθόντος και να πράττουμε αναλόγως. 

Είναι φανερό ότι η ενιαία ρύθμιση και εποπτεία των χρηματοπιστωτικών 

αγορών αποτελεί την πλέον πιεστική προτεραιότητα για την παγκόσμια οικονομία 

και την πρόληψη χρηματοπιστωτικών κρίσεων. Η απορύθμιση δεν είναι 

συνώνυμο της ελευθερίας. Η ελευθερία εμπορίου σε παγκόσμιο επίπεδο δεν 

αντίκειται στην ύπαρξη αποτελεσματικών ρυθμίσεων και ενιαίας εποπτείας 

αλλά μάλλον τις προποθέτει. Όλοι παραδεχόμαστε ότι η πρόληψη είναι περισσότερο 

χρήσιμη από την θεραπεία ή τη διάσωση, όμως λίγοι αναγνωρίζουν 

και επιδοκιμάζουν τις αποφάσεις ή τις πράξεις πρόληψης. Αυτό συμβαίνει 

διότι η πρόληψη δε συνοδεύεται από εντυπωσιακές διακηρύξεις και τυμπανοκρουσίες, 

απαραίτητες στους πολιτικούς για το κέρδος του βραχυπρόθεσμου 

πολιτικού «οφέλους», όπως συμβαίνει, για παράδειγμα, όταν μία κυβέρνηση 

«σώζει» από την καταστροφή μια μεγάλη τράπεζα με τη χορήγηση δισεκατομμυρίων. 

Αντίθετα, η πρόληψη αποτελεί μία μακρά και επώδυνη διαδικασία συ- 

52 Ο άτυπος φορέας G20 δημιουργήθηκε το 1999 μετά την ασιατική κρίση και περιλαμβάνει 

τις οκτώ ισχυρές χώρες του κόσμου (ΗΠΑ, Ιαπωνία, Μ. Βρετανία, Γερμανία, 

Γαλλία, Ιταλία, Ρωσία και Καναδά) μαζί με τις αναπτυσσόμενες οικονομίες (Κίνα, Ινδία, 

Βραζιλία, Αργεντινή, Μεξικό, Αυστραλία, Νότια Αφρική, Νότια Κορέα, Ινδονησία, 

Σαουδική Αραβία, Τουρκία) και την ΕΕ.

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 138 


ντονισμού, διαλόγου και δύσκολων πολιτικών αποφάσεων, τα αποτελέσματα 

της οποίας δεν είναι σίγουρο ότι θα κεφαλαιοποιηθούν στα θετικά μιας κυβερνητικής 

πολιτικής. 

Εντούτοις, αποτελεί πια κοινή διαπίστωση ότι το υπάρχον θεσμικό πλαίσιο 

κρίνεται μη επαρκές για να αντιμετωπίσει το βαθμό της παγκοσμιοποίησης και 

αλληλεξάρτησης των αγορών αλλά και το μέγεθος και τη σημασία του διεθνούς 

χρηματοπιστωτικού συστήματος. Στο μέλλον, καλύτερες και αποτελεσματικότερες 

ρυθμιστικές και θεσμικές υποδομές πρέπει να εξασφαλίσουν ότι οι χρηματοπιστωτικές 

αγορές λειτουργούν με βάση τους στόχους τους, δηλαδή του 

καταμερισμού της αποτελεσματικότητας και του κινδύνου, και όχι ως φορείς 

νομιμοποίησης της κερδοσκοπίας και υποτίμησης του κινδύνου, το οποίο οδηγεί 

με μαθηματική ακρίβεια στην αποσταθεροποίηση ή ακόμη και την κατάρρευση 

των εθνικών οικονομιών. 

Για ασφαλή και αποτελεσματική ρύθμιση και εποπτεία των χρηματοπιστωτικών 

αγορών, είναι απαραίτητο η σφαίρα αρμοδιοτήτων και επιρροής του 

επόπτη να συμπίπτει με αυτή των φορέων και των αγορών που επιβλέπει (δίπτυχο 

εθνική αγορά – εθνικός επόπτης, διεθνής αγορά – διεθνής επόπτης). Καμία 

από τις συνήθεις αρμοδιότητες μιας χρηματοπιστωτικής εποπτικής αρχής – 

αδειοδότηση χρηματοπιστωτικών εταιριών, παροχή πληροφοριών, εποπτεία, 

εφαρμογή κανόνων και χάραξη πολιτικής– δεν ασκείται αυτή τη στιγμή με συνεκτικό 

τρόπο σε εθνικό, ευρωπακό ή διεθνές επίπεδο. Σε κάποιες περιπτώσεις 

μπορεί να μην ασκούνται καθόλου. Εξαιτίας της έλλειψης ενός ενιαίου 

επόπτη σε υπερεθνικό επίπεδο, η απελευθέρωση των διεθνών αγορών έχει 

οδηγήσει σε μία σημαντική αύξηση του συστημικού κινδύνου. Ακόμα και εάν 

δε δημιουργηθεί ποτέ ένας παγκόσμιος φορέας χρηματοπιστωτικής εποπτείας, 

οι παραπάνω αρμοδιότητες πρέπει να εκχωρηθούν και να ενοποιηθούν, προκειμένου 

να μην ξαναεμφανιστούν στο μέλλον οι καταστροφικοί μαύροι κύκνοι 

του παρελθόντος. 

«Σε μια κρίση σαν τη σημερινή, εθνική δράση δεν νοείται», δήλωσε πρόσφατα 

ο Γάλλος γενικός διευθυντής του ΔΝΤ, Dominique Strauss-Kahn, προτείνοντας 

τη ριζική αναβάθμιση του ρόλου που διαδραματίζει ο οργανισμός του 

οποίου ηγείται. 53 Από την πλευρά του, ο Αμερικανός πρόεδρος της Παγκόσμιας 

Τράπεζας, Robert Zoellick, έκανε ένα βήμα παραπέρα: Εκτιμώντας ότι 

«το G7 δεν λειτουργεί», ζητούσε την αντικατάστασή του από ένα «νέο πολυμερές 

δίκτυο, που θα ταιριάζει στην εποχή μας», με την προσθήκη εκπροσώπων 

53 Δήλωση κατά την Ετήσια Συνάντηση ΔΝΤ και Παγκόσμιας Τράπεζας, 

Washington, 13/10/2008 (www.imf.org).

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 139 


των ανερχόμενων δυνάμεων (G20). 54 Το νέο αυτό δίκτυο ή ο νέος επόπτης χρηματοπιστωτικής 

ρύθμισης και εποπτείας είναι δυνατό να θεμελιωθεί θεσμικά 

πάνω σε κάποιον από τους υπάρχοντες διεθνείς οργανισμούς ή fora. Ήδη σημαντικές 

αρμοδιότητες έχουν εκχωρηθεί σε διάφορους φορείς δημιουργίας 

διεθνών προτύπων και κανόνων, ακόμη και από κράτη που παραδοσιακά αντιδρούσαν 

σε μια τέτοια προοπτική (π.χ. ΗΠΑ). Αυτό που χρειάζεται είναι να γίνει 

ένα ακόμη βήμα προκειμένου οι φορείς αυτοί να αποκτήσουν θεσμική οντότητα 

και περισσότερη ισχύ έτσι ώστε να είναι σε θέση να ρυθμίζουν και να εποπτεύουν 

το παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό σύστημα και να προλαμβάνουν καταστάσεις 

κρίσεων. Αντίστοιχες κινήσεις δημιουργίας ενός υπερεθνικού οργάνου 

εποπτείας είναι απαραίτητες και σε ευρωπακό επίπεδο, κυρίως εξαιτίας 

της σύγχυσης που επικρατεί στο διαχωρισμό των χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών 

αλλά και της δημιουργίας της ενιαίας ευρωπακής χρηματοπιστωτικής 

αγοράς, η οποία ήδη αποτελεί πραγματικότητα. Στις χώρες, τέλος, όπως η Ελλάδα, 

που έχουν παραμείνει πίσω από τις παραπάνω εξελίξεις και δεν έχουν 

επιλέξει την ενοποίηση της χρηματοπιστωτικής εποπτείας, το μοντέλο των δύο 

ή των τριών εποπτών δε μπορεί πια να λειτουργήσει. Η καθιέρωση ενιαίας 

ρύθμισης και εποπτείας σε εθνικό επίπεδο είναι όχι απλώς επιτακτική αλλά 

αποτελεί ενδεχομένως και προπόθεση για την ομαλότερη μετάβαση στις παραπάνω 

υπερεθνικές λύσεις. 

54 Σύμφωνα με τον Zoellick, το δίκτυο αυτό δε θα πρέπει να έχει μόνιμα μέλη, αλλά 

να είναι ελαστικό, να έχει συχνές συναντήσεις ακόμη και με τηλεδιάσκεψη, να γίνει το 

«facebook για την πολυμερή οικονομική διπλωματία», Washington, 6/10/2008, (www. 

worldbank.org).

kef01:kef01 06/03/2009 13:58 Page 140

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 141 

ΕΝΟΤΗΤΑ ΙI 

Κλιματική Αλλαγή και Βιώσιμη Ανάπτυξη

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 142

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 143 

6 

Κλιματικές αλλαγές και επιπτώσεις 

στην οικονομία 

Εμμανουήλ Πετράκης και Γιώργος Νεοφώτιστος 


Στο πρώτο εξάμηνο του 2007, η Διακυβερνητική Επιτροπή για την Κλιματική 

Αλλαγή (Intergovernmental Panel for Climate Change - IPCC) παρουσίασε 

τα αποτελέσματα της 4ης Έκθεσης Εκτίμησης της Αλλαγής του Κλίματος 

(4th Assessment Report – AR4), όπου καταγράφονται οι ήδη παρατηρηθείσες 

επιπτώσεις στο φυσικό περιβάλλον, αλλά και οι αναμενόμενες επιπτώσεις. 1 Η 

σύγκριση των συμπερασμάτων της 4ης Έκθεσης με τα αντίστοιχα της προηγούμενης 

3ης Έκθεσης της IPCC (που δημοσιεύθηκε το 2001), αναδεικνύει μια πιο 

απαισιόδοξη εκτίμηση των επιπτώσεων. Τα αναπτυσσόμενα και λιγότερο ανεπτυγμένα 

κράτη, όπως και οι κλιματικά ευαίσθητες περιοχές, θα είναι εκείνα 

που θα υποστούν τις σφοδρότερες και πρώτες συνέπειες – π.χ. έλλειψη νερού, 

μείωση της γεωργικής παραγωγής, καταστροφές από ακραία καιρικά φαινόμενα 

(κυρίως πλημμύρες), τήξη πάγων/χιονιού, και μετακίνηση πληθυσμών. 

Επιπρόσθετα, αν η αναμενόμενη αύξηση της μέσης θερμοκρασίας του πλανήτη 

ξεπεράσει τους 2 ο C, οι κίνδυνοι σε μοναδικά ή ευαίσθητα οικοσυστή- 

1 Η Έκθεση περιλαμβάνει τα πορίσματα τριών ομάδων εργασίας καθώς επίσης και 

την συνοπτική αναφορά που συνθέτει τα συμπεράσματα των πορισμάτων αυτών. 

Intergovernmental Panel on Climate Change. IPCC Fourth Assessment Report, Working 

Groups I, II, and III (http://www.ipcc.ch/), 2007.

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 144 

144 ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΠΕΤΡΑΚΗΣ – ΓΙΩΡΓΟΣ ΝΕΟΦΩΤΙΣΤΟΣ 

ματα, οι κίνδυνοι από ακραία καιρικά φαινόμενα, η διαφοροποίηση μεταξύ περιοχών 

τόσο στην εμφάνιση και ένταση των κινδύνων όσο και στις συνακόλουθες 

οικονομικές επιπτώσεις, και η εμφάνιση μη-αναστρέψιμων, απότομων καταστροφικών 

κλιματικών αλλαγών, είναι πολύ δύσκολο και οικονομικά ειδεχθές 

να αντιμετωπισθούν. 

Η αντιμετώπιση των κλιματικών αλλαγών μπορεί να επιτευχθεί με πολιτικές 

αφενός «μετριασμού» (mitigation) - που θα δράσουν κυρίως μακροπρόθεσμα 

και σε παγκόσμιο επίπεδο λόγω της φύσεως του προβλήματος - και αφ’ ετέρου 

«προσαρμογής» (adaptation) - που δρουν βραχυπρόθεσμα και σε τοπικό/περιφερειακό/εθνικό 

επίπεδο. Στην ανάλυση που ακολουθεί, παρουσιάζονται οι οικονομικές 

επιπτώσεις των κλιματικών αλλαγών τόσο σε παγκόσμιο επίπεδο 

όσο και σε τοπικό/περιφερειακό επίπεδο και αναδεικνύονται διαστάσεις των 

προβλημάτων που θα πρέπει ένα σύγχρονο κράτος πρόνοιας, με προοδευτική 

οικονομική πολιτική και πολιτικές αλλαγής να λάβει υπόψη. 

Οικονομικές επιπτώσεις των κλιματικών αλλαγών σε παγκόσμιο 

επίπεδο 

Η μελέτη του οικονομικού αντίκτυπου των κλιματικών αλλαγών εστιάζει κυρίως 

στις επιπτώσεις στην γεωργική παραγωγή και κτηνοτροφία, αλλά και στην 

μετανάστευση, στον τουρισμό, στους υδατικούς πόρους, στην αλιεία, στην 

ένταση και στη συχνότητα των ακραίων καιρικών φαινομένων. 2 

Οι επιπτώσεις των κλιματικών αλλαγών δεν είναι γεωγραφικά ομοιόμορφες 

και δεν επηρεάζουν όλες τις χώρες με τον ίδιο τρόπο. Η αγροτική παρα- 

2 Βλέπε στα O. Deschenes και M. Greenstone, «The Economic Impacts of Climate 

Change: Evidence from Agricultural Output and Random Fluctuations in Weather», 

American Economic Review, Vol. 97, 2007, σσ. 354-385; D. J. Davidson T. Williamson και 

J. R. Perkins, «Understanding Climate Change Risk and Vulnerability in Northern Forest- 

Based Communities», Canadian Journal for Forest Research, Vol. 33, 2003, σσ. 2252-2261; 

K. L.Frank, T. L. Mader, J. A. Harrington Jr., G. L. Hahn, «Potential Climate Change 

Effects on Warm-Season Livestock Production in the Great Plains», Journal Series, Νo 

14462, Agricultural Research Division, University of Nebraska, 2004; H. Steinfeld, P. 

Gerber, T. Wassenaar, V. Castel, M. Rosales και C. de Haan, «Livestock’s Long Shadow - 

Environmental Issues and Options», Food and Agriculture Organization of the United 

Nations. In-depth Assessment Report, building on the work of the Livestock, Environment 

and Development (LEAD) Initiative, FAO’s Animal Production and Health Division, 

2006; και M. Tsigas, G. B. Frisvold και B. Kuhn, «Global Climate Change and 

Agriculture» σε Global Trade Analysis: Modeling and Applications, Cambridge University 

Press, Cambridge, 1997.

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 145 

ΚΛΙΜΑΤΙΚΕΣ ΑΛΛΑΓΕΣ ΚΑΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ 145 

γωγή εκτιμάται πως θα αυξηθεί σε περιοχές που βρίσκονται σε βορειότερα γεωγραφικά 

πλάτη ενώ θα μειωθεί σε περιοχές που βρίσκονται νοτιότερα. Επίσης, 

το επίπεδο ανάπτυξης των χωρών αυξάνει την ικανότητα προσαρμογής 

τους στις κλιματικές αλλαγές. 

Πρόσφατη μελέτη 3 που διερευνά τις κλιματικές επιπτώσεις στην οικονομική 

ανάπτυξη 136 χωρών (αναλύοντας δεδομένα χρονοσειρών θερμοκρασίας, βροχοπτώσεων 

και οικονομικής ανάπτυξης από το 1950 μέχρι και το 2003) αναδεικνύει 

μεγάλου μεγέθους αρνητικές επιπτώσεις των υψηλών θερμοκρασιών 

στην οικονομική ανάπτυξη των πτωχών χωρών στις οποίες 1 ο C άνοδος της θερμοκρασίας 

μειώνει την οικονομική ανάπτυξη κατά 1,1%. Αντίθετα, στις αναπτυγμένες 

χώρες οι μεταβολές της θερμοκρασίας δεν έχουν σημαντικές επιπτώσεις 

στην οικονομική ανάπτυξη, ενώ μεταβολές στην βροχόπτωση δεν επηρεάζουν 

την οικονομική ανάπτυξη ούτε στις αναπτυγμένες αλλά ούτε και στις 

αναπτυσσόμενες χώρες. 

Οι μελέτες που βασίζονται σε ιστορικά δεδομένα προσδιορίζουν σημαντικές 

διαστάσεις του προβλήματος όμως τα συμπεράσματά τους δεν θεωρούνται 

στατιστικά ασφαλή για να μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως γραμμικοί εκτιμητές 

πρόβλεψης του μέλλοντος. Η αύξηση των συγκεντρώσεων των αερίων του 

θερμοκηπίου από τις ανθρωπογενείς εκπομπές ρύπων έχει μη αμελητέα πιθανότητα 

να αλλάξει μη-γραμμικά το παγκόσμιο κλιματικό σύστημα με σημαντικά 

αρνητικές οικονομικές επιπτώσεις. Για τον λόγο αυτό πρέπει να συγκρατηθούν 

οι εκπομπές των αερίων του θερμοκηπίου, κυρίως του διοξειδίου του 

άνθρακα (CO2). 

Η συγκράτηση των εκπομπών των αερίων του θερμοκηπίου επηρεάζει όμως 

την οικονομική ανάπτυξη, για το λόγο αυτό και είναι πολύ δύσκολη η επίτευξη 

μιας παγκόσμιας συμφωνίας με συμμετοχή όλων των χωρών. Πολιτικές και 

προτάσεις δράσης για την συγκράτηση των εκπομπών των αερίων του θερμοκηπίου 

- που όμως απαιτούν άμεσα μεγάλες μειώσεις εκπομπών άρα και μείωση 

της οικονομικής ανάπτυξης- συναντούν σημαντική αντίδραση. Επιπλέον, 

το γεγονός πως τα «αρνητικά» αποτελέσματα των κλιματικών αλλαγών θα γίνουν 

αισθητά μετά από πολλές δεκαετίες θέτει το θέμα των οικονομικών «θυσιών» 

που πρέπει να κάνει η παρούσα γενεά για την βελτίωση του επιπέδου 

ζωής μελλοντικών γενεών: να κάνουμε σήμερα πολλά ή να κάνουμε λίγα; 

Μια απάντηση στο ερώτημα αυτό είναι να μην κάνουμε τίποτα (no controls 

policy, πολιτική μηδαμινών ελέγχων) σήμερα –και για τα επόμενα 250 χρόνια– 

σε επίπεδο κυβερνητικών ή διακυβερνητικών πολιτικών. Μπορούν όμως να γί- 

3 M. Dell, B. F. Jones και B. A. Olken, «Climate Change and Economic Growth: Evi - 

de nce from the Last Half Century», Working Papers, Νο. 14132, NBER, 2008.

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 146 


νονται ενέργειες αντιμετώπισης των κλιματικών επιπτώσεων, όπως π.χ. ενέργειες 

«προσαρμογής», από φορείς, επιχειρήσεις ή φυσικά πρόσωπα. Πρόσφατη 

οικονομική μελέτη, 4 με χρήση του μοντέλου DICE-2007 προσδιορίζει τις 

επιπτώσεις της πολιτικής αυτής. Μετά από 250 έτη η σημερινή αξία των ζημιών 

από τις ανεξέλεγκτες κλιματικές αλλαγές θα ανέλθουν σε 22,5 τρισεκατομμύρια 

δολάρια με τη μέση ετήσια θερμοκρασία το 2100 να έχει αυξηθεί κατά 3,1 

ο C (το 2200 κατά 5,3 ο C) ως προς τα επίπεδα θερμοκρασίας του 1900. Αν μειωθεί 

ο χρονικός ορίζοντας της μη-πολιτικής αυτής σε 50 έτη, οι ζημιές θα ανέλθουν 

σε 17,3 τρις δολάρια και η θερμοκρασία θα αυξηθεί κατά 2,7 ο C το 2100 

(3,5 ο C το 2200) σε σχέση με τα επίπεδα του 1900. 

Αντιθέτως, η μείωση που προβλέπει το Πρωτόκολλο του Κότο είναι 4,2% 

για την 5-ετία 2008-2012 (με επίπεδο μειώσεων μετά το 2012 που βρίσκεται 

τώρα υπό διαπραγμάτευση) για τις χώρες που συμμετέχουν στην σύμβαση 

αυτή. Οι κλιματικές ζημιές με την πολιτική αυτή (χωρίς συμμετοχή των ΗΠΑ) 

μειώνονται σε 21,4 τρις δολάρια, ενώ η θερμοκρασία θα αυξηθεί κατά 2,9 ο C 

το 2100 (5,2 ο C το 2200) σε σχέση με τα επίπεδα του 1900. 

Προτάσεις δράσης όπως αυτή που περιγράφεται στην πρόσφατα δημοσιευμένη 

Έκθεση Stern 5 ή αυτή που προτάθηκε από τον πρώην αντιπρόεδρο των 

ΗΠΑ Αλ Γκορ, απαιτούν βραχυπρόθεσμα μεγάλες μειώσεις των εκπομπών 

CO2 με επακόλουθη μείωση της οικονομικής ανάπτυξης. Το κόστος αυτό ανέρχεται 

σε 27,7 και 33,9 τρις δολάρια (παρούσα αξία), αντίστοιχα για την κάθε 

πρόταση, ενώ το κόστος των κλιματικών ζημιών –από την εφαρμογή αυτών των 

προτάσεων– ανέρχεται σε 9 και 10 τρις δολάρια, αντίστοιχα. Η θερμοκρασία 

θα μεταβληθεί κατά 1,5 ο C το 2100 (και για τις δύο προτάσεις) και κατά 1,3 και 

1,6 κατά το 2200, αντίστοιχα. Συνολικά, το κόστος για κάθε πρόταση (κλιματικές 

ζημίες + κόστος εφαρμογής) είναι 36,8 και 44 τρις δολάρια, αντίστοιχα. 

Εκτός από τις πολιτικές και τις προτάσεις μείωσης των εκπομπών CO2 στην 

ατμόσφαιρα, υπάρχει η πρόταση για εντατική έρευνα και ανάπτυξη (R&D) με 

στόχο τεχνολογικές λύσεις για να αντιμετωπισθούν οι κλιματικές αλλαγές (low 

cost backstop technology). Παράδειγμα τεχνολογικών λύσεων αποτελεί η αποτελεσματική 

και σε μεγάλη κλίμακα παραγωγή ενέργειας από εναλλακτικές 

πηγές ενέργειας (πλην δηλαδή της καύσης ορυκτών καυσίμων), η έκλυση διοξειδίου 

του θείου (SO2) στα ανώτερα στρώματα της ατμόσφαιρας (για την ανάκλαση 

της ηλιακής ακτινοβολίας), η συγκέντρωση CO2 από τους σταθμούς πα- 

4 W. Nordhaus, A Question of Balance: Weighing the Options on Global Warming 

Policies, Yale University Press, Yale, 2008 

5 N. Stern, The Economics of Climate Change: The Stern Review, Cambridge Unive - 

rsity Press, 2007.

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 147 


ραγωγής ενέργειας (μη-έκκληση του στην ατμόσφαιρα) και η υπόγεια αποθήκευσή 

του, τα γενετικά τροποποιημένα φυτά ή το πλαγκτόν που θα απορροφούν 

CO2 και θα το αποθηκεύουν, κ.ά. 

Όμως, η σημερινή αποτελεσματικότητα των μεθόδων αυτών υπολείπεται 

κατά μια τάξη μεγέθους της αποτελεσματικότητας που απαιτείται για την αντιμετώπιση 

των κλιματικών αλλαγών σε παγκόσμιο επίπεδο. Επιπλέον, υπάρχει 

ο κίνδυνος η εφαρμογή τεχνολογικών λύσεων σε παγκόσμιο επίπεδο, που δεν 

έχει συμβεί ξανά σε τέτοια έκταση, να επιδράσει στο κλίμα με τρόπο που να 

μην είναι δυνατόν να προβλεφθεί επακριβώς. Επιπρόσθετα, υπάρχει ο κίνδυνος 

δημιουργίας αρνητικών εξωτερικών επιδράσεων (negative externalities) 

από την προσπάθεια να επιδοτηθούν συγκεκριμένες λύσεις όπως αυτή της καλλιέργειας 

βιοκαυσίμων που οδήγησαν στην εκτόπιση των καλλιεργειών για 

βρώση με αποτέλεσμα την άνοδο των τιμών των τροφίμων. 

Η πολιτική όμως αυτή, των τεχνολογικών λύσεων, αποτελεί την πλέον «οικονομική» 

λύση. Οι κλιματικές ζημιές ανέρχονται μόνο σε 4,9 τρις δολάρια (με 

κόστος εφαρμογής 0,5 τρις), ενώ η θερμοκρασία θα αυξηθεί κατά 0,9 ο Cτο 

2100 (0,8 ο C το 2200) σε σχέση με τα επίπεδα του 1900. 

Στον Πίνακα 1 παρουσιάζονται –συγκεντρωτικά και συγκριτικά– τα αποτελέσματα 

της οικονομικής ανάλυσης των πολιτικών αντιμετώπισης των κλιματικών 

αλλαγών, σύμφωνα με το μοντέλο DICE-2007. Εξετάζονται οι ακόλουθες 

πολιτικές: 

1. Πολιτική Μηδαμινών Ελέγχων (No controls [“Baseline”] policy). Πολιτική 

κατά την οποία δεν λαμβάνονται κυβερνητικά ή διακυβερνητικά μέτρα για 

μειώσεις ρύπων για τα επόμενα 250 έτη (ή για τα επόμενα 50 έτη). 

2. Βέλτιστη Πολιτική (“Optimal” policy). Οι μειώσεις ρύπων και οι τιμές CO2 

μεταβάλλονται ώστε να απεικονίζουν (και να αντιμετωπίζουν) το κοινωνικό 

τους κόστος. 

3. Πολιτική Περιορισμών στις συγκεντρώσεις CO2 (Climatic constraints with 

CO2-concentration constraints). Πολιτική παρόμοια με την Βέλτιστη Πολιτική, 

όμως με ατμοσφαιρικές συγκεντρώσεις CO2 μικρότερες από τις ακόλουθες 

ανώτερες τιμές: 

Α. Συγκεντρώσεις CO2 < 1,5 x προβιομηχανικών συγκεντρώσεων CO2 

(420 ppm) 

Β. Συγκεντρώσεις CO2 < 2 x προβιομηχανικών συγκεντρώσεων CO2 (560 

ppm) 

Γ. Συγκεντρώσεις CO2 < 2,5 x προβιομηχανικών συγκεντρώσεων CO2 (700 

ppm) 

4. Πολιτική Περιορισμών στις τιμές των Θερμοκρασιών (Climatic constraints 

with temperature constraints). Πολιτική παρόμοια με την Βέλτιστη Πολιτική, 

όμως με μεταβολές των θερμοκρασιών –σε σχέση με την μέση τιμή της θερ-

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 148 


μοκρασίας το 1990- μικρότερες από τις ακόλουθες ανώτερες τιμές: 

Α. Μεταβολή Θερμοκρασίας < 1½ °C 

Β. Μεταβολή Θερμοκρασίας < 2 °C 

Γ. Μεταβολή Θερμοκρασίας < 2½ °C 

Δ. Μεταβολή Θερμοκρασίας < 3 °C 

5. Πολιτική Εφαρμογής Πρωτοκόλλου Κότο (Kyoto protocol). 

Α. Αρχική Σύμβαση Πρωτοκόλλου Κυότο, συμπεριλαμβανομένων των ΗΠΑ. 

Εφαρμογή των μειώσεων ρύπων σύμφωνα με το Πρωτόκολλο του Κυότο 

για το χρονικό διάστημα 2008-2012, συμπεριλαμβανομένων όμως των 

ΗΠΑ. 

Β. Αρχική Σύμβαση Πρωτοκόλλου Κότο, χωρίς συμμετοχή των ΗΠΑ. 

Εφαρμογή των μειώσεων ρύπων σύμφωνα με το Πρωτόκολλο του Κυότο 

για το χρονικό διάστημα 2008-2012, χωρίς τις ΗΠΑ. 

Γ. «Ενισχυμένη» Σύμβαση Πρωτοκόλλου Κότο (μεγαλύτερη συμμετοχή χωρών, 

10% αρχική μείωση εκπομπών, πλέον 10% μείωση κάθε 25 έτη) 

6. Stern Review. Βραχυπρόθεσμες μεγάλες μειώσεις εκπομπών και χαμηλή τιμή 

συντελεστή προεξόφλησης (discount rate). 

7. Gore proposal. Πρόταση για μείωση των εκπομπών στις ΗΠΑ και στις αναπτυγμένες 

χώρες κατά 90% μέχρι το 2050 (και κατά 50% συνολικά, σε παγκόσμιο 

επίπεδο). 

8. Πολιτική για εφαρμογή τεχνολογικών λύσεων (Low-cost backstop techno - 

logy). Εντατική έρευνα και ανάπτυξη (R&D) με στόχο τεχνολογικές λύσεις 

για να αντιμετωπισθούν οι κλιματικές αλλαγές. 

Πιο συγκεκριμένα, στον Πίνακα 1, παρουσιάζονται για κάθε επιμέρους πολιτική: 

α) η παρούσα αξία των οικονομικών απωλειών λόγω των κλιματικών 

αλλαγών, β) η παρούσα αξία του κόστους εφαρμογής/δαπανών της κάθε πολιτικής, 

γ) το άθροισμα των οικονομικών απωλειών και του κόστους εφαρμογής 

της κάθε πολιτικής, δ) την μεταβολή της μέσης παγκόσμιας θερμοκρασίας για 

το έτος 2100 και για το έτος 2200 (ως προς τα επίπεδα θερμοκρασίας το 1900). 

Οι προαναφερθείσες πολιτικές και προτάσεις για δράση εστιάζουν στον 

«μετριασμό» των επιπτώσεων των κλιματικών αλλαγών σε χρονικό ορίζοντα 

πολλών δεκαετιών, οπότε και αναμένονται να γίνουν παγκοσμίως αισθητές. 

Όμως, σε τοπικό επίπεδο, οι κλιματικές αλλαγές έχουν ήδη αρχίσει να αλλάζουν 

το περιβάλλον, όπως στην περίπτωση της τήξης των πάγων της Αρκτικής 

(σε βαθμό που να καθιστά εφικτή τη ναυσιπλοα από τον Ατλαντικό προς τον 

Ειρηνικό, βόρεια του Καναδά και της Αλάσκας) αλλά και της αύξησης της θερμοκρασίας 

που επηρεάζει την χιονοκάλυψη στους ορεινούς όγκους των Ευρωπακών 

Άλπεων, ενός συστήματος με μεγάλη οικονομική σημασία (χειμερινός 

τουρισμός, διαχείριση φυσικών καταστροφών) για τις χώρες στις οποίες εκτείνεται 

το σύστημα αυτό. Στην ενότητα που ακολουθεί παρουσιάζονται οι κλιμα-

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 149 


Πίνακας 1. Αποτελέσματα εφαρμογής του μοντέλου DICE-2007 για τις οικονομικές 

και κλιματικές επιπτώσεις εναλλακτικών πολιτικών αντιμετώπισης των κλιματικών 

αλλαγών. 

Πολιτική 

Παρούσα 

Αξία των 

Οικονομικών 

Απωλειών 

λόγω Κλιματικών 

Αλλαγών 

Παρούσα 

Αξία Δαπανών 

για την 

Αντιμετώπιση 

των Κλιματικών 

Αλλαγών 

Καθαρή Παρούσα 

Αξία 

Απωλειών 

και 

Δαπανών 

Μεταβολή 

Μέσης Παγκόσμιας 

Θερμοκρασίας 

το 2100 

Μεταβολή 

Μέσης 

Παγκόσμιας 

Θερμοκρασίας 

το 2200 

(σε τρισεκατομμύρια δολάρια ΗΠΑ 2005) (ως προς τα επίπεδα του 1900) 

Μηδαμινών 

Ελέγχων: 

για 250 έτη 22,55 0,04 22,59 3,06 5,30 

για 50 έτη 18,85 1,60 20,45 2,72 3,52 

Βέλτιστη 17,31 2,20 19,52 2,61 3,45 

Περιορισμού 

συγκεντρώσεων 

CO2: 

< 1,5 × CO2 9,95 27,24 37,10 1,61 1,78 

< 2 × CO2 15,97 3,95 19,92 2,48 2,84 

< 2,5 × CO2 17,31 2,20 19,51 2,61 3,45 

Περιορισμού 

αύξησης θερμοκρασίας: 

< 1,5 ο C 9,95 27,08 37,03 1,50 1,50 

< 2 ο C 13,09 11,30 24,39 2,00 2,00 

< 2,5 ο C 15,32 5,28 20,60 2,41 2,50 

< 3 ο C 16,67 2,90 19,57 2,57 2,99 

Εφαρμογή 

Πρωτοκόλλου 

Κότο: 

Με ΗΠΑ 21,38 0,58 21,96 2,94 5,23 

Χωρίς ΗΠΑ 22,43 0,07 22,49 3,05 5,29 

«Ενισχυμένο» 16,01 5,87 21,88 2,39 3,26 

Stern 9,02 27,74 36,77 1,52 1,27 

Gore 10,05 33,90 43,96 1,49 1,58 

Τεχνολογικών 

λύσεων 

4,92 0,48 5,40 0,90 0,83 

Πηγή: W. Nordhaus, A Question of Balance: Weighing the Options on Global Warming 

Policies, Yale University Press, Yale, 2008

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 150 


τικές αλλαγές και οι οικονομικές επιπτώσεις τους στο ευαίσθητο κλιματικά γεωγραφικό 

σύστημα των Ευρωπακών Άλπεων. 

Οικονομικές επιπτώσεις σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο: 

H περίπτωση του κλιματικά ευαίσθητου συστήματος των 

Ευρωπακών Άλπεων 

Σύμφωνα με τα πορίσματα της δεύτερης ομάδας εργασίας της AR4-IPCC 

(4ης Έκθεσης Εκτίμησης της Αλλαγής του Κλίματος), η αλλαγή του κλίματος 

έχει ήδη ισχυρές επιδράσεις στα ευαίσθητα κλιματικά γεωγραφικά συστήματα: 

στα οικοσυστήματα, στους υδατικούς πόρους και στις παράκτιες περιοχές. Η 

περίπτωση του κλιματικά ευαίσθητου συστήματος των Ευρωπακών Άλπεων 

αποτελεί υπόδειγμα καταγραφής και αποτίμησης τόσο των οικονομικών επιπτώσεων 

των κλιματικών αλλαγών όσο και των πρωτοβουλιών προσαρμογής 

στις τελευταίες (στο πεδίο του χειμερινού τουρισμού και στο πεδίο της διαχείρισης 

φυσικών κινδύνων). 6 Τα συμπεράσματα που προκύπτουν από τη μελέτη 

του συγκεκριμένου γεωγραφικού συστήματος αναδεικνύουν τις διαστάσεις 

στις οποίες πρέπει να δοθεί βάρος στα κλιματικά ευαίσθητα συστήματα που 

βρίσκονται σε άλλα γεωγραφικά σημεία στον πλανήτη. 

Οι Άλπεις αποτελούν γεωγραφικό σύστημα ιδιαίτερα ευαίσθητο στις κλιματικές 

αλλαγές και ο βαθμός υπερθέρμανσης τους είναι περί τις τρεις φορές μεγαλύτερος 

από τον παγκόσμιο μέσο όρο. Τα έτη 1994, 2000, 2002 και 2003 απετέλεσαν 

τα πιο θερμά έτη στη διάρκεια των τελευταίων 500 ετών. Οι Άλπεις 

εκτείνονται σε πέντε χώρες του ΟΟΣΑ (Γαλλία, Ελβετία, Ιταλία, Αυστρία, 

Γερμανία) καθώς και στο Μονακό, το Λίχνενσταν και τη Σλοβενία. Τα κλιματικά 

μοντέλα προβλέπουν μεγάλες μεταβολές κατά τις επόμενες δεκαετίες 

όπως μείωση της ποσότητας του χιονιού στα χαμηλά υψόμετρα, μείωση παγετώνων 

και αλλαγές στη θερμοκρασία και τη βροχόπτωση. Οι αλλαγές αυτές θα 

επηρεάσουν αρνητικά ένα σύστημα που δεν έχει μόνο οικονομική και οικολογική 

αξία (αποτελεί την Ευρωπακή δεξαμενή νερού ενώ η βιοποικιλότητά του 

περιλαμβάνει 30.000 είδη ζώων και 13.000 είδη φυτών) αλλά είναι ευάλωτο σε 

πληθώρα φυσικών κινδύνων και σε δημογραφικές και περιβαλλοντικές πιέσεις. 

Το γεωγραφικό σύστημα των Άλπεων έχει έκταση 190.000 τετραγωνικά 

χιλιόμετρα και 15.000.000 κατοίκους, ενώ 60-80.000.000 άτομα επισκέπτονται 

τις Άλπεις για τουρισμό, κάθε χρόνο. Οι τουριστικές δραστηριότητες (600 χιο- 

6 S. Agrawala (επιμ.), Climate Change in the European Alps – Adapting Winter 

Tourism and Natural Hazards Management, OECD, 2007.

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 151 


νοδρομικά συγκροτήματα και 10.000 χιονοδρομικές εγκαταστάσεις) παράγουν 

πλούτο περί τα 50 δις Ευρώ κάθε χρόνο και περιλαμβάνουν το 12% των θέσεων 

εργασίας στην περιοχή, αριθμοί που κατατάσσουν τον χειμερινό τουρισμό 

στην πιο σημαντική πηγή εισοδήματος στην περιοχή καθώς και στον πιο 

σημαντικό παράγοντα οικονομικής ανάπτυξης των ορεινών περιοχών (μόνο 

στην Αυστρία, ο χειμερινός τουρισμός αποτελεί το 4,5% του ΑΕΠ της χώρας 

καθώς και το ήμισυ των συνολικών εσόδων από τον τουρισμό). 7 

Η κλιματική αλλαγή στην περίπτωση των Ευρωπακών Άλπεων μεταβάλλει 

το υψόμετρο εμφάνισης του χιονιού (snowline), την ποιότητα και ποσότητα του 

(πάχος 30 cm θεωρείται ως ικανοποιητικό, 50 cm ως αρκετά καλό, 75 cm ως 

εξαιρετικό) καθώς και την διάρκειά του (τουλάχιστον 100+ μέρες τον χρόνο) 

για χειμερινό τουρισμό (κυρίως σκι). Πιο συγκεκριμένα, για περιοχές με υψόμετρο 

εμφάνισης χιονιού τα 1050 m, αύξηση της θερμοκρασίας κατά 1 ο C, 2 ο C, 

3 ο C, ανεβάζουν το υψόμετρο εμφάνισης χιονιού σε 1200 m, 1350 m, 1650 m, 

αντίστοιχα. 8 

Όπως παρουσιάζονται στον Πίνακα 2, με τις παρούσες κλιματικές συνθήκες, 

μόνο το 91% των χιονοδρομικών περιοχών (δηλαδή 609 από σύνολο 666) 

στις Άλπεις θεωρούνται «σταθερές» ως προς την ποιότητα και ποσότητα του 

χιονιού (snow-reliable). Το υπόλοιπο 9% λειτουργεί σε οριακές φυσικές συνθήκες. 

Αν η θερμοκρασία ανέβει μέχρι +1 ο C, οι χιονοδρομικές περιοχές θα 

περιορισθούν σε 500, αν ανέβει μέχρι 2 ο C ο αριθμός τους θα μειωθεί σε 404, 

αν ανέβει μέχρι 4 ο C ο αριθμός τους θα περιορισθεί σε 202. 9 

Οι επιπτώσεις των κλιματικών αλλαγών δεν είναι ομοιόμορφες, δεν έχουν 

δηλαδή τις ίδιες επιπτώσεις για κάθε χώρα. Η Γερμανία είναι η χώρα με την 

μεγαλύτερη επίπτωση: +1 ο C μεταβολή της θερμοκρασίας θα οδηγήσει σε μείωση 

κατά 60% του αριθμού των χιονοδρομικών περιοχών, ενώ η Ελβετία είναι 

η χώρα με την μικρότερη επίπτωση. 

Με τις κλιματικές αλλαγές να μεταβάλλουν τα δεδομένα της ποιότητας και 

ποσότητας χιονιού, οι τουριστικοί φορείς των Ευρωπακών Άλπεων αναζητούν 

λύσεις. Η εφαρμογή τεχνολογικών λύσεων αποτελεί την κύρια πολιτική προσαρμογής 

(adaptation) στις νέες συνθήκες – τεχνητή δημιουργία χιονιού, βελτιστοποίηση 

χιονοδρομικών πιστών (π.χ. με την αφαίρεση βράχων), μετακίνηση 

σε υψηλότερα υψόμετρα και βόρειες πλαγιές, και σκι στους παγετώνες. 10 

7 οπ.π. 

8 οπ.π. 

9 οπ.π. 

10 οπ.π.

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 152 


Πίνακας 2. Αριθμός «σταθερών» χιονοδρομικών περιοχών (snow reliable) ανά 

χώρα, τόσο στις παρούσες όσο και σε μελλοντικές κλιματικές συνθήκες. 

Χώρα 


χιονοδρομικών 

περιοχών (ski 

areas), σήμερα 

Αριθμός «σταθερών» 

χιονοδρομικών 

περιοχών (snow 

reliable), στις παρούσες 

κλιματικές συνθήκες 

Αριθμός «σταθερών» 

χιονοδρομικών περιοχών αν η 

θερμοκρασία μεταβληθεί κατά: 

+1 ο C +2 ο C +3 ο C 

Αυστρία 228 199 153 115 47 

Ελβετία 164 159 142 129 78 

Γερμανία 39 27 11 5 1 

Γαλλία 148 143 123 96 55 

Ιταλία 87 81 71 59 21 

ΣΥΝΟΛΟ 666 609 500 404 202 

Πηγή: Climate Change in the European Alps, OECD 2007 

Προοδευτικές πολιτικές για την αντιμετώπιση των κλιματικών 

αλλαγών 

Οι επιπτώσεις των κλιματικών αλλαγών δεν είναι ομοιόμορφες στο χώρο 

και το χρόνο - δημιουργούν «κερδισμένους» και «χαμένους», τόσο σε παγκόσμιο 

όσο και σε περιφερειακό επίπεδο. Με δεδομένο ότι οι αναμενόμενες κλιματικές 

αλλαγές αναμένεται να συμβούν όχι άμεσα αλλά σε σχετικά μακρινό 

χρονικό ορίζοντα, η αντιμετώπισή τους από τους κοινωνικούς φορείς συνήθως 

δεν θεωρείται επείγουσα, χρήζουσα δηλαδή άμεσων, δραστικών δομικών αλλαγών. 

Στις περιπτώσεις που οι κλιματικές επιπτώσεις επηρεάζουν άμεσα το 

περιβάλλον, λαμβάνουν χώρα «ατομικές» δραστηριότητες προσαρμογής από 

δυνάμεις της ελεύθερης αγοράς δημιουργώντας αρνητικές εξωτερικότητες. Σε 

παγκόσμιο επίπεδο, θα πρέπει να επιτευχθούν διεθνείς συμφωνίες και να επιλεχθούν 

κατάλληλες πολιτικές για την «αποφυγή» των χειρότερων εξελίξεων 

των κλιματικών αλλαγών. 

Από την θετική όμως πλευρά, οι κλιματικές αλλαγές θεωρούνται ως ο καταλύτης 

που θα υποστηρίξει δομικές αλλαγές σε οικονομικές και κοινωνικές δραστηριότητες 

11 αναδεικνύοντας ευκαιρίες και κινδύνους στην παρούσα αλλά 

11 T. L. Friedman, Hot, Flat and Crowded – Why the World Needs a Green Revolution 

and How We Can Renew Our Global Future, Penguin Books, 2008 και «Climate Business 

/ Business Climate», Special Report, Harvard Business Review, Oct. 2007, σσ. 22-44.

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 153 


και στην μελλοντική αναπτυξιακή προοπτική: θα είναι, εν τέλει, η ικανότητα 

προσαρμογής (και όχι οι κλιματικές αλλαγές καθαυτές) που θα καθορίσει το 

μέλλον της οικονομικής και κοινωνικής δραστηριότητας στις εξελισσόμενες 

κλιματικές συνθήκες. 12 

Οι συνθήκες αυτές δημιουργούν τρεις σημαντικές διαστάσεις για την παρέμβαση 

του κράτους, της οργανωμένης δηλαδή πολιτείας που διαθέτει παρεμβατικούς 

μηχανισμούς και τη δυνατότητα θεσμικών ρυθμίσεων. 13 

Η πρώτη διάσταση σχετίζεται με την έρευνα, την εκπαίδευση, την ενημέρωση 

και την καλλιέργεια πνεύματος αλλαγής σε θέματα περιβαλλοντικών 

στάσεων σε δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς, σε νομικά και φυσικά πρόσωπα. 

14 Ειδικότερα έμφαση θα πρέπει να δοθεί σε πρωτοβουλίες, όπως η καταγραφή 

των κλιματικών κινδύνων ανά περιοχή, η επιστημονική έρευνα, η καταγραφή 

της ικανότητας προσαρμογής των κοινωνιών και κοινοτήτων σε περιοχές 

που είναι ιδιαίτερα ευάλωτες στις κλιματικές αλλαγές (π.χ. ορεινές και 

παράκτιες κοινότητες), προγράμματα πρόληψης κινδύνων, η εισαγωγή μαθημάτων 

για το περιβάλλον και τις κλιματικές αλλαγές, η εκπαίδευση και επιμόρφωση 

σε θέματα διαχείρισης αλλαγών, και η εισαγωγή συστημάτων περιβαλλοντικής 

διαχείρισης στον δημόσιο και ιδιωτικό τομέα. 

Η δεύτερη διάσταση σχετίζεται με την κρατική εποπτεία και παρέμβαση 

που απαιτείται σε ένα περιβάλλον που σε μεγάλο βαθμό λαμβάνουν χώρα 

«ατομικές» δραστηριότητες προσαρμογής από δυνάμεις της ελεύθερης αγοράς 

και οι οποίες δημιουργούν αρνητικές εξωτερικές επιδράσεις. Στην περίπτωση 

του κλιματικά ευαίσθητου συστήματος των Ευρωπακών Άλπεων αρνητικές 

εξωτερικότητες μπορούν να προκύψουν από την έντονη χρήση μηχανημάτων 

δημιουργίας τεχνητού χιονιού που απαιτεί μεγάλη κατανάλωση νερού και 

ενέργειας, τον σχεδιασμό χιονοδρομικών πιστών σε βάρος του τοπίου και της 

χλωρίδας, την δημιουργία χιονοδρομικών κέντρων σε μεγαλύτερα υψόμετρα 

που θα απειλήσουν ευαίσθητα οικοσυστήματα. Στις περιπτώσεις αυτές είναι 

πολύ πιθανόν η ελεύθερη αγορά να μην μπορεί από μόνη της να αντιμετωπίσει 

τέτοιες αρνητικές εξωτερικότητες (με τον υπολογισμό του συνολικού κοινωνικού 

κόστους ή της κοινωνικής ωφέλειας να μην αποτυπώνεται στις αμιγώς 

12 T. R. Carter (επιμ.), Assessing the Adaptive Capacity of the Finnish Environment and 

Society under a Climate Change, FINADAPT: Summary for Policy Makers, Finnish 

Environment Institute, 2007. 

13 Π. Κορλίρας, «Για μια προοδευτική οικονομική πολιτική» σε Χ. Τσούκας (επιμ.), 

Για μια Προοδευτική Πολιτική, εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα, 2007. 

14 K. Χατζημπίρος, «Περιβαλλοντικό έλλειμμα και μεταρρυθμιστικό αίτημα» σε 

Τσούκας (επιμ.), οπ.π., 2007.

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 154 


ιδιωτικο-οικονομικές αποφάσεις), με αποτέλεσμα το τελικό οικονομικό και 

κοινωνικό προόν να μην ανταποκρίνεται στην «άριστη» κατάσταση. Η κρατική 

εποπτεία και παρέμβαση θα κληθεί να αντιμετωπίσει, με τη θεσμοθέτηση κατάλληλων 

πλαισίων και μέτρων, τις αρνητικές εξωτερικότητες των επιμέρους 

«ατομικών» πρωτοβουλιών προσαρμογής στα εξελισσόμενα κλιματικά δεδομένα. 

Η τρίτη διάσταση σχετίζεται με πολιτικές που θα παρέχουν ένα επαρκές δίχτυ 

προστασίας στα «θύματα» των κλιματικών αλλαγών και των δραστηριοτήτων 

προσαρμογής. Στην περίπτωση του συστήματος των Ευρωπακών Άλπεων, 

τα μικρότερου μεγέθους χιονοδρομικά κέντρα βρίσκονται στα χαμηλότερα 

υψόμετρα και είναι περισσότερο ευάλωτα στις κλιματικές αλλαγές και χωρίς 

την οικονομική δυνατότητα να υιοθετήσουν υψηλού κόστους τεχνολογικές λύσεις. 

Τα μεγαλύτερα χιονοδρομικά κέντρα –πολλά από τα οποία λειτουργούν 

ως αλυσίδες εξασφαλίζοντας μεγαλύτερη διασπορά του κλιματικού κινδύνουέχουν 

περισσότερους οικονομικούς πόρους, εξασφαλίζουν καλύτερες τεχνολογικές 

λύσεις, και ανταπεξέρχονται πιο αποτελεσματικά τις αντιξοότητες αυξάνοντας 

το μερίδιό τους στην αγορά (αφού οι μικρότεροι ανταγωνιστές τους δεν 

καταφέρνουν να επιζήσουν). Θα πρέπει να δοθεί προσοχή ώστε τα μέτρα παρέμβασης 

να μην προσπαθήσουν να διατηρήσουν για όσο το δυνατόν περισσότερο 

την υπάρχουσα κατάσταση (status quo) αλλά να κινηθούν προς την κατεύθυνση 

υιοθέτησης αλλαγών που να είναι συμβατές με τις νέες πραγματικότητες 

του εξελισσόμενου κλίματος. 

Στο πλαίσιο των εξελισσόμενων κλιματικών αλλαγών και για την αντιμετώπιση 

των αρνητικών εξωτερικοτήτων, είναι αναγκαίος ένας κρατικός παρεμβατισμός 

που δεν υπερασπίζεται το κεκτημένο παρελθόν, αλλά φροντίζει κυρίως 

για ένα βιώσιμο μέλλον, με κοινωνική συνοχή και χωρίς επικίνδυνες περιθωριοποιήσεις, 

παρέχοντας υψηλής ποιότητας κοινωνικά αγαθά σε όλους τους 

πολίτες, και προωθώντας ενέργειες που συμβάλλουν στο καλύτερο μέλλον, είτε 

αυτό αναφέρεται στην οικονομική ευημερία είτε αφορά την ποιότητα ζωής σε 

βιώσιμες στη γη συνθήκες. 15 

Όμως είναι σημαντικό να δοθεί προσοχή και στις αρνητικές εξωτερικότητες 

που είναι πιθανόν να δημιουργήσει ένας «αγαθών» προθέσεων και πρωτοβουλιών 

κρατικός παρεμβατισμός. Πολιτικές επιδοτήσεων συγκεκριμένων τεχνολογιών 

ή κλάδων είναι πολύ πιθανόν να δημιουργήσουν αρνητικές εξωτερικότητες 

(όπως η καλλιέργεια βιοκαυσίμων που οδήγησαν στην εκτόπιση των 

καλλιεργειών για βρώση με αποτέλεσμα την άνοδο των τιμών των τροφίμων). 16 

15 Carter, οπ.π, 2007.

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 155 


Η ενδεδειγμένη κρατική στάση και πολιτική δεν πρέπει να είναι η αναζήτηση 

της «άριστης» λύσης (δηλαδή ενός «Manhattan Project» για συγκεκριμένες τεχνολογικές 

λύσεις) αλλά η δημιουργία οικονομικού περιβάλλοντος που να υποστηρίζει 

την καινοτομία και την επιχειρηματικότητα και που θα προσφέρει ένα 

«ανοικτό» και «δίκαιο» χώρο για τον υγιή ανταγωνισμό μεταξύ των προτεινόμενων 

τεχνολογικών λύσεων, χωρίς τις στρεβλώσεις ιδιαίτερων επιδοτήσεων 

και θεσμικών παρεμβάσεων, ώστε να αναδειχθεί η αποτελεσματικότερη 

λύση. 17 

16 N. Stern, «Markets and Climate Change», Letters Section of The Economist, 

November 22, 2008 και «Climate Change: Green, Easy and Wrong’, editorial. The 

Economist, November 8, 2008. 

xv W. Nordhaus, «The Question of Global Warming: An Exchange», The New York 

Review of Books. Vol. LV, No. 14, 25/9/2008.

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 156

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 157 

7 

Πράσινη Ανάπτυξη 

Κίμων Χατζημπίρος 

Προσδοκία προόδου 

Η πρόοδος είναι ιδέα που καλλιεργήθηκε από την φιλοσοφία του Διαφωτισμού. 

Διανοούμενοι της ανερχόμενης αστικής τάξης τον 17 ο και 18 ο αιώνα 

ονειρεύτηκαν την χειραφέτηση του ανθρώπου, ενώ ήδη από την Αναγέννηση η 

επιστήμη αναδύεται σταδιακά ως καθοριστικός παράγων της κοινωνικής εξέλιξης. 

Από τον 16 ο αιώνα εμφανίζονται οι πρώτες θεωρητικές εκτιμήσεις ότι ο 

άνθρωπος προοδεύει, παράλληλα με την επιβεβαίωση των ικανοτήτων του να 

τροποποιεί σε μεγάλη κλίμακα το περιβάλλον του, αλλά και να καταγράφει και 

να διαδίδει τους μηχανισμούς της προόδου, μέσω της τυπογραφίας. 

Η πρόοδος συνδέθηκε σταδιακά με την έννοια της καινοτομίας. Οι προβιομηχανικές 

τεχνικές βασίζονταν στις ενεργειακές δυνάμεις του ανέμου, των 

ζώων, του νερού και του ξύλου, οι δε χειριστές τους δεν αντιλαμβάνονταν την 

δυνητική πρόοδο της τεχνολογίας ως σημαντικό παράγοντα. Η πρόοδος ως έννοια 

οικονομική και επιστημονική συνδέεται κυρίως με την εμφάνιση της ενεργειακής 

δύναμης του κάρβουνου και του ατμού και την επεξεργασία του σιδήρου, 

κατά την πρώτη εκβιομηχάνιση. Με την ενεργειακή δύναμη του πετρελαίου 

και του ηλεκτρισμού, σε συνδυασμό με την μεταλλουργία των κραμάτων 

κατά την δεύτερη περίοδο εκβιομηχάνισης, επικυρώνεται η ταύτιση της προόδου 

με την δυνατότητα καινοτομίας. Στη σύγχρονη εποχή, η πρόοδος συνδέεται 

με την αλματώδη ανάπτυξη των παντοειδών υπηρεσιών κυρίως στον ανεπτυγμένο 

κόσμο και την επιταχυνόμενη εκβιομηχάνιση των αναπτυσσόμενων χωρών. 

Η έννοια της προόδου θεωρείται περίπου φυσική από τον 19 ο αιώνα. 

Ωστόσο, παράλληλα με τις εντυπωσιακές επιστημονικές και τεχνολογικές επιτυχίες, 

η μονοδιάστατη φύση της προκαλεί αμφισβητήσεις. Ισχυρές πεσιμιστι-

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 158 

158 ΚΙΜΩΝ ΧΑΤΖΗΜΠΙΡΟΣ 

κές στάσεις συνδέονται με τις μεγάλες απογοητεύσεις του δεύτερου μισού του 

20 ου αιώνα. Η τυφλή πίστη στα οράματα της επιστήμης, της προόδου ή της κοινωνικής 

δικαιοσύνης διαψεύδεται από τον τρόμο της Χιροσίμα, την περιβαλλοντική 

υποβάθμιση του πλανήτη και την τραγωδία του υπαρκτού σοσιαλισμού. 

Συνακόλουθα εμφανίζεται μια τάση καταγγελίας της προόδου, κυρίως στις χώρες 

της Δύσης, όπου κατ’ εξοχήν έχει ενοποιήσει και δομήσει την σημερινή κατάσταση 

των κοινωνιών. 

Μια κλασσική προσπάθεια υπεράσπισης της προόδου διατυπώνεται στην 

«Έκκληση της Χαδελβέργης» που δημοσιεύτηκε το 1992 με αφορμή την Διάσκεψη 

της Γης στο Ρίο ντε Τζανέρο. 1 Την έχουν υπογράψει περισσότεροι από 

4000 επιστήμονες και άλλοι διανοούμενοι από 106 χώρες, ανάμεσά τους 72 με 

βραβείο Νόμπελ. Εκφράζουν ανησυχία «διότι, στην αυγή του 21 ου αιώνα, αναδύεται 

μια ανορθολογική ιδεολογία που αντιτίθεται στην επιστημονική και βιομηχανική 

πρόοδο και εμποδίζει την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη». 

Υπενθυμίζουν ότι «η ανθρωπότητα πάντοτε προόδευσε θέτοντας όλο και περισσότερο 

την φύση στην υπηρεσία των ανθρώπινων αναγκών και όχι το αντίστροφο». 

Προβάλλοντας την ύψιστη αναγκαιότητα του ορθολογισμού, υποστηρίζουν 

ότι η βλάβη στο περιβάλλον που προκαλείται από την επιστήμη «μπορεί 

να θεραπευτεί με περισσότερη και όχι με λιγότερη επιστήμη. Τα μεγαλύτερα 

δεινά που απειλούν την Γη είναι η άγνοια και η καταπίεση, όχι η επιστήμη, η 

τεχνολογία ή η βιομηχανία, οι δυνατότητες των οποίων, όταν χρησιμοποιούνται 

κατάλληλα, είναι απαραίτητα εργαλεία για να ξεπεραστούν τα μεγάλα προβλήματα, 

όπως ο υπερπληθυσμός, η πείνα και οι παγκόσμιες ασθένειες». Εκφράζουν 

την πεποίθηση ότι «η σύγχρονη κοινωνία είναι η καλύτερα εξοπλισμένη 

στην ιστορία για να αντιμετωπίσει τα δεινά του κόσμου, υπό τον όρο ότι 

δεν θα θυσιάζεται η επιστήμη, η πνευματική εντιμότητα και η κοινή λογική στον 

βωμό ανορθολογικών φόβων ή πολιτικού καιροσκοπισμού». Κατά τους 

εμπνευστές της, 2 η «Έκκληση της Χαδελβέργης» αποτελεί μια ήπια επίκληση 

της λογικής, με στόχο την αναγνώριση της επιστημονικής προόδου ως λύση και 

όχι αιτία των προβλημάτων υγείας και περιβάλλοντος που αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα. 

Η δημοσιοποίηση όμως του κειμένου ξεσήκωσε ζωηρή συζήτηση 

και μεγάλες αντιδράσεις. Παρά την σημαντική υποστήριξη από την διεθνή επιστημονική 

κοινότητα, τα μέσα ενημέρωσης δεν έδωσαν ιδιαίτερη δημοσιότητα 

και σήμερα έχει ουσιαστικά ξεχαστεί. 

1 www.sepp.org/policy%20declarations/heidelberg_appeal.html 

2 R. Kaufman, «Rio Document Spurs Debate», The Scientist, Νο. 6, 1992, σελ. 15.

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 159 

ΠΡΑΣΙΝΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ 159 

Η ανάπτυξη και τα όρια της 

Το φαινόμενο της ανάπτυξης μπορεί να θεωρηθεί ότι ξεκίνησε όταν για 

πρώτη φορά ο άνθρωπος τροποποίησε το φυσικό περιβάλλον του. 3 Η εκτεταμένη 

αποδάσωση κατά τους προστορικούς χρόνους αποτελεί αναμφισβήτητη 

συνέπεια μιας αναπτυξιακής διαδικασίας. Η σύγχρονη ιδέα της ανάπτυξης διατυπώνεται 

στον λόγο του Προέδρου Τρούμαν για την κατάσταση της Ένωσης, 4 

την 20 η Ιανουαρίου 1949: «Πρέπει να ξεκινήσουμε ένα νέο τολμηρό πρόγραμμα 

που θα θέτει τα πλεονεκτήματα της επιστημονικής μας πρωτοπορίας 

και βιομηχανικής μας προόδου στην υπηρεσία της αναβάθμισης και οικονομικής 

μεγέθυνσης των υπανάπτυκτων περιοχών. Περισσότεροι από τους μισούς 

ανθρώπους του κόσμου ζουν στη μιζέρια. Η τροφή τους είναι ανεπαρκής, υποφέρουν 

από ασθένειες, η οικονομική τους ζωή είναι πρωτόγονη και στάσιμη. Η 

φτώχεια τους αποτελεί μειονέκτημα και απειλή, τόσο γι’ αυτούς όσο και για τις 

πιο ευημερούσες περιοχές. Για πρώτη φορά στην ιστορία, η ανθρωπότητα διαθέτει 

τις τεχνικές και πρακτικές γνώσεις που είναι ικανές να ανακουφίσουν την 

οδύνη αυτών των ανθρώπων». 

Η οικονομική ανάπτυξη αναφέρεται στο σύνολο των θετικών αλλαγών που 

επέρχονται σε ένα γεωγραφικό χώρο. Δεν ταυτίζεται με την οικονομική μεγέθυνση, 

η οποία όμως αποτελεί κυρίαρχη διάστασή της. Συνδέεται γενικά με την 

έννοια της προόδου, εφ’ όσον προκαλεί άνοδο του επιπέδου ζωής των ανθρώπων, 

δηλαδή βελτίωση, με την οικονομική έννοια, της κοινωνικής ευημερίας. Ο 

τεχνοκρατικός οπτιμισμός προβάλλει ότι τα πάντα είναι δυνατά, αν διατίθενται 

«αρκετή ενέργεια και τεχνολογία». 

Η πρόοδος είναι μια ιδέα που συνιστά πρόταση για κοινωνική αλλαγή. 

Προποθέτει αποδοχή καινοτομιών που γενικά είναι ασύμβατες με προπάρχουσες 

ισορροπίες. Η ανάπτυξη έχει επίσης ιδεολογικοποιηθεί, 5 με ασύμμετρα 

τονισμένη την οικονομική της διάσταση. Η οικονομική ανάπτυξη ανατρέπει 

κοινωνικές και οικολογικές ισορροπίες, ενώ οι αρνητικές περιβαλλοντικές ή 

άλλες κοινωνικές επιπτώσεις της δύσκολα αποτιμώνται. 

Ισχυρός κλονισμός στην αναπτυξιακή ιδεολογία επήλθε το 1972 με την μελέτη 

της Λέσχης της Ρώμης και «Τα όρια της ανάπτυξης». 6 Στο προσκήνιο της 

3 Κ. Χατζημπίρος, Οικολογία. Οικοσυστήματα και Προστασία του Περιβάλλοντος, 

Γ΄ Έκδοση, εκδόσεις Συμμετρία, Αθήνα, 2007. 

4 http://fr.wikipedia.org/wiki/ 

5 Βλέπε στα A. Gorz, Adieux au proletariat, Galilee, Paris 1980 και Μ. Μοδινός, «Κρίση 

του καπιταλισμού ή κρίση της ανάπτυξης;», Νέα Οικολογία, Ν. 28, 1987, σελ. 20-26. 

6 D., J. Meadows Randers και W. Behrens, The Limits to Growth. Report of the Club 

of Rome, Universe Books, New York, 1972.

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 160 


διεθνούς κοινής γνώμης ήλθε το ερώτημα αν είναι δυνατή η συνεχής οικονομική 

μεγέθυνση σε έναν κόσμο, όπου οι φυσικοί πόροι είναι περιορισμένοι. 

Μεταξύ άλλων, έθετε εν αμφιβόλω τον βασικό στόχο της Ευρωπακής Κοινότητας 

για συνεχή μεγέθυνση της οικονομίας ως προπόθεση βελτίωσης της ευημερίας. 

Είναι βέβαια φανερό ότι το ερώτημα αποτελεί μια μοντέρνα έκδοση 

της κλασσικής μαλθουσιανής ιδέας ότι η αύξηση της ανθρωπότητας αναγκαστικά 

περιορίζεται από τους πόρους της φύσης. Η αντίληψη αυτή δεν λαμβάνει 

υπ’ όψη τις δυνατότητες της τεχνολογίας να διευρύνει το όρια των φυσικών συστημάτων, 

ούτε την προσαρμογή της αναπτυξιακής διαδικασίας στην αρνητική 

ανάδραση που προκαλείται από τις μαλθουσιανές ανησυχίες. 

Οι αστάθμητοι κίνδυνοι από τις παρενέργειες της τεχνολογίας εγείρουν 

επίσης το ζήτημα των ορίων της ανάπτυξης. Μία ολοκληρωμένη προσέγγισή 

τους συναρτάται και με την ανίχνευση των ορίων του ίδιου του ανθρώπου, ως 

ψυχολογική προσωπικότητα και ως κοινωνικό ον. Σήμερα, στον ανεπτυγμένο 

κόσμο εμφανίζονται ποικίλες επιθυμίες επιστροφής στο παρελθόν, αλλά η νοσταλγία 

προκαπιταλιστικών τρόπων ζωής και η απόρριψη της ανάπτυξης συνιστούν 

φονταμενταλιστικές θέσεις που δεν αγγίζουν μεγάλες πλειοψηφίες στον 

πλανήτη. 

Θεωρητική προσέγγιση της επιβάρυνσης από την ανάπτυξη δίνεται από την 

επιστημονική ανάλυση του εξωτερικού κόστους. Στο στενά οικονομικό κόστος 

προστίθεται μια ποσότητα που αντιστοιχεί σε δυσμενείς συνέπειες της ανάπτυξης, 

τώρα ή στο μέλλον, στο τοπικό ή στο παγκόσμιο περιβάλλον, σε κάποιες 

κοινωνικές ομάδες ή στο κοινωνικό σύνολο. Αν λοιπόν το εξωτερικό κόστος 

ενσωματωθεί στην αναπτυξιακή διαδικασία και στις τιμές, τότε δημιουργούνται 

οικονομικές προποθέσεις αντιμετώπισης των δυσμενών συνεπειών. Η 

ανάπτυξη γίνεται έτσι πιο ακριβή, αλλά και πιο δίκαιη. Ωστόσο, οι προωθητές 

της ανάπτυξης δεν είναι κατά κανόνα διατεθειμένοι να δεχτούν οικονομική 

επιβάρυνση από το εξωτερικό κόστος, ενώ οι αρνητές της ανάπτυξης δεν ικανοποιούνται 

με συμβιβασμούς που δίνουν πράσινο φως στην, έστω ακριβότερη, 

μεγέθυνση. 7 Και από τις δύο πλευρές προβάλλεται η ένσταση ότι οι εξωτερικές 

επιβαρύνσεις είναι πρακτικά αδύνατο να αποτιμηθούν. Έτσι, οι αναμφισβήτητες 

δυσκολίες για μια αξιόπιστη εκτίμηση του εξωτερικού κόστους χρησιμοποιούνται 

συνήθως ως επιχείρημα για την παράκαμψή του. 

7 N. Adger, «Environmental and ecological economics» σε Τ. O’Riordan, (επιμ.) 

Environmental Science for Environmental Management, Pearson, Prentice Hall, 2000, σσ. 

93-118 και Μ. Μοδινός, Η αρχαιολογία της ανάπτυξης, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις 

Κρήτης, 1996.

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 161 


Η αντιπαράθεση «ανάπτυξη ή περιβάλλον», μολονότι σχετική, αποτελεί τον 

σκληρό πυρήνα της αναπτυξιακής ιδεολογίας που επικρατεί στα στελέχη των 

επιχειρήσεων, στα μεγάλα Ευρωπακά Ταμεία και στις περισσότερες κυβερνήσεις 

του πλανήτη. Οι αντιλήψεις π.χ. για την περιφερειακή ανάπτυξη και τη 

μείωση των ανισοτήτων σπάνια είναι συμβατές με τις αρχές της περιβαλλοντικής 

πολιτικής. 8 Σύμφωνα με τις οικονομικές αντιλήψεις που κυριαρχούσαν μέχρι 

την δεκαετία του ’80, η εφαρμογή προχωρημένων περιβαλλοντικών μέτρων 

διογκώνει υπερβολικά το κόστος και αποτελεί τροχοπέδη για την ανάπτυξη. Τα 

τελευταία 20 χρόνια, ιδιαίτερα στον ευρωπακό χώρο, νέες προσεγγίσεις εκτιμούν 

ότι τα αυστηρά περιβαλλοντικά πρότυπα δημιουργούν κίνητρα για την 

επιχειρηματικότητα, επομένως η προστασία του περιβάλλοντος βελτιώνει την 

ανταγωνιστικότητα των δυναμικών τομέων της οικονομίας. Η αντιπαράθεση 

ανάμεσα στην προστασία του περιβάλλοντος και την ανάπτυξη παραμένει 

ενεργή, αλλάζοντας όμως μορφή. Κανείς πλέον δεν αμφισβητεί την αναγκαιότητα 

μιας περιβαλλοντικής πολιτικής, αν ενσωματώνεται όχι μόνο οικολογικός, 

αλλά και οικονομικός και κοινωνικός προβληματισμός. Έχει αναπτυχθεί μια 

ευρύτερη συζήτηση γύρω από ιδέες για λιγότερο κράτος, περισσότερη αγορά 

και κοινωνική συμμετοχή. Η πιο σύγχρονη κριτική προς την περιβαλλοντική 

πολιτική εστιάζεται στην περιορισμένη αποτελεσματικότητα των νομοθετικών 

παρεμβάσεων, στη μειωμένη συμμετοχή των ενδιαφερομένων και του κοινού 

στην λήψη των αποφάσεων και στην άνιση επιβάρυνση του κόστους από την 

ομοιόμορφη εφαρμογή της περιβαλλοντικής νομοθεσίας σε ανομοιόμορφες οικονομίες. 

Σε επίπεδο ιδεολογίας και πολιτικής, η αειφορία ή βιωσιμότητα (sustaina - 

bility) αποτελεί τη σύγχρονη απάντηση στις ενστάσεις για υπερβολική ή ανεπαρκή 

προστασία του περιβάλλοντος. 9 Πρακτικά ο όρος σημαίνει την εξισορρόπηση 

οικονομικής μεγέθυνσης και διατήρησης του περιβάλλοντος. Η ανάπτυξη, 

για να συνεχισθεί απρόσκοπτα, θα πρέπει να χρησιμοποιεί ορθολογικά 

τους φυσικούς πόρους. Η αειφορία έχει σημαντική κοινωνική διάσταση που 

βασίζεται στην αλληλεγγύη μεταξύ των σημερινών ανθρώπων αλλά και μεταξύ 

των γενεών. Η αειφόρος ανάπτυξη της Ευρώπης, στο πλαίσιο της στρατηγικής 

της Λισαβόνας ορίζεται κυρίως με οικονομικά και κοινωνικά κριτήρια, με 

8 Δ. Τσαντίλης. και Κ. Χατζημπίρος, «Η Περιβαλλοντική Πολιτική» σε Ν. Μαραβέγιας 

και Μ. Τσινισιζέλης (επιμ.), Νέα Ευρωπακή Ένωση. Οργάνωση και Πολιτικές. 50 

χρόνια, εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα, 2007. 

9 T. O’Riordan, «The sustainability debate» σε O’Riordan (επιμ.) οπ.π., 2000, σσ. 29- 

62 και World Commission on Environment and Development, Our Common Future, 

Oxford University Press, Oxford, 1987.

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 162 


βάση την εδραιωμένη πεποίθηση ότι η οικονομική ανάπτυξη αποτελεί προπόθεση 

για τη μείωση της ανεργίας, των κοινωνικών ανισοτήτων και των περιβαλλοντικών 

πιέσεων. Πάντως, υπάρχει κάποια απόσταση μεταξύ αειφορίας και 

πράσινης ανάπτυξης. Χαρακτηριστικό είναι το ζήτημα της ενεργειακής στρατηγικής. 

Η αειφόρος ανάπτυξη θεωρείται συμβατή με κάθε πηγή ενέργειας που 

εξασφαλίζει περιβαλλοντική προστασία, όπως π.χ. η χρήση ορυκτών καυσίμων 

με αποθήκευση του παραγόμενου διοξειδίου του άνθρακα ή, ακόμα και η παραγωγή 

ηλεκτρισμού από πυρηνικά εργοστάσια αν είναι επαρκή τα μέτρα 

ασφαλείας. Αντίθετα, η πράσινη ανάπτυξη προωθεί κυρίως την παραγωγή από 

ανανεώσιμες πηγές και την εξοικονόμηση ενέργειας. 

Κύρια χαρακτηριστικά μιας πράσινης ανάπτυξης 

Η έννοια της πράσινης ανάπτυξης δεν έχει ακόμα αποκτήσει διεθνώς μια 

σαφώς καθορισμένη σημασία. Οπωσδήποτε όμως χαρακτηρίζεται από κάποιες 

αναγκαίες και αλληλένδετες προποθέσεις, όπως είναι η αποσύνδεση, η εξοικονόμηση, 

η αξιοποίηση της τεχνολογίας, η δημιουργία απασχόλησης και ο παρεμβατισμός. 

Αποσύνδεση 

Βασική επιδίωξη είναι η επίτευξη οικονομικής ανάπτυξης χωρίς επιδείνωση 

περιβαλλοντικών προβλημάτων. Αποσύνδεση (decoupling) επιτυγχάνεται 

όταν η ανάπτυξη απεξαρτάται από τις εισροές ενέργειας και πρώτων 

υλών. 10 Η αποσύνδεση θεωρείται ισχυρή όταν δεν επέρχεται καθόλου αύξηση 

της περιβαλλοντικής υποβάθμισης, πράγμα που έχει παρατηρηθεί σε χώρες του 

ΟΟΣΑ στις περιπτώσεις εκπομπών πολλών αέριων ρύπων. Η ασθενής αποσύνδεση 

είναι πιο συνήθης. Στις περισσότερες χώρες του ΟΟΣΑ η περιβαλλοντική 

υποβάθμιση συνεχίζεται μεν αλλά, τις τελευταίες δεκαετίες, έχει μερικά αποσυνδεθεί 

ο ρυθμός αύξησης της περιβαλλοντικής υποβάθμισης για την ενέργεια, 

το νερό και τους φυσικούς πόρους, από τον ρυθμό ανάπτυξης. Π.χ., η 

ολική τελική ενέργεια στις χώρες του ΟΟΣΑ αυξήθηκε κατά 17% μεταξύ 1980 

και 1998, αλλά ο λόγος της ολικής πρωτογενούς ενέργειας προς το ΑΕΠ μειώθηκε 

κατά 16% στην ίδια περίοδο. Όμως, για την παραγωγή στερεών αστικών 

αποβλήτων ή την χρήση αυτοκινήτων δεν έχει εμφανιστεί ακόμα ούτε ασθενής 

10 www.oecdobserver.org/news/fullstory.php/aid/453/Decoupling_environment_from 

_economic_growth .html

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 163 


αποσύνδεση στις περισσότερες χώρες του ΟΟΣΑ. 

Η αποσύνδεση προωθείται με την θέσπιση υποχρεώσεων για τους χρήστες 

ώστε να κάνουν λογική χρήση των πόρων, π.χ. πληρωμή του πλήρους κόστους 

για τη χρήση κάθε φυσικού πόρου, με αφαίρεση περιβαλλοντικά επιβλαβών 

επιδοτήσεων. Προωθείται επίσης με την καινοτομία που οδηγεί σε καθαρότερες 

τεχνολογίες παραγωγής. Η ανάγκη αντιμετώπισης της παγκόσμιας φτώχειας 

δεν επιτρέπει πάντοτε τη μείωση της κατανάλωσης αγαθών. Μπορούν 

όμως να βρεθούν τρόποι ώστε να μειωθεί η περιβαλλοντική βλάβη από την κατανάλωση, 

π.χ. με την υποκατάσταση των πιο βλαβερών προόντων. 

Η κατάλληλη περιβαλλοντική πολιτική μπορεί να φέρει αποσύνδεση. Προποθέτει 

αποτελεσματική κρατική παρέμβαση, κοινωνική συμμετοχή στις αποφάσεις, 

εταιρική κοινωνική ευθύνη, δραστηριοποίηση μη κυβερνητικών οργανώσεων, 

εθελοντισμό. Χρειάζεται να αξιοποιούνται εργαλεία όπως οι ήπιες τεχνολογίες, 

η εκτίμηση περιβαλλοντικών επιπτώσεων, η ανάλυση κύκλου ζωής, 

οι πιστοποιήσεις. Πολλά μέτρα βασίζονται στην λειτουργία της αγοράς, όπως η 

διόρθωση των τιμών με την επιβολή φορολογίας ή με εμπορεύσιμες άδειες, 

ώστε να ενσωματώνεται το εξωτερικό κόστος. 

Εξοικονόμηση 

Επιδίωξη αποτελεί η αλλαγή του σπάταλου τρόπου ζωής, με συγκράτηση 

της υπερβολικής κατανάλωσης πόρων. Είναι π.χ. απαραίτητη η μείωση της 

σπατάλης νερού και ενέργειας ή της αλόγιστης χρήσης του ιδιωτικού αυτοκινήτου. 

Αυτό απαιτεί ευαισθητοποίηση και εκπαίδευση των πολιτών, ώστε να αναπτύξουν 

περιβαλλοντική συνείδηση και να συμπεριφέρονται πιο ορθολογικά. 

Παρουσιάζονται όμως μεγάλες δυσκολίες και αντιστάσεις, ιδίως σε ομάδες με 

χαμηλό οικονομικό ή μορφωτικό επίπεδο και μη ανεπτυγμένη κοινωνική συνείδηση. 

Σε περιπτώσεις που οι άνθρωποι είχαν να επιλέξουν μεταξύ του προσωπικού 

οφέλους από την οικονομική αύξηση και της αποφυγής υποβάθμισης των 

φυσικών πόρων, συχνά προτίμησαν την λιγότερο βιώσιμη επιλογή. 11 

Πολύ αποτελεσματική εξοικονόμηση μπορεί να επιτευχθεί με τεχνολογικές 

βελτιώσεις και καινοτομίες. Στον αγροτικό τομέα, η άρδευση με κατάλληλα συστήματα 

μπορεί να μειώσει την σπατάλη νερού. Στα κτίρια, μεγάλη μείωση της 

ενεργειακής σπατάλης για θέρμανση και κλιματισμό επιτυγχάνεται με την 

εφαρμογή νέων τεχνολογιών. Παρόμοιες δυνατότητες υπάρχουν στον τομέα 

των μεταφορών, σε προόντα που γρήγορα μετατρέπονται σε απορρίμματα 

κ.λπ. 

11 EEA. The European Environment. State and Outlook, 2005. www.eea.europa.eu

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 164 


Στις ΗΠΑ υπήρξε μεγάλη επιτυχία στο να ενθαρρυνθούν οι πολίτες να ανακυκλώνουν 

τα απορρίμματα, αλλά αποτυχία στο να μειώσουν την οδήγηση αυτοκινήτου. 

Έρευνες έδειξαν ότι το πιο επίμονο ποσοστό πληθυσμού που οδηγεί 

αυτοκίνητο αποτελείται από εργαζόμενες γυναίκες που έχουν ανάγκη τα 

οχήματά τους για να προλαβαίνουν τις υποχρεώσεις σχετικά με την εργασία, τη 

φροντίδα του σπιτιού και των παιδιών. Η λύση βέβαια είναι να βρεθούν τρόποι 

για να διευκολυνθεί η κινητικότητά τους με χαμηλότερη κατανάλωση φυσικών 

πόρων. 12 

Αξιοποίηση της τεχνολογίας 

Η τεχνολογία μπορεί να μετατραπεί από σημαντικό μέρος του προβλήματος 

σε καθοριστικό στοιχείο της λύσης. 13 Η πράσινη ανάπτυξη δεν χρειάζεται λιγότερη 

ή πιο πρωτόγονη τεχνολογία. Οι περισσότερες από τις παλιές τεχνολογίες 

δεν είναι περιβαλλοντικά φιλικές, αφού υστερούν στην εξοικονόμηση πόρων 

και στην αποσύνδεση. Είναι αναγκαία σήμερα η άμεση τεχνολογική αντιμετώπιση 

παγκόσμιων περιβαλλοντικών προβλημάτων όπως η κλιματική αλλαγή, η 

ατμοσφαιρική ρύπανση, η οξίνιση και διάβρωση των εδαφών, η εξάντληση και 

ρύπανση των υδατικών πόρων, η αύξηση της ποσότητας και επικινδυνότητας 

των αποβλήτων. Χάρη στην χρήση βελτιωμένων και αποδοτικότερων τεχνολογιών 

μπορούν να επιτευχθούν χαμηλότερες εισροές υλικών και ενέργειας και 

χαμηλότερες εκροές ρύπων. 

Γενικά, ο τρόπος εκμετάλλευσης των φυσικών πόρων συνδέεται άμεσα με 

το είδος της χρησιμοποιούμενης τεχνολογίας. Ήπιες τεχνολογίες είναι όσες 

εξασφαλίζουν ανανεωσιμότητα των πόρων και προστασία του περιβάλλοντος, 

ενώ δεν δημιουργούν κοινωνικούς κινδύνους, όπως π.χ. καταστροφικά ατυχήματα. 

14 Το τελευταίο χαρακτηριστικό επιδέχεται διαφορετικές ερμηνείες, π.χ. 

η πλειοψηφία των οικολογικών κινημάτων θεωρεί ότι η υπερβολική συγκέντρωση 

εξουσίας από τους τεχνοκράτες αποτελεί κοινωνικό κίνδυνο. Η ορθολογική 

χρήση των φυσικών πόρων και η χρησιμοποίηση ηπιότερων τεχνολογιών 

είναι σε ένα βαθμό ζήτημα οικονομικό, διότι αυξάνεται σημαντικά το κό- 

12 www.oecdobserver.org/news/fullstory.php/aid/453/Decoupling_environment_from 

_econo micgrowth .html 

13 Κ. Χατζημπίρος, «Προοπτικές συμβολής νέων τεχνολογιών στη μείωση της περιβαλλοντικής 

υποβάθμισης» σε Δ. Ρόκος (επιμ.), Επιστήμες και περιβάλλον στα τέλη του 

αιώνα, Εναλλακτικές Εκδόσεις, Αθήνα, 1994. 

14 Χατζημπίρος, Οικολογία. Οικοσυστήματα και Προστασία του Περιβάλλοντος, 

οπ.π., 2007.

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 165 


στος εκμετάλλευσης, άρα και το κόστος του τελικού προόντος, καθιστώντας 

την ανάπτυξη πιο ακριβή. Η υλική βάση μιας τέτοιας εξέλιξης προκύπτει με 

επιταχυνόμενο ρυθμό, μέσω νέων προόντων που επιτρέπουν παραγωγή φιλικότερη 

προς το περιβάλλον. Παραδείγματα αποτελούν οι καθαρότερες τεχνολογίες 

παραγωγής ενέργειας, βιομηχανικών και αγροτικών προόντων, οι διάφορες 

αντιρρυπαντικές τεχνολογίες, η ανακύκλωση στερεών, υγρών και αέριων 

αποβλήτων, η εξοικονόμηση ενέργειας, νερού και άλλων φυσικών πόρων, 

η υποκατάσταση επικίνδυνων ή τοξικών προόντων, η υποκατάσταση μη αναγκαίων 

μεταφορών μέσω πληροφορικής και τηλεπικοινωνιών. Τεχνολογίες 

αιχμής, όπως η βιοτεχνολογία ή τα νέα υλικά μπορούν, με κατάλληλη πολιτική, 

να εξυπηρετήσουν το τρίπτυχο αειφορία-ανταγωνιστικότητα- απασχόληση. Σημαντικές 

περιβαλλοντικές βελτιώσεις των τελευταίων ετών προέκυψαν από τεχνικές 

λύσεις, όπως η υποκατάσταση ουσιών που καταστρέφουν το στρατοσφαιρικό 

όζον, η αμόλυβδη βενζίνη, οι καταλυτικοί μετατροπείς, η μετάβαση 

από κάρβουνο και πετρέλαιο σε φυσικό αέριο, χωρίς να επηρεαστούν αρνητικά 

τα επίπεδα ζωής. 

Δημιουργία απασχόλησης 

Πολλές δυνατότητες έχει η χρήση οικονομικών εργαλείων για την ταυτόχρονη 

επίτευξη περιβαλλοντικών και κοινωνικών στόχων. Ορόσημο αυτού του 

προβληματισμού ήταν το Λευκό Βιβλίο, που συντάχθηκε με πρωτοβουλία του 

προέδρου της Ευρωπακής Επιτροπής J. Delors, χωρίς τελικά να υιοθετηθεί. 

Κεντρική διαπίστωσή του ότι το αναπτυξιακό μοντέλο βασίζεται σε μη βέλτιστη 

χρήση των βασικότερων οικονομικών συντελεστών, δηλαδή της εργασίας και 

των φυσικών πόρων, με αποτέλεσμα αυξημένη ανεργία και υποβάθμιση του περιβάλλοντος. 

Η πρόκληση ήταν να αυξηθεί η απασχόληση και να μειωθεί η 

χρήση ενέργειας και άλλων φυσικών πόρων. Κύριο μέσο για την επίτευξη του 

διπλού στόχου θα ήταν μια πράσινη φορολογική μεταρρύθμιση που θα διόρθωνε 

τις τιμές, ώστε να εσωτερικευθεί το εξωτερικό οικολογικό και κοινωνικό 

κόστος, με μετάθεση της φορολογικής επιβάρυνσης από την εργασία στην κατανάλωση 

φυσικών πόρων. Οι διορθωμένες τιμές θα αποτελούσαν μόνιμο κίνητρο 

για να ανακοπεί η υποκατάσταση της εργασίας από ενεργοβόρα και σπάταλη 

τεχνολογία, θα προωθούσαν, δηλαδή, την απασχόληση και θα μείωναν 

την επιβάρυνση του περιβάλλοντος. 15 

15 Λ. Λουλούδης και Ν. Μπεόπουλος, «Η Περιβαλλοντική Πολιτική» σε Ν. Μαραβέγιας 

και Μ. Τσινισιζέλης (επιμ.), Η Ολοκλήρωση της Ευρωπακής Ένωσης, Θεμέλιο, 

Αθήνα, 1995, σσ. 616-644

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 166 


Οι δραστηριότητες προστασίας του περιβάλλοντος, όπως η εξοικονόμηση 

ενέργειας και άλλων πόρων, η αντιρρυπαντική τεχνολογία, η υποκατάσταση 

τοξικών υλικών, η ανακύκλωση αποβλήτων, η εφαρμογή νέων μεθόδων καθαρότερης 

παραγωγής, η οργάνωση και αξιοποίηση της προστασίας της φύσης 

κ.λπ. δημιουργούν πολλές θέσεις εργασίας. 16 Η αυξημένη απασχόληση δεν 

αποτελεί βέβαια αυτόματη συνέπεια όλων των περιβαλλοντικών δραστηριοτήτων 

και απαιτείται μια ενεργός στρατηγική προσανατολισμού των δαπανών 

προς επενδύσεις με υψηλή ένταση εργασίας. Ωστόσο, η πράσινη φορολογική 

πολιτική συναντά πολλές αντιδράσεις, διότι εκφράζονται φόβοι ότι θα αύξηθεί 

το κόστος και θα μειωθεί η ανταγωνιστικότητα, εφ’όσον δεν πραγματοποιηθούν 

παρόμοια βήματα από όλους τους ανταγωνιστές στο διεθνή χώρο. 

Παρεμβατισμός 

Η προώθηση της προστασίας του περιβάλλοντος με «πιλότο» τους μηχανισμούς 

της αγοράς είναι ουτοπία. Η διαμορφούμενη παγκοσμιοποιημένη αγορά 

παρουσιάζει διάφορες ανεπάρκειες και, ειδικότερα, αδυναμία να εξασφαλίσει 

ταυτόχρονα οικονομική ανάπτυξη, πλήρη απασχόληση και περιβαλλοντική 

προστασία. 17 Χρειάζονται λοιπόν διορθωτικές παρεμβάσεις, με δράσεις του 

δημόσιου τομέα. Η ολοκληρωμένη περιβαλλοντική πολιτική, με νομοθετική, διοικητική, 

επιστημονική/τεχνολογική, οικονομική και ιδεολογική διάσταση, 

απαιτεί δημόσια παρέμβαση, από το κράτος ή διακρατικούς οργανισμούς αλλά 

και από την κοινωνία των πολιτών. 18 

Ορισμένα περιβαλλοντικά προβλήματα χρειάζονται οργανωμένη διαχείριση 

του χώρου από την πολιτεία. Εργαλεία όπως το κτηματολόγιο, ο καθορισμός 

χρήσεων γης, ο σχεδιασμός των αστικών κέντρων προωθούν αποτελεσματικά 

την προστασία του περιβάλλοντος. Ειδικά η θέσπιση κανόνων για τις χρήσεις 

γης συμβάλλει στην βιωσιμότητα, αφού μειώνει την απώλεια πολύτιμων 

φυσικών και πολιτιστικών πόρων, όπως τα δάση, οι ακτές και τα τοπία, αποτρέποντας 

συγκρούσεις μεταξύ μη συμβατών χρήσεων. 

16 Βλέπε σε OECD, Environment and Employment: an Assessment, 2004, ENV/ 

EPOC/WPNEP(2003)11/FIN και Δ. Τσαντίλης, Περιβάλλον και Απασχόληση, εκδόσεις 

Νεφέλη, Αθήνα, 1997. 

17 Η. Ευθυμιόπουλος και Μ. Μοδινός (επιμ.), Οι δρόμοι της αειφορίας, Διεπιστημονικό 

Iνστιτούτο Περιβαλλοντικών Eρευνών, εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 

2003. 

18 Κ. Χατζημπίρος, «Περιβαλλοντικό έλλειμμα και μεταρρυθμιστικό αίτημα» σε Χ. 

Τσούκας (επιμ.) Για μια Προοδευτική Πολιτική, ΚΕΠΠ, εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα, 

2007.

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 167 


Τα οικονομικά εργαλεία αποτελούν σημαντικό τρόπο παρέμβασης για την 

προώθηση της πράσινης ανάπτυξης αλλά και της απασχόλησης. Οι φόροι, οι 

επιδοτήσεις, τα δικαιώματα εκπομπών κ.λπ. είναι μερικές φορές αποτελεσματικότερα 

εργαλεία από τις παραδοσιακές νομικές ρυθμίσεις και την καταστολή. 

Ωστόσο έχουν εφαρμοσθεί μόνο σε ορισμένους τομείς (π.χ. γεωργία, 

ενέργεια, μεταφορές) και μικρή πρόοδος έχει σημειωθεί προς μια οικολογική 

αναθεώρηση των φόρων. Μια πιο ευέλικτη, αποκεντρωμένη, ανοικτή και συμμετοχική 

προσέγγιση προβάλλεται τα τελευταία χρόνια, θέτοντας ευρείς στόχους 

που μπορούν να επιτευχθούν με εθελοντικές ρυθμίσεις ή με μέτρα βασιζόμενα 

στους νόμους της αγοράς. Οι τάσεις αυτές ενισχύθηκαν μετά την Σύνοδο 

στο Γιοχάνεσμπουργκ 19 το 2002, όπου αμφισβητήθηκε, κυρίως από τις ΗΠΑ 

και τις αναπτυσσόμενες χώρες, η νομοθετική προσέγγιση των περιβαλλοντικών 

προβλημάτων, προς όφελος εργαλείων φιλελεύθερης λογικής, όπως είναι οι 

εθελοντικοί περιβαλλοντικοί έλεγχοι, η περιβαλλοντική σήμανση των προόντων 

και τα εμπορεύσιμα δικαιώματα εκπομπών. Απαραίτητη είναι βέβαια η 

ενσωμάτωση των απαιτήσεων της περιβαλλοντικής πολιτικής σε όλες τις άλλες 

αναπτυξιακές πολιτικές 20 και, παράλληλα, η ανάπτυξη κοινής ευθύνης με συναίνεση 

εμπλεκομένων κυβερνήσεων, βιομηχανίας και ευρύτερου κοινού γύρω 

από τα μέτρα που πρέπει να ληφθούν. Προφανώς, η επιτυχία συναρτάται τόσο 

με τις νέες δυνατότητες της τεχνολογίας, όσο και με την ανάπτυξη της κοινωνικής 

συνείδησης και του γενικού μορφωτικού επιπέδου. 

Ο στόχος μηδενικής περιβαλλοντικής επιβάρυνσης 

Επιχειρηματίες, κρατικά στελέχη, μηχανικοί και γενικά οι παράγοντες που 

προωθούν την αναπτυξιακή διαδικασία πιστεύουν ότι κάθε ανθρώπινη αναπτυξιακή 

δραστηριότητα αναπόφευκτα έχει επιπτώσεις στο περιβάλλον. Πρόκειται 

για μια άποψη που έχει μεν ορθή επιστημονική βάση, αλλά εξελίσσεται σε ιδεολογία 

και τελικά οδηγεί σε ανοχή των επιπτώσεων της ανάπτυξης που δεν είναι 

αναπόφευκτες. Η διαπραγμάτευση της αναπτυξιακής διαδικασίας και η λήψη 

αποφάσεων σε συνάρτηση με τα συμφέροντα που συγκρούονται θέτουν κατά 

κανόνα την πλευρά της περιβαλλοντικής προστασίας σε αμυντική θέση. Ο οικολογικός 

χώρος αντιδρά με σφοδρότητα, υιοθετώντας συχνά ακραίες φονταμενταλιστικές 

θέσεις που στην ουσία τους υπονομεύουν την πράσινη ανάπτυξη. 21 

19 Ευθυμιόπουλος και Μοδινός (επιμ.), οπ.π., 2003. 

20 Τσαντίλης και Χατζημπίρος, οπ.π., 2007. 

21 Χατζημπίρος, «Περιβαλλοντικό έλλειμμα και μεταρρυθμιστικό αίτημα», οπ.π., 

2007.

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 168 


Χαρακτηριστικά δείγματα η αντίθεση στην εγκατάσταση αιολικών πάρκων ή η 

άρνηση κάθε συζήτησης για την γενετική τροποποίηση οργανισμών. Ωστόσο, η 

σημερινή και, ακόμα περισσότερο, η μελλοντική τεχνολογία, δημιουργούν προοπτικές 

για οικονομικές δραστηριότητες με περιβαλλοντική επιβάρυνση που θα 

τείνει προς το μηδέν. Βέβαια, η ελαχιστοποίηση της επιβάρυνσης σε ένα περιβαλλοντικό 

τομέα, π.χ. στα αστικά απόβλητα, δεν σημαίνει ότι η συνολική επίπτωση 

στο παγκόσμιο περιβάλλον τείνει προς το μηδέν. Η πλήρης εκτίμηση της 

περιβαλλοντικής επιβάρυνσης με ανάλυση κύκλου ζωής της δραστηριότητας 

αποκαλύπτει ενδεχομένως πρόσθετες επιπτώσεις. Όταν π.χ. μια πόλη καταφέρνει 

να ανακυκλώσει όλα τα αστικά απόβλητα ή μια τουριστική δραστηριότητα 

καταφέρνει να ελαχιστοποιήσει την κατανάλωση νερού, οι περιβαλλοντικές 

επιπτώσεις από την ενέργεια που δαπανήθηκε για την ανακύκλωση ή για τις τεχνικές 

εξοικονόμησης παραμένουν. Εν πάσει περιπτώσει όμως, ανατρέπεται η 

ιδεολογική παραδοχή περί του αναπόφευκτου των περιβαλλοντικών επιπτώσεων 

και αυτό δημιουργεί πολύ ευνοκότερες προποθέσεις για την προώθηση 

πράσινης ανάπτυξης. 

Έστω και στο πλαίσιο ενός μόνο περιβαλλοντικού τομέα, η μηδενική επιβάρυνση 

έχει μεγάλη σημασία, διότι αποτελεί ένα αποδοτικό επί μέρους στόχο. 

Αναφέρονται κατωτέρω χαρακτηριστικές περιπτώσεις μεγάλων διεθνών ζητημάτων 

για τα οποία ο στόχος μηδενικής περιβαλλοντικής επιβάρυνσης είναι ενδιαφέρων. 

Σε χώρες με δυνητικά υψηλή ποιότητα περιβάλλοντος όπως η Ελλάδα, 

δημιουργούνται ιδιαίτερα ευνοκές προοπτικές για την ανταγωνιστικότητα 

σημαντικών παραγωγικών τομέων, π.χ. του τουρισμού. Η πράσινη ανάπτυξη 

με μηδενική περιβαλλοντική επιβάρυνση είναι βεβαίως ακριβότερη, 

αλλά το επιπλέον κόστος μειώνεται με την μαζική παραγωγή των καινοτόμων 

τεχνικών, αλλά και λόγω του οφέλους από την αυξημένη ανταγωνιστικότητα. 

Μηδενική επιβάρυνση από απόβλητα 

Η βιώσιμη διαχείριση των αστικών υγρών και στερεών αποβλήτων αποτελεί 

αναγκαιότητα για το περιβάλλον και, παράλληλα, οικονομικό τομέα που δημιουργεί 

απασχόληση. Οι δυνατότητες επιχειρηματικής, δημόσιας ή ιδιωτικής, 

δραστηριότητας είναι σημαντικές. Η τεχνολογία κάνει σήμερα εφικτή την ελαχιστοποίηση 

στερεών και υγρών αποβλήτων, με μακροπρόθεσμο στόχο μηδενικά 

απόβλητα (zero-waste) από τις πόλεις, τις τουριστικές εγκαταστάσεις κ.λπ. 

Στην περίπτωση των υγρών αποβλήτων, ο στόχος απαιτεί εξοικονόμηση στην 

κατανάλωση νερού, πλήρη επεξεργασία των λυμάτων και επαναχρησιμοποίησή 

τους ως αρδευτικό νερό. Για παράδειγμα, τουριστικές εγκαταστάσεις 

γκολφ σε άνυδρες περιοχές μπορούν να λειτουργήσουν χωρίς κατανάλωση τοπικών 

υδατικών πόρων.

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 169 


Στην περίπτωση των αστικών στερεών αποβλήτων, απώτερος στόχος είναι η 

αξιοποίησή τους, με κατάργηση της ταφής. Χρειάζεται μείωση των παραγόμενων 

άχρηστων στερεών, με περιορισμούς της μη αναγκαίας κατανάλωσης και 

με επαναχρησιμοποίηση ορισμένων αποβλήτων. Κύρια προσπάθεια είναι η 

πλήρης ανακύκλωση των πλαστικών, γυαλιών, χαρτιού, αλουμινίου και λοιπών 

μετάλλων, την οποία οι σημερινές τεχνολογικές δυνατότητες έχουν κάνει εφικτή. 

Τα υλικά πρέπει να διαχωρίζονται στην πηγή από τον καταναλωτή. Παράλληλα, 

είναι αναγκαία η ανακύκλωση των υλικών εκσκαφών, κατασκευών, 

κατεδαφίσεων, επισκευών κ.λπ. Οι δραστηριότητες διαλογής στην πηγή και 

ανακύκλωσης συνδυάζονται άριστα με συστήματα κομποστοποίησης και πλήρους 

αξιοποίησης των οργανικών στερεών αποβλήτων, που προέρχονται από 

υπολείμματα τροφής, κήπων και καλλιεργειών. Τέτοια συστήματα μπορούν να 

λειτουργούν είτε κεντρικά, ως εγκαταστάσεις επεξεργασίας είτε αποκεντρωμένα, 

με κάδους κομποστοποίησης στους κήπους των σπιτιών. Αντίθετα, αδιέξοδες 

και δαπανηρές τεχνικές, όπως η μηχανική επεξεργασία των απορριμμάτων 

πρέπει να αποφεύγονται. 22 

Στην περίπτωση ειδικών στερεών αποβλήτων, όπως αυτοκίνητα, ηλεκτρικές 

συσκευές, μπαταρίες, ορυκτέλαια, ελαστικά αυτοκινήτων, λαμπτήρες κ.λπ., οι 

τεχνολογικές δυνατότητες επίσης επιτρέπουν την ανακύκλωση των υλικών 

τους. Ορισμένα μολυσματικά ή τοξικά στερεά απόβλητα χρειάζεται να αποτεφρώνονται. 

Μηδενική επιβάρυνση υδατικών πόρων 

Η εξοικονόμηση, σε συνδυασμό με την ανακύκλωση του χρησιμοποιημένου 

νερού, μπορούν να μειώσουν σημαντικά την κατανάλωση υδατικών πόρων. 

Στόχος η μηδενική κατανάλωση όχι μόνο μη ανανεώσιμων αλλά και ανανεώσιμων 

υδατικών πόρων (zero-water). Ο φιλόδοξος αυτός στόχος δεν είναι ανέφικτος. 

Η εξοικονόμηση του νερού που καταναλώνεται για την βιομηχανία, την 

γεωργία, τον τουρισμό, τις πόλεις πρέπει να συνδυάζεται με παραγωγή του στο 

μέγιστο δυνατό ποσοστό, ώστε να ελαχιστοποιείται η απόληψη από υδατικούς 

πόρους. Παραγωγή νερού με υπάρχουσα τεχνολογία και αποδεκτό κόστος είναι 

σήμερα δυνατή μέσω της αφαλάτωσης θαλάσσιου ή υφάλμυρου νερού, 

κατά προτίμηση με ενέργεια από ανανεώσιμες πηγές. Συμπληρωματικά, μπορεί 

να είναι σκόπιμη η κατασκευή ταμιευτήρων για την δέσμευση ορισμένων 

υδάτινων απορροών. Εξ άλλου, μια συνετή διαχείριση του νερού πρέπει πλέον 


οπ.π., 2007.

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 170 


να τίθεται στο πλαίσιο πιθανής κλιματικής αλλαγής, η οποία μπορεί να επιφέρει 

δραστική μείωση των υπαρχόντων υδατικών πόρων κατά τις επόμενες δεκαετίες. 

Το νερό απαιτεί μια ιδιαίτερη μεταχείριση, 23 ακόμη και αν αυτό αντιβαίνει 

στους κανόνες της ελεύθερης αγοράς, επειδή έχει ένα ιδιαίτερο χαρακτήρα 

που οφείλεται στην σημασία του για τον άνθρωπο και για το σύνολο των έμβιων 

οργανισμών, στην ανισότητα της κατανομής και στην εξάρτηση της ποιότητας, 

δηλαδή των συγκεντρώσεων ρύπων από την ποσότητα των υδατικών πόρων. 

Είναι απαραίτητη η εφαρμογή των προδιαγραφών και απαιτήσεων της 

σημαντικής Οδηγίας Πλαίσιο 2000/60 για μείωση της υδατικής ρύπανσης, παρακολούθηση 

και αναβάθμιση της ποιότητας των υδάτινων σωμάτων, ολοκλήρωση 

και υποστήριξη των εγκαταστάσεων επεξεργασίας λυμάτων και ιλύων, 

επαναχρησιμοποίηση επεξεργασμένων λυμάτων στη γεωργία ή για τον 

εμπλουτισμό υδροφορέων. 

Μηδενική επιβάρυνση φαινομένου θερμοκηπίου 

Η συμφωνία του Κότο αντιπροσωπεύει μόνο ένα μέρος από τις συνολικές 

ανάγκες μείωσης των εκπομπών αερίων θερμοκηπίου. 24 Η βελτίωση του ισοζυγίου 

εκπομπής και δέσμευσης πρέπει, μακροπρόθεσμα, να καταλήξει σε μηδενική 

εκπομπή ανθρακούχων αερίων (zero-carbon), τόσο από παραγωγικές 

δραστηριότητες όσο και από πόλεις ή περιοχές. Ο στόχος αυτός απαιτεί τον μηδενισμό 

των εκπομπών μεθανίου, μέσω σωστής διαχείρισης του φυσικού αερίου 

και αποφυγής της ταφής απορριμμάτων, δεδομένου ότι οι κάθε είδους χωματερές 

εκπέμπουν μεθάνιο. Απαιτείται επίσης αυστηρή εφαρμογή των απαγορεύσεων 

εκπομπής χλωροφθορανθράκων. Το δυσκολότερο μέρος της προσπάθειας 

είναι ο περιορισμός των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα, που 

προέρχονται από τις καύσεις. Η μείωση επιτυγχάνεται με καθαρές πηγές και 

με εξοικονόμηση ενέργειας. Ο περιορισμός της ενεργειακής κατανάλωσης από 

μεταφορές και βιομηχανίες πρέπει να συνδυαστεί με εξοικονόμηση ενέργειας 

στα κτήρια, με χρήση συστημάτων βιοκλιματικού σχεδιασμού και άλλων παθητικών 

και ενεργητικών συστημάτων που προσφέρει η σύγχρονη τεχνολογία. 

Μεγάλο ποσοστό της παραγωγής διοξειδίου του άνθρακα οφείλεται στις μεταφορές, 

κυρίως στις ανεπτυγμένες αλλά και στις άλλες χώρες του κόσμου που 

23 Κ. Hadjibiros, «Some important ecological aspects of the Directive 2000/60», 

Global NEST Int. J., Vol. 7 No. 3, 2005. 

24 H. Ευθυμιόπουλος και Μ. Μοδινός (επιμ.), Από τον Προμηθέα στα Negawatts, 

Διεπιστημονικό Iνστιτούτο Περιβαλλοντικών Eρευνών, Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, 

Αθήνα, 2006.

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 171 


τείνουν να ακολουθήσουν τα ίδια βήματα. Παρά τους φόρους, το κόστος των 

καυσίμων παραμένει χαμηλό και οι ευρωπακές προσπάθειες να επιβαρύνει 

την κοινωνία το εξωτερικό κόστος δεν έχουν φέρει σημαντικό αποτέλεσμα. 

Ένα ισορροπημένο ισοζύγιο αερίων θερμοκηπίου απαιτεί την παραγωγή ηλεκτρισμού 

από ανανεώσιμες πηγές, κυρίως ανεμογεννήτριες, αλλά επίσης φωτοβολτακά, 

γεωθερμία, βιοκαύσιμα από γεωργικά απόβλητα κ.λπ. Χρειάζεται 

επομένως αποφασιστική προώθηση των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, ειδικά 

των αιολικών πάρκων, με άρση των ποικίλων εμποδίων που δεν επιτρέπουν την 

ταχεία εγκατάστασή τους. Συμπληρωματικά, οι αναδασώσεις ή άλλες φυτεύσεις 

αυξάνουν την φυτική βιομάζα, συμβάλλουν στην απορρόφηση διοξειδίου 

του άνθρακα και συντελούν επομένως στη μείωση του φαινομένου θερμοκηπίου. 

Άλλες όψεις μιας πράσινης ανάπτυξης 

Γεωργία-Αλιεία- Δάση-Ακτές-Τοπία 

Οι δραστηριότητες της πρωτογενούς παραγωγής 25 δεν είναι άμοιρες αρνητικών 

επιπτώσεων στο περιβάλλον. Ιδιαίτερα οι εντατικές τους μορφές, με 

αποκορύφωμα την σύγχρονη εντατική γεωργία, επιφέρουν μεγάλη περιβαλλοντική 

επιβάρυνση. Η πράσινη ανάπτυξη είναι δυνατή στην ύπαιθρο, ειδικότερα 

σε τμήματα του χώρου όπου επιβάλλονται μέτρα προστασίας για την διατήρηση 

διαφόρων αξιόλογων φυσικών ή και πολιτιστικών στοιχείων του περιβάλλοντος. 

Σε πολλές περιπτώσεις, η ανάπτυξη αυτή μπορεί να έχει και σημαντική 

κοινωνική διάσταση, στηρίζοντας την παραμονή των κατοίκων στον τόπο τους, 

δημιουργώντας θέσεις εργασίας, αναβιώνοντας αξιόλογα στοιχεία της τοπικής 

παράδοσης. Σε συνεργασία με τους τοπικούς πληθυσμούς είναι δυνατόν να 

αναδεικνύονται και να αξιοποιούνται τα προστατευτέα περιβαλλοντικά και 

πολιτιστικά αντικείμενα, αποτελώντας συγκριτικά πλεονεκτήματα και συμβάλλοντας 

σε παραγωγή με πιστοποιημένη ποιότητα. 

Ο μετασχηματισμός των αγροτικών κοινωνιών από προστατευόμενες σε 

ανταγωνιστικές είναι δύσκολο να γίνει με ταυτόχρονη ικανοποιητική προστασία 

του φυσικού περιβάλλοντος. Η εντατική γεωργία των μεγάλων εισροών νερού, 

χημικών ουσιών και ενέργειας είναι αποδοτική, αφού μάλιστα επιδοτείται, 

αλλά ταυτόχρονα είναι ιδιαίτερα επιβαρυντική για το περιβάλλον. H τή- 


οπ.π., 2007.

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 172 


ρηση περιβαλλοντικών όρων από την αγροτική παραγωγή, όπως η χρήση περιβαλλοντικά 

συμβατών μεθόδων καλλιέργειας και κτηνοτροφίας, η μείωση των 

εισροών λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων, η αγρανάπαυση, η βιολογική καταπολέμηση, 

η αποκατάσταση του τοπίου, αποτελεί μέρος της νέας κοινοτικής 

αγροτικής πολιτικής. 

Η εντατική αλιεία και ο εκσυγχρονισμός των μεθόδων της έχουν μειώσει 

σοβαρά τους ιχθυοπληθυσμούς και σε πολλές περιοχές έχουν ξεπεραστεί τα 

βιολογικά όρια ασφαλείας. Υπάρχει άμεση ανάγκη για διοικητικούς περιορισμούς, 

για χρήση οικονομικών εργαλείων και για κίνητρα εξόδου από την αλιευτική 

βιομηχανία, προκειμένου να μειωθούν οι οικολογικές και κοινωνικές 

επιπτώσεις. Παράλληλα οι ιχθυοκαλλιέργειες έχουν εντυπωσιακά αυξηθεί. 

Απαιτείται διαχείριση τόσο σε επίπεδο μονάδας όσο και σε επίπεδο τομέα για 

κάθε περιοχή, ώστε να μειωθούν οι επιπτώσεις στο θρεπτικό καθεστώς των 

γλυκών και θαλάσσιων νερών και στους φυσικούς πληθυσμούς. 

Τα δάση αυξάνονται συνολικά στην Ευρώπη, κυρίως λόγω εγκατάλειψης 

περιθωριακών καλλιεργειών. Αυτό δημιουργεί ευκαιρίες για ανακατανομή 

των λειτουργιών των δασών, με καλύτερη ισορροπία μεταξύ των περιβαλλοντικών 

και των κοινωνικοοικονομικών στόχων. Ετσι τα μεν μεγάλα δάση εξυπηρετούν 

κυρίως σκοπούς όπως η προστασία της βιοποικιλότητας και η συγκράτηση 

του νερού και του εδάφους, ενώ στα μικρότερα δάση δημιουργούνται ευκαιρίες 

για κοινωφελείς υπηρεσίες όπως αναψυχή και ανάπτυξη περιφερειακών 

ζωνών στις κατοικημένες περιοχές. Η ύπαρξη μιας ισχυρής και οργανωμένης 

δασικής υπηρεσίας είναι αναγκαία για την προστασία και διαχείριση των 

δασών. 

Η ευρωπακή πολιτική ολοκληρωμένης διαχείρισης των παράκτιων ζωνών 

απέχει πολύ από το επίπεδο εφαρμογής που χρειάζεται για την αποτροπή των 

ισχυρών πιέσεων, ιδιαίτερα στη νοτιοανατολική Μεσόγειο. Πέρα από την μεγάλη 

επιβάρυνση των ακτών λόγω τουρισμού και παραθεριστικής κατοικίας, ο 

κανόνας της ελεύθερης χρήσης παραβιάζεται στην ουσία του και από όσους 

δεν σέβονται το ευαίσθητο παράκτιο περιβάλλον, π.χ. αφήνοντας σκουπίδια, 

προκαλώντας υπερβολικό θόρυβο, κυκλοφορώντας πάνω στην άμμο με τζιπ ή 

μοτοσυκλέτες. Η πράσινη ανάπτυξη εμπεριέχει τον στόχο της ελεύθερης και 

δωρεάν απόλαυσης του δημόσιου αγαθού από τον χρήστη, αλλά με την υποχρέωση 

σεβασμού των αυστηρών κανόνων που είναι απαραίτητοι για την διατήρησή 

του. 

Η προστασία και σωστή διαχείριση των βιοτόπων, όπως του δικτύου Natura 

2000 και άλλων προστατευτέων περιοχών αποτελεί προτεραιότητα της πράσινης 

ανάπτυξης. Η οικονομική στήριξη, η οργάνωση και η εφαρμογή των κανόνων 

προστασίας παρουσιάζουν σημαντικές δυσκολίες που συνδέονται στενά με 

την ευρύτερη συζήτηση γύρω από την αναλογία κρατικής παρέμβασης, αγοράς

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 173 


και κοινωνικής συμμετοχής. Σχετικό με το πρόβλημα αυτό είναι το πείραμα των 

φορέων διαχείρισης προστατευομένων περιοχών, όπου έχει επιχειρηθεί η μεταφορά 

αρμοδιοτήτων διαχείρισης σε επίπεδο ενδιάμεσο μεταξύ της κεντρικής 

και της τοπικής διοίκησης. Βασικό κριτήριο ωστόσο για την προοπτική της πράσινης 

ανάπτυξης αποτελεί η αποτελεσματικότητα της προστασίας, η οποία δεν 

φαίνεται να επιτυγχάνεται στην περίπτωση των φορέων διαχείρισης. 

Τα πλεονεκτήματα της πράσινης ανάπτυξης είναι πολύ ελκυστικά για μικρούς 

και απομονωμένους τόπους, όπως τα νησιά και οι ορεινές περιοχές. Ο 

τουρισμός π.χ. είναι μια δραστηριότητα που οι προοπτικές της στηρίζονται 

κατά μεγάλο μέρος στην καλή κατάσταση του περιβάλλοντος. Ο ποιοτικός τουρισμός 

συνδέεται με το αξιόλογο τοπίο, το καθαρό περιβάλλον, η επαφή με τη 

φύση, η πεζοπορία ή άλλα εναλλακτικά αθλήματα. Μπορεί επίσης να συνδεθεί 

με τη Μεσογειακή διατροφή, καθώς και με διάφορες μορφές αειφορικής παραγωγής 

στον πρωτογενή τομέα, όπως η βιολογική γεωργία που έχει τη δυνατότητα 

να είναι ταυτόχρονα φιλική προς το περιβάλλον και ανταγωνιστική, παράγοντας 

προόντα καινοτομικά και υψηλής προστιθέμενης αξίας. 

Η διατήρηση του γενικότερου φυσικού και πολιτιστικού τοπίου και η αυστηρή 

προστασία των οικολογικά ευαίσθητων περιοχών και των τοπίων ιδιαιτέρου 

κάλλους δεν εμποδίζει την ανάπτυξη, αλλά αντίθετα ευνοεί τις πιο ποιοτικές 

διαστάσεις της. Χρειάζεται συγκροτημένη οικιστική πολιτική για την παραθεριστική 

κατοικία, η διασπορά της οποίας υποβαθμίζει το τοπίο. Η αναβάθμιση 

της οικολογικής ποιότητας υδατικών και γενικότερα φυσικών οικολογικών 

συστημάτων απαιτεί ολοκληρωμένη διαχείριση. Αυτή είναι προτιμότερο 

να γίνεται σε επίπεδο υδρολογικής λεκάνης, το οποίο συχνά είναι ασύμβατο με 

την σημερινή διοικητική διάρθρωση. Η ολοκληρωμένη διαχείριση συναρτάται 

με διαδικασίες διαβούλευσης που προποθέτουν την ανάπτυξη συστημάτων 

πρόσβασης του κοινού στις πληροφορίες για την διαχείριση και κοστολόγηση 

των υδατικών και άλλων φυσικών πόρων. Απαιτείται μια ανεπτυγμένη κοινωνία 

πολιτών, ικανή να πειραματίζεται με νέους θεσμούς, όπως η συμμετοχή των 

ενδιαφερομένων και του κοινού στις αποφάσεις. 26 

Ποιότητα ζωής στην πόλη-Υγεία-Κίνδυνοι 

Τα προβλήματα του αστικού περιβάλλοντος είναι σύνθετα και οξυμένα. 27 

Σημαντική διάσταση της πράσινης ανάπτυξης αποτελεί η προστασία της σωμα- 

26 Department of the Environment, Transport and the Regions, Public Participation 

in Making Local Environmental Decisions, London, 2000. 

27 M. Μοδινός και Η. Ευθυμιόπουλος (επιμ.), Η βιώσιμη πόλη, Διεπιστημονικό 

Iνστιτούτο Περιβαλλοντικών Eρευνών, εκδόσεις Στοχαστής, Αθήνα, 2000.

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 174 


τικής και ψυχικής υγείας και η αναβάθμιση της ποιότητας ζωής των κατοίκων 

των πόλεων. Προτεραιότητα πρέπει να δοθεί στη μείωση περιβαλλοντικών 

απειλών, ειδικότερα στην χημική, ηχητική και θερμική ρύπανση. Το ζήτημα 

αυτό συνδέεται στενά και με την ενεργειακή στρατηγική. 

Κεντρικός στόχος είναι η μείωση της χρήσης του αυτοκινήτου. Με την 

χρήση οικονομικών εργαλείων, όπως υψηλά τέλη στάθμευσης ή διόδια, μπορεί 

να αντισταθμίζεται το πλήρες κόστος της μετακίνησης, που περιλαμβάνει και 

το εξωτερικό κόστος, π.χ. του θορύβου, της χημικής ρύπανσης, της συμβολής 

στην κλιματική αλλαγή, της αλλοίωσης του τοπίου, της κοινωνικής επιβάρυνσης 

από τα οδικά ατυχήματα. Χρειάζονται προγράμματα για την κατάργηση της 

χρήσης του ΙΧ στις καθημερινές αστικές μετακινήσεις, καθώς και επενδύσεις 

υποδομής για ένα πολύμορφο δίκτυο μέσων μαζικής μεταφοράς, όπου ο αστικός 

και υπεραστικός σιδηρόδρομος θα κατέχουν ένα υψηλό ποσοστό. Συμπληρωματικά, 

μείωση της ρύπανσης μπορεί να επιτευχθεί με βελτιώσεις στους κινητήρες, 

καθώς και με προγράμματα αποφυγής των μη αναγκαίων μετακινήσεων. 

Η παροχή καλής συγκοινωνίας ικανοποιεί πρωταρχικές κοινωνικές ανάγκες 

και συνιστά κοινή ωφέλεια υψηλής προτεραιότητας. Η δυνατότητα ταχείας, 

ασφαλούς και περιβαλλοντικά αποδεκτής μετακίνησης συνεισφέρει καθοριστικά 

στην κοινωνική, οικονομική και πολιτιστική ανάπτυξη της πόλης. Η 

πράσινη ανάπτυξη περιλαμβάνει μέσα σταθερής τροχιάς στις μεγάλες πόλεις 

και ελαφρές συγκοινωνίες στις μικρότερες, καθώς και εκτεταμένες πεζοδρομήσεις, 

αστικά πάρκα, ποδηλατοδρόμους, πλήρη έλεγχο της στάθμευσης. Είτε 

δημόσιες είτε ιδιωτικές, οι υπηρεσίες συγκοινωνίας επιβάλλεται να επιδοτούνται, 

με κριτήριο την βέλτιστη λειτουργικότητα του έργου τους. Η δημόσια 

επένδυση σ’ αυτόν τον τομέα είναι αποδοτική και κοινωνικά δίκαιη. 

Ένα σημαντικό ποσοστό από τα προβλήματα υγείας αποδίδονται στο περιβάλλον. 

28 Η συσχέτισή τους με την κακή ποιότητα του αέρα και του νερού είναι 

καλύτερα τεκμηριωμένη απ’ ό,τι με το μικροκλίμα, την κλιματική αλλαγή ή τις 

χημικές ουσίες. Οι μεταφορές ευθύνονται σε μεγάλο ποσοστό για προβλήματα 

υγείας, λόγω χημικής ρύπανσης, ηχορρύπανσης, θερμικής ρύπανσης και ατυχημάτων. 

Έχει σημειωθεί κάποια μείωση στις εκπομπές βαριών μετάλλων, αλλά 

ανησυχίες υπάρχουν για διάφορες καρκινογόνες και άλλες οργανικές ουσίες. 

Λόγω έλλειψης επαρκούς γνώσης έχει αρχίσει να υιοθετείται η προσέγγιση της 

προφύλαξης, η οποία γενικά αποτελεί μια σημαντική συνιστώσα της πράσινης 

ανάπτυξης. Η εφαρμογή της όμως χωρίς μέτρο, δηλαδή η αποφυγή κάθε δράσης 

μέχρις ότου υπάρξει πλήρης βεβαιότητα ότι δεν θα προκληθεί βλάβη, μπο- 

28 EEA, The European Environment. State and Outlook, 2005 www.eea.europa.eu/

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 175 


ρεί να οδηγήσει σε παράλυση και στασιμότητα.. Κανείς δεν μπορεί να εγγυηθεί 

ζωή με πλήρη ασφάλεια. Η συμβολή πάντως της τεχνολογίας είναι σημαντική, 

αφού π.χ. με την ευρωπακή βάση δεδομένων REACH εκτιμάται ότι έως το 

2020 θα έχουν περιοριστεί στο ελάχιστο οι ανασφαλείς μέθοδοι για παραγωγή 

και χρήση χημικών ουσιών. 

Η κοινωνική ένταξη όλων των κοινωνικών ομάδων και η ικανοποιητική διαχείριση 

της μετανάστευσης αποτελούν σημαντικές διαστάσεις της πράσινης 

ανάπτυξης. Οι κατάλληλες εκπαιδευτικές δραστηριότητες, μεταξύ των οποίων 

τα προγράμματα εκπαίδευσης σε θέματα περιβάλλοντος και πολιτιστικής κληρονομιάς, 

συντελούν στην μέριμνα όλων για το περιβάλλον και ταυτόχρονα 

αποτελούν αξιόλογα εργαλεία για μια ουσιαστικότερη κοινωνική ένταξη των 

αλλοδαπών μεταναστών και των οικογενειών τους. Επίσης, προγράμματα περιβαλλοντικής 

ενημέρωσης, εκπαίδευσης και ευαισθητοποίησης, μαζί με συστηματικό 

διάλογο και συμμετοχικές διαδικασίες, μπορούν να αμβλύνουν τα προβλήματα 

αποδοχής που αντιμετωπίζουν πολλές αναπτυξιακές προτάσεις, αλλά 

και να συντελέσουν στην κοινωνική συνοχή, περιορίζοντας τις αντιπεριβαλλοντικές 

ή αντικοινωνικές συμπεριφορές διαφόρων ομάδων. 

Επίλογος 

Η πράσινη ανάπτυξη αποτελεί σήμερα ένα πρόταγμα με σημαντικές προοπτικές 

στον ανεπτυγμένο κόσμο και όχι μόνο. Στην Ελλάδα παρουσιάζεται έλλειμμα 

περιβαλλοντικής πολιτικής σε σχέση με ευρωπακές ή άλλες χώρες που 

έχουν παρόμοιο ή, μερικές φορές, και μικρότερο ΑΕΠ. Η καχεξία της κοινωνίας 

των πολιτών καθηλώνει το ενδιαφέρον για την περιβαλλοντική προστασία. 

Το περιβάλλον δεν συνιστούσε σημαντική διάσταση του σχεδίου του εκσυγχρονισμού 

ούτε, φυσικά, απασχολεί κυβερνήσεις απραξίας. Εξ άλλου, το ελληνικό 

οικολογικό κίνημα συχνά υιοθετεί μηδενιστικές θέσεις και δεν έχει αποκτήσει 

αξιόλογες κοινωνικές βάσεις. Η πολιτική παρουσία του και οι προοπτικές ανάπτυξης 

Πράσινων κομμάτων παραμένουν ισχνές, μετά από προσπάθειες άνω 

των δύο δεκαετιών. Τοιουτοτρόπως, ενώ οι οικονομικές προποθέσεις για 

πράσινη ανάπτυξη υπάρχουν ήδη, ορισμένες αποκλίσεις πολιτιστικού χαρακτήρα 

παράγουν σοβαρά εμπόδια σε κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο.

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 176

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 177 

8 

Από τον αγροτικό χώρο στην ύπαιθρο: 

Νέα δεδομένα και προσεγγίσεις για την ανάπτυξη 

Ναπολέων Μαραβέγιας 


Η παραδοσιακή εικόνα της Υπαίθρου στον Ευρωπακή Ένωση (ΕΕ) ως κατεξοχήν 

αγροτικού χώρου δεν ανταποκρίνεται πλέον στην πραγματικότητα. Η 

Ύπαιθρος αποτελεί σήμερα γεωγραφικό χώρο, όπου υπάρχουν πολύτιμοι φυσικοί 

πόροι που χρειάζονται προστασία, όπου κατοικούν πολίτες με συγκεκριμένες 

ανάγκες και διεκδικήσεις, όπου δεν υπάρχουν «χωρικοί» αλλά αγρότες 

καθώς και μισθωτοί του ιδιωτικού και του δημόσιου τομέα και βέβαια ελεύθεροι 

επαγγελματίες, επιχειρηματίες, καλλιτέχνες κ.ά. 

Για τους περισσότερους κατοίκους της η παραμονή στην Ύπαιθρο αποτελεί 

επιλογή και όχι καταναγκασμό όπως στο παρελθόν. Στην Ύπαιθρο εκτός από 

την αγροτική δραστηριότητα υπάρχουν ή συνυπάρχουν πολλές άλλες δραστηριότητες 

κυρίως κατασκευαστικές τουριστικές και βιομηχανικές/βιοτεχνικές 

αλλά και σύγχρονες υπηρεσίες. Σήμερα δηλαδή η Ύπαιθρος έχει αλλάξει 

μορφή, έχει αλλάξει λειτουργία. Συνεπώς πρέπει να αλλάξει και ο τρόπος που 

σκεφτόμαστε την Ύπαιθρο και την ανάπτυξή της, πρέπει να αλλάξει η πολιτική 

για την αντιμετώπιση των προβλημάτων που προκύπτουν στις σχέσεις μεταξύ 

των δραστηριοτήτων που αναπτύσσονται στην Ύπαιθρο και των προβλημάτων 

που δημιουργούνται στις σχέσεις μεταξύ Υπαίθρου και Πόλης, πρέπει να αφεθεί 

μεγαλύτερο περιθώριο για αναπτυξιακές πρωτοβουλίες στους ίδιους τους 

κατοίκους της Υπαίθρου. 

Στο κεφάλαιο αυτό θα γίνει προσπάθεια να εξεταστεί η ευρωπακή και βεβαίως 

η ελληνική Ύπαιθρος με μια νέα οπτική, προκειμένου να αναζητηθούν 

στοιχεία για μια διαφορετική πιο αποτελεσματική στρατηγική ανάπτυξης. Για

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 178 

178 ΝΑΠΟΛΕΩΝ ΜΑΡΑΒΕΓΙΑΣ 

το σκοπό αυτό θα γίνει κατ’ αρχήν μια καταγραφή της παραδοσιακής εικόνας 

και στρατηγικής ανάπτυξης της Υπαίθρου, στη συνέχεια θα εντοπιστούν τα νέα 

δεδομένα που αλλάζουν ριζικά την παραδοσιακή αυτή εικόνα της και αναδεικνύουν 

την ανάγκη μιας διαφορετικής στρατηγικής ανάπτυξης. 1 Τέλος θα γίνει 

προσπάθεια να διατυπωθούν ορισμένες βασικές κατευθύνσεις για την επεξεργασία 

ενός διαφορετικού στρατηγικού σχεδίου ανάπτυξης της Υπαίθρου. 

Η παραδοσιακή εικόνα της Υπαίθρου και η αντίστοιχη αναπτυξιακή 

στρατηγική 

Η Ύπαιθρος ανεξάρτητα από τον τρόπο ορισμού της 2 δημιουργεί στο μέσο 

πολίτη που κατοικεί και εργάζεται στον αστικό χώρο, ανάμικτα συναισθήματα 

και εικόνες. Από τη μια πλευρά θεωρείται μια αχανής γεωγραφική έκταση 

όπου υπάρχουν κυρίως αγροτικές δραστηριότητες και φυσικοί πόροι από την 

οποία οι πόλεις εξασφαλίζουν τρόφιμα και φυσικούς πόρους (νερό και ορυκτά) 

προκειμένου να λειτουργήσουν και να αναπτυχθούν. Από την άλλη 

πλευρά, συλλαμβάνεται ως ένας χώρος, όπου διατηρείται η πολιτιστική παράδοση, 

όπου οι σχέσεις των ανθρώπων παραμένουν κοινοτικές και όπου υπάρχει 

μια καλλίτερη ποιότητα της ζωής με ηρεμία, χωρίς άγχος και ρύπανση. 

Οι δύο εικόνες αντιστοιχούν σε μια πραγματικότητα ομοιογενή και προφανώς 

περιέχουν στοιχεία αλήθειας. Όμως η Ύπαιθρος πάνω απ’ όλα ενώ μοιάζει 

ομοιογενής δεν είναι πλέον. Οι εικόνες αυτές αντιστοιχούσαν σε παλαιότερες 

εποχές, ενώ σήμερα η κατάσταση έχει αλλάξει ριζικά. Όπως θα δούμε στη 

συνέχεια οι αναπαραστάσεις της πραγματικότητας της Υπαίθρου ακόμη και 

στους ειδικούς είναι δύσκολο να αλλάξουν. Η Ύπαιθρος ταυτίζεται με τις 

αγροτικές δραστηριότητες και συχνά η ταύτιση φθάνει μέχρι την απλούστευση, 

όπου η Ύπαιθρος εξομοιώνεται με τον Αγροτικό Τομέα. 3 

1 Η καταγραφή των εξελίξεων στην Ελληνική Ύπαιθρο δεν μπορεί να τεκμηριωθεί 

εμπειρικά λόγω έλλειψης στατιστικών στοιχείων στη χώρα μας σε επίπεδο επαρχίας. 

Υπάρχουν βέβαια ορισμένα στοιχεία σε επίπεδο νομού αλλά δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν, 

επειδή περιλαμβάνουν και τις πρωτεύουσες των νομών που είναι αστικά κέντρα. 

2 Σύμφωνα με τον ΟΟΣΑ κριτήριο κατάταξης μιας γεωγραφικής περιοχής ως Υπαίθρου 

είναι χαμηλή η πυκνότητα του πληθυσμού της.(150 κάτοικοι /km²). 

3 Ν. Μαραβέγιας (επιμ.), Στρατηγική για την Αγροτική Ανάπτυξη της Ελλάδας. 

Εθνικό Ίδρυμα Αγροτικής Έρευνας, εκδόσεις Παπαζήσης, Αθήνα, 2004.

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 179 

ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΓΡΟΤΙΚΟ ΧΩΡΟ ΣΤΗΝ ΥΠΑΙΘΡΟ 179 

Από αυτή την ταυτότητα προκύπτει και αντίστοιχη στρατηγική ανάπτυξης. 

Η ανάπτυξη δηλ. του αγροτικού τομέα ταυτίζεται με την ανάπτυξη της Υπαίθρου. 

Έτσι, μια τομεακή-κλαδική πολιτική, όπως είναι η αγροτική πολιτική 

υποκαθιστά μια οριζόντια ολοκληρωμένη χωρικά πολιτική όπως θα έπρεπε να 

είναι μια στρατηγική ανάπτυξης της Υπαίθρου. Ακόμη, κι όταν η αγροτική πολιτική 

μετονομάζεται σε πολιτική «Αγροτικής Ανάπτυξης» όπως π.χ. έγινε στην 

Ελλάδα με το Επιχειρησιακό Σχέδιο «Αγροτική Ανάπτυξη» του Γ΄ Κοινοτικού 

Πλαισίου Στήριξης η ουσία δεν αλλάζει. Τα μέτρα πολιτικής που περιλαμβάνονται 

σ’ αυτό το Σχέδιο είναι κατά 90% και πλέον μέτρα αγροτικής πολιτικής 

και όχι μέτρα ανάπτυξης της Υπαίθρου. 4 

Ο εκσυγχρονισμός των εκμεταλλεύσεων (σχέδια βελτίωσης των αγροτικών 

εκμεταλλεύσεων), η πρόωρη συνταξιοδότηση, η εξισωτική αποζημίωση κ.λπ. 

είναι μέτρα για την βελτίωση των δομών του αγροτικού τομέα ή την εισοδηματική 

στήριξη των αγροτών σε ορεινές περιοχές. Μόνο, η ενίσχυση του αγροτουρισμού 

και των βιομηχανιών επεξεργασίας αγροτικών προόντων θα μπορούσαν 

να θεωρηθούν μέτρα ευρύτερου χαρακτήρα που δεν αφορούν αποκλειστικά 

την πρωτογενή αγροτική δραστηριότητα. 5 

Βεβαίως, η αντίληψη αυτή που ταυτίζει την αγροτική δραστηριότητα με την 

Ύπαιθρο έχει μια σοβαρή βάση. Μέχρι και τη δεκαετία του ’80, η αγροτική 

δραστηριότητα εκτός ορισμένων εξαιρέσεων κυριαρχούσε σ’ ολόκληρη την Ελληνική 

Ύπαιθρο. 6 Ο βαθμός ομοιογένειας της ελληνικής Υπαίθρου ήταν αρκετά 

υψηλός με την έννοια ότι αν εξαιρούσε κανείς ελάχιστες έντονα τουριστικές 

περιοχές και ορισμένες περιαστικές αγροτικές ζώνες, στην υπόλοιπη 

Ύπαιθρο κυριαρχούσε η αγροτική δραστηριότητα ανεξαρτήτως από την διαμόρφωση 

του εδάφους (ορεινή-ημιορεινή-πεδινή). 7 

4 Η κοινοτική πρωτοβουλία Leader μπορεί να θεωρηθεί ότι ξεπερνά τα όρια της 

αγροτικής πολιτικής και αφορά την ενίσχυση μέτρων ανάπτυξης της Υπαίθρου αλλά οι 

πόροι που διαθέτει είναι περιορισμένοι. C. Ray, «The EU Leader Programme: Rural 

Development Laboratory», Sociologia Ruralis, Vol. 40 No. 2, 2000, σελ. 163-171. 

5 Ν. Μαραβέγιας, Δ. Κιούκιας, «Ολοκληρωμένη Ανάπτυξη του Αγροτικού Χώρου», 

Έκθεση για την Προετοιμασία Γνώμης, Ο.Κ.Ε., Αθήνα, 1999. 

6 Θ. Ανθοπούλου, «Από τα Γεωργικά Συστήματα στις Νέες Λειτουργίες του Αγροτικού 

Χώρου. Τάσεις και Σύγχρονες Προσεγγίσεις της Αγροτικής Γεωγραφίας», στην 

ημερίδα Διαστάσεις της Σύγχρονης Γεωγραφίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Μυτιλήνη, 

2000. 

7 Δ. Γούσιος, «Χωρική Προσέγγιση της Οργάνωσης και Ανάπτυξης της Υπαίθρου. 

Χωρικά Συστήματα Μικρών Πόλεων», στην Ημερίδα Από τον Αγροτικό Χώρο στην 

Ύπαιθρο Χώρα. Μετασχηματισμοί και Σύγχρονα Δεδομένα του Αγροτικού Κόσμου στην 

Ελλάδα, Πάντειο Πανεπιστήμιο, Αθήνα, 2000.

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 180 


Εξάλλου και στο επίπεδο της ΕΕ δεν υπήρχε ουσιαστική διάκριση μεταξύ 

ανάπτυξης του Αγροτικού Τομέα και ανάπτυξης της Υπαίθρου. Η σημασία της 

Κοινής Αγροτικής Πολιτικής (ΚΑΠ) ήταν, μέχρι και τα τέλη της δεκαετίας του 

’80, τόσο καταλυτική που δεν υπήρχαν περιθώρια για ανάπτυξη μιας διαφορετικής 

πολιτικής για την ανάπτυξη της Υπαίθρου. 8 

Ωστόσο, πολλές χώρες της ΕΕ είχαν ήδη από τότε αναπτύξει σημαντικές 

εθνικές πολιτικές για την ανάπτυξη της Υπαίθρου διαφορετικές από αυτές της 

ανάπτυξης του Αγροτικού Τομέα. 9 Στη χώρα μας τέτοια διαφοροποίηση δεν 

υπήρξε μέχρι και σήμερα, παρά τις σημαντικές αλλαγές στην εικόνα και στη 

φυσιογνωμία της ελληνικής Υπαίθρου τα τελευταία τουλάχιστον 15 χρόνια, 

όπως θα δούμε στη συνέχεια. 10 

Η νέα φυσιογνωμία της Υπαίθρου 

Σ’ ολόκληρη την ΕΕ, με σημαντικές διαφοροποιήσεις, η Ύπαιθρος από τη 

δεκαετία του ’80 τις αρχές της δεκαετίας του ’90 έχει εισέλθει σε μια διαδικασία 

σημαντικών αλλαγών στη φυσιογνωμία της. Βεβαίως, στις βορειότερες χώρες 

οι αλλαγές που θα εντοπίσουμε έχουν αρχίσει πολύ νωρίτερα. Ωστόσο, παρόμοιες 

εξελίξεις σημειώνονται και στις νοτιότερες χώρες και περιοχές της ΕΕ 

και προφανώς και στη χώρα μας με κάποια χρονική υστέρηση και υπό την 

πίεση εξωγενών κυρίως παραγόντων. Είναι γεγονός, κατ’ αρχήν, ότι από τις 

αρχές της δεκαετίας του ’90 και συγκεκριμένα από το 1992-93 άρχισαν οι σημαντικές 

αλλαγές στην ΚΑΠ. Η γενναιοδωρία της έπαψε να υπάρχει, άρχισαν 

να εφαρμόζονται περιορισμοί στις ποσότητες παραγωγής με εγγυημένη τιμή σε 

αρκετά προόντα. 11 

Ταυτόχρονα, η υπογραφή της Συνθήκης για την ΕΕ στο Maastricht το 1992, 

δημιούργησε σε χώρες με ασθενές νόμισμα (Ελλάδα, Πορτογαλία, Ιταλία, 

8 Λ. Λουλούδης, «Η Κ.Α.Π. «Ανακαλύπτει» την Ύπαιθρο. Ερμηνεία και Συμπεράσματα 

για την Ελληνική Γεωργία», Επιθεώρηση των Ευρωπακών Κοινοτήτων, 10-11, 

1991, σελ. 51-73. 

9 DATAR, Une Nouvelle Politique de Développement des Territoires pour la France, 

Paris, 2002. 

10 Σ. Ευστράτογλου, «Μελέτη – Έρευνα για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη του Αγροτικού 

Χώρου», Τελική Έκθεση, Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Περιβάλλον, ΥΠΕΧΩΔΕ, Αθήνα, 

1998. 

11 Ν. Μαραβέγιας, Γ. Μέρμηγκας, «Ευρωπακή Ολοκλήρωση της Ελληνικής Γεωργίας 

με Ορίζοντα το 2010», στο Ν. Μαραβέγιας (επιμ.), Η Ελληνική Γεωργία προς το 

2010, εκδόσεις Παπαζήσης, Αθήνα, 1999.

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 181 


Ισπανία, Γαλλία) νέα δεδομένα. Οι χώρες αυτές και κυρίως η Ελλάδα, πριν την 

υπογραφή της Συνθήκης είχαν την δυνατότητα υποτίμησης του νομίσματός τους 

σε σχέση με ισχυρότερα νομίσματα κυρίως της Γερμανίας και Ολλανδίας με 

αποτέλεσμα να εισπράττουν μεγάλες ετήσιες αυξήσεις στις αγροτικές τιμές στα 

εθνικά νομίσματά τους, αν και σε ECU οι τιμές των αγροτικών προόντων παρέμεναν 

σχεδόν σταθερές. Μετά την υπογραφή της Συνθήκης, η δυνατότητα 

υποτίμησης περιορίσθηκε μέχρι εξαφάνισης και συνεπώς οι αγροτικές τιμές σε 

εθνικό νόμισμα αυξάνονταν ελάχιστα έως καθόλου, εφόσον ίσχυαν οι μηδαμινές 

αυξήσεις σε ECU και σ’ αυτές τις χώρες. 12 

Από το λόγο αυτό και μόνο οι αγρότες έχασαν το πλεονέκτημα των ετήσιων 

αυξήσεων των αγροτικών τιμών και συνεπώς και ένα μέρος της αύξησης του εισοδήματός 

τους. Αυτή η εξέλιξη προφανώς ώθησε ένα σημαντικό αριθμό οριακών 

(από πλευράς μεγέθους εκμετάλλευσης και ηλικίας του αρχηγού) να εγκαταλείψουν 

την αγροτική δραστηριότητα. Έτσι, τα τελευταία 15 χρόνια άρχισε 

να μειώνεται ταχύτατα το ποσοστό απασχολούμενων στη γεωργία στις χώρες 

αυτές. Ιδιαίτερα στην περίπτωση της Ελλάδας το ποσοστό του ενεργού πληθυσμού 

που απασχολείται με τη γεωργία από 20% το 1991, σήμερα δεν ξεπερνά 

σε επίπεδο χώρας το 10-12%. Στις ίδιες τις αγροτικές περιοχές δηλ. στην ελληνική 

Ύπαιθρο ο ενεργός πληθυσμός που ασχολείται με την αγροτική δραστηριότητα 

δεν ξεπερνά το 30% όταν πριν από 20 χρόνια έφθανε το 60%. 13 

Βεβαίως, η εξέλιξη αυτή δεν οφείλεται μόνο στην απώλεια της δυνατότητας 

υποτίμησης των εθνικών νομισμάτων και στους περιορισμούς της ΚΑΠ μετά το 

1992. Οφείλεται επίσης στους νέους περιορισμούς στις αγροτικές τιμές μετά το 

2000 λόγω της Συμφωνίας του Γύρου της Ουρουγουάης στον Παγκόσμιο Οργανισμό 

Εμπορίου. 14 Η μείωση της προστασίας προφανώς οδήγησε σε μείωση 

των εγχώριων αγροτικών τιμών λόγω της έντασης του ανταγωνισμού από Τρίτες 

Χώρες. Η μείωση του αγροτικού πληθυσμού οφείλεται επίσης και στην μεγάλη 

ηλικία των αγροτών στην Ελλάδα αλλά και σ’ άλλες Μεσογειακές χώρες 

της ΕΕ όπου η συνταξιοδότηση ή ανικανότητα ή ο θάνατος του αρχηγού της εκ- 

12 Ibit. 

13 Σύμφωνα με εκτιμήσεις του συγγραφέα με βάση τις απογραφές του 1991, 2001 

και τις ετήσιες έρευνες του εργατικού δυναμικού. Τα ποσοστά του ενεργού αγροτικού 

πληθυσμού στο σύνολο της Χώρας είναι πολύ μικρότερα από τα αντίστοιχα στην Ύπαιθρο, 

διότι στο σύνολο της Χώρας περιλαμβάνονται όλες οι πόλεις, όπου τα ποσοστά του 

ενεργού αγροτικού πληθυσμού είναι πολύ μικρότερα. 

14 Ν. Μαραβέγιας, Δ. Μουτσάτσος, Μ. Ντυκέν, Η Συμφωνία της GATT και οι Επιπτώσεις 

της στην Ελληνική Γεωργία, ΕΚΕΜ, εκδόσεις Σάκκουλας, Αθήνα, 1998.

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 182 


μετάλλευσης σημαίνει και εγκατάλειψη λόγω έλλειψης διαδόχου σε 2 στις 3 εκμεταλλεύσεις. 

15 

Η μείωση του ενεργού αγροτικού πληθυσμού στην Ύπαιθρο δεν έγινε με 

τον ίδιο τρόπο σ’ όλες τις περιοχές. Προφανώς, η μείωση συνδέεται και με τις 

δυνατότητες εναλλακτικής απασχόλησης στον ίδιο χώρο ή την τοπική παράδοση 

μετανάστευσης των νέων και βέβαια με την διαφορετικής έντασης επίπτωση 

των περιορισμών της ΚΑΠ ανάλογα με τις περιοχές και τα αγροτικά 

προόντα. Ξέρουμε ότι η ΚΑΠ δεν είχε την ίδια σημασία σ’ όλες τις περιοχές 

λόγω της διαφορετικής παραγωγικής κατεύθυνσής τους, δεδομένου ότι τα διάφορα 

αγροτικά προόντα δεν είχαν τον ίδιο βαθμό στήριξης και προστασίας. 16 

Έτσι, ορισμένες περιοχές υπέστησαν εντονότερα πιέσεις από τις αλλαγές στην 

ΚΑΠ. 

Όπως και να έχουν τα πράγματα η μείωση του αριθμού των απασχολουμένων 

στον αγροτικό τομέα αποτελεί μια πραγματικότητα, η οποία αλλάζει το χαρακτήρα 

της Υπαίθρου ενώ η διαφοροποίηση της μείωσης ανάλογα με τις περιοχές 

δημιουργεί μια νέα κατάσταση η οποία δεν μπορεί να αγνοηθεί πλέον 

και στην Ελλάδα. Παρά το γεγονός ότι υπάρχουν ακόμη περιοχές όπου η γεωργία 

κυριαρχεί δεν σημαίνει ότι το φαινόμενο της «αποαγροτοποίησης» της 

Υπαίθρου δεν παρατηρείται και στην Ελλάδα. 17 Ωστόσο, η εξέλιξη αυτή δεν είναι 

μοναδική. Συνυπάρχει με άλλες εξελίξεις εξίσου σημαντικές όπως: 

α) Ραγδαία αύξηση του αριθμού των νέων κατοικιών, όπου διαμένουν μόνιμα 

η ευκαιριακά κάτοικοι των πόλεων. Οι ανακαινίσεις αλλά κυρίως οι κατασκευές 

κατοικιών στην ελληνική Ύπαιθρο έχουν διαστάσεις ανάλογες μ’ αυτές 

σ’ άλλες ευρωπακές χώρες. 18 Βεβαίως, σ’ ορισμένες περιοχές το φαινόμενο είναι 

εντονότερο, κυρίως γύρω από τις πόλεις σε μια προσπάθεια των αστικών 

στρωμάτων για βελτίωση τρόπου ζωής τους διαμένοντας στην Ύπαιθρο έστω 

για μερικούς μήνες το χρόνο ή τα Σαββατοκύριακα ή αν είναι δυνατόν ολόκληρο 

το χρόνο. Το φαινόμενο αυτό έχει ενταθεί όχι μόνο λόγω της βελτίωσης 

της θέσης των μεσαίων στρωμάτων των πόλεων αλλά και λόγω της ανάγκης διε- 

15 Α. Μωυσίδης, «Μορφολογία της Απασχόλησης και της Πολυαπασχόλησης στον 

Αγροτικό Τομέα», Τετράδια του ΙΝΕ, Τ. 3, 1995. 

16 Ν. Μαραβέγιας, Η Διαδικασία της Ευρωπακής Ολοκλήρωσης και η Ελληνική Γεωργία 

στη Δεκαετία του ’90, ΕΚΕΜ, εκδόσεις Παπαζήσης, Αθήνα, 1992. 

17 Δ. Γούσιος, «Ύπαιθρος, Αγροτικός Χώρος και Μικρή Πόλη: Από τη Γεωργοποίηση 

στην Τοπική Ανάπτυξη», στο Δ. Οικονόμου, Γ. Πετράκος (επιμ.), Η Ανάπτυξη των 

Ελληνικών Πόλεων: Διεπιστημονικές Προσεγγίσεις στην Αστική και Πολιτική, εκδόσεις 

Gutenberg, Αθήνα, 1999. 

18 DATAR, Quelle France Rurale pour 2020? Contribution a une Nouvelle Politique de 

Développement Rural Durable, Paris, 2003.

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 183 


ξόδου από τον τρόπο ζωής της Πόλης. Η εξέλιξη αυτή «διευκολύνεται» στην 

Ελλάδα λόγω της ανυπαρξίας ενός πλαισίου χρήσεων γης με αποτέλεσμα ολόκληρες 

αγροτικές περιοχές να είναι διάσπαρτες από νέες κατοικίες όπου διαμένουν 

μόνιμα ή λιγότερο μόνιμα κάτοικοι αστικών κέντρων. 19 

β) Αύξηση με αλματώδη ρυθμό του αριθμού των τουριστών στην ελληνική 

Ύπαιθρο και συνεπώς του αριθμού των τουριστικών καταλυμάτων (μικρών ή 

μεγάλων ξενοδοχείων, ενοικιαζόμενων δωματίων κ.λπ). Οι τουρίστες αυτοί είναι 

«καταναλωτές» του αγροτικού τοπίου και του αγροτικού πολιτισμού. Προέρχονται 

από όλες σχεδόν τις χώρες του κόσμου κυρίως όπως από Μ. Βρετανία, 

Γερμανία, Γαλλία και Ιταλία και συχνά επανέρχονται κάθε χρόνο ενώ μερικοί 

αγοράζουν κατοικίες για μονιμότερη διαβίωση. Προφανώς τέτοιες περιοχές 

της Υπαίθρου είναι κυρίως νησιωτικές, παράκτιες, ή ακόμη ορεινές και 

παρουσιάζουν ιδιαίτερο φυσικό ή πολιτιστικό πλούτο. 20 

γ) Αυξανόμενη ανάγκη διαχείρισης του φυσικού πλούτου επειδή την ελληνική 

Ύπαιθρο υπάρχουν πολλές περιοχές με ιδιαίτερο πλούτο φυσικών πόρων 

(δασών, υγροτόπων, λιμνών ποταμών, κ.λπ). Στις περιοχές αυτές, που τα τελευταία 

χρόνια προστατεύονται, δημιουργούνται νέα δεδομένα μεταξύ της γεωργικής 

χρήσης της γης και των αναγκών διαχείρισης του φυσικού πλούτου, γεγονός 

που προκαλεί συχνά σημαντικές τριβές. Ταυτόχρονα οι περιοχές αυτές 

αποτελούν πόλους τοπικής ανάπτυξης. 21 

Βεβαίως, όλες αυτές οι αλλαγές στην ύπαιθρο διαδραματίζονται «εις βάρος» 

της αγροτικής δραστηριότητας και δημιουργούν νέα δεδομένα. Σ’ ορισμένες περιπτώσεις 

υπάρχουν και παραδοσιακές βιομηχανικές/βιοτεχνικές δραστηριότητες, 

οι οποίες αφενός εξασφαλίζουν εργασία σε κατοίκους της Υπαίθρου, αφετέρου 

όμως δημιουργούν «οχλήσεις» στην οικιστική «ευδαιμονία» των κατοίκων 

των πόλεων που κατοικούν στην Ύπαιθρο, στην τουριστική δραστηριότητα 

αλλά και στην διαχείριση των περιοχών ιδιαίτερου φυσικού πλούτου. 

Ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό στην ελληνική Ύπαιθρο είναι ότι η «δεύτερη» 

κατοικία, η τουριστική δραστηριότητα, η βιομηχανική/ βιοτεχνική και η 

αγροτική παραγωγή συνυπάρχουν σε όλες σχεδόν τις πεδινές παράκτιες ζώνες 

19 Μαραβέγιας, οπ.π., 2004. 

20 Ο. Ιακωβίδου, Μ. Εμμανουηλίδου, Θ. Σταύρακας, Π. Συμεωνίδου, Δ. Χρυσοστομίδης, 

«Χαρακτηριστικά Ζήτησης των εν Δυνάμει Περιηγητών Αγροτουριστικών Προορισμών» 

στο Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο Τουρισμός σε Νησιωτικές Περιοχές και 

Ειδικούς Προορισμούς, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Χίος, 2000. 

21 Λ. Λουλούδης, Ν. Μπεόπουλος, «Κριτικές Προσεγγίσεις της Ανάπτυξης και της 

Προστασίας του Περιβάλλοντος της Υπαίθρου», Στοχαστής, Γεωπονικό Πανεπιστήμιο 

Αθηνών, Αθήνα, 1999.

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 184 


της ηπειρωτικής Ελλάδας αλλά και των νησιών και προφανώς προκαλούν αμοιβαίες 

τριβές που συχνά παίρνουν χαρακτήρα «ρήξεων» σε πολλές περιοχές. Η 

ανυπαρξία ρύθμισης από τις δημόσιες αρχές κρατικές, νομαρχιακές, δημοτικές 

όλων αυτών των δραστηριοτήτων στα πλαίσια ενός εθνικού χωροταξικού σχεδίου 

επιδεινώνει τα προβλήματα. Με βάση τις παραπάνω διαπιστώσεις ο χώρος 

της Υπαίθρου μπορεί να αναγνωρισθεί λειτουργικά ταυτόχρονα: 

• ως χώρος κατοικίας αστικών στρωμάτων 

• ως χώρος αναψυχής – τουρισμού – πολιτισμού 

• ως χώρος φυσικού πλούτου 

• ως χώρος παραγωγής (Γεωργία – Βιοτεχνία/Βιομηχανία) 

Η σημασία των τρίτων πρώτων χώρων – λειτουργιών ολοένα αυξάνεται καθώς 

αναπτύσσεται μια χώρα «εις βάρος» του τέταρτου, του χώρου δηλαδή της 

παραδοσιακής παραγωγής (Γεωργία – Βιομηχανία) ο οποίος ήταν παλαιότερα 

κυρίαρχος. 22 Οι εξελίξεις αυτές τείνουν να κυριαρχήσουν στη χώρα μας, ίσως 

μάλιστα με μεγαλύτερη ένταση επειδή ο χώρος της παραδοσιακής παραγωγής 

της Υπαίθρου δηλ. της Γεωργίας και δευτερευόντως της Βιοτεχνίας/Βιομηχανίας 

βρίσκεται σε κρίση εξαιτίας της εγγενούς αδυναμίας του να παράγει διεθνώς 

ανταγωνιστικά προόντα. 23 

Πόσο όμως οι άλλες λειτουργίες της Υπαίθρου που αναπτύσσονται ραγδαία 

(κατοικία, τουρισμός, διαχείριση φυσικών πόρων) μπορούν να δώσουν διέξοδο 

στην απασχόληση αλλά και γενικότερα στην τοπική ανάπτυξη είναι ένα ζήτημα 

προς διερεύνηση. Προφανώς εξαρτάται από την ένταση της ανάπτυξης των άλλων 

δραστηριοτήτων, η οποία εξαρτάται με τη σειρά της από την φυσική διαμόρφωση 

του εδάφους, τη γεωγραφική θέση, την απόσταση από τα αστικά κέντρα 

και την ιδιαίτερη φυσιογνωμία των διαφόρων περιοχών της χώρας μας. 

Μπορούμε έτσι να διακρίνουμε τουλάχιστον τρεις κατηγορίες περιοχών 

στην ελληνική Ύπαιθρο με διαφορετική ένταση ανάπτυξης των νέων δραστηριοτήτων 

– λειτουργιών: 

α) Αγροτικές περιοχές κυρίως πεδινές σχετικά απομακρυσμένες από την θάλασσα 

αλλά και ορεινές, χωρίς ιδιαίτερο φυσικό κάλος ή πλούτο, όπου κυριαρχεί 

η αγροτική παραγωγή. 

β) Περιαστικές περιοχές, κυρίως γύρω από μεγάλα ή μεσαία αστικά κέντρα 

όπου υπάρχει έντονη ανάπτυξη της δεύτερης κατοικίας, αλλά και βιοτεχνική 

/αγροτική παραγωγή. 

γ) Παράκτιες, μικρονησιωτικές και ορεινές περιοχές με ιδιαίτερο φυσικό κάλος 

ή πλούτο, όπου παρατηρείται έντονη ανάπτυξη και της δεύτερης κατοι- 

22 Μαραβέγιας οπ.π., 2004. 

23 Μαραβέγιας και Μέρμηγκας, οπ.π., 1999.

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 185 


κίας και του τουρισμού. 

Είναι προφανές ότι σ’ ορισμένες περιοχές μπορεί να συνυπάρχουν χαρακτηριστικά 

από όλες τις πιο πάνω κατηγορίες. Ωστόσο η κατηγοριοποίηση 

αυτή είναι χρήσιμη για την χάραξη και εφαρμογή μιας κατάλληλης αναπτυξιακής 

στρατηγικής. 

Στοιχεία για μια νέα στρατηγική ανάπτυξης 

Όπως ήδη αναφέραμε, η κυρίαρχη αντίληψη ότι η Ύπαιθρος ταυτίζεται με 

τον αγροτικό τομέα οδηγούσε στην υιοθέτηση μιας στρατηγικής ανάπτυξης με 

τομεακό – κλαδικό χαρακτήρα και αντικειμενικό στόχο την ανάπτυξη της Γεωργίας. 

Τόσο στον ΟΟΣΑ όσο και στην ΕΕ η αγροτική πολιτική με στόχο την 

βελτίωση των επιδόσεων του αγροτικού τομέα και την ευημερία των αγροτών 

ήταν αν όχι η μοναδική τουλάχιστον η βασική πολιτική που αντιμετώπιζε τα 

προβλήματα ανάπτυξης της Υπαίθρου καθώς και της βελτίωσης των όρων διαβίωσης 

των κατοίκων της οι οποίοι σχεδόν ταυτίζονταν με τους αγρότες. 

Τα τελευταία 10-15 χρόνια έχει αναπτυχθεί αρκετά σημαντική βιβλιογραφία 

που αντιμετωπίζει τη γεωργία ως μια μόνο συνιστώσα (κυρίαρχη ή όχι αναλόγως 

των περιπτώσεων) της Υπαίθρου. Η αντίληψη που διαπερνά τη βιβλιογραφία 

αυτή είναι ότι η αγροτική πολιτική δεν είναι αρκετή για να αντιμετωπίσει 

τα προβλήματα ανάπτυξης της Υπαίθρου, επειδή η Ύπαιθρος έχει αλλάξει 

σημαντικά. 24 Τα φαινόμενα που ήδη αναλύθηκαν στην ελληνική αλλά και γενικότερα 

στην ευρωπακή Ύπαιθρο όπως η ανάπτυξη της δεύτερης κατοικίας, η 

τουριστική δραστηριότητα και η διαχείριση των φυσικών πόρων σε περιοχές με 

ιδιαίτερο φυσικό πλούτο, είναι τόσο σημαντικά που αλλάζουν τα δεδομένα. Η 

«αποαγροτοποίηση» προχωρά σε βαθμό που ακόμη και στις μεσογειακές παραδοσιακά 

αγροτικές χώρες, όπως η Ελλάδα, η απασχόληση στη Γεωργία να 

έχει μειωθεί τόσο που δεν κυριαρχεί πλέον στην Ύπαιθρο. 25 

Χρειάζεται συνεπώς, μια νέα πολιτική ή καλύτερα μια νέα δέσμη πολιτικών, 

μια νέα στρατηγική για την ανάπτυξη της Υπαίθρου που να αντιστοιχεί στα νέα 

δεδομένα που προαναφέρθηκαν. Προφανώς αυτή η στρατηγική θα είναι προσαρμοσμένη 

στις ιδιαιτερότητες κάθε περιοχής ιδιαίτερα σε χώρες με μεγάλες 

διαφοροποιήσεις, όπως είναι η Ελλάδα. Στοιχεία μιας τέτοιας στρατηγικής 

24 OECD, «OECD Rural Policy Reviews: The New Rural Paradigm: Policies and 

Governance», OECD Observer, Paris, 2006. 

25 K. Thompson, D. Psaltopoulos, «“Integrated” Rural Development Policy in the 

EU: A Term too Far?», Eurochoices, Vol. 3, σελ. 40-45.

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 186 


έχουν ήδη διατυπωθεί σε διάφορα κείμενα διεθνών οργανισμών όπως πχ ο 

ΟΟΣΑ. 26 Ταυτόχρονα στο επίπεδο της ΕΕ καταβάλλεται προσπάθεια να μεταστραφεί 

η ΚΑΠ σε μια πολιτική ανάπτυξης της Υπαίθρου με βάση τη Γεωργία 

και την προστασία του περιβάλλοντος. 27 

Όμως, το ζήτημα είναι να «ξεφύγουμε» από την αντίληψη ότι διευρύνοντας 

τα μέτρα πολιτικής και πέραν της πρωτογενούς αγροτικής παραγωγής η 

εμπλουτίζοντας την με μέτρα για την προστασία των φυσικών πόρων, μπορεί 

αυτόματα να προκύψει μια νέα πολιτική για την ανάπτυξη της Υπαίθρου. Θα 

ήταν προτιμότερο να αναπτυχθεί μια εξαρχής νέα στρατηγική με χωρικό – γεωγραφικό 

χαρακτήρα που θα αποσυνδεόταν από τα κλαδικά χαρακτηριστικά 

της αγροτικής πολιτικής και θα αντιμετώπιζε την Ύπαιθρο ως χώρο ανάπτυξης 

πολλών δραστηριοτήτων δηλ. κατασκευής κατοικίας και τουριστικών υποδομών, 

τουριστικής δραστηριότητας, διαχείρισης φυσικού πλούτου και βεβαίως 

αγροτικής ή/και βιομηχανικής/βιοτεχνικής δραστηριότητας. 28 

Η ανάπτυξη πολλών παράλληλων δραστηριοτήτων στην Ύπαιθρο δημιουργεί 

νέα δεδομένα για την απασχόληση των κατοίκων της, νέα επαγγέλματα και 

νέα μεσαία στρώματα που συντηρούν το επίπεδο ανάπτυξης παρά την υποχώρηση 

της παραδοσιακής αγροτικής δραστηριότητας. Προφανώς, αυτές οι νέες 

πηγές εισοδημάτων συμπληρώνονται και από τις μεταβιβάσεις που προκύπτουν 

από την εγκατάσταση συνταξιούχων Ελλήνων και ξένων στην Ύπαιθρο 

αλλά και από την ευκαιριακή διαμονή κατοίκων των πόλεων οι οποίοι δεν εργάζονται 

στην Ύπαιθρο. 29 

Παράλληλα η εισροή κεφαλαίων για κατασκευή κατοικιών και τουριστικών 

υποδομών, η οποία προέρχεται από τα αστικά κέντρα ή το εξωτερικό, οι εισροές 

πόρων από την ΕΕ για αγροτικές επιδοτήσεις (αν και σχετικά μειωμένες 

και άνισα κατανεμημένες γεωγραφικά) και βεβαίως οι κατασκευές έργων υποδομής 

στο πλαίσιο των Κοινοτικών Πλαισίων Στήριξης συμβάλλουν στην ανάπτυξη 

πολλών περιοχών της ελληνικής Υπαίθρου. 30 Ο ρυθμός της ανάπτυξης 

26 OECD, «Reinventing Rural Policy», OECD Observer, Paris, 2007. 

27 Ευρωπακό Συμβούλιο, «Απόφαση για τις Κοινοτικές Στρατηγικές Κατευθυντήριες 

Γραμμές για την Αγροτική Ανάπτυξη», L055, 25/2/2006. 

28 D. Van der Ploeg, H. Renting, G. Brunori, M. Knickel, J. Mannion, T. Marsden, K. 

de Roest, E. Seville-Guzman, F. Ventura, «Rural Development: From Practices and 

Policies Toward Theory», Sociologia Ruralis, Vol. 40 No. 2, 2000, σελ. 391-408. 

29 Είναι φανερό ότι χρειάζονται ειδικές επιτόπιες έρευνες για την ανάλυση της αναπτυξιακής 

δυναμικής στις διάφορες περιοχές της Ελληνικής Υπαίθρου. 

30 D. Psaltopoulos, E. Balamou, K. Thomson, «Rural – Urban Impacts of CAP 

Measures in Greece: An Inter-regional SAM Approach», Journal of Agricultural 

Economics, Vol. 57 No. 3, 2006, σελ. 441-458.

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 187 


των διαφόρων περιοχών εξαρτάται από το βαθμό που οι νέες δραστηριότητες 

έχουν αναπτυχθεί εφόσον όπως ήδη αναφέρθηκε υπάρχουν τουλάχιστον τρεις 

διαφορετικοί τύποι Υπαίθρου με διαφορετικά χαρακτηριστικά. 

Στις αγροτικές περιοχές οι νέες δραστηριότητες έχουν σχετικά μικρή ανάπτυξη 

και η υποχώρηση της αγροτικής δραστηριότητας δημιουργεί σοβαρά 

προβλήματα (πεδινές, κυρίως αλλά και ορεινές χωρίς ιδιαίτερο φυσικό πλούτο 

ή κάλος). Στις περιαστικές περιοχές αναπτύσσεται κυρίως η δεύτερη κανονικά 

και οι συναφείς δραστηριότητες, ενώ η αγροτική δραστηριότητα επωφελείται 

από τη γειτνίαση με τα αστικά κέντρα. Στις παράκτιες, μικρονησιωτικές και 

ορεινές περιοχές εξαιρετικού φυσικού πλούτου ή κάλους αναπτύσσεται ραγδαία 

η τουριστική δραστηριότητα και οι κατασκευές δεύτερης κατοικίας τουριστικών 

υποδομών εγκαταλείπεται συχνά η αγροτική δραστηριότητα ως λιγότερο 

προσοδοφόρα. 

Ας σημειωθεί επίσης ότι οι τρεις κατηγορίες περιοχών που αναφέραμε δεν 

παρουσιάζουν ομοιογένεια στα χαρακτηριστικά τους δηλαδή πολύ συχνά στο 

εσωτερικό περιοχών ενός συγκεκριμένου τύπου συναντώνται ζώνες με χαρακτηριστικά 

άλλου τύπου παραδείγματος χάρη στην ευρύτερη πεδινή περιοχή 

της Θεσσαλίας συναντώνται μικρότερες ζώνες μεγάλης τουριστικής ανάπτυξης, 

όπως η ζώνη της λίμνης Πλαστήρα. Αυτή η πολυμορφία των περιοχών της 

Υπαίθρου δεν είναι αποκλειστικά ελληνικό φαινόμενο. Είναι όπως πολύ συχνότερο 

στη χώρα μας λόγω της γεωμορφολογίας του γεωγραφικού της χώρου 

και των τοπικών κλιματικών συνθηκών. 

Μέσα στις νέες αυτές εξελίξεις τις διαφοροποιήσεις και τις συνεχείς μεταβολές 

των δεδομένων της αναπτυξιακής διαδικασίας, οι παραδοσιακές πολιτικές 

ανάπτυξης γενικού οριζόντιου χαρακτήρα σε εθνικό επίπεδο δεν μπορεί να 

έχουν καμιά ουσιαστική συμβολή. Δεν αρκεί μόνο να συνεργάζονται τα επιμέρους 

αρμόδια Υπουργεία ώστε να συντονίζονται οι πολιτικές τους στην Ύπαιθρο, 

πρέπει να υπάρξει μεγάλος βαθμός αποκέντρωσης στο σχεδιασμό και 

στην υλοποίηση ολοκληρωμένων σχεδίων βιώσιμης ανάπτυξης και όχι απλή 

εφαρμογή μεμονωμένων αναπτυξιακών μέτρων. 31 

Μια πρώτη προσπάθεια συντονισμού των διαφόρων Υπουργείων για τον 

συντονισμό της πολιτικής τους στην Ύπαιθρο έμεινε στις προθέσεις πριν από 

μερικά χρόνια με τη σύσταση της «Διυπουργικής Επιτροπής για την Ανάπτυξη 

της Υπαίθρου». 32 Μια τέτοια επιτροπή θα μπορούσε να μετεξελιχθεί σε Γενική 

31 M. Pezzini, «Le Développement Rural Dans Les Pays de l’OECD», Options 

Méditerranéennes, 2006. 

32 Μαραβέγιας, οπ.π., 2004.

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 188 


Γραμματεία Ανάπτυξης της Υπαίθρου υπό την εποπτεία του Πρωθυπουργού 

της χώρας. Βασικός στόχος μιας τέτοιας Γραμματείας θα ήταν ο συντονισμός 

πολλών Υπουργείων σε κεντρικό επίπεδο προκειμένου να διευκολυνθεί η τοπική 

αυτοδιοίκηση να σχεδιάσει και να υλοποιήσει τα απαραίτητα σχέδια ανάπτυξης 

για κάθε περιοχή, πράγμα που προποθέτει την δημιουργία μιας στατιστικής 

βάσης δεδομένων για την ελληνική Ύπαιθρο που σήμερα δεν υπάρχει. 

Είναι προφανές ότι η ανάπτυξη πολλών δραστηριοτήτων στην Ύπαιθρο πέραν 

της παραδοσιακής αγροτικής παραγωγής περιπλέκει τα πράγματα καθώς 

εμπλέκει πολλούς φορείς στην αναπτυξιακή προσπάθεια. Δημιουργεί νέες 

υποχρεώσεις που προκύπτουν από τις εύλογες διεκδικήσεις των κατοίκων της 

Υπαίθρου (που δεν είναι μόνο αγρότες) αλλά και από τις συγκρούσεις συμφερόντων 

μεταξύ των δραστηριοτήτων που αναπτύσσονται στην ύπαιθρο. Είναι 

φανερό ότι τα συμφέροντα των αγροτών δεν ταυτίζονται κατ’ ανάγκη με τα 

συμφέροντα των άλλων επαγγελμάτων που δραστηριοποιούνται στην Ύπαιθρο. 

33 

Η ρύθμιση των επιμέρους δραστηριοτήτων και κυρίως η επιβολή κανόνων 

στο επίπεδο των χρήσεων γης αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά ζητήματα 

που απαιτούν αντιμετώπιση στην ελληνική Ύπαιθρο. Από το 1976 γίνονται 

προσπάθειες θεσμοθέτησης ενός εθνικού χωροταξικού πλαισίου χωρίς αποτέλεσμα 

λόγω των αντιστάσεων των επιμέρους συμφερόντων κυρίως κατόχων 

γης. Η διαχείριση των φυσικών πόρων όπως του νερού των βοσκοτόπων και 

των σπάνιων υγροτόπων και η προστασία τους με τρόπο που δεν αντιστρατεύεται 

αλλά ενισχύει την βιώσιμη ανάπτυξη είναι επίσης ένα κρίσιμο ζήτημα. Η 

στελέχωση των σχολικών μονάδων και των μονάδων υγείας και των άλλων δημόσιων 

υπηρεσιών αποτελεί ένα από τα χρόνια προβλήματα, μεγαλύτερο και 

από την κατασκευή τέτοιων κοινωνικών υποδομών. Η συμβουλευτική στήριξη 

και η ενθάρρυνση των τοπικών αναπτυξιακών ατομικών η/και συνεταιριστικών 

επιχειρηματικών πρωτοβουλιών παραμένει ακόμη ένα από τα ζητούμενα στην 

ελληνική Ύπαιθρο. Η κατασκευή δικτύων επικοινωνίας και τηλεπικοινωνίας 

ώστε να εξασφαλισθεί η προσβασιμότητα ακόμη και στις πιο απομακρυσμένες 

περιοχές και στα νησιά είναι επιτακτική ανάγκη. 

Αυτή η επιλεκτική αναφορά σε κρίσιμα ζητήματα ρύθμισης, σχεδιασμού και 

εφαρμογής δείχνει ότι χρειάζεται μια πολύ διαφορετική σύλληψη για την 

άσκηση πολιτικής στην Ύπαιθρο από την παραδοσιακή αγροτική πολιτική για 

την ανάπτυξη του αγροτικού τομέα. Όμως και η ίδια η αγροτική πολιτική χρειάζεται 

να αποκτήσει νέο περιεχόμενο προσαρμοσμένο στη νέα φυσιογνωμία 

33 T. Marsden, «New Rural Territories: Regulating the Differentiated Rural 

Spaces», Journal of Rural Studies, Vol. 14, 1998, σελ. 107-117.

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 189 


της Υπαίθρου. Πρέπει να σχεδιάζεται και να ασκείται αποκεντρωμένα ώστε 

να ανταποκρίνεται στις ιδιαιτερότητες και τα χαρακτηριστικά κάθε περιοχής. 

Η ενδυνάμωση των εξουσιών της τοπικής αυτοδιοίκησης είναι αναγκαία αλλά 

όχι επαρκής προπόθεση για την επιτυχία κάθε αναπτυξιακού σχεδίου στην 

Ύπαιθρο. Χρειάζονται περισσότεροι πόροι αλλά και φαντασία και γνώση των 

στελεχών της κεντρικής διοίκησης και της τοπικής αυτοδιοίκησης ώστε η 

Ύπαιθρος σε όλες τις περιοχές της Χώρας μας να είναι ελκυστικός τόπος για 

οικονομικές δραστηριότητες και για ανθρώπους που αναζητούν καλύτερη ποιότητα 

ζωής. Τα παραδείγματα άλλων ευρωπακών χωρών μπορεί να φανούν 

ιδιαίτερα χρήσιμα. 34 

34 B. Hervieu, «Quelle Stratégie Nationale de Développement Rural Pour un Pays de 

l’ Union Européenne», Options Mediterraneennes, Νο. 54, 2006 και A. Arzeni, R. Esposti, 

F. Sotte, (eds.), European Policy Experiences with Rural Development, Vauk, Kiel, 2002.

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 190

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 191 

9 

Η ελληνική τουριστική πολιτική μπροστά 

στις νέες εξελίξεις 

Δημήτρης Λαγός 


Είναι γνωστό ότι η μεταπολεμική φιλελεύθερη αντίληψη για την οικονομική 

ανάπτυξη των εξαρτημένων χωρών ήταν η πολιτική τους εξάρτηση μέσα από το 

κυρίαρχο ιδεολογικό ρεύμα του νεοφιλελευθερισμού, με σκοπό να αναπροσανατολίσει 

τον διεθνή καταμερισμό της εργασίας σε δραστηριότητες και μορφές 

που θα εξυπηρετούσαν το καπιταλιστικό σύστημα και θα επέτειναν την ιμπεριαλιστική 

εξάρτηση. Στη βάση της κυρίαρχης αυτής αναπτυξιακής αντίληψης, 

η εκβιομηχάνιση των λιγότερο αναπτυγμένων χωρών εξυπηρετούσε τις ανάγκες 

συσσώρευσης του κεφαλαίου σε εθνική και διεθνή κλίμακα. Ετσι, για τις 

αναπτυγμένες χώρες, η προσπάθεια δημιουργίας ή διατήρησης μιας βαριάς 

βιομηχανίας κατέστησε αναγκαία την ανάπτυξη εξειδικευμένων τομέων της 

μεταποίησης και των υπηρεσιών, 1 ενώ για τις λιγότερο αναπτυγμένες χώρες, η 

προσπάθεια αξιοποίησης των φυσικών και πολιτιστικών πόρων, στη βάση του 

συγκριτικού τους πλεονεκτήματος, ήταν μια αναπτυξιακή πολιτική «έξωθεν 

επιβαλλόμενη» που υιοθετήθηκε σταδιακά και χρηματοδοτήθηκε, κατά περίπτωση 

από τις αναπτυγμένες χώρες του καπιταλιστικού συστήματος. 2 Σ’ αυτή 

την αναπτυξιακή λογική, η δραστηριότητα του τουρισμού, στο διεθνή καταμερισμό 

της εργασίας, ήταν σε δεύτερη προτεραιότητα, παρά τις προτροπές της 

1 Γ. Μηλιός, Ο Ελληνικός κοινωνικός σχηματισμός: Από τον επεκτατισμό στην καπιταλιστική 

ανάπτυξη, εκδόσεις Εξάντας, Αθήνα, 1988, σελ. 333-335. 

2 Δ. Λαγός, Θεωρίες περιφερειακής οικονομικής ανάπτυξης, εκδόσεις Κριτική, 

Αθήνα, 2007, σελ. 224.

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 192 

192 ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΛΑΓΟΣ 

Παγκόσμιας Τράπεζας και κυρίως του Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού 

(UNWTO) που δημιουργήθηκε για την συστηματική προώθησή του. 3 

Η μεταπολεμική εξέλιξη τόσο του τουρισμού όσο και των άλλων οικονομικών 

δραστηριοτήτων στην Ελλάδα έγινε κατά τρόπο αυθόρμητο και απρογραμμάτιστο. 

4 Σήμερα, ο τουρισμός στην Ελλάδα αποτελεί μια σημαντική οικονομική 

δραστηριότητα που καλύπτει περίπου το 29,29% των αδήλων πόρων σε 

συνάλλαγμα και το 32,26% του ελλείμματος του εμπορικού ισοζυγίου (στατιστικά 

δεδομένα του 2006). Προσφέρει 850.000 περίπου θέσεις εργασίας, 

άμεσα ή έμμεσα, και ενισχύει όλους τους κλάδους της οικονομίας. Συνεισφέρει 

το 18% του ΑΕΠ, με τη χρήση του 0,007% του τακτικού προπολογισμού και 

του 0,93% του Προπολογισμού Δημοσίων Επενδύσεων. Τα έσοδα από τον 

τουρισμό για την Ελλάδα ανέρχονται σε 11,5 δις. ευρώ το χρόνο. Οι αφίξεις ξένων 

τουριστών αυξήθηκαν κατά 9,64% το 2005, κατά 8,73% το 2006 και κατά 

5,49% το 2007. Η δυναμικότητα των ξενοδοχείων το 2006 ήταν 693.252 κλίνες. 

Η δε δαπάνη ανά διανυκτέρευση ήταν 332 $. Επίσης, η Ελλάδα κατατάσσεται 

στην 24 η θέση μεταξύ 124 χωρών ως προς την ανταγωνιστικότητα του τουριστικού 

τομέα, σύμφωνα με το νέο δείκτη Ταξιδιωτικής και Τουριστικής Ανταγωνιστικότητας. 

5 

Οι προοπτικές για την παγκόσμια οικονομική ανάπτυξη παραμένουν αισιόδοξες. 

Ειδικότερα και σύμφωνα με τις προβλέψεις του Παγκόσμιου Οργανισμού 

Τουρισμού, ο τουρισμός στην Ευρώπη θα συνεχίσει να αναπτύσσεται με 

μικρότερους ρυθμούς από ότι αναπτύσσεται μέχρι σήμερα, με αποτέλεσμα να 

ενταθεί ο ανταγωνισμός ανάμεσα σε διάφορους προορισμούς. Αν οι εκτιμήσεις 

που γίνονται σε παγκόσμιο επίπεδο 6 επαληθευτούν και με δεδομένη την 

αύξηση των ταξιδιών από ευρωπαίους πολίτες (μεταβολή 2,8%), οι οποίοι αποτελούν 

την συντριπτική πλειοψηφία των τουριστών που επισκέπτεται την Ελλάδα, 

προβλέπεται (ΕΣΥΕ, ΕΟΤ) ότι μέχρι το 2014 ο ρυθμός αύξησης των αφίξεων 

των αλλοδαπών τουριστών θα είναι της τάξης του 5%. 

3 A. Holden, Κοινωνιολογικές προσεγγίσεις στον τουρισμό, μετάφραση επιμέλεια: Θ. 

Μαυροδόντης, Εκδόσεις Παπαζήση, 2008, σελ. 195. 

4 Δ. Σακκάς, «Το διαρθρωτικό πρόβλημα και ο οικονομικός προγραμματισμός στην 

μεταπολεμική Ελλάδα», Μελέτες Νο. 45, ΚΕΠΕ, Αθήνα, 1996, σελ. 23 και Π. Τσάρτας 

και Δ. Λαγός, «Η πολιτική του ελληνικού τουρισμού μέσα από τα αναπτυξιακά προγράμματα», 

στο Β. Αγγελής και Λ. Μαρούδας (επιμ.), Οικονομικά συστήματα, αναπτυξιακές 

πολιτικές και στρατηγικές των επιχειρήσεων στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, 

συλλογικός τόμος προς τιμήν του καθηγητή Στέργιου Μπαμπανάση, Τμήμα Διοίκησης 

Επιχειρήσεων Πανεπιστήμιο Αιγαίου, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, 2006, σελ.736. 

5 Τράπεζα Ελλάδος, Έκθεση του Διοικητή για το έτος 2006, Αθήνα, 2007, σελ.128. 

6 World Tourism Organization, Tourism Vision 2020, Vol. 1- 6, Madrid, 2000.

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 193 

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΜΠΡΟΣΤΑ ΣΤΙΣ ΝΕΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ 193 

Παρά τη γενικά ικανοποιητική στατιστική εικόνα που παρουσιάζει διαχρονικά 

ο ελληνικός τουρισμός, με βάση τις τουριστικές αφίξεις και διανυκτερεύσεις, 

αλλά και τη διαχρονική εξέλιξη της κατά κεφαλήν δαπάνης, σε σύγκριση 

με τα διεθνή δεδομένα, σήμερα η τουριστική βιομηχανία εμφανίζει συμπτώματα 

κόπωσης. Η Ελλάδα θεωρείται χώρα φιλοξενίας αλλοδαπών τουριστών 

χαμηλής και μεσαίας εισοδηματικής στάθμης. Το τουριστικό της προόν είναι 

μέτριας ποιότητας και έχει υψηλό συγκριτικό κόστος. Η τιμή του τουριστικού 

προόντος, που αποτελεί το κυριότερο στοιχείο προσέλκυσης αλλοδαπών τουριστών, 

λόγω σταθερότητας του ευρώ, αλλά και πληθωριστικών πιέσεων, αδυνατεί 

να προσαρμοστεί στα πλαίσια που θέτει ο διεθνής τουριστικός ανταγωνισμός. 

Εξάλλου, οι τουριστικές της υποδομές και ανωδομές δεν έχουν ποιοτικά 

χαρακτηριστικά, οι Ολυμπιακές εγκαταστάσεις δεν έχουν ακόμα αξιοποιηθεί, 

η τουριστική εποχικότητα εξακολουθεί να είναι αιτία δυσμενών εξελίξεων στη 

λειτουργία του ξενοδοχειακού κλάδου, ενώ η προώθηση των ειδικών και εναλλακτικών 

μορφών τουρισμού δεν πραγματοποιείται συγκροτημένα και δεν 

εντάσσεται (πλην λίγων περιπτώσεων) σε προγράμματα ή δράσεις που να ενισχύονται 

από δημόσιους πόρους. Το σύστημα κινήτρων προς τον τουρισμό δεν 

έχει αποδώσει ικανοποιητικά και δεν ενισχύει την ισόρροπη περιφερειακή 

ανάπτυξη. Η εκπαίδευση και η κατάρτιση δεν ανταποκρίνονται στις νέες απαιτήσεις 

της τουριστικής αγοράς. Παρότι, η χώρα μας είναι διεθνής τουριστικός 

προορισμός, μόλις πρόσφατα, ανακοινώθηκε η ίδρυση του πρώτου πανεπιστημιακού 

τμήματος «Οικονομίας και Διοίκησης του Τουρισμού», στο Πανεπιστήμιο 

Αιγαίου. 

Στο κεφάλαιο αυτό, επιχειρήται η κριτική αξιολόγηση της μέχρι σήμερα 

ακολουθούμενης αναπτυξιακής πορείας του τουρισμού, και του περιεχομένου 

της αναπτυξιακής ελληνικής τουριστικής στρατηγικής και πολιτικής, με σκοπό 

να εντοπιστούν οι διαρθρωτικές αδυναμίες, αλλά και να αναδειχθούν οι δυνατότητες 

του ελληνικού τουρισμού. Στη βάση των συμπερασμάτων που προκύπτουν 

προτείνεται ένα πλαίσιο τουριστικής στρατηγικής και πολιτικής που 

απαντά σε βασικά θέματα που κατατρύχουν τον ελληνικό τουρισμό, λαμβάνοντας 

υπόψη τις νέες εξελίξεις της διεθνούς οικονομικής και κοινωνικής συγκυρίας. 

Διαχρονική ανάλυση της ελληνικής τουριστικής πολιτικής 

Σε παγκόσμιο επίπεδο, ο τουρισμός μπορεί να χαρακτηριστεί ως μια δραστηριότητα 

η οποία διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην τοπική και περιφερειακή 

ανάπτυξη. Στην Ελλάδα, η σημασία του τουρισμού για την υποστήριξη των 

λιγότερων ανεπτυγμένων ή μειονεκτικών περιοχών ήταν και παραμένει αξιό-

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 194 


λογη. Είναι χαρακτηριστικό ότι πολλές περιοχές της Ελλάδας μεταπολεμικά 

κατάφεραν μέσα από την τουριστική τους ανάπτυξη όχι μόνο να διατηρήσουν, 

αλλά και να αυξήσουν τον ενεργό πληθυσμό τους, βελτιώνοντας σημαντικά και 

τις συνθήκες διαβίωσής του. Παράλληλα, σε μερικές περιοχές όπου ο τουρισμός 

εξελίχθηκε, λανθασμένα, σε «μονοκαλλιέργεια», συνέβη να εξαρτάται 

από αυτόν ολόκληρη η οικονομική, παραγωγική και κοινωνική δομή των περιοχών 

αυτών. 7 Ωστόσο, η κατάσταση αυτή, σε περιόδους κρίσεις, δημιούργησε 

προβλήματα στην τουριστική βιομηχανία των περιοχών αυτών. Σήμερα, ο τουρισμός 

στην Ελλάδα αντιμετωπίζει σοβαρά διαρθρωτικά προβλήματα, τα 

οποία επιτείνονται λόγω της υφιστάμενης διεθνούς οικονομικής συγκυρίας. 

Προκειμένου να σχηματίσουμε μια ολοκληρωμένη εικόνα της υπάρχουσας 

κατάστασης της ελληνικής τουριστικής βιομηχανίας, είναι αναγκαία μια σύντομη 

ανασκόπηση της μεταπολεμικής πολιτικής προς εντοπισμό των διαρθρωτικών 

του προβλημάτων του τουρισμού, αλλά και των δυνατοτήτων ή των ευκαιριών 

που υπάρχουν, οι οποίες μπορούν να αξιοποιηθούν κατάλληλα, ενόψει 

της νέας προγραμματικής περιόδου. 8 

Η σύντομη ανασκόπηση της λογικής και του περιεχομένου της ελληνικής 

τουριστικής πολιτικής γίνεται στο πλαίσιο τριών χρονικών περιόδων: 9 

• του βιοτεχνικού τουρισμού (1950-1966). 

• του περάσματος στο βιομηχανικό τουρισμό (1967-1991) 

• της πολιτικής αναζήτησης για έξοδο από την κρίση (1991-σήμερα). 

Στην πρώτη χρονική περίοδο, από το περιεχόμενο των προγραμμάτων 

(1948-1966) διαπιστώνεται ότι αυτά είχαν ευκαιριακό χαρακτήρα και αποσκοπούσαν 

στην εξασφάλιση όσο το δυνατόν, μεγαλύτερων ποσών συναλλαγματικών 

πόρων υπό τη μορφή οικονομικής και τεχνικής βοήθειας 10 και όχι υπό τη 

μορφή ενίσχυσης της παραγωγικής βάσης της ελληνικής οικονομίας. Στο πλαίσιο 

αυτό, οι επιδιώξεις της τουριστικής πολιτικής ήταν γενικόλογες αναφορές, 

δεν συνοδεύονταν δηλαδή από συγκεκριμένα μέτρα, που η υλοποίησή τους θα 

προωθούσε την τουριστική ανάπτυξη σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο. Η 

δομή της τουριστικής δραστηριότητας αυτής της περιόδου μπορεί να χαρακτηριστεί 

ως βιοτεχνική, λόγω του μεγάλου αριθμού και του μεγέθους των τουρι- 

7 Δ. Λαγός, «Ο Τουρισμός ως Παράγοντας Προώθησης της Περιφερειακής Ανάπτυξης», 

Επιθεώρηση Αστικών και Περιφερειακών Μελετών ΤΟΠΟΣ., Νο. 14, 1998. 

σελ. 53. 

8 ΕΣΠΑ 2007-2013. 

9 Τσάρτας και Λαγός, οπ. π., 2006, σελ. 750-756. 

10 Σακκάς, οπ. π., 1996, σελ. 72.

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 195 


στικών επιχειρήσεων και λόγω της μη καλής οργάνωσης της τουριστικής δραστηριότητας 

(μικρός αριθμός ανοργάνωτων ταξιδιωτών, απουσία προσόντων 

των εργαζόμενων, απουσία μεθόδων διοίκησης και προώθησης του προόντος). 

Στην δεύτερη χρονική περίοδο, διαπιστώνεται ότι ενώ στα αρχικά προγράμματα 

(1967–1970), επικρατούσε η ίδια αναπτυξιακή φιλοσοφία με αυτή της 

πρώτης χρονικής περιόδου, όμως η λογική τους στηριζόταν στην προώθηση του 

μαζικού οργανωμένου τουρισμού και την αξιοποίηση των φυσικών και πολιτιστικών 

πόρων της χώρας με συγκεκριμένα μέτρα πολιτικής που είχαν σαφείς 

στόχους και επιδιώξεις. Στα μετέπειτα προγράμματα, η τουριστική πολιτική 

που εφαρμόστηκε είχε καθοριστικό ρόλο στην έκταση και τον τρόπο ανάπτυξης 

της τουριστικής βιομηχανίας. Μέχρι το 1973, η τουριστική πολιτική απέβλεπε 

στην ταχεία τουριστική ανάπτυξη με στόχο τη μεγιστοποίηση των συναλλαγματικών 

εσόδων προς κάλυψη του εμπορικού ελλείμματος του ισοζυγίου 

τρεχουσών συναλλαγών. Γι’ αυτό και υπήρχε ευνοκότερη χρηματοδοτική πολιτική, 

χωρίς τραπεζικά κριτήρια, που επηρέασε την χωρική κατανομή των ξενοδοχειακών 

καταλυμάτων και την ανάπτυξη νέων τουριστικών προορισμών (π.χ. 

Χαλκιδική), όπου στον ξενοδοχειακό κλάδο εισήλθαν άτομα άσχετα με την 

τουριστική δραστηριότητα. 11 

Μέχρι το 1980, επιχειρήθηκε ορθολογική ανάπτυξη της τουριστικής δραστηριότητας 

μέσα από τους αναπτυξιακούς νόμους (Ν. 1313/72 και 1378/73) σε 

συνδυασμό με την επίτευξη στόχων περιφερειακής πολιτικής (Ν. 289/76) και 

την ενίσχυση των προβληματικών περιοχών (Ν. 849/780). Στα αναπτυξιακά 

προγράμματα της 10ετίας του 1980 υπάρχει η θέσπιση ενός συστήματος κινήτρων 

(Ν. 1116/81, Ν. 1262/82) που απέβλεπε στην αποκέντρωση και τη δημιουργία 

νέων μικρών ξενοδοχειακών μονάδων. Όμως, το επενδυτικό ενδιαφέρον 

επικεντρώθηκε και πάλι σε λιγοστές τουριστικά αναπτυγμένες περιοχές με 

αποτέλεσμα την υπερπροσφορά κλινών. Στις υπόλοιπες περιοχές δεν υπήρχε η 

κατάλληλη κοινωνικοοικονομική υποδομή και ανωδομή, λόγω της ανεπάρκειας 

διάθεσης των χρηματικών πόρων από το Πρόγραμμα Δημοσίων επενδύσεων 

(Π.Δ.Ε.). Έτσι, το ενδιαφέρον της ιδιωτικής πρωτοβουλίας στράφηκε 

προς την «παραξενοδοχεία». Η πολιτική των κίνητρων στις επενδύσεις συνεχίζεται 

με την ίδια ένταση μέχρι το 1990. Ο ρυθμός αύξησης του αριθμού των κλινών 

παραμένει ο ίδιος και η συγκέντρωση πολύ περιορισμένη παρόλη τη δια- 

11 Α. Μυλωνάς, «Ο Τουρισμός ως κινητήρια δύναμη της χώρας», πρακτικά συνεδρίου 

του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών με θέμα: «Το Παρόν και το μέλλον της 

Ελληνικής Οικονομίας», Τόμος Α, έκδοση Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα, 

1997, σελ. 12.

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 196 


φοροποίηση των ποσοστών των επενδύσεων και των κατασκευαστικών προγραμμάτων 

προς όφελος των λιγότερο αναπτυγμένων περιοχών. Παράλληλα, η 

αυξημένη ζήτηση καταλυμάτων σε συνδυασμό με την ολοένα και αυξανόμενη 

τάση για κερδοσκοπία, συνέτειναν στην ραγδαία άνοδο των αυθαίρετων κατοικιών. 

Στην τρίτη χρονική περίοδο, οι στόχοι της τουριστικής πολιτικής που εκφράζονται 

μπορούν να συνοψιστούν στον εμπλουτισμό και τη διαφοροποίηση του 

τουριστικού προόντος, την ανάπτυξη νέων μορφών τουρισμού, τη βελτίωση της 

ποιότητας του προσφερομένου προόντος, το άνοιγμα προς νέες αγορές και την 

προώθηση της αειφόρου τουριστικής ανάπτυξης. 

Τα αναπτυξιακά προγράμματα της 10ετίας του 1990 [κυρίως τα Α΄ και Β΄ 

Κοινοτικά Πλαίσια Στήρισκης (ΚΠΣ)], αντιμετώπισαν τον τουρισμό επιφανειακά, 

με αποτέλεσμα την έλλειψη ελκυστικών κινήτρων, αλλά και την ύπαρξη 

μιας σειράς αντικινήτρων για τη προσέλκυση επενδυτών. Επίσης, η εσφαλμένη 

κατανομή των χρηματικών πόρων από τα Μεσογειακά Ολοκληρωμένα Προγράμματα 

(ΜΟΠ) και το Α΄ ΚΠΣ, είχε ως αποτέλεσμα τη μεγέθυνση της παραοικονομίας 

και τη συσσώρευση προβλημάτων που περιόρισαν την τουριστική 

ανάπτυξη της χώρας. Ο αναπτυξιακός νόμος (1892/90), αν και βελτιώθηκε σημαντικά 

ως προς τα κίνητρα του προηγούμενου, δεν μπόρεσε από μόνος του να 

επηρεάσει την τουριστική ανάπτυξη, χωρίς το συνδυασμό μιας γενικότερης πολιτικής. 

Ο αναπτυξιακός νόμος 2234/94 που τροποποίησε και συμπλήρωσε άρθρα 

του 1892/90, υιοθέτησε μια πιο ρεαλιστική πολιτική κινήτρων για ελεγχόμενη 

και επιθυμητή ανάπτυξη. 

Στα αναπτυξιακά προγράμματα της 10ετίας του 2000 (Γ΄ ΚΠΣ 2000-2006), 

εξαιτίας της ευρωπακής ολοκλήρωσης, η τουριστική πολιτική της χώρας διαμορφώνεται 

σε νέα βάση, προκειμένου να αντιμετωπιστούν οι νέες προκλήσεις 

της παγκοσμιοποίησης, να αξιοποιηθούν τα συγκριτικά της πλεονεκτήματα και 

να βελτιωθεί η υποδομή της για την προσέλκυση τουριστών με υψηλότερο εισόδημα. 

Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, η πολιτεία μέσω της εταιρείας «Ελληνικά 

Τουριστικά Ακίνητα» (ΕΤΑ) αποδεσμεύεται από το ρόλο του παραγωγού, 

πουλώντας ή παραχωρώντας με συμβόλαια μεγάλης διάρκειας τις εγκαταστάσεις 

που είχε κατασκευάσει κατά τη διάρκεια της πρώτης φάσης της ανάπτυξης 

του τουρισμού. Χαρακτηριστικό αυτής της λογικής είναι και η προώθηση, 

μέσω του Ειδικού Χωροταξικού Σχεδίου για τον τουρισμό, της νέας λειτουργικής 

μορφής της «τουριστικής κατοικίας» που ωστόσο εκτιμάται ότι θα 

ευνοήσει σε πρώτη φάση ελάχιστους τουριστικούς επιχειρηματίες, που εν προκειμένω 

θα λειτουργήσουν απλά ως «οικοπεδούχοι», καθώς και ορισμένες μεγάλες 

κατασκευαστικές εταιρείες (developers) και τράπεζες ελληνικών και ξένων 

συμφερόντων που διαθέτουν θυγατρικές εταιρείες αγοροπωλησιών ακινή-

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 197 


των (real estate) και ενδιαφέρονται να προσφέρουν στην αγορά νέα δανειακά 

προόντα για την ανάπτυξη νέων πεδίων επιχειρηματικών δραστηριοτήτων 

μέσω τουρισμού. 

Κριτική αξιολόγηση 

Από τα παραπάνω διαπιστώνεται ότι η φιλοσοφία των πρώτων αναπτυξιακών 

προγραμμάτων ήταν η συστηματική παρέμβαση του κράτους στο μηχανισμό 

της αγοράς, με στόχο τη δημιουργία και επέκταση της βασικής υποδομής 

για να διευκολύνει τη διαδικασία ένταξης της εγχώριας παραγωγής στο διεθνή 

καταμερισμό εργασίας. Ο διεθνής τουρισμός, στο πλαίσιο αυτό, δεν ήταν στο 

επίκεντρο των αναπτυξιακών επιλογών της μεταπολεμικής οικονομικής πολιτικής. 

Όμως, η κοινωνικοοικονομική πραγματικότητα στις αναπτυσσόμενες χώρες 

ανέδειξε την προστιθέμενη αξία αυτής της δραστηριότητας. 

Στη χώρα μας, ο τουρισμός ως αναπτυξιακή παράμετρος, εκτιμάται θετικά, 

καθότι συνέβαλε ουσιαστικά στην παραγωγική ανασυγκρότηση ορισμένων περιοχών 

της και στη διαμόρφωση αναπτυξιακών συνθηκών. Όμως, αποτελεί 

ακόμα μέχρι και σήμερα μια οικονομική δραστηριότητα που ναι μεν προσφέρει 

στο ΑΕΠ, πάσχει όμως από έλλειψη συγκροτημένης στρατηγικής και μακροχρόνιου 

προγράμματος δράσης. Τα όποια θετικά οφέλη των Ολυμπιακών Αγώνων 

δεν έχουν ακόμα κεφαλαιοποιηθεί και με την υπάρχουσα αρνητική διεθνή 

οικονομική συγκυρία δεν προοιωνίζεται αίσια μελλοντική πορεία ανάπτυξης. 

Άλλωστε, όπως επισημαίνει στην τελευταία έκθεσή του και ο Διοικητής της 

Τράπεζας της Ελλάδας, σε καμιά χώρα όπου πραγματοποιήθηκαν Ολυμπιακοί 

Αγώνες δεν υπήρξε επιτάχυνση στην αύξηση του εθνικού εισοδήματος. Ο τουρισμός 

μας βαίνει μειούμενος από το 2004 με βάση την κατά κεφαλήν δαπάνη 

(από 854 ευρώ το 2004, μειώθηκε σε 808 ευρώ το 2005, δηλ. κατά 5,43%, σε 786 

ευρώ το 2006, δηλ. κατά 2,65% και κατά 4,78% το 2007). Η μείωση αυτή οφείλεται 

στη μικρότερη μέση διάρκεια παραμονής σε συνδυασμό με την πραγματικά 

μικρότερη δαπάνη των τουριστών. Ο προβληματισμός για την κατεύθυνση 

του τουρισμού μας και το ρόλο του στην ελληνική οικονομία βρίσκεται ήδη στο 

επίκεντρο των συζητήσεων από τους εμπλεκόμενους φορείς στο τουριστικό κύκλωμα, 

ενόψει μάλιστα της τελευταίας πετρελακής κρίσης που διαμορφώνει 

ένα κλίμα ανησυχίας και ανασφάλειας, η οποία καθηλώνει ακόμα περαιτέρω 

την τουριστική μας ανταγωνιστικότητα. 

Εξετάζοντας τη διαχρονική πορεία εξέλιξης του ελληνικού τουρισμού, καθίσταται 

εμφανές ότι υπάρχει αδυναμία συγκρότησης μιας σταθερής και μακροπρόθεσμης 

τουριστικής πολιτικής. Αυτό είναι φανερό και από τις ανολοκλήρωτες 

προσπάθειες σε ειδικότερα πεδία της τουριστικής ανάπτυξης, όπως

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 198 


χωροταξία, περιβάλλον, αποκέντρωση, περιφερειακή ανάπτυξη, νομοθεσία κινήτρων, 

διαφήμιση κ.λπ. στα προγράμματα οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης 

της πρώτης και δεύτερης χρονικής περιόδου. 12 Αντίθετα, τα ΚΠΣ, 13 

υλοποιήθηκαν σε ικανοποιητικό βαθμό, ανεξάρτητα της κριτικής που δέχθηκαν 

για την ορθολογική ή μη κατανομή των διαθέσιμων χρηματικών πόρων και της 

ανικανότητάς τους να διαφοροποιήσουν την τουριστική προφορά, ώστε να 

αποκτήσει ανταγωνιστικό πλεονέκτημα το τουριστικό μας προόν. Η τουριστική 

πολιτική και στρατηγική εξακολουθεί να είναι ο απλοκός εμπειρισμός, 

με αποτέλεσμα η τουριστική μας ανάπτυξη να ακολουθεί ακόμα τον στρεβλό 

χωροταξικό και οικονομικό σχεδιασμό και να οδηγεί ακόμα περαιτέρω στην 

υπερσυγκέντρωση της τουριστικής προσφοράς σε ορισμένες περιοχές, στην 

αλόγιστη επιβάρυνση του φυσικού περιβάλλοντος, στον κορεσμό και την υποβάθμιση 

ορισμένων περιοχών. Αυτό επιτείνει τα υφιστάμενα διαρθρωτικά 

προβλήματα της τουριστικής μας δραστηριότητας και δυσχεραίνει ακόμα περαιτέρω 

την αποτελεσματικότητα των μέτρων της τουριστικής πολιτικής. 

Το Σχέδιο του Ειδικού Χωροταξικού Πλαισίου (ΕΧΠ) για τον τουρισμό, 

δεν έχει ακόμα προωθηθεί για ψήφιση στη Βουλή των Ελλήνων και σύμφωνα 

με τις πρώτες εκτιμήσεις δεν καλύπτει τις αναπτυξιακές ανάγκες της τουριστικής 

δραστηριότητας. Συγκεκριμένα, η ενασχόλησή του με την οργάνωση του 

χώρου είναι πιο περιορισμένη, γενική και ασαφής. Εξάλλου, παρατηρείται ότι 

σε εθνικό επίπεδο απουσιάζουν βασικοί κατευθυντήριοι άξονες ως προς τη 

σύλληψη του χωρικού προτύπου, τη μίξη των μορφών τουρισμού και την ένταση 

της επιθυμητής τουριστικής ανάπτυξης στο χώρο και στο χρόνο, καθώς επίσης 

και συγκεκριμένα κριτήρια για κάθε προτεινόμενη τουριστική κατηγορία. Επίσης, 

σε περιφερειακό επίπεδο το υπόψη ΕΧΠ δεν κάνει αναφορά σε θέματα 

συμπληρωματικότητας με τους άλλους τομείς και κλάδους της οικονομίας, σε 

θέματα φέρουσας τουριστικής ικανότητας και συμβολής του τουρισμού στη 

διατομεακή ισόρροπη ανάπτυξη. Κατά συνέπεια, το συνολικό περιεχόμενο του 

ΕΧΠ είναι αποσπασματικό, ασαφές και χωρίς προτεραιότητες και δεν πείθει 

ότι καταρτίστηκε για τον εμπλουτισμό και τη διαφοροποίηση του τουριστικού 

προόντος και για να διαδραματίσει τον αναπτυξιακό του ρόλο στο τουριστικό 

12 Π. Τσάρτας, «Κριτική αποτίμηση των παραμέτρων συγκρότησης των χαρακτηριστικών 

της μεταπολεμικής τουριστικής ανάπτυξης» στο Σ. Αυγερινού – Κολώνια, Γ. Ζαχαράτος 

Γερ. κ.ά. (επιμ. Π. Τσάρτα), Τουριστική ανάπτυξη: Πολυεπιστημονικές προσεγγίσεις, 

εκδόσεις Εξάντας, Αθήνα, 2000, σελ. 197. 

13 Ι. Ψυχάρης, Τα περιφερειακά προγράμματα των Κοινοτικών Πλαισίων Στήριξης, 

Επιστημονικές Μελέτες προς τιμή του καθηγητή Ν. Κόνσολα, Πάντειον Πανεπιστήμιο 

Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών, Αθήνα, 2005, σελ. 467-469.

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 199 


γίγνεσθαι της χώρας. Αντίθετα, οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι πολιτικές κατευθύνσεις 

που δίνονται σε κάθε κατηγορία τουριστικών περιοχών, είναι ασαφείς 

και αόριστες, χωρίς χρονοδιάγραμμα και δεν εκφράζουν στο σύνολό τους τη 

λογική της ενδογενούς ολοκληρωμένης τουριστικής ανάπτυξης, στη βάση των 

αρχών της αειφορίας και των κοινοτικών ρυθμίσεων για το περιβάλλον. Επίσης, 

εκτιμάται ότι η «τουριστική κατοικία» θα βλάψει την παραδοσιακή τουριστική 

προσφορά (ξενοδοχεία και άλλες μορφές καταλυμάτων) και τους μικρομεσαίους 

τουριστικούς επιχειρηματίες, διότι, εάν ο «θεσμός της τουριστικής 

κατοικίας» επιτύχει, τότε θα μειώσει σημαντικά την τουριστική ζήτηση, και το 

κυριότερο, θα βλάψει σημαντικά το περιβάλλον των τουριστικών περιοχών, 

που αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο της θετικής εικόνας των τουριστών για το 

ελληνικό τουριστικό προόν. 

Επιπλέον, η μακροχρόνια έλλειψη στρατηγικής του παρελθόντος, οδήγησε 

τον ελληνικό τουρισμό σε μία παρατεταμένη κρίση και σε μία πτωτική πορεία 

όλων των τουριστικών προορισμών της χώρας με ακόμη μεγαλύτερη πτώση των 

τουριστικών εσόδων. Η πρόκληση που αντιμετωπίζει η ελληνική τουριστική 

αγορά, τόσο σε ευρωπακό, όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο, είναι η διατήρηση 

της ανταγωνιστικότητας της που βελτιώνεται όταν η ποιότητα των παρεχόμενων 

υπηρεσιών αυξάνεται περισσότερο από το κόστος (value for money). Η 

βελτίωση της ποιότητας των παρεχόμενων υπηρεσιών παίζει σημαντικό ρόλο 

στη διατήρηση του ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος. Η ποιοτική αναβάθμιση 

και η διαφοροποίηση του ελληνικού τουριστικού προόντος είναι πλέον επιτακτική 

ανάγκη και αποτελεί την μόνιμη επιδίωξη όλων όσων εμπλέκονται στο 

τουριστικό κύκλωμα. 

Η παραπάνω σύντομη ανασκόπηση των επιδιώξεων και στόχων της ελληνικής 

τουριστικής πολιτικής, ναι μεν τόνισε για άλλη μια φορά τη φιλοσοφία της 

αναπτυξιακής τουριστικής πολιτικής, ωστόσο κατέδειξε τις αστοχίες και τις ουσιαστικές 

ελλείψεις της πολιτικής αυτής. Αναμφισβήτητα, ο τουρισμός είναι 

μια σημαντική πλουτοπαραγωγική πηγή που είχε, έχει και θα έχει θετικές συμβολές 

στην κοινωνικοοικονομική ανάπτυξη της χώρας. Και αυτό λόγω των ιδιαίτερων 

ιστορικών, πολιτιστικών και φυσικών στοιχείων που διαθέτει η χώρα 

μας, τα οποία της προσδίνουν συγκριτικό πλεονέκτημα και της δημιουργούν 

μια καλή τουριστική εικόνα στις διεθνείς τουριστικές αγορές. Η αναπτυξιακή 

αυτή φιλοσοφία παραμένει διαχρονικά αμετάβλητη, καθότι η συνεχώς αυξανόμενη 

τουριστική ζήτηση των αλλοδαπών επιβεβαιώνεται στην πράξη με τις μέχρι 

σήμερα τουριστικές αφίξεις. Ωστόσο, η αναπτυξιακή αυτή φιλοσοφία στηρίζεται 

στο κυρίαρχο πρότυπο του μαζικού-οργανωμένου τουρισμού και 

αγνοεί τη μεγάλη συμβολή του εσωτερικού τουρισμού και τις νέες τάσεις (προώθηση 

ειδικών και εναλλακτικών μορφών τουρισμού, παγκοσμιοποίηση τουριστικής 

αγοράς, τα συνδυασμένα τουριστικά κίνητρα, τις νέες τεχνολογίες στον

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 200 


τουρισμό κ.λπ.) που διαμορφώνουν το νέο πρότυπο ανάπτυξης του τουρισμού. 

Στο πλαίσιο αυτό, οι εκάστοτε πολιτικές ηγεσίες αρκούνται στο να υπογραμμίζουν 

το σημαντικό ρόλο του τουρισμού στην εθνική και περιφερειακή οικονομία, 

χωρίς να διαθέτουν μια ολοκληρωμένη τουριστική πολιτική με μακροχρόνια 

προοπτική που να είναι αρμονικά συνδεδεμένη με τους άλλους τομείς της 

οικονομικής και κοινωνικής δραστηριότητας και να αντιμετωπίζει ουσιαστικά 

τις διαρθρωτικές αδυναμίες της τουριστικής μας δραστηριότητας. 14 

Εξάλλου, οι στόχοι και οι επιδιώξεις των διαφόρων προγραμμάτων βασίζονται 

περισσότερο στην ιδιωτική πρωτοβουλία για τη προσαρμογή των επιχειρήσεων 

στις ανάγκες της αγοράς, για εκσυγχρονισμό του εξοπλισμού τους, για 

την εφαρμογή μεθόδων παραγωγής που θα εξασφαλίσουν την ποιότητα του 

προόντος και του περιβάλλοντος, για τη δημιουργία ειδικών εγκαταστάσεων 

(όπως μαρίνες, συνεδριακά κέντρα, γκολφ, κέντρα θαλασσοθεραπείας κ.λπ.), 

παρά στη συνολική και κοινή δράση από όλους τους εμπλεκόμενους φορείς της 

τουριστικής βιομηχανίας, προκειμένου να δημιουργήσουν διαφοροποιημένα 

και καλύτερης ποιότητας προόντα. 

Τέλος, η ανάπτυξη των ειδικών και εναλλακτικών μορφών τουρισμού, που 

αποτελούν το νέο πρότυπο τουριστικής ανάπτυξης, τον αντίποδα του οργανωμένου 

μαζικού τουρισμού, δηλαδή του κυρίαρχου αναπτυξιακού προτύπου της 

μεταπολεμικής εποχής, έχει άτυπα ανατεθεί στους ιδιώτες επενδυτές, οι οποίοι 

προωθούν τις πιο κερδοφόρες δραστηριότητες, χωρίς ωστόσο, τον απαραίτητο 

κρατικό συντονισμό και κατά συνέπεια χωρίς τον έλεγχο της ασφάλειας των 

τουριστών. 

Προτάσεις τουριστικής πολιτικής 

Η κριτική αξιολόγηση της τουριστικής πολιτικής, όπως αυτή διατυπώνεται 

μέσα από το περιεχόμενο των διαφόρων αναπτυξιακών προγραμμάτων, οδηγεί 

σε έναν γενικότερο προβληματισμό για την αποτελεσματικότητα των επιδιώξεων 

και στόχων, οι οποίοι έχουν σχέση και με την υλοποίηση των σχετικών 

τουριστικών προγραμμάτων, αλλά και με τη δυνατότητα της ιδιωτικής τουριστι- 

14 Β. Πατσουράτης, Η ανταγωνιστικότητα του Ελληνικού τουριστικού τομέα, ΙΤΕΠ, 

Αθήνα., 2002, σελ. 115, Π. Κούρτης, Στρατηγική και ανταγωνιστικότητα στον τουρισμό 

στο πλαίσιο της περιφερειακής ανάπτυξης, αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, Χαροκόπειο 

Πανεπιστήμιο Αθήνα, 2004, Δ. Λαγός, Τουριστική Οικονομική, εκδόσεις Κριτική, 

Αθήνα, 2005, σελ. 101 και Λ. Αθανασίου, Τουριστική ανάπτυξη και περιβαλλοντική 

προστασία, ΙΤΕΠ, Μελέτες, Νο. 21, Αθήνα, 2007, σελ. 142-145.

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 201 


κής επιχειρηματικότητας να ανασυγκροτήσει τις δυνάμεις της για την ποιοτική 

βελτίωση της τουριστικής βιομηχανίας. 

Στο πλαίσιο της ολοκληρωμένης ενδογενούς τουριστικής ανάπτυξης που 

προωθείται μέσω των ειδικών και εναλλακτικών μορφών τουρισμού, οι στρατηγικοί 

στόχοι της ελληνικής τουριστικής πολιτικής θα πρέπει να εστιάζονται στον 

εμπλουτισμό της τουριστικής προσφοράς, στη διαφοροποίηση του τουριστικού 

προόντος, στην ενίσχυση των ΜΜΕ του τουρισμού, στην προώθηση των ειδικών 

και εναλλακτικών μορφών τουρισμού, στην προστασία του περιβάλλοντος, 

στην ανάπτυξη του εσωτερικού τουρισμού, στη βελτίωση της ποιότητας των παρεχόμενων 

τουριστικών υπηρεσιών, στην άμβλυνση της εποχικότητας, στην ενίσχυση 

της παραγωγικής βάσης της τοπικής οικονομίας, στην ισόρροπη τουριστική 

ανάπτυξη, στην απεξάρτηση από τα μεγάλα ταξιδιωτικά γραφεία, στην υιοθέτηση 

των αρχών της αειφόρου τουριστικής ανάπτυξης, στην αναβάθμιση και 

δημιουργία νέων ειδικών τουριστικών υποδομών, στην εξυπηρέτηση του στόχου 

της ανταγωνιστικότητας μέσω της αύξησης της επιχειρηματικότητας κ.λπ. 

Οι παραπάνω στόχοι για να είναι εφικτοί και ρεαλιστικοί πρέπει να εξειδικευθούν, 

να ιεραρχηθούν, ώστε να συγκροτήσουν επιμέρους διακριτές πολιτικές 

(π.χ. τουριστικής έρευνας και σχεδιασμού, θεσμικών ρυθμίσεων, τιμών, 

επενδύσεων, εκπαίδευσης, διαφήμισης και προώθησης, μεταφορών, συγχώνευσης 

τουριστικών επιχειρήσεων, διεύρυνσης τουριστικής προσφοράς) συνδεόμενες 

με όλους τους κλάδους της οικονομικής δραστηριότητας και να ενταχθούν 

σε ένα ολοκληρωμένο μακροχρόνιο πρόγραμμα τουριστικής ανάπτυξης, που θα 

οριοθετεί το ρόλο και έκταση του τουρισμού, με στόχο την επίτευξη του μέγιστου 

δυνατού αποτελέσματος από τις δραστηριότητες των επιμέρους κλάδων 

που συσχετίζεται. Συνεπώς, το προτεινόμενο πλαίσιο μιας εθνικής τουριστικής 

πολιτικής για τη χώρα μας είναι η κατάρτιση ενός ολοκληρωμένου προγράμματος 

τουριστικής ανάπτυξης σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο, το οποίο να είναι 

ρεαλιστικό, υλοποιήσιμο και εναρμονισμένο με τους στόχους της ΕΕ, προκειμένου 

να λειτουργήσει η τουριστική μας βιομηχανία αποδοτικά και αποτελεσματικά 

στο πλαίσιο της αειφόρου τουριστικής ανάπτυξης και να ανταποκριθεί 

στην υψηλή διεθνή ανταγωνιστικότητα. Το πρόγραμμα αυτό θα πρέπει να βασίζεται 

σε μια στρατηγική για τον τουρισμό, η οποία θα καλύπτει όλους τους τομείς 

της τουριστικής δραστηριότητας και θα διέπεται από την περιφερειακή πολιτική 

του κεντρικού κράτους, η οποία αναντίρρητα ρυθμίζει την παραγωγή και 

διάθεση της τουριστικής κατανάλωσης. 15 

15 Θ. Αποστολόπουλος, «Μια νέα στρατηγική τουριστικής ανάπτυξης», Τουρισμός 

και Οικονομία, Νο. 144, 1990, Π. Κορλίρας, «Σκέψεις για μια μακροπρόθεσμη πολιτική 

στον τουρισμό», Οικονομικός Ταχυδρόμος, 9/3/1998, σελ. 18-19, Γ. Ζαχαράτος, «Το

kef02:kef02 06/03/2009 13:58 Page 202 


Βασικό εργαλείο του υπόψη προγράμματος αποτελεί το ΕΧΣ για τον τουρισμό 

που, αν διαμορφωθεί κατάλληλα, μπορεί να αποτελέσει ένα πλαίσιο ισόρροπης 

τουριστικής ανάπτυξης και προστασίας του φυσικού και ανθρωπογενούς 

περιβάλλοντος. Ακόμα, μπορούν να αξιοποιηθούν και τα σχετικά εργαλεία, 

όπως της Τουριστική Φέρουσα Ικανότητα, τα Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών, 

το Κοινοτικό Σύστημα Οικολογικής Διαχείρισης και Ελέγχου 

(EMAS), η Agenta 21, κ.λπ. που υποστηρίζουν αποτελεσματικά το έργο της 

τουριστικής ανάπτυξης. 

Τέλος, το υπόψη πρόγραμμα, για να είναι ρεαλιστικό και κοινωνικά αποδεκτό, 

θα πρέπει να έχει προκύψει ως αποτέλεσμα της εφαρμογής δημοκρατικών 

διαδικασιών και συνεργατικού πνεύματος και να καλύπτει όλο το φάσμα των 

εμπλεκόμενων φορέων της τουριστικής βιομηχανίας. 

αναγκαίο σχήμα και θεωρητικό πλαίσιο άσκησης της τουριστικής πολιτικής στην Ελλάδα 

σήμερα» στο Σ. Αυγερινού – Κολώνια, Γ. Ζαχαράτος, κ.ά. (επιμ. Π. Τσάρτας), 

Τουριστική ανάπτυξη: Πολυεπιστημονικές προσεγγίσεις, εκδόσεις Εξάντας, Αθήνα, 

2000, σελ. 41-42 και του ιδίου «Ας δούμε επιτέλους τον τουρισμό ως βιομηχανία», Οικονομικός 

Ταχυδρόμος, 5/1/2002.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 203 

ΕΝΟΤΗΤΑ ΙII 

Δημόσια Σφαίρα, 

Πολιτικές και Μεταρρυθμίσεις

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 204

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 205 

10 

Αλληλεξάρτηση, ρευστότητα και δημιουργική 

προσαρμοστικότητα 

Η πρό(σ)κληση της παγκοσμιοποίησης 

Χαρίδημος Κ. Τσούκας 

Πριν από δεκαπέντε χρόνια, ελάχιστοι μιλούσαν για την «παγκοσμιοποίηση». 

Ο όρος χρησιμοποιούνταν κυρίως από μερικούς κοινωνικούς επιστήμονες 

και από δεξαμενές σκέψης. Σήμερα δεν υπάρχει πολιτικός, επιχειρηματίας 

ή συνδικαλιστής που να μην τον χρησιμοποιεί, κοινωνικό κίνημα που να μην 

τον επικαλείται. Ο όρος παγκοσμιοποίηση, παγκοσμιοποιήθηκε! Δεν πρόκειται 

πλέον για την ουτοπία κάποιου φιλόσοφου, ούτε για την κινητοποιό αρχή 

κάποιου ακτιβιστή, αλλά για απτή πραγματικότητα. Όπως έδειξε η πρωτοφανής 

οικονομική κρίση στο δεύτερο ήμισυ του 2008, η παγκοσμιοποίηση είναι, 

πλέον, μια βιωμένη εμπειρία και αυτό την καθιστά ένα ποιοτικώς διαφορετικό 

γεγονός από παρόμοιες διαδικασίες διεθνοποίησης του παγκόσμιου οικονομικού 

συστήματος, όπως λ.χ. στα τέλη του 19 ου αιώνα. 

Σήμερα, η παγκοσμιοποίηση είναι στο καθιστικό του σπιτιού μας, στην κουζίνα 

μας, στη δουλειά μας, στην ενημέρωσή μας, στη διασκέδασή μας – με δυο 

λόγια, στη ζωή μας. Σε μια βόλτα στο τοπικό σούπερ μάρκετ ή στη λακή αγορά 

της γειτονιάς θα βρείτε μήλα από τη Χιλή, μπανάνες Fair Trade από τον Ισημερινό, 

μπλουζάκια από την Κίνα. Κάθε μέρα πραγματοποιούνται ηλεκτρονικά 

συναλλαγές ύψους άνω των 1 τρις δολαρίων στις διεθνείς αγορές συναλλάγματος. 

Στη δεκαετία του 1990, στην εποχή ακόμη της δραχμής, διακινούνταν κάθε 

μέρα στην Ελλάδα 2.5 δις δολάρια, ποσό που αντιστοιχούσε στο 14% του συνολικού 

τραπεζικού αποθέματος της χώρας. Σήμερα τα μεγέθη έχουν αυξηθεί. Το 

ηλεκτρικό ρεύμα που μας παρέχει η ΔΕΗ χρηματοδοτείται σε μεγάλο βαθμό 

από διεθνείς θεσμικούς επενδυτές, όπως επίσης και οι τραπεζικές μας συναλ-

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 206 

206 ΧΑΡΙΔΗΜΟΣ ΤΣΟΥΚΑΣ 

λαγές με την Εθνική Τράπεζα. Το ατύχημα του Τσερνομπίλ πριν από είκοσι 

χρόνια είχε αρνητικές επιπτώσεις στην υγεία των Ελλήνων (και όχι μόνον) πολιτών, 

παρά την τεράστια γεωγραφική απόσταση. Το φαινόμενο του θερμοκηπίου 

επηρεάζει την καθημερινότητά μας με τις κλιματικές αλλαγές που επιφέρει 

(μία απο τις οποίες είναι η υψηλή ξηρασία που αυξάνει σημαντικά την πιθανότητα 

δασικών πυρκαγιών), αν και οι κύριοι συντελεστές που το παράγουν 

είναι οι μεγάλες βιομηχανικές χώρες, κυρίως οι ΗΠΑ και η Κίνα. 

Με την τηλεόραση ο υπόλοιπος κόσμος είναι μέσα στα σπίτια μας, συχνά σε 

πραγματικό χρόνο. Τα κομμουνιστικά καθεστώτα κατέρρευσαν το 1989, το ένα 

μετά το άλλο, χάρις, σε μεγάλο βαθμό, στην τηλεοπτική κάλυψη και την παγκόσμια 

μετάδοση των εξεγέρσεων. Τη συντριβή του δεύτερου αεροπλάνου στο 

νότιο πύργο του Παγκόσμιου Κέντρου Εμπορίου, στις 11 Σεπτεμβρίου 2001, 

εκτιμάται ότι την παρακολούθησαν ζωντανά 1 δις άνθρωποι στον κόσμο! Με το 

κινητό τηλέφωνο, το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο, τις τεχνολογίες κοινωνικής δικτύωσης 

(π.χ. Facebook, MySpace, κ.λπ.) και το Διαδίκτυο ο κόσμος έχει δραματικά 

συρρικνωθεί. Το θάνατο της πριγκίπισσας Νταάνα, τον Αύγουστο 

1997, τον θρήνησαν άνθρωποι σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης – η πρώτη μαζική 

εκδήλωση βιρτουαλικού πένθους! Τον εκλογικό θρίαμβο του B. Obama 

στην Αμερική γιόρτασαν, σε πραγματικό χρόνο, εκατομμύρια άνθρωποι σε όλο 

τον πλανήτη. 

Κι αν, παρ’ όλα αυτά, χρειαζόταν ένα ακόμα δείγμα της παγκοσμιοποίησης, 

η κολοσσιαία χρηματοπιστωτική και, στη συνέχεια, οικονομική κρίση του 2008 

ήταν αρκετή. Με οδυνηρό τρόπο, οι κάτοικοι του πλανήτη είδαν τις εθνικές οικονομίες 

τους να κλονίζονται, εξατίας σειράς αποτυχιών αμερικανικών τραπεζών 

και ασφαλιστικών οργανισμών. Ενα φτάρνισμα της AIG και της Lehman 

Brothers, μεταξύ άλλων, ήταν αρκετό για να κρυολογήσει μέχρι πνευμονίας ο 

υπόλοιπος κόσμος! Ποτέ οι οικονομίες δεν ήταν τόσο στενά διασυνδεδεμένες 

όσο σήμερα. 

Τέλος, ακόμη και οι αντίπαλοι της παγκοσμιοποίησης την αντιμάχονται σε 

παγκόσμια κλίμακα – δίχως παγκοσμιοποιημένους τρόπους δράσης η παγκοσμιοποίηση 

δεν αντιμετωπίζεται! Οι διαδηλωτές του Κοινωνικού Φόρουμ το 

ξέρουν καλά. 

Ποτέ άλλοτε η ανθρωπότητα δεν ήταν τόσο αλληλεξαρτώμενη, ούτε είχε τέτοια 

επίγνωση της αλληλεξάρτησης. Ποτέ άλλοτε στην ιστορία της ανθρωπότητας 

δεν είχαμε έναν τέτοιο κολοσσιαίο μετασχηματισμό του χρόνου και του χώρου. 

Ποτέ άλλοτε η καθημερινή μας εμπειρία δεν διαμορφώνονταν σε τόσο μεγάλο 

βαθμό από χωρο-χρονικά αποστασιοποιημένες εξελίξεις. Το «εδώ και 

τώρα» αποκτά μια άλλη έννοια στην παγκοσμιοποιημένη κοινωνία – δυνητικά 

όλα είναι εδώ, εν δυνάμει όλα γίνονται τώρα. 

Ο μεγάλος θαυμαστής του καπιταλισμού, ο Κάρλ Μαρξ, είχε συλλάβει την

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 207 

ΑΛΛΗΛΕΞΑΡΤΗΣΗ, ΡΕΥΣΤΟΤΗΤΑ, ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΠΡΟΣΑΡΜΟΣΤΙΚΟΤΗΤΑ 207 

εγγενή τάση του καπιταλισμού για παγκόσμια εξάπλωση ήδη από το 1848. Στο 

Κομμουνιστικό Μανιφέστο ο Μαρξ εκθείασε την παγκοσμιοποιητική τάση του 

καπιταλισμού και το ελεύθερο εμπόριο, την τεχνολογικοποίηση της παραγωγής, 

την απίσχνανση του κράτους-έθνους. Για τον καπιταλιστή όλος ο κόσμος 

είναι μια εν δυνάμει αγορά για τα προόντα του – η παγκόσμια εξάπλωση είναι 

στο DΝΑ της αγοράς. Ο καπιταλισμός παραπέμπει, αναπόφευκτα, σε κάποια 

μορφή κοσμοπολιτισμού. 

Αν, όμως, χωρίς την οικονομία της αγοράς δεν υπάρχει το διαρκές κίνητρο 

της πλανητικής οικονομικής ενοποίησης, δίχως τα σύγχρονα μέσα επικοινωνίας 

και μεταφορών, η παγκοσμιοποίηση θα ήταν ανέφικτη. Χάρις στους τηλεπικοινωνιακούς 

δορυφόρους, τα διηπειρωτικά καλώδια, την τηλεόραση και το 

Διαδίκτυο (και τους ποικίλους και διαρκώς εξελισσόμενους μηχανισμούς επικοινωνίας 

που αναπτύσσονται χάρι σ’ αυτό) ο κόσμος ενοποιείται, τα σύνορα 

διαβρώνονται, και –πράγμα εξόχως σημαντικό– ο κόσμος αποκτά συνείδηση 

της αλληλεξάρτησής του. 

Σε έναν κόσμο που έχει αυξανόμενη επίγνωση των οικονομικών ευκαιριών 

που παρέχουν οι πλούσιες οικονομίες της αγοράς, της προστασίας των ανθρωπίνων 

δικαιωμάτων που θεσμοποιούν οι δημοκρατίες, και καθιστά πιο εύκολη 

τη μετακίνηση των ατόμων, είναι λογικό οι λιγότερο προνομιούχοι άνθρωποι 

να επιδιώκουν να μετακινηθούν σε πιο προνομιούχες περιοχές του πλανήτη. Η 

μετανάστευση, είτε στη νόμιμη είτε, κυρίως, στη λαθραία της μορφή, όχι μόνον 

δεν θα κοπάσει αλλά θα ενταθεί. Οι πλούσιες δημοκρατίες μεταβάλλονται 

βαθμιαία σε πολυ-πολιτισμικές κοινωνίες – δηλαδή, τηρουμένων των αναλογιών, 

σε μικρογραφίες του κόσμου. 

Η αλληλεξάρτηση που επιφέρει η παγκοσμιοποίηση δεν απαντά μόνο «εκεί 

έξω», αλλά «εδώ μέσα». Άλλωστε οι ίδιες οι έννοιες του τι είναι «έξω» και τι 

είναι «μέσα» είναι περισσότερο ρευστές από ποτέ, κι αυτή συνιστά την κυριότερη 

ίσως ειδοποιό διαφορά της τωρινής παγκοσμιοποιητικής διαδικασίας σε 

σχέση με αυτή των αρχών του 20ου αιώνα. Η εμπειρία της παγκοσμιοποίησης 

σήμερα δεν είναι μια αφηρημένη επίγνωση της αλληλεξάρτησης αλλά ένα συγκεκριμένο 

βίωμα· δεν αφορά τις ελίτ αλλά τις μάζες. Ο «Άλλος» (other) είναι 

ήδη «εδώ» και μας ωθεί να αναστοχαστούμε την ίδια μας την ταυτότητα. Η διαχείριση 

της αλληλεξάρτησης με τον «Άλλο», τόσο στον μικρόκοσμο της προσωπικής 

εμπειρίας όσο και στον μακρόκοσμο της υψηλής πολιτικής, συνιστά μια 

από τις κρισιμότερες προκλήσεις που αντιμετωπίζουμε σήμερα. 

Τα παραπάνω δεν σημαίνουν ότι ο κόσμος έγινε «επίπεδος», όπως ισχυρίζεται 

ο Τ. Freadman, ότι δηλαδή τα κράτη και οι επιχειρήσεις λειτουργούν και 

ανταγωνίζονται σε ένα επίπεδο έδαφος επί ισοις όροις. Όσο αφελής είναι η 

αντίσταση στην παγκοσμιοποίηση, άλλο τόσο αφελής είναι η πεποίθηση ότι η 

παγκοσμιοποίηση συνιστά ένα φυσικό φαινόμενο που εξαλείφει τις διαφορές.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 208 


Αντιθέτως, η παγκοσμιοποίηση καθιστά τις πολιτισμικές και θεσμικές διαφορές 

μεταξύ χωρών και περιοχών πιο ορατές από ποτέ, και συχνά διευκολύνει 

την έκφραση των ιδιαιτεροτήτων. Περισσότερο απο ποτέ άλλοτε γνωρίζουμε 

σήμερα τις πολιτισμικές και θεσμικές ιδιομορφίες «απόμακρων» κατά τα άλλα 

χωρών. Δεν χρειάζεται π.χ. να έχεις επισκεφθεί τη Σαουδική Αραβία για να 

ξέρεις πως αντιμετωπίζονται οι γυναίκες εκεί· το βλέπεις στο CNN. Η τάση για 

παγκοσμιοποίηση αποδυναμώνει το έθνος-κράτος και ενθαρρύνει την ανάπτυξη 

τοπικών ταυτοτήτων. Η μεταφορά ισχύος και εθνικής κυριαρχίας σε 

υπερεθνικές οντότητες όπως η ΕΕ, π.χ., ενθαρρύνει την περιφερειακή συγκρότηση 

μιας χώρας, αφού, για μερικά θέματα, το κέντρο ισχύος μεταφέρεται από 

την εθνική σε μια υπερεθνική πρωτεύουσα. 

Η παγκοσμιοποίηση είναι η λογική απόληξη ενός πλέγματος αλληλεπιδρώντων 

παραγόντων, όπως είναι η θεαματική ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνολογίας, 

η οικονομία της αγοράς, και οι επικοινωνίες. Η ανάσχεση της παγκοσμιοποίησης 

θα σήμαινε την ανάσχεση της ανάπτυξης αυτών των παραγόντων, 

πράγμα ανέφικτο και, για μένα τουλάχιστον, ανεπιθύμητο. Δίχως το 

άνοιγμα των παγκόσμιων αγορών και τη συνακόλουθη οικονομική ανάπτυξη, 

οι χώρες της νοτιοανατολικής Ασίας θα ήταν ακόμα φτωχές, ο αριθμός των 

φτωχών στις αναπτυσσόμενες χώρες που ζουν με $1 την ημέρα θα ήταν διπλάσιος 

απ΄ ότι πριν από 20 χρόνια, και το προσδόκιμο ζωής θα ήταν το μισό αυτού 

πριν από ένα αιώνα. Η εκκολαπτόμενη οικουμενική συνείδηση, όπως φαίνεται 

μέσα από την αυξανόμενη δράση της παγκόσμιας κοινωνίας πολιτών και τη δημιουργία 

πλανητικών θεσμών (π.χ. Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο, η Διεθνής 

Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας, το Διεθνές Πάνελ για τις Κλιματικές Αλλαγές, 

κ.λπ.), είναι όχι μόνο μη-αναστρέψιμη αλλά και ευπρόσδεκτη, στο μέτρο που 

δημιουργεί προποθέσεις για παγκόσμια δράση προκειμένου να αντιμετωπισθούν 

πλανητικές απειλές, όπως είναι οι κλιματικές αλλαγές, οι επιδημίες, η 

τρομοκρατία, και η παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. 

Από την άλλη πλευρά, βέβαια, ξέρουμε πολύ καλά ότι οι αγορές, εθνικές 

και μη, λειτουργούν με κανόνες και θεσμούς οι οποίοι είναι, αυστηρά μιλώντας, 

μη οικονομικής φύσεως. Το πώς θα ρυθμισθούν οι παγκόσμιες οικονομικές 

συναλλαγές και πως θα αντιμετωπιστούν τα ποικίλα, πλανητικής εκτάσεως, 

προβλήματα εξαρτάται από τη πολιτική μας σκέψη και δράση, σε εθνική και 

παγκόσμια κλίμακα. Η χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 προήλθε, εν μέρει 

τουλάχιστον, από τον τρόπο ρύθμισης (ακριβέστερα: μη ρύθμισης) των αγορών 

σύνθετων χρηματοοικονομικών προόντων στις ΗΠΑ (βλ. την ομολογία του 

πρών προέδρου της Αμερικανικής Ομοσπονδιακής Τράπεζας στο Κογκρέσο 

τον Οκτώβριο 2008). Η νεοφιλελεύθερη ιδεοληψία για τη δήθεν αυτορρύθμιση 

των αγορών συνέβαλε αποφασιστικά στη δημιουργία της κρίσης. 

Παρά την αποδυνάμωσή τους, τα έθνη-κράτη εξακολουθούν να είναι οι σο-

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 209 


βαρότεροι παίκτες στην παγκόσμια σκηνή και τίποτα δεν δείχνει ότι αυτό θα 

αλλάξει στο προβλεπτό μέλλον: ελέγχουν τον εθνικό χώρο, διαμορφώνουν σε 

μεγάλο βαθμό το νομικό-θεσμικό πλαίσιο, και διαθέτουν την πιο ισχυρή στρατιωτική 

ισχύ. Συγχρόνως, ο αυξανόμενος ρόλος των διεθνών οργανισμών μεταφέρει 

εν μέρει το πολιτικό παιχνίδι σε πλανητικό επίπεδο. Σε κάθε περίπτωση, 

μπορεί η παγκοσμιοποίηση να είναι μια μη-αναστρέψιμη διαδικασία, η μορφή 

όμως που θα πάρει εξαρτάται ουσιωδώς από πολιτικές αποφάσεις, σε εθνικό 

και πλανητικό επίπεδο. 

Για ένα πράγμα, ωστόσο, μπορούμε να είμαστε βέβαιοι: η ριζική αλληλεξάρτηση 

που επιφέρει η παγκοσμιοποίηση σημαίνει ότι άτομα, επιχειρήσεις, 

και έθνη-κράτη είμαστε όλο και περισσότερο εκτεθειμένοι σε συχνότερες και 

εντονότερες αλλαγές και αναθεωρήσεις. Το αν θα έχουν δουλειά οι κλωστοφαντουργοί 

της Νάουσας εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τις διεθνείς εξελίξεις 

της κλωστοφαντουργίας που διαμορφώνουν τους όρους της ανταγωνιστικότητας 

του κλάδου. Η εξέλιξη των τιμών στο Χρηματιστήριο Αθηνών εξαρτάται 

ουσιωδώς από τις παρεμβάσεις των διεθνών θεσμικών επενδυτών, οι 

οποίες, με τη σειρά τους, εξαρτώνται από το πώς αντιλαμβάνονται την εθνική 

μας οικονομία διεθνείς οικονομικοί παράγοντες. Η τιμή του πετρελαίου εξαρτάται 

από τις πολιτικές εξελίξεις στη Μέση Ανατολή και τις ενεργειακές ανάγκες 

των αναπτυσσόμενων χωρών, ιδιαίτερα της Κίνας και της Ινδίας. Οι δόσεις 

του στεγαστικού μας δανείου επηρεάζονται ουσιωδώς από τις διεθνείς 

χρηματοπιστωτικές εξελίξεις. 

Σε ένα περιβάλλον έντονης αλληλεξάρτησης, οι εθνικές ταυτότητες τείνουν 

να υβριδοποιούνται. Η εθνική ταυτότητα σήμερα καθορίζεται όλο και περισσότερο 

διαλογικά: αλλιώς αυτοκατανοείσαι ως Έλληνας σε μια μονο-πολιτισμική 

κοινωνία (όπως, εν πολλοίς, ήταν η Ελλάδα μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 

1980) και αλλιώς σε μια πολυ-πολιτισμική (όπως, εν πολλοίς, είναι σήμερα). Σε 

συνθήκες παγκοσμιοποίησης συνειδητοποιούμε ότι δεν υπάρχουν αναλλοίωτες 

ουσίες – η διευρυνόμενη και αναστοχαζόμενη εμπειρία είναι ο αποφασιστικότερος 

παράγοντας για τη συγκρότηση της εθνικής συλλογικότητας. Ο άνθρωπος 

που διευρύνει τις γνώσεις και εμπειρίες του στην κοινωνία της παγκοσμιοποιημένης, 

διαμεσολαβημένης ενημέρωσης δεν είναι ο ίδιος άνθρωπος που 

αντλεί ενημέρωση και εμπειρία κυρίως από τις αδιαμεσολάβητες αισθήσεις 

του. Ο άνθρωπος που έχει ευκαιρίες να αναστοχάζεται την εμπειρία του (εν 

μέρει εξαιτίας του διευρυμένου χαρακτήρα της εμπειρίας που του δίνει τη δυνατότητα 

να συγκρίνει), είναι ένας αρκετά διαφορετικός άνθρωπος από τον 

άνθρωπο της παραδοσιακής, «κλειστής» κοινωνίας. Στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, 

η ταυτότητα είναι πρόταγμα, όχι ουσία. 

Σε έναν αλληλεξαρτώμενο κόσμο κανείς δεν έχει πλεονέκτημα για πάντα, 

κανείς δεν μπορεί να εφησυχάζει, κανείς δεν πρέπει να θεωρεί την ταυτότητά

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 210 


του δεδομένη. Ο οικονομικός ανταγωνισμός διευρύνεται και εκλεπτύνεται, 

αφού νέοι παίκτες, με νέες στρατηγικές, κάνουν την εμφάνισή τους στις διεθνείς 

αγορές. Η αβεβαιότητα εντείνεται, αφού σε ένα δικτυακό σύστημα έντονης 

αλληλεξάρτησης οι μεταβολές ενός παράγοντα ταχύτατα επιφέρουν αλυσιδωτές 

επιπτώσεις σε όλους τους άλλους. Σε τέτοιες συνθήκες, η πηγή για την 

εξασφάλιση ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος μετατοπίζεται, για τις ανεπτυγμένες 

οικονομίες τουλάχιστον, στην προσαρμοστικότητα και την καινοτομικότητα. 

Οι δύο αυτοί παράγοντες είναι πιθανότερο να διασφαλισθούν επί μακρόν 

σε συνθήκες που προάγουν την κοινωνική εμπιστοσύνη και συνοχή. Η παγκοσμιοποίηση 

καθιστά περισσότερο ορατές τόσο την ανθρωπολογική βάση 

της οικονομίας, όσο και τις θεσμικές συνθήκες υπό τις οποίες παράγεται και 

διανέμεται ο πλούτος. Κοινωνίες με χαμηλή εμπιστοσύνη στους θεσμούς και 

μειωμένη κοινωνική συνοχή αντιμετωπίζουν τις αλλαγές φοβικά – κυριαρχεί ο 

φόβος της απώλειας των «κεκτημένων», έστω κι αν αυτά είναι ψίχουλα. Το κόστος 

της ανάληψης κινδύνων που κάθε αλλαγή επιφέρει υπερτερεί του κόστους 

διατήρησης του αποδεδειγμένα μη διατηρήσιμου στάτους κβό. 

Επιπλέον, γνωρίζουμε καλά σήμερα ότι απαραίτητη προπόθεση της οικονομικής 

ανταγωνιστικότητας είναι το στρατηγικά σκεπτόμενο, ευέλικτο και 

αποτελεσματικό κράτος. Εδώ ακριβώς είναι το κρίσιμο σημείο: πως οι δημόσιες 

πολιτικές, και το πολιτικό σύστημα γενικότερα, θα προάγουν την προσαρμοστικότητα, 

την καινοτομικότητα, και την κοινωνική συνοχή της χώρας. Η 

ανταγωνιστικότητα της οικονομίας βελτιώνεται στο μέτρο που το πολιτικό σύστημα 

είναι σε θέση να αντιλαμβάνεται εγκαίρως την ανάγκη για θεσμικές αλλαγές 

και έχει την ικανότητα να τις υλοποιεί με τρόπο που μεγιστοποιεί το 

κοινό καλό. Αυτό καθίσταται περισσότερο σημαντικό στην οικονομία του 

Ευρώ, αφού οι κυβερνήσεις είναι πλέον υπεύθυνες κυρίως για μικρο-οικονομικές 

πολιτικές. Το ασφαλιστικό και, γενικότερα, η μεταρρύθμιση του κράτουςπρόνοιας, 

π.χ., είναι σημαντικό πρόβλημα σε όλη την Ευρώπη, όπως επίσης σημαντικό 

είναι η μεταρρύθμιση της παιδείας για τη διαμόρφωση πολιτών με 

γνώσεις, δημιουργικότητα και δεξιότητες που ζητά η αγορά. Στην Ελλάδα τα 

συστήματα που χρήζουν μεταρρύθμισης είναι κι άλλα πολλά, δεδομένων των 

ιστορικά διαμορφωμένων αγκυλώσεων και δυσλειτουργιών της δημόσιας διοίκησης 

(π.χ. κομματικοποίηση, διαφθορά, έλλειψη νοοτροπίας και συστημάτων 

σύγχρονου μάνατζμεντ, κ.λπ.). 

Η μεταρρύθμιση, βέβαια, εύκολα εξαγγέλλεται και δύσκολα υλοποιείται. 

Οι μεταρρυθμιστές απαιτείται να έχουν όραμα, στρατηγική, συνοχή, και επιμονή 

– δύσκολα πράγματα για κόμματα εξουσίας εθισμένα στη λαφυραγωγία 

του κράτους, και πολιτικούς με χρονικό ορίζοντα αναφοράς τις επόμενες εκλογές 

ή, ακόμη χειρότερα, την επόμενη δημοσκόπηση. Η ειρωνεία είναι ότι ενώ 

σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης οι μεταρρυθμίσεις είναι επιτακτικές, καθίστα-

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 211 


νται πιο δύσκολες. Τέσσερις λόγοι συνηγορούν σε αυτό, κι έχουν να κάνουν 

κυρίως με τις σύγχρονες τεχνολογίες άμεσης επικοινωνίας – τη σπονδυλική 

στήλη της παγκοσμιοποιητικής διαδικασίας. 

Πρώτον, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης 

εντείνεται η αβεβαιότητα, με αποτέλεσμα να εμφανίζονται φαινόμενα γενικευμένης 

ανασφάλειας, τα οποία οδηγούν τους πολίτες σε φοβικές αντιδράσεις, οι 

οποίες με τη σειρά τους επηρεάζουν το πλαίσιο διαμόρφωσης δημόσιας πολιτικής. 

Δεύτερον, στο μέτρο που η πολιτική ασκείται όλο και περισσότερο σε πραγματικό 

χρόνο, συντμείται ο πολιτικός ορίζοντας και οι διαμορφωτές πολιτικής 

ωθούνται να σκέπτονται και να δρουν βραχυπρόθεσμα, υπό το άγχος της ικανοποίησης 

των απαιτήσεων της δημοσιότητας. Σε χώρες με χαμηλής ποιότητας 

κρατική γραφειοκρατία και ευτελών ΜΜΕ, αυτό είναι ένα ιδιαίτερα σημαντικό 

πρόβλημα, γιατί οι δράσεις της δημόσιας διοίκησης είναι περισσότερο 

(επικοινωνιακές) αντι-δράσεις και λιγότερο χάραξη μακροπρόθεσμων πολιτικών. 

Τρίτον, οι σύγχρονες τεχνολογίες δημοσκοπήσεων τείνουν να μετατρέπουν 

τους πολιτικούς περισσότερο σε ουραγούς και λιγότερο σε ηγέτες, αφού οι πολιτικοί 

τίνουν να χαράζουν τις πολιτικές τους με βάση αυτά που «θέλει ο λαός» 

κι όχι με βάση τα στρατηγικά συμφέροντα της χώρας. Σε χώρες με λακιστική 

πολιτική κουλτούρα, αυτό σημαίνει ότι οι ηγέτες έχουν κίνητρα να πλειοδοτούν 

σε υποσχέσεις για την ικανοποίηση «λακών αιτημάτων» παρά να ασκούν την 

παιδαγωγική λειτουργία που εκ του ρόλου τους οφείλουν να ασκούν ως ηγέτες. 

Τέταρτον, οι τεχνολογίες άμεσης επικοινωνίας διευκολύνουν την κινητοποίηση 

επιμέρους ομάδων για την αποτροπή μεταρρυθμίσεων που θίγουν τα συμφέροντά 

τους και, κατά συνέπεια, ανεβάζουν το πολιτικό κόστος που πρέπει να 

καταβάλλει ο μεταρρυθμιστής σε ένα ανταγωνιστικό πολιτικό σύστημα. Το πιο 

αναποτελεσματικό πολιτικό σύστημα είναι εκείνο στο οποίο η ανάγκη για δημιουργική 

προσαρμοστικότητα της οικονομίας, των θεσμών και αξιών αναβάλλεται 

στο διηνεκές ή προωθείται με λακιστικά κριτήρια. 

Εν κατακλείδι, η πρόκληση της παγκοσμιοποίησης είναι πρωτίστως πολιτισμική. 

Παγκοσμιοποίηση σημαίνει αλληλεξάρτηση, διαρκής αλλαγή, ρευστές 

ταυτότητες. Η παγκοσμιοποίηση προποθέτει και δημιουργεί έναν τύπο ανθρώπου 

που ο Ε. Gelner προσφυώς ονόμασε «σύνθετο άνθρωπο» (modular 

man) – έναν άνθρωπο που δεν αντιλαμβάνεται τον εαυτό του ουσιοκρατικά, 

αλλά έχει την ικανότητα να αλλάζει, να αναθεωρεί και να προσαρμόζεται. Αν, 

όπως τόνιζε ο Κ. Καστοριάδης, πολιτική είναι η έλλογη διαχείριση της συλλογικής 

αβεβαιότητας, η πολυσύνθετη διαδικασία της παγκοσμιοποίησης χρειάζεται 

κατ’ εξοχήν πολιτική αντιμετώπιση. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να οργανώσουμε 

τους θεσμούς μας έτσι ώστε να αποδέχονται και να δημιουργούν την αλ-

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 212 


λαγή, και να ενσωματώνουν την αναθεωρησιμότητα προσφιλών ιδεών και συνηθειών 

σε όλα τα επίπεδα. Η δημιουργική προσαρμοστικότητα για το κοινό 

καλό είναι ο καλύτερος τρόπος να «σερφάρουμε» στο κύμα της παγκοσμιοποίησης. 

Γι αυτό το σκοπό απαιτούνται αδιάφθορες και εμπνευσμένες ηγεσίες που 

βλέπουν μακριά και ένα ορθολογικό πολιτικό σύστημα που έχει την εμπιστοσύνη 

των πολιτών και είναι σε θέση να αναλάβει αποτελεσματική στρατηγική 

δράση. Δεν είμαι βέβαιος ότι διαθέτουμε ούτε το ένα, ούτε το άλλο.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 213 

11 

Πολιτική κουλτούρα, νόρμες και το έλλειμμα 

πραγματισμού 

Κώστας Α. Λάβδας 

Στη μνήμη του δασκάλου μου 

Lucian W. Pye 

1921-2008 


Παρά τις εντυπώσεις που κάποτε δημιουργούνται, η συζήτηση περί πολιτικής 

κουλτούρας περιστρέφεται, τελικά, γύρω από συγκεκριμένα και αρκετά 

εστιασμένα ερωτήματα. 1 Ποιες είναι οι αντιλήψεις και οι στάσεις των ατόμων 

απέναντι στα πολιτικά αντικείμενα; Πώς επηρεάζουν οι αξίες αλλά και οι νόρ- 

1 Για σημαντικές αναλύσεις που καθόρισαν το πεδίο διεθνώς βλ. L. W. Pye Politics, 

Personality, and Nation Building, Yale University Press, New Haven, 1962, G. Almond & 

S. Verba, The Civic Culture, Princeton University Press, Princeton, 1963, L. W. Pye & S. 

Verba, επιμ., Political Culture and Political Development, Princeton University Press, 

Princeton, 1965, L. W. Pye, Asian Power and Politics: The Cultural Dimensions of 

Authority, Harvard University Press, Cambridge, MA, 1985. Για μια εισαγωγή στην έννοια 

και τα εργαλεία της πολιτικής κουλτούρας βλ. A. Ball & B. G. Peters, Σύγχρονη 

Πολιτική και Διακυβέρνηση, εισαγωγή-επιμέλεια Κ. Α. Λάβδας, εκδόσεις Παπαζήση, 

Αθήνα, 2001, σελ. 121-152. Ειδικότερα για το ρόλο των συναισθημάτων (emotions) βλ. 

την μελέτη του P. Hoggett, Emotional Life and the Politics of Welfare, Palgrave 

Macmillan, London, 2000, η οποία συνδυάζει ερευνητικούς προβληματισμούς από τα 

πεδία της πολιτικής φιλοσοφίας, της πολιτικής επιστήμης, της κοινωνικής ψυχολογίας 

και της κοινωνικής πολιτικής.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 214 

214 ΚΏΣΤΑΣ ΛΑΒΔΑΣ 

μες τις πολιτικές προσλήψεις και την πολιτική συμπεριφορά; 2 Πόσο σημαντικός 

είναι ο ρόλος των ορθολογικών κρίσεων, των προδεάσεων, της συνειρμικής 

λογικής, αλλά και των συναισθημάτων (emotions) στη διαμόρφωση των πολιτικών 

υποκειμένων και των σχέσεων τόσο μεταξύ τους όσο και με τους πολιτικούς 

και κοινωνικούς θεσμούς. Από τεχνική άποψη, οι κύριες πηγές για τη 

μελέτη κάθε πολιτικής κουλτούρας εντοπίζονται σε δυο πεδία. Αφενός τα 

εμπειρικά δεδομένα, τα οποία συλλέγονται συνήθως με την μορφή των λεγόμενων 

ερευνών «κοινής γνώμης» και στη συνέχεια τυγχάνουν επεξεργασίας. 3 

Αφετέρου η διερεύνηση πολιτικών εννοιών, τόσο στην ιστορική τους διαμόρφωση 

όσο και στο συγκεκριμένο συγκείμενο (context), στο πλαίσιο μιας προσέγγισης 

που έλκει την καταγωγή τόσο από την πολιτική επιστήμη όσο και από 

την «συγκειμενική» (contextualist) σχολή της ιστορίας των πολιτικών ιδεών. 4 

Πράγματι, το «εννοιολογικό» ρεύμα στην ανάλυση πολιτικής κουλτούρας κερδίζει, 

τελευταία, έδαφος διεθνώς ως παράλληλη και εν πολλοίς συμπληρωματική 

προσέγγιση. 

Αλλά το βασικό ζήτημα είναι, τι είδους ερωτήματα θέτει ο ερευνητής. Και η 

συνακόλουθη απορία, πώς διαμορφώνονται τα ερωτήματα αυτά; Συνήθως η 

απάντηση κινείται σε έναν ενδιάμεσο χώρο, αναγνωρίζοντας ότι τα ερευνητικά 

ερωτήματα πηγάζουν τόσο από το corpus της πολιτικής επιστήμης (με τις θεωρίες, 

τις επιστημονικές και διεπιστημονικές υποθέσεις και τα όποια συμπεράσματα 

της) όσο και από τα ερεθίσματα της δημοσιότητας. Στην περίπτωση της 

Ελλάδας, οι απόπειρες επιστημονικής ανάλυσης της πολιτικής κουλτούρας 

2 Για τις νόρμες ως στοιχεία που συμβάλουν στον προσανατολισμό και τη ρύθμιση 

της ανθρώπινης συμπεριφοράς βλ., μεταξύ άλλων, D. Grimm, «Norm(en)», σε D. 

Nohlen & R.-O. Schultze, επιμ., Pipers Woerterbuch zur Politik, I: Politikwissenschaft, Piper 

Verlag, Muenchen, 1985, σελ. 607-609. Οι νόρμες αποτελούν στοιχεία που μπορεί να 

αναφέρονται σε πολλά και διάφορα πεδία της ανθρώπινης εμπειρίας (ηθικά, αισθητικά, 

τεχνικά, κοινωνικά, οικονομικά, κ.ά.). Έχουν, όμως, παράλληλα, ένα σημαντικό κοινό 

χαρακτηριστικό: την δυνατότητα να ρυθμίζουν τη δράση, προσανατολίζοντας τη σε γενικά 

ή ειδικά πρότυπα. Ιδιαίτερα σημαντική για τις κοινωνικές επιστήμες είναι η σχέση 

που αναπτύσσεται ανάμεσα στις νομικές και τις άλλες νόρμες, οι αλληλεπιδράσεις και οι 

μεταξύ τους οριοθετήσεις. Ωστόσο νόρμες και αξίες δεν ταυτίζονται: βλ. πιο κάτω. 

3 Βλ. π.χ. G. Almond & S. Verba, The Civic Culture Revisited, Sage, Los Angeles, 1989 

και H.-D. Klingemann & D. Fuchs, Citizens and the State, Oxford University Press, 

Oxford, 1995. 

4 Βλ. π.χ. M. Richter, The History of Political and Social Concepts: A Critical Intro - 

duction, Oxford University Press, Oxford, 1995 και K. Palonen, «The History of 

Concepts as a Style of Political Theorizing», European Journal of Political Theory, Vol. 1 

No 1, 2002, σελ. 91-106.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 215 

ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ, ΝΟΡΜΕΣ ΚΑΙ ΤΟ ΕΛΛΕΙΜΜΑ ΠΡΑΓΜΑΤΙΣΜΟΥ 215 

έχουν αντλήσει ερωτήματα και από τις δυο πηγές, παρότι οι ειδικές εμπειρικές 

έρευνες που θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν είναι ελάχιστες (υπάρχουν, βέβαια, 

τα αξιοποιήσιμα στοιχεία που μας παρέχουν αφενός το Ευρωβαρόμετρο 

και αφετέρου ορισμένες από τις πολλές και ποιοτικά άνισες μετρήσεις «κοινής 

γνώμης»). Οι ελλείψεις αυτές δεν εμπόδισαν την ανάπτυξη μιας σχετικά περιορισμένης 

αλλά σίγουρα υπαρκτής ελληνικής βιβλιογραφίας περί πολιτικής 

κουλτούρας. 5 

Στις σελίδες που ακολουθούν θα εστιαστούμε σε δυο εντελώς διαφορετικές 

πηγές ερεθισμάτων που συμβάλλουν στην μετεξέλιξη της πολιτικής κουλτούρας. 

Θα εξετάσουμε αρχικά τις βασικές ευρωπακές παραμέτρους που επηρεάζουν 

την ελληνική πολιτική κουλτούρα (ενότητα 2) καθώς επίσης και ορισμένα διλήμματα 

που τίθενται στους θεσμούς πολιτικής διαμεσολάβησης (ενότητα 3). Στη 

συνέχεια, στρεφόμενοι στην ανάλυση παραγόντων βαθύτερης αιτιότητας, θα 

διερευνήσουμε ορισμένες κοινωνιο-βιολογικές παραμέτρους που επηρεάζουν, 

διαμορφώνουν και εξελίσσουν σε ένα βαθύτερο επίπεδο τις πολιτικές και κοινωνικές 

νόρμες (ενότητα 4). Στο πλαίσιο αυτό, θα συζητήσουμε τέλος (στην ενότητα 

5) το βασικό, ίσως, πρόβλημα της σύγχρονης πολιτικής κουλτούρας στην 

Ελλάδα: την έλλειψη εμπιστοσύνης σε θεσμούς και θεσμικές διαδικασίες και το 

συνδεόμενο με αυτήν έλλειμμα αυτοσυγκράτησης στην κοινωνική δράση. Με 

άλλα λόγια, το παρόν κείμενο αποτελεί μια προσέγγιση στην πολιτική κουλτούρα 

και τους παράγοντες που την καθορίζουν, μια προσέγγιση, όμως, που 

διατρέχει διαφορετικά επίπεδα αιτιότητας, συνθηκών και κατάδειξης. 

Εξευρωπασμός και πολιτική κουλτούρα 

Οι διαδικασίες εξευρωπασμού αποτελούν σημαντικές παραμέτρους για 

μια εξηγητική προσέγγιση στη διαμόρφωση και την εξέλιξη συστημάτων από 

κανόνες και νόρμες. Πρέπει καταρχήν να καταστεί σαφές ότι η έννοια και η 

προσέγγιση του «εξευρωπασμού» έχουν αξία, εφόσον τοποθετηθούν σε κατάλληλα 

μεθοδολογικά πλαίσια. Ας δούμε συνοπτικά τρία μεθοδολογικά ζητή- 

5 Για μια επισκόπηση της ελληνικής βιβλιογραφίας βλ. Γ. Βούλγαρης, Η Ελλάδα 

από τη Μεταπολίτευση στην Παγκοσμιοποίηση, εκδόσεις Πόλις, Αθήνα, 2008, σελ. 326- 

364. Για μια διαφορετική προσέγγιση στις βασικές παραδοχές για τις πηγές, την υφή 

και τις επιπτώσεις της πολιτικής κουλτούρας στην Ελλάδα βλ. G. Contogeorgis, 

«Political Science in Greece», στον τόμο H.-D. Klingemann, επιμ., The State of Political 

Science in Western Europe, Budrich, Opladen, 2007, σελ. 187-229 και Γ. Κοντογιώργη, 

Πολίτης και Πόλις: Έννοια και Τυπολογία της Πολιτειότητας, εκδόσεις Παπαζήσης, 

Αθήνα, 2003.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 216 


ματα. Το πρώτο αφορά την ίδια την έννοια του εξευρωπασμού (Europeani - 

zation). Πρόκειται για μια έννοια την οποία όλο και περισσότεροι την χρησιμοποιούν 

(ειδικά κατά την τελευταία δεκαετία) αλλά λίγοι την εξειδικεύουν και 

ακόμη λιγότεροι την υποστηρίζουν συστηματικά. 6 Στην ελληνική, μάλιστα, 

χρήση του όρου έχει προκύψει μια ενδιαφέρουσα σύγχυση. Πώς μπορεί να 

«εξευρωπαστεί», διαμαρτύρονται κάποιοι, κάτι που είναι ήδη «ευρωπακό»; 

Πρόκειται για μια σύγχυση που πηγάζει κυρίως από την έλλειψη διάκρισης μεταξύ 

επιπέδων ανάλυσης: μεταξύ του επιπέδου ανάλυσης των «ειδικών γλωσσών» 

και του επιπέδου της «κοινής γλώσσας». Είναι χρήσιμο να θυμόμαστε την 

καταρχήν διάκριση μεταξύ χρήσης ορισμένων εννοιών στην κοινή γλώσσα 

αφενός και στις ειδικές γλώσσες αφετέρου. Τέτοιες ειδικές γλώσσες αποτελούν 

τους κορμούς των επιμέρους επιστημονικών πεδίων, των «λόγιων πειθαρχιών» 

(scholarly disciplines) και αφορούν τον τρόπο με τον οποίο αναφερόμαστε 

σε αντικείμενα μελέτης στο εσωτερικό της «Πολιτικής Επιστήμης», της 

«Κοινωνιολογίας», της «Οικονομικής», κ.λπ. Αναφερόμενος, κατά συνέπεια, 

σε αυτές τις ειδικές γλώσσες και όχι στην κοινή γλώσσα, θα έλεγα ότι προφανώς 

ο «εξευρωπασμός» είναι μια εξαιρετικά χρήσιμη έννοια γι' αυτό άλλωστε 

και χρησιμοποιείται διεθνώς, εφόσον θεωρούμε ότι σημαίνει αυτό και μόνο 

που στη συζήτηση στις ειδικές γλώσσες σηματοδοτεί. 

Το δεύτερο ζήτημα αφορά τη σχέση μεταξύ του κανονιστικού (normative) 

επιπέδου αφενός και του αναλυτικού (analytical) επιπέδου αφετέρου. Εδώ πια 

επιτείνεται η σύγχυση αναφορικά με την έννοια του εξευρωπασμού. Το κανονιστικό 

επίπεδο, με την έννοια του δέον γενέσθαι, συνδέει στην Ελλάδα την έννοια 

του εξευρωπασμού με την έννοια του εκσυγχρονισμού. Η σύνδεση είναι 

ευεξήγητη, καθότι η έννοια του εκσυγχρονισμού τουλάχιστον στο ελληνικό πεδίο 

έχει εισαχθεί στα πλαίσια μιας ευρωπακής πολιτικής στρατηγικής, μιας 

στρατηγικής μάλιστα που υπήρξε σε ένα βαθμό αποτελεσματική. Και κατά συνέπεια 

σκεφτόμαστε πάντα αλληθωρίζοντας προς τις ειδικές γλώσσες αφ’ ενός 

και προς την δημόσια πολιτική συζήτηση αφ’ ετέρου. Υπάρχουν, άλλωστε, οι 

«κοινωνικοποιητικές» διαστάσεις του εξευρωπασμού. Ίσως εδώ πρέπει κανείς 

να είναι κάπως σκεπτικιστής, διότι ναι μεν στο επίπεδο των ελίτ πραγματοποιείται 

μια συνεχής διαδικασία κοινωνικοποίησης, όμως στα άλλα επίπεδα 

6 Για έγκυρες απόπειρες ορισμού στη διεθνή βιβλιογραφία βλ. R. Ladrech, 

«Europeanization of Domestic Politics and Institutions: The Case of France», Journal of 

Common Market Studies, Vol. 32, 1994, Κ. Α. Lavdas, The Europeanization of Greece: 

Interest Politics and the Crises of Integration, Macmillan, London, 1997, L. Cram, 

«Governance to Go: Domestic Actors, Institutions and the Boundaries of the Possible», 

Journal of Common Market Studies, Vol. 39, 2001 και K. Featherstone & C. Radaelli 

(επιμ.), The Politics of Europeanization, Oxford University Press, Oxford, 2003.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 217 


ενδεχομένως η έννοια αυτή μπορεί να δημιουργήσει συγχύσεις με άλλες μορφές 

πολιτικής κοινωνικοποίησης στα δυτικά πρότυπα με την ευρεία έννοια. Ας 

μην ξεχνάμε ότι υπάρχει η έννοια της Westernization, μια διαφορετική έννοια 

με ένα ορισμένο ιστορικό βάθος. Στην ελληνική περίπτωση ξεκινάει στο 19ο 

αιώνα: ορισμένοι θύλακοι είχαν πολύ εμφανείς δυτικές και δυτικότροπες τάσεις, 

στη συνέχεια περνούν στην αφάνεια, αργότερα αναδύονται πάλι, κ.ο.κ. 

Πρόκειται για μια πορεία γεμάτη διακυμάνσεις, διακεκομμένη, σίγουρα όχι 

γραμμική. Όμως η Westernization και τα αποτελέσματα της είναι διαφορετικά 

από τη συγκεκριμένη έννοια του «εξευρωπασμού» την οποία χρησιμοποιούμε 

σε αυτή την ειδική γλώσσα της Πολιτικής Επιστήμης και η οποία, όπως θα διαπιστώσουμε, 

σημαίνει την επίδραση της ευρωπακής ενοποίησης αλλά και την 

αλληλεπίδραση με τους ευρωπακούς θεσμούς και δρώντες και τον διαδραστικό 

τρόπο με τον οποίο εξελίσσεται η ενοποιητική διαδικασία. Κατά συνέπεια, 

εάν επιθυμούμε να κρατήσουμε διακριτή την Westernization, θα πρέπει να 

θυμηθούμε ότι αναφορικά με τον εξευρωπασμό / Europeanization, ενώ στο επίπεδο 

των ελίτ υπάρχει μια προφανής προστιθέμενη αξία από τη χρήση αυτής 

της έννοιας, στα άλλα επίπεδα ενδέχεται στην ανάλυση της πολιτικής κουλτούρας 

να συγχέουμε τα αποτελέσματα εξευρωπασμού (με τη στενή αυτή έννοια 

που μόλις αναφέρθηκε) με ευρύτερα αποτελέσματα έκθεσης στην κουλτούρα 

της παγκοσμιοποίησης (Globalization), του εξαμερικανισμού (Americaniza - 

tion), κ.ο.κ. 

Το τρίτο και τελευταίο μεθοδολογικό ζήτημα αφορά τις σχέσεις μεταξύ 

εξευρωπασμού, εκσυγχρονισμού και παγκοσμιοποίησης. Είναι εδώ σκόπιμη 

μια διευκρινιστική παράθεση. Είναι προφανές ότι η ευρωπακή θεσμική κατασκευή 

δεν παίζει το ρόλο απλώς και μόνο της διαμεσολάβησης της παγκοσμιοποίησης. 

Αυτό προκύπτει εάν εξετάσουμε συγκεκριμένα πεδία πολιτικών και 

μπορούμε εκεί να δούμε διαφοροποιήσεις. Αλλά ακόμη και εκεί που ενδεχομένως 

παίζει το ρόλο διαμεσολάβησης της παγκοσμιοποίησης, το ζητούμενο είναι 

να δούμε από συγκριτική άποψη μεθοδολογικά πώς μπορούμε να διαφοροποιήσουμε 

τις επιπτώσεις του εξευρωπασμού από αυτές της παγκοσμιοποίησης. 

Το ερώτημα είναι εάν υπάρχει διαφορά σε σχέση με χώρες οι οποίες υφίστανται 

τις μεν διαδικασίες (παγκοσμιοποίησης) αλλά όχι τις δε (εξευρωπασμού), 

έχοντας ξεκινήσει από το ίδιο περίπου σημείο εκκίνησης. 

Ας στραφούμε τώρα στην πρώτη από τις δυο βασικές απόπειρες ορισμού 

του εξευρωπασμού. Πράγματι, όταν αναφερόμαστε σε εξευρωπασμό, αναφερόμαστε 

σε δύο βασικές εκδοχές, η πρώτη εκ των οποίων φαίνεται απλούστερη. 

Η εκδοχή αυτή αφορά τις επιπτώσεις (impact) των διαδικασιών ευρωπακής 

ενοποίησης στο εθνικό επίπεδο. Οι επιπτώσεις αυτές μπορεί να πάρουν 

πολλές μορφές και αφορούν (α) τις διαδικασίες, (β) τους δρώντες, (γ) τους θεσμούς 

και (δ) την πολιτική κουλτούρα. Παρότι για αναλυτικούς λόγους οι επι-

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 218 


πτώσεις στην πολιτική κουλτούρα εξετάζονται χωριστά, δεν πρέπει να ξεχνάμε 

ότι πρόκειται για ένα πεδίο στο οποίο καταγράφονται και όλες οι άλλες διεργασίες 

και επιδράσεις. Σε ό,τι αφορά τους δρώντες, αυτοί μπορεί να είναι διαφόρων 

ειδών. Μπορεί να είναι τα οργανωμένα συμφέροντα, τα πολιτικά κόμματα, 

οι μη-κυβερνητικές οργανώσεις, μπορεί βεβαίως να είναι θεσμικοί δρώντες 

στο εσωτερικό του συστήματος διακυβέρνησης. Οι επιπτώσεις ενδέχεται 

να αφορούν και μία σειρά από διεθνικούς (transnational) δρώντες (π.χ., πολυεθνικές 

επιχειρήσεις) οι οποίοι δραστηριοποιούνται και στο ελληνικό σύστημα. 

Όσον αφορά τις επιπτώσεις στις διαδικασίες, το πράγμα αρχίζει και γίνεται 

κάπως πιο σύνθετο. Διότι όταν αναφερόμαστε σε επιπτώσεις στις διαδικασίες, 

ουσιαστικά αναφερόμαστε σε επιπτώσεις σε σχέσεις. Με άλλα λόγια, οι διαδικασίες 

δεν είναι «αντικειμενικοποιημένες», αλλά κατασκευάζονται, αναδιαμορφώνονται 

συνεχώς και αναπαράγονται μέσω σχεσιακών διαστάσεων, 

έχουν δηλαδή να κάνουν με σχέσεις μεταξύ δρώντων. Αναφερόμαστε λοιπόν 

σε μία σειρά από μεταβλητές, οι οποίες έχουν επίδραση σε εν εξελίξει σχέσεις. 

Αυτή η συνθετότητα του ερευνητικού αντικειμένου πρέπει στις αναλύσεις μας 

πρέπει να φαίνεται με σαφήνεια και αυτό ενδεχομένως καθιστά και τη διάσταση 

αυτή περισσότερο ενδιαφέρουσα. 7 

Η τρίτη και τέταρτη διαστάσεις αφορούν τους θεσμούς και την πολιτική 

κουλτούρα. Αναφέρονται στις αλληλεπιδράσεις μεταξύ ευρωπακών και εσωτερικών 

προτύπων, κανόνων και πλεγμάτων από νόρμες. Ο Πίνακας 1 αποτυπώνει 

τις ποικίλες δυνατότητες επιπτώσεων (η πρώτη εκδοχή στην οποία αναφερόμαστε 

τώρα) αλλά και τις αντίστοιχες δυνατότητες διαδράσεων / αλληλεπιδράσεων 

(στις οποίες θα εστιαστούμε πιο κάτω), ανάλογα με τις διαστάσεις 

του εξευρωπασμού τις οποίες μελετάμε. Μπορούμε έτσι να διακρίνουμε τέσσερις 

βασικές διαστάσεις ως προς τις οποίες ανιχνεύομε φαινόμενα εξευρωπασμού: 

(α) δημόσιες πολιτικές (και εργαλεία πολιτικών), (β) δημόσιοι θεσμοί, 

(γ) πολιτικά κόμματα και ομάδες συμφερόντων, (δ) πολιτική κουλτούρα. 8 

Επισήμανα ήδη ότι οι βασικές διαστάσεις (θεσμοί, δρώντες, διαδικασίες, 

κουλτούρα) αφορούν την πρώτη εκδοχή του εξευρωπασμού, την οποία χαρακτήρισα 

κάπως απλούστερη. Αφορούν δηλαδή την επίπτωση (impact) της ευρωπακής 

ενοποίησης στα εσωτερικά πολιτικά και κοινωνικά πεδία. Αλλά πρέπει να 

σημειωθεί ότι η επίπτωση αυτή ξεκινά πριν την τυπική ένταξη. Με άλλα λόγια, θα 

ήταν πολύ απλουστευτικό να υποστηρίξουμε ότι η διαδικασία εξευρωπασμού, 

αφορά μόνο τα πλήρη μέλη και εστιάζεται στην περίοδο μετά την ένταξη. 

7 Βλ. K. A. Lavdas, The Europeanization of Greece, οπ. παρ. 

8 Βλ. Κ. Α. Λάβδας, Συμφέρονται και Πολιτική: Οργάνωση Συμφερόντων και Πρότυπα 

Διακυβέρνησης, εκδόσεις Παπαζήσης, Αθήνα, 2004, σελ. 239-270.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 219 


Πίνακας 1. Οι Διαστάσεις των Διαδικασιών Εξευρωπασμού. 

ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΔΙΑΔΡΑΣΗ 

ΔΗΜΟΣΙΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ 

ΚΑΙ ΕΡΓΑΛΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙ- 

ΚΗΣ 

ΔΗΜΟΣΙΟΙ ΘΕΣΜΟΙ 

ΚΟΜΜΑΤΑ ΚΑΙ ΟΜΑΔΕΣ 

ΣΥΜΦΕΡΟΝΤΩΝ 

Α. Προσαρμογή ή/και αλλαγή 

περιεχομένων, στόχων 

και εργαλείων πολιτικής 

Β. Νομιμοποίηση πολιτικών 

Γ. Εισαγωγή και νέων πολιτικών 

/εργαλείων 

Α. Νέο πεδίο νομιμοποίησης 

Β. Ταυτόχρονες διαπραγματεύσεις 

(two-level games) 

Γ. Περιορισμός της εμβέλειας 

/ δυνατοτήτων 

Δ. Ενδυνάμωση στο διεθνές 

πεδίο 

Α. Παγίωση πρόσθετου Επιπέδου 

Εξουσίας 

Β. Διαμόρφωση υπερ-εθνικών 

Συμμαχιών 

Γ. Πίεση στο εθνικό ή το 

υπερεθνικό επίπεδο 

Δ. Περιορισμός της εμβέλειας 

κομμάτων 

ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ Α. Τροποποιήσεις στους κανόνες 

Β. Αλλαγές στις νόρμες 

Γ. Επιλεκτική ανα-διατύπωση 

παραδόσεων 

Δ. Αναπροσδιορισμός της 

πρόσληψης των ορίων του 

Πολιτικού 

Α. Χρήση ορισμένων εθνικών 

μοντέλων πολιτικής 

Β. Αποδοχή πλουραλισμού 

τρόπων (μέσω της «αμοιβαίας 

αναγνώρισης») 

Γ. Ασύμμετρες επιδράσεις 

στο «Μοντέλο ΕΕ» 

Α. Συνύπαρξη διαφόρων μοντέλων 

Β. Τάσεις επικράτησης βασικών 

Κοινών Κριτηρίων 

Αξιολόγησης 

Γ. Τάσεις επικράτησης Βασικών 

Κοινών Αντιλήψεων 

περί Ορίων Δημόσιου- 

Ιδιωτικού 

Α. Διαμόρφωση Ευρωπακού 

Κομματικού Συστήματος 

Β. Αλληλεπιδράσεις στο σχεδιασμό 

κοινών στρατηγικών 

των συμφερόντων 

Α. Εξελικτική διαμόρφωση 

κοινών πλεγμάτων από 

νόρμες 

Β. Ενθάρρυνση αναστοχασμού 

περί τις αξίες 

Γ. Διαμόρφωση προτύπων 

«Μη-Ευρωπαίων» 

Δ. Νέες μορφές πολυφωνίας 

Αντίθετα, οι διαδικασίες εξευρωπασμού για τα κράτη-μέλη πέραν των 

πρώτων έξι (1957), αφορούν τόσο την προετοιμασία και τις περιόδους διαπραγματεύσεων 

όσο και την περίοδο ως πλήρες μέλος. Η διαδικασία εξευρωπασμού 

στην περίπτωση της Ελλάδος με τη συγκεκριμένη έννοια που τη χρησιμοποιούμε 

εδώ, ξεκινά τουλάχιστον απ’ τη συμφωνία σύνδεσης στις αρχές της

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 220 


δεκαετίας του 1960. Είναι προφανές ότι υπάρχει μία παρένθεση μεταξύ 1967- 

1974 και μετά συνεχίζει και βεβαίως κορυφώνεται στο πρώτο της στάδιο με την 

πλήρη ένταξη. Αυτό το βλέπουμε νομίζω καθαρά, αν σκεφτούμε τι γίνεται με 

τις νέες χώρες και με τον τρόπο με τον οποίο σταδιακά τα πολιτικά τους συστήματα 

και τα οικονομικά τους συστήματα έγινε προσπάθεια να ευθυγραμμιστούν 

με το ευρωπακό κεκτημένο και βεβαίως με το ευρωπακό (εν εξελίξει 

ευρισκόμενο) πολιτικό σύστημα. Π. χ. η Βουλγαρία και η Ρουμανία πριν καταστούν 

πλήρη μέλη το 2007, ή η Τουρκία σήμερα. 

Η δεύτερη εκδοχή του εξευρωπασμού είναι πιο σύνθετη, καθώς δεν έχει να 

κάνει μόνο με την επίπτωση. Εδώ ο εξευρωπασμός νοείται ως μία διαδραστική 

(interactive) διαδικασία (βλ. Πίνακα 1). Με άλλα λόγια, στη δεύτερη αυτή εκδοχή, 

η διαδικασία εξευρωπασμού δεν είναι απλώς η επίπτωση (impact) του 

ευρωπακού στο εθνικό ή του ευρωπακού στο εσωτερικό, ό,τι και αν αυτό συνεπάγεται. 

Εξηγήσαμε άλλωστε ότι πρόκειται για ένα πολυσχιδές αντικείμενο 

για ανάλυση. Εξευρωπασμός εδώ είναι επίσης και η συνεχής διάδραση 

(interaction) μεταξύ του ευρωπακού και του εθνικού/εσωτερικού, σε βαθμό 

στον οποίο πλέον αρχίζουμε και παρατηρούμε μια θεσμική διάχυση (institutio - 

nal fusion) και μία σύγχυση των ορίων μεταξύ ευρωπακού και εσωτερικού. 

Αυτή η θεσμική διάχυση και η σύγχυση των ορίων αποτελούν βασικές ενδείξεις 

εμβάθυνσης του εξευρωπασμού και, εν τέλει, της ευρωπακής ενοποίησης. 

Αλλά σε ορισμένες εθνικές περιπτώσεις αυτή η διάδραση και η αλληλεπίδραση 

είναι πιο προφανής από ό,τι σε άλλες. Αν εξετάσουμε διάφορα πεδία 

πολιτικής και προσπαθήσουμε να τα αναλύσουμε ένα προς ένα, θα διαπιστώσουμε 

ότι, σε χώρες όπως η Ελλάδα ή και χώρες όπως η Ιρλανδία στις αρχές 

της δεκαετίας του 1970 ή λίγο αργότερα η Ισπανία και η Πορτογαλία, σε μερικά 

απ’ αυτά τα πεδία πολιτικής η εισαγωγή θεσμών και προτύπων είναι προφανής 

και είναι πάρα πολύ έκδηλη, πολύ σημαντική. Άρα η επίπτωση είναι καταρχήν 

το κύριο στοιχείο και όχι τόσο η διάδραση. Με άλλα λόγια, εισάγονται 

πρότυπα απ’ το ευρωπακό κεκτημένο το οποίο βεβαίως δεν παύει να εξελίσσεται, 

στο εθνικό επίπεδο. Σε άλλες όμως περιπτώσεις, βλέπουμε ότι η διάδραση 

είναι εξαιρετικά σημαντική και οι επιρροές κινούνται αμφίδρομα, σε διπλή 

κατεύθυνση. Σε βαθμό που το ευρωπακό επίπεδο να ενστερνίζεται και να 

ενσωματώνει πρότυπα εθνικά. Ας αναλογιστούμε, για παράδειγμα, την πολιτική 

ανταγωνισμού, ως προς την οποία ισχύει πως σε πολλές πτυχές της, το ευρωπακό 

επίπεδο έχει ενστερνιστεί σε άλλες περιπτώσεις γερμανικά πρότυπα, 

σε σχέση π.χ. με το ομοσπονδιακό Kartelamt στο Βερολίνο το οποίο σε μεγάλο 

βαθμό αποτέλεσε πρότυπο για την ευρωπακή πολιτική ανταγωνισμού και την 

ευρωπακή νομοθεσία για τον έλεγχο των συγκεντρώσεων και των καρτέλ. Σε 

άλλες πάλι περιπτώσεις, πρότυπα εισαχθέντα από τις ΗΠΑ οδήγησαν στη διαμόρφωση 

των ευρωπακών κανόνων.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 221 


Κατά συνέπεια, σε αρκετές περιπτώσεις η διαδικασία εξευρωπασμού είναι 

τόσο διαδραστική, ώστε να καταλήγουμε στη διαπίστωση ότι το ευρωπακό επίπεδο 

ενστερνίζεται προπάρχοντα εθνικά πρότυπα, τα ενσωματώνει τροποποιώντας 

τα και τα καθιστά ευρωπακά. Στη συνέχεια προφανώς τα πρότυπα αυτά 

εισάγονται σε άλλα κράτη-μέλη ή αν θέλετε σε νέα κράτη-μέλη και εκεί η διαδικασία 

παίρνει κυρίως την μορφή της πρώτης εκδοχής του εξευρωπασμού, 

της επίπτωσης δηλαδή του ευρωπακού επιπέδου στο εθνικό επίπεδο. 

Η δεύτερη αυτή εκδοχή εξευρωπασμού είναι αρκετά σύνθετη και στην περίπτωση 

της Ελλάδος, καθώς δεν περιορίζεται μόνο στην αυτούσια ανταλλαγή 

προτύπων, όπου συνήθως το εθνικό επίπεδο είναι αυτό που έχει το «έλλειμμα» 

(εισάγει περισσότερα απ’ ότι εξάγει), αλλά εξελίσσεται καθημερινά μέσω της 

διάχυσης που προαναφέρθηκε και, τελικά, της σύγχυσης των ορίων. 9 Κάτι που 

παρατηρούμε πολύ χαρακτηριστικά όταν πρόκειται για εθνικές γραφειοκρατίες 

και τη σχέση τους με το επίπεδο των Βρυξελλών, όταν πρόκειται για διαδικασίες 

εφαρμογής πολιτικών, κάτι που είναι βέβαια από μόνο του ένα τεράστιο 

θέμα. Όταν, τέλος, βλέπουμε διαδικασίες σταδιακής αλλαγής και ανατοποθέτησης 

των στόχων της εξωτερικής πολιτικής. Για να μην μακρηγορήσουμε, θα 

ήθελα να προτείνω τρεις τρόπους με τους οποίους μπορεί κανείς να προσπαθήσει 

να εννοιολογήσει και στην περίπτωση της Ελλάδος αυτές τις σύνθετες διαδικασίες 

εξευρωπασμού. 

Ο πρώτος τρόπος είναι να προσεγγίσουμε τις διαδικασίες εξευρωπασμού 

ως μηχανισμούς αυτοπεριορισμού και αυτοδέσμευσης. Ας θυμηθούμε τον ομηρικό 

Οδυσσέα και τις Σειρήνες. Τι συμβαίνει εκεί; Ζητά ο ίδιος ο δρών από κάποιους 

με τους οποίους συνεργάζεται να τον περιορίσουν. Διότι ξέρει ότι εάν 

δεν τον περιορίσουν, τότε η πιθανή ανταπόκρισή του σε κάποιες προκλήσεις, 

ερεθίσματα, που θα ακολουθήσουν, θα είναι τέτοια που ο ίδιος δεν θα την ενέκρινε 

πριν εκτεθεί στις προκλήσεις και τα ερεθίσματα. 10 Με άλλα λόγια, είναι 

μια διαδικασία η οποία οδηγεί σε στρατηγικές επιλογές για τον αυτοπεριορισμό 

του πολιτικού και του οικονομικού συστήματος με κάποιο απώτερο, μελλο- 

9 Για μια συνολική επισκόπηση της ελληνικής περίπτωσης που αποτυπώνει τις οπτικές 

γωνίες πολλών ειδικών, βλ. τον σημαντικό συλλογικό τόμο K. Featherstone (επιμ.), 

The Challenge of Modernization: Politics and Policy in Greece, Routledge, London 2005 

και ελληνική μετάφραση: Πολιτική στην Ελλάδα: Η Πρόκληση του Εκσυγχρονισμού, εκδόσεις 

Οκτώ, Αθήνα, 2007. 

10 Ο σημερινός Οδυσσέας επιχειρεί να χειραγωγήσει τον αυριανό εαυτό του με 

σκοπό να μην επιτρέψει στον αυριανό εαυτό του να χειραγωγήσει τον μεθαυριανό 

Οδυσσέα και τον απώτερο στόχο του (την Ιθάκη). Για μια επεξεργασία του θέματος 

από τη σκοπιά της θεωρίας της ορθολογικής επιλογής βλ. J. Elster, Ulysses and the 

Sirens, Cambridge University Press, Cambridge 1979.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 222 


ντικό στόχο που η ενδιάμεση «ελευθερία επιλογών» δεν θα επέτρεπε την επίτευξη 

του. Εδώ οι ευρωπακοί θεσμοί παίζουν τον ρόλο αυτών που δένουν τον 

Οδυσσέα, ώστε όταν εκτεθεί σε ερεθίσματα που μπορεί να πάρουν την μορφή 

πιέσεων συμφερόντων, πιέσεων των διεθνικών παραγόντων, πιέσεων λακών 

απαιτήσεων, πιέσεων ποικίλων, κ.λπ., να μην αναγκαστεί να ενδώσει. Συχνά το 

στοιχείο αυτό χρησιμοποιείται απ’ τις εθνικές κυβερνήσεις με το πολύ γνώριμο 

σε όλους μας μοτίβο της Ευρωπακής Ένωσης ως «αποδιοπομπαίου τράγου». 

Γι’ αυτό φταίει η Ευρώπη, για εκείνο φταίει η Ευρώπη, για την εισοδηματική 

πολιτική φταίει η Ευρώπη, κ.ο.κ. Στη πραγματικότητα όμως, ανεξάρτητα του 

τρόπου νομιμοποίησης κάποιων πολιτικών, πρόκειται ουσιαστικά για μια διαδικασία 

αυτοπεριορισμού, μια εκδοχή του Οδυσσέα και των Σειρήνων. 

Ο δεύτερος τρόπος είναι να δούμε τον εξευρωπασμό ως παράθυρο ευκαιρίας. 

Μάλιστα θα έλεγα ως παράθυρο ευκαιρίας το οποίο από ένα σημείο και 

μετά είναι διαρκώς ανοιχτό. Δεν ανοίγει κάποια στιγμή και λέμε ότι βρήκαμε 

μια ευκαιρία για να κάνουμε κάποια αναδόμηση συμμαχιών ή ανασύνταξη δυνάμεων, 

αλλά παραμένει συνεχώς ανοιχτό. Είναι προφανές ότι οι διαδικασίες 

εξευρωπασμού ευνοούν την ενίσχυση τεχνοκρατικών λύσεων και των αντίστοιχων 

συμμαχιών δρώντων που τις προτείνουν και τις υποστηρίζουν. Είναι επίσης 

προφανές ότι οι διαδικασίες εξευρωπασμού ευνοούν την επίδραση αυτών που 

ονομάζουμε ιδέες πολιτικής, policy ideas: αναφέρομαι εδώ στο έργο αναλυτών 

που έχουν δείξει πώς οι ιδέες περί δημόσιων πολιτικών ενισχύονται όσο αυξάνει 

το τεχνοκρατικό στοιχείο στο μείγμα πολιτικής και αποφεύγονται οι λύσεις 

που είχαν την μορφή παιγνίων μηδενικού αθροίσματος. 11 Οι ευκαιρίες που δίνονται 

πηγαίνουν πολύ πέραν αυτών που είναι προφανή. Ισχύουν απολύτως και 

τα τετριμμένα, ότι βεβαίως και στην περίπτωση της Ελλάδος ο εξευρωπασμός 

έχει προσφέρει σταθερότητα, ειρήνη, προβλεψιμότητα, μια σειρά διαστάσεις 

που όντως ισχύουν και συγκαθορίζουν το παρόν και τις προοπτικές της χώρας. 

Πρέπει όμως να δούμε και το θέμα των ευκαιριών σε σχέση με διαφορετικούς 

κοινωνικούς και πολιτικούς δρώντες και τις στρατηγικές τους. 

Ο τρίτος τρόπος με τον οποίο μπορούμε να δούμε τον εξευρωπασμό είναι 

σε ένα επίπεδο δομικά επιβεβλημένων περιορισμών που δεν έχουν απαραιτήτως 

την έννοια των αυτοπεριορισμών. Εδώ αναφερόμαστε σε δομικούς περιορισμούς 

και περιχαρακώσεις που, επισημαίνουμε, δεν έχουν την έννοια των 

αυτοπεριορισμών. Εδώ εντάσσεται και η τεράστια συζήτηση για το ρόλο των 

κεντρικών τραπεζών, τη σταδιακή ιστορική μετατόπιση προς την αυξημένη αυτονομία 

των κεντρικών τραπεζών, ακόμη και σε χώρες όπως η Βρετανία, που 

11 Για μια επισκόπηση βλ. Κ. Α. Λάβδας, Συμφέροντα και Πολιτική, οπ. παρ., σελ. 

152-156 .

στην πραγματικότητα δεν ήταν παραδοσιακά τόσο αυτόνομη η Κεντρική Τράπεζα. 

Και την εξέλιξη προς ένα μοντέλο ευρωπακό Κεντρικής Τράπεζας στο 

οποίο απ’ τη σκοπιά των εθνικών κυβερνήσεων και τη σκοπιά των εθνικών συμφερόντων 

και των ποικίλων ομάδων συμφερόντων, δεν είναι καθόλου προφανές 

ότι πρόκειται μόνο για αυτοπεριορισμούς, αλλά ίσως και για γνήσιους περιορισμούς 

στις επιλογές και στην άσκηση πολιτικής. Ως γνωστόν, ένας απ’ 

τους τρόπους με τους οποίους μπορεί κανείς να προσπαθήσει να προσεγγίσει 

τις πηγές των πολιτικών συγκρούσεων ή και των δυνάμει πολιτικών συγκρούσεων, 

είναι μέσα απ’ τις θεωρίες των λεγόμενων διαιρετικών τομών, των κοινωνικών 

σχισμάτων (social cleavages). 12 Σε κράτη-μέλη όπως η Βρετανία, η συζήτηση 

είναι ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα σε σχέση με το ερώτημα κατά πόσον 

αρχίζει και δημιουργείται μία προ- και αντί- ευρωπακή διαιρετική τομή στο 

πολιτικό σύστημα, ένα σχίσμα εστιαζόμενο σε διαφορές και συγκρούσεις σε 

ζητήματα ενοποίησης. Στην περίπτωση της Ελλάδας δεν φαίνεται να προκύπτει 

κάτι τέτοιο, με δεδομένο ότι –τουλάχιστον μέχρι στιγμής– οι διαφορές για τα 

ευρωπακά ζητήματα δεν διαμόρφωσαν ένα ευρωπακό σχίσμα ενσωματώνοντας 

σε αυτό άλλες διαφορές ως επιμέρους. Και αυτό παρά το γεγονός ότι στην 

Ελλάδα παραμένει εξαιρετικά ισχυρή μακροπρόθεσμα η βασική ταύτιση με το 

εθνικό κράτος. 13 Οφείλουμε σε κάθε περίπτωση να εξετάζουμε συνεχώς κατά 

πόσον οι ποιοτικές και ποσοτικές ενδείξεις που έχουμε ευνοούν το συμπέρασμα 

ότι δεν προκύπτει πράγματι ένδειξη δημιουργίας μιας ευρωπακής διαιρετικής 

τομής στην ελληνική πολιτική. 

Ας στραφούμε τώρα στο ζήτημα της ευρωπακής στρατηγικής, η οποία συνκαθορίζει 

την πορεία των διαδικασιών εξευρωπασμού. Μπορεί κανείς να προσεγγίσει 

τις ευρωπακές επιλογές μέσα από την έννοια μιας ευρείας κοινωνικής 

στρατηγικής, η οποία κατασκευάζει και διαμορφώνει ένα πεδίο πολιτικού λόγου. 

Στην Ελλάδα, η στρατηγική αυτή είχε επί δεκαετίες ως κεντρικό άξονα αναφοράς 

μία ιδιαίτερη μίξη των εννοιών του εξευρωπασμού και του εκσυγχρονισμού, 

σε βαθμό μάλιστα που όπως σωστά έχει επισημανθεί, στην ελληνική περίπτωση 

να υπάρχει και στους αναλυτές ακόμα σύγχυση των ορίων μεταξύ αφενός της 

αναλυτικής έννοιας του εξευρωπασμού και αφετέρου της περισσότερο πολιτικοποιημένης 

στην Ελλάδα έννοιας του εκσυγχρονισμού. Σε κάθε περίπτωση, διαkef03:kef03 

06/03/2009 13:59 Page 223 


12 Βασικές διαιρετικές τομές έχουν θεωρηθεί η οικονομική-ταξική, η χωρική-περιφερειακή 

(Βορράς-Νότος), η θρησκευτική, κ.α. Για μια καλή διαπραγμάτευση αυτής 

της κλασικής προσέγγισης βλ. H. Kriesi, «The Transformation of Cleavage Politics», 

European Journal of Political Research, Vol. 33, 1998, σελ. 165-185. 

13 Βλ. L. McLaren, Identity, Interests and Attitudes to European Integration, Palgrave 

Macmillan, London, 2006, σελ. 76-77.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 224 


μορφώθηκε μία ευρωπακή στρατηγική που έπαιξε ρόλο στην άρθρωση διαφορετικών 

πολιτικών λόγων, προσεγγίσεων, και συμφερόντων, σε ένα ευρύ πεδίο 

πολιτικού λόγου, το οποίο νοηματοδοτούσε μία πολύ ενδιαφέρουσα συνολική 

κατεύθυνση. 14 Η οποία κατεύθυνση αντανακλούσε την προσπάθεια ενσωμάτωσης 

του ελληνικού πολιτικού και οικονομικού συστήματος στην εξελισσόμενη ευρωπακή 

διαδικασία ενοποίησης την οποία ήδη χαρακτηρίσαμε βεβαίως κινούμενο 

στόχο. Στην Ελλάδα, οι αντιστάσεις στις διαδικασίες εξευρωπασμού καθόρισαν 

μια σειρά ενδιάμεσων λύσεων και αμφίρροπων εκβάσεων στα πεδία των 

δημόσιων πολιτικών, 15 ενώ παράλληλα δεν κατόρθωσαν –όπως θα επισημάνουμε 

και στη συνέχεια– να διαμορφώσουν τις συνθήκες εκείνες που θα επέτρεπαν 

ουσιαστικούς μετασχηματισμούς στο επίπεδο της πολιτικής κουλτούρας. 

Άλλωστε γενικότερα, ο εξευρωπασμός των εθνικών δομών, πεδίων πολιτικής, 

πρακτικών και δρώντων δεν είναι, τελικά, παρά μια σειρά αμφίδρομων διαδικασιών 

επανακαθορισμού των σχέσεων εθνικού και ευρωπακού, διαδικασιών 

οι οποίες εν πολλοίς οριοθετούνται από τις διαμεσολαβήσεις συγκεκριμένων 

θεσμικών αποκρυσταλλώσεων, μορφών οργάνωσης και διαπλοκής συμφερόντων 

και θεσμοποιημένων πρακτικών στο εθνικό επίπεδο. Το γεγονός ότι οι 

διαφορετικές διαδικασίες εξευρωπασμού σε γενικές γραμμές επεκτείνονται 

και βαθαίνουν –αν και με ασύμμετρους τρόπους– οφείλεται αφενός σε μακρόχρονες 

μεταβλητές και αφετέρου σε συγκεκριμένα, κρίσιμα σταυροδρόμια διακυβερνητικών 

αποφάσεων σε συγκεκριμένες ιστορικές συγκυρίες. Έτσι ώστε 

να μπορούμε να φανταστούμε μία πραγματικότητα στην οποία η εισαγωγή και 

εξαγωγή προτύπων πολιτικής στην πορεία του εξευρωπασμού αρχίζει και χάνει 

την ελλειμματική μορφή που ενδεχομένως έχει για τις νέες χώρες. Καθίσταται, 

με άλλα λόγια, πραγματικά διαδραστική, αναδεικνύοντας τη δυνατότητα 

ενός ευρωπακού μέλλοντος που διαμορφώνεται πραγματικά από κοινού. 

Διλήμματα και μετασχηματισμοί στους θεσμούς 

διαμεσολάβησης 

Τόσο ο εκσυγχρονισμός όσο και, ειδικότερα, οι διαδικασίες εξευρωπασμού 

οδηγούν σε νέες προκλήσεις και προβλήματα αλλά προσφέρουν και νέες 

δυνατότητες για την εσωτερική πολιτική ζωή και διαδικασία. Σε σχέση με τους 

14 Βλ. K. A. Lavdas, The Europeanization of Greece, οπ. παρ. 

15 Βλ. ενδεικτικά την πρόσφατη μελέτη των K. Featherstone & D. Papadimitriou, 

The Limits of Europeanization: Reform Capacity and Policy Conflict in Greece, Palgrave 

Macmillan, London, 2008.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 225 


θεσμούς πολιτικής διαμεσολάβησης, βλέπουμε ότι παρατηρούνται ορισμένες 

προφανείς αλλαγές στο ρόλο των πολιτικών κομμάτων. Αφενός ανοίγονται νέα 

πεδία πολιτικής και πολιτικής διαβούλευσης (Ευρωπακό Κοινοβούλιο, ευρωπακή 

δημοσιότητα). Αφετέρου παρατηρούνται και αλλαγές που εγείρουν ερωτήματα 

για το μέλλον βασικών παραμέτρων της πολιτικής συμμετοχής και της 

πολιτικής νομιμοποίησης. Αρχίζουν μήπως να διαφαίνονται οι πιθανότητες 

διαμόρφωσης συστημάτων φιλελεύθερης διακυβέρνησης που λειτουργούν ουσιαστικά 

χωρίς κόμματα; 16 Μια σχετική προσέγγιση αναλύει τα πολιτικά κόμματα 

ως οργανισμούς οι οποίοι αφενός «κρατικοποιούνται» σε αυξανόμενο 

βαθμό και αφετέρου κλείνουν την πολιτική αγορά, επιβάλλοντας συνθήκες πολιτικού 

ολιγοπωλίου (θεωρία των «κομμάτων – καρτέλ»). 17 Ωστόσο κάθε μείωση 

του πολιτικού ανταγωνισμού εξασθενεί και τα ίδια τα κόμματα, καθώς (α) 

«το πολιτικό κόμμα είναι σύμφυτο φαινόμενο με τον πολιτικό ανταγωνισμό και 

κάθε μείωση του τελευταίου θέτει σε αμφισβήτηση το μέλλον των κομμάτων» 

και (β) ένα τέτοιο κόμμα πιθανότατα θα δεχτεί έντονη αμφισβήτηση από εναλλακτικές 

μορφές δράσης, όπως τα κοινωνικά κινήματα, ή και από παλαιότερες 

οργανώσεις (όπως τα συνδικάτα) που «επαναδραστηριοποιούνται πολιτικά σε 

πεδία που κατά παράδοση ανήκουν στα πολιτικά κόμματα». 18 Ίσως οι μετατοπίσεις 

και η υιοθέτηση ενός οργανωτικού εκλεκτικισμού να υποδηλώνουν, σε 

ορισμένες τουλάχιστον περιπτώσεις, την προσπάθεια διαμόρφωσης ενός νέου 

16 Βλ. μεταξύ άλλων, την ανάλυση του P. Mair, «Partyless democracy: solving the 

paradox of New Labour?», New Left Review, Vol. 2, 2000, σελ. 21-37. Σύμφωνα με τον 

Peter Mair, η ενδυνάμωση των αντι-κομματικών τάσεων στην πολιτική κουλτούρα ενδέχεται 

να οδηγήσει σε ένα ιδιότυπο δημοψηφισματικό καθεστώς, στο οποίο οι πολίτες 

καλούνται απλώς να εγκρίνουν ή να απορρίψουν τα σχέδια και τις προτάσεις των πολιτικών 

ηγετών. Το καθεστώς αυτό, σύμφωνα με τον Mair και άλλους, δεν είναι απαραίτητα 

αντίθετο προς τη δημοκρατία, αλλά δεν παύει να είναι αδιάφορο προς τις αξίες 

της πολιτικής συμμετοχής. 

17 Βλ. Katz & P. Mair, «Changing models of party organization and party democracy: 

the emergence of the Cartel Party», Party Politics, No 1, 1995, σελ. 5-28. Η προσέγγιση 

αυτή δίνει έμφαση σε στοιχεία όπως: επικράτηση διαχειριστικών λογικών, ενσωμάτωση 

στο σύστημα κρατικής εξουσίας, κρατική χρηματοδότηση, συρρίκνωση του πεδίου 

εναλλακτικών πολιτικών προτάσεων, σχεδόν απόλυτη προβλεψιμότητα στη νομοθετική 

λειτουργία του κοινοβουλίου ιδιαίτερα σε συστήματα με αυξημένη κομματική πειθαρχία, 

παγίωση ομάδων επαγγελματιών της πολιτικής, ενδυνάμωση των αυταρχικών τάσεων 

στο εσωτερικό των κομμάτων. 

18 Μ. Σπουρδαλάκης, «Το κομματικό φαινόμενο: Εξέλιξη και συγκυρία», σε Δ. Θ. 

Τσάτσος & Ξ. Ι. Κοντιάδης (επιμ.), Το Μέλλον των Πολιτικών Κομμάτων, εκδόσεις Παπαζήσης, 

Αθήνα, 2003, σελ. 63.

τύπου ανοιχτού και εξωστρεφούς κόμματος. 19 Σε κάθε περίπτωση, οι περισσότερες 

προσεγγίσεις, ενώ συμφωνούν με ορισμένα από τα σημεία της διάγνωσης 

για τις σημαντικές μεταβολές στο ρόλο των κομμάτων, θεωρούν ότι, στη βάση 

των σημερινών δεδομένων, όλα δείχνουν ότι τα κόμματα –με διάφορες μορφές– 

θα παραμείνουν στο προβλεπτό μέλλον θεσμοί-κλειδιά στα δημοκρατικά 

συστήματα διακυβέρνησης. 20 

Μεγάλο μέρος του προβλήματος σχετίζεται με τις συνθήκες περιορισμού 

αλλά και αυτοπεριορισμού στις ίδιες τις νόρμες που κυριαρχούν στο εσωτερικό 

των κομμάτων, ειδικά αναφορικά με το εύρος αναζήτησης διαφορετικών πολιτικών 

επιλογών. Σε ένα βαθμό αυτό αποτελεί συνέπεια της διεθνοποίησης των 

οικονομικών σχέσεων και της συνακόλουθης καχεξίας των δυνατοτήτων του 

πολιτικού συστήματος ως προς τις παραμέτρους επηρεασμού της οικονομικής 

διαχείρισης. Ωστόσο κατά την διάρκεια της δεκαετίας του 1990, σε αυτή τη διάσταση 

προστέθηκαν μια σειρά αυτοπεριορισμών που έτειναν, αθροιστικά, στην 

εμπέδωση ενός κλίματος αποδοχής ιδιαίτερα στενών ορίων για το πολιτικό πεδίο. 

Πιεζόμενες από την ανάγκη συμμόρφωσης στις προτιμήσεις των οικονομικά 

ισχυρών, παρασυρόμενες από την γοητεία των κάθε είδους σταρ και την 

ευγλωττία των trend-setters, οι ηγεσίες των εργατικών και σοσιαλιστικών/σοσιαλδημοκρατικών 

κομμάτων, την ανάγκη φιλοτιμία ποιούμενες, έκαναν σαφή 

βήματα προς την υιοθέτηση μιας επικοινωνιακής πολιτικής που αφαιρεί από 

την έννοια της πολιτικής στοιχεία που, στην πραγματικότητα, αναφέρονται 

στον πυρήνα της: την προσδοκία επίτευξης, μέσα από την ίδια, σημαντικών αλλαγών 

σε άλλα πεδία της συλλογικής ζωής. 

Με την υιοθέτηση αυτής της προοπτικής, απλοποιούνται και τα ερωτήματα 

που τίθενται διεθνώς αναφορικά με τις σχέσεις πολιτικής εξουσίας, οικονομικής 

ισχύος (συμφέροντα οργανωμένα ή και μεμονωμένων επιχειρήσεων) και 

επικοινωνιακής ισχύος (ΜΜΕ, ιδιοκτήτες, δημοσιογράφοι). Οι σχέσεις απλοποιούνται 

στο μέτρο που η πολιτική εξουσία απεκδύεται της ιδιαιτερότητας της 

σε σχέση με άλλες μορφές ισχύος: παύει να αποτελεί κομβικό σημείο αναφοράς 

των συλλογικών σκοποθεσιών. Οι σχέσεις μεταξύ της πολιτικής εξουσίας 

και των άλλων μορφών ισχύος ανάγονται, τότε, σε ζητήματα όσμωσης, επαφών, 

διασυνδέσεων και ανταλλαγών μεταξύ των μελών του πολιτικού προσωπικού 

και του προσωπικού που στελεχώνει τις άλλες θέσεις ισχύος. Η υιοθέτηση αυkef03:kef03 

06/03/2009 13:59 Page 226 


19 Ε. Βενιζέλος, «Το «ανοιχτό κόμμα» ως απάντηση στην κρίση του κομματικού φαινομένου» 

σε Δ.Θ. Τσάτσος & Ξ. Ι. Κοντιάδης (επιμ.), Το Μέλλον των Πολιτικών Κομμάτων, 

εκδόσεις Παπαζήσης, Αθήνα, 2003, σελ. 15-38. 

20 Βλ. H. Kitschelt, «Citizens, Politicians, and Party Cartellization», European Journal 

of Political Research, Vol. 37, 2000, σελ. 149-179.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 227 


τής της κατεύθυνσης στην επικοινωνιακή πολιτική, τη διαχείριση του πολιτικού 

λόγου, αλλά και γενικότερα τις σχέσεις μεταξύ της πολιτικής εξουσίας, των οικονομικο-κοινωνικών 

συμφερόντων και της επικοινωνιακής ισχύος μοιάζει, 

καταρχήν, να δικαιώνει το μοντέλο πολιτικής ανάλυσης που βασίζεται εν πολλοίς 

στη θεωρία των ελίτ. 

Μια διαφορετική διάσταση του προβλήματος αφορά τη λειτουργία του κοινοβουλίου 

και την υποβάθμιση του ρόλου των μελών των νομοθετικών σωμάτων. 

Έχουμε ήδη συνομολογήσει ότι, σε ένα βαθμό, η έννοια της κρίσης του 

κοινοβουλίου είναι υπερβολική και βασίζεται σε συγκρίσεις με μια διαστρεβλωμένη 

εικόνα του δήθεν πανίσχυρου κοινοβουλίου της περιόδου ακμής του 

αστικού φιλελευθερισμού. 21 Ενδέχεται, επίσης, η έννοια αυτή να υποκρύπτει 

και μια διάσταση συντηρητικής – ελιτιστικής κριτικής στην ανανέωση των λειτουργιών 

των πολιτικών θεσμών και στην διαφοροποίηση των μεταξύ τους σχέσεων. 

Όμως αυτές οι διαστάσεις μόνον εν μέρει μπορούν να εξηγήσουν τις 

εξελίξεις. Αναφέρονται περισσότερο στις μετατοπίσεις στη δομική θέση των 

κοινοβουλίων και λιγότερο στα κριτήρια επιλογής και ανάδειξης του πολιτικού 

προσωπικού. Δεν εξηγούν, από μόνες τους, την εμφανή στροφή των διαδικασιών 

επιλογής μελών του κοινοβουλίου προς πρότυπα επιλογής που αντανακλούν 

τον κόσμο και τα κριτήρια των ΜΜΕ: τα άτομα που επιλέγονται ως υποψήφια 

μέλη των κοινοβουλίων τείνουν να είναι νεότερα, περισσότερο εμφανίσιμα, 

λιγότερο δοκιμασμένα σε τομείς σχετικούς με την πολιτική και τη συλλογική 

δράση και λιγότερο αναγνωρίσιμα από το όποιο πολιτικό τους στίγμα. Στο 

μέτρο που επεκταθεί, και δεν αντισταθμιστεί από ουσιαστική ισχυροποίηση 

του ρόλου των κοινοβουλευτικών επιτροπών, αυτή η εξέλιξη θα πρέπει να θεωρείται 

πραγματικά ανησυχητική. Καθώς ενδέχεται να σηματοδοτεί την έκλειψη 

του διαβουλευτικού προτάγματος της κοινοβουλευτικής λειτουργίας και την 

παγίωση μιας συντριπτικής ασυμμετρίας στις σχέσεις μεταξύ κοινοβουλίων, 

εκτελεστικών θεσμών και οργανωμένων συμφερόντων που, όπως έχουμε διαπιστώσει, 

ισχυροποιούνται και με την έννοια της επαγγελματοποίησης των 

υποστηρικτικών/γραμματειακών μηχανισμών τους. Στη λογική του απόληξη, σε 

ένα τέτοιο πρότυπο κοινοβουλευτικής λειτουργίας θα αρκούσε μια προσομοίωση 

«κοινοβουλίου», μια εντελώς συμβολική θεσμική κατασκευή στην οποία 

θα επιβίωνε μόνον ο όρος «κοινοβούλιο» ως ένδειξη αναγνώρισης και τιμής 

για την παραδοσιακή λειτουργία του. Τι στρατηγικές θα ακολουθούσαν και τι 

ρόλους θα έπαιζαν τα συμφέροντα σε μια τέτοια πολιτική κατασκευή; Θα 

εστιαζόταν αφενός στους μηχανισμούς της εκτελεστικής εξουσίας και αφετέρου 

στις κομματικές ηγεσίες ή/και (ανάλογα με τον τύπο και την εξέλιξη του 

21 Βλ. Κ. Α. Λάβδας, Συμφέρονται και Πολιτική, οπ. παρ.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 228 


κάθε κόμματος) στους κομματικούς μηχανισμούς. Θα αποτελούσαν κύριο (αν 

όχι τον κύριο) παράγοντα διαμεσολάβησης προτιμήσεων και κομβικό σημείο 

σύμπηξης και μορφοποίησης πολιτικών στρατηγικών. Η σημερινή εμπειρική 

πραγματικότητα προσεγγίζει, σε ορισμένα πεδία πολιτικής, την εικόνα αυτή, 

χωρίς αυτή τη στιγμή να ταυτίζεται μαζί της σε ότι αφορά το σύνολο του πολιτικού 

συστήματος. 

Μήπως η αρκετά συντονισμένη διεθνής απάντηση στην πρόσφατη χρηματοπιστωτική 

κρίση (Οκτώβριος 2008) αλλά και η υπερίσχυση των Δημοκρατικών 

του Obama στις ΗΠΑ (Νοέμβριος 2008) υποδεικνύουν την αναβίωση της πολιτικής 

ως υποσυστήματος πλοήγησης; Όχι απαραίτητα. Παρά την προφανή σημασία 

των προσπαθειών για έναν πολιτικό συντονισμό σε μια νέα βάση, το είδος 

των παρεμβάσεων εκφράζει κυρίως μια τεχνοκρατική και πραγματιστική 

αντίληψη περί δημόσιας πολιτικής, απαλλαγμένης τόσο από σοσιαλ-λακιστικές 

προδεάσεις περί Κράτους όσο και από την άλογη λατρεία του μύθου της 

Αγοράς. Πρόκειται για ένα «νέο πραγματισμό», 22 ο οποίος αναγνωρίζει ότι 

αξίες και νόρμες δεν ταυτίζονται και επιχειρεί να αναδείξει τη σημασία ενός 

νέου πλαισίου πολιτικής διαχείρισης και (υπό προποθέσεις) πολιτικής διαβούλευσης. 

Ο πραγματισμός αυτός επιβεβαιώθηκε με τις τολμηρές πρωτοβουλίες 

της κυβέρνησης του Gordon Brown τον Οκτώβριο του 2008. Σηματοδοτεί 

γενικότερα μια σημαντική εξέλιξη στο πλαίσιο της ευρω-ατλαντικής πολιτικής 

αναζήτησης, επισημαίνει την σχετική ενίσχυση ενός πλέγματος από πραγματιστικές 

νόρμες, αλλά δεν υποδηλώνει απαραίτητα μια επιστροφή του Πολιτικού 

ως επικυρίαρχου στοιχείου. Στην Ελλάδα, εν τω μεταξύ, το έλλειμμα σε πραγματιστικές 

νόρμες παραμένει σημαντικό και, όπως θα δούμε στη συνέχεια, σχετίζεται 

με τις ασθενείς επιδράσεις των διαδικασιών εξευρωπασμού στο επίπεδο 

της πολιτικής κουλτούρας. Την ίδια στιγμή που, μέσα στην εντεινόμενη 

απαξίωση του πολιτικού προσωπικού, ενισχύονται οι τάσεις ωραιοποίησης της 

αναλογικής εκπροσώπησης και της με αυτή συνδεόμενης ενίσχυσης των μικρών 

κομμάτων. Και όμως, η πλειοψηφική εκδοχή του κοινοβουλευτισμού (με ισχυρές 

κυβερνήσεις ενός κόμματος) υπερτερεί σε δυο κρίσιμα μέτωπα. Υπερτερεί, 

καταρχήν, από πλευράς εκλογικής λογοδοσίας της πολιτικής εξουσίας απέναντι 

στην κοινωνία, διάσταση που καθίσταται προβληματική με τη διάχυση ευθύνης 

που συνεπάγονται οι πολυκομματικές κυβερνήσεις. Υπερτερεί, κατά δεύτερο 

λόγο, και από πλευράς δυνατοτήτων αποτελεσματικής εφαρμογής των 

ρυθμιστικών κανόνων και απαίτησης σεβασμού σε νόρμες. Τόσο τα μικρά κόμ- 

22 Κ. Α. Λάβδας, «Ο Νέος Πραγματισμός και το Κοινωνικό Κέντρο», Κοινωνικό Κέντρο, 

No 1, 2007. σελ. 33-47 και Κ. Α. Λάβδας, «Ο «νέος πραγματισμός» στην Ευρωπακή 

Ένωση», Ο Κόσμος του Επενδυτή, 20-21/08/2005, σελ. 22.

Στην αρχή του κειμένου διατυπώσαμε την άποψη, ότι το βασικότερο ίσως 

ζήτημα στην ανάλυση της πολιτικής κουλτούρας αφορά τα ερωτήματα που θέτει 

ο ερευνητής και από πού αυτά πηγάζουν. Μπορούμε στο σημείο αυτό να 

στραφούμε σε ένα βαθύτερο επίπεδο διαμόρφωσης και άρθρωσης ερωτημάτων 

περί πολιτικής κουλτούρας. Πράγματι, κατά την τελευταία δεκαετία έχει αναζωπυρωθεί 

η συζήτηση για τις βιολογικές διαστάσεις των πολιτικών και κοινωνικών 

φαινομένων. Τόσο των μίκρο-παραμέτρων εκείνων που εξηγούν τις επιλογές 

των κοινωνικών δρώντων όσο και των μάκρο-εξελικτικών τάσεων των 

κοινωνικών συστημάτων. Εμφανίζονται σημαντικές μελέτες που βρίσκονται 

στο μεταίχμιο μεταξύ πολιτολογικών και βιολογικών παραμέτρων. 23 Οι σχέσεις 

μεταξύ των κοινωνικών επιστημών και των ερευνητικών κατευθύνσεων 

της βιολογίας και, ειδικότερα, της νευροεπιστήμης, είναι σχέσεις που αφορούν 

τόσο ζητήματα μεθόδου όσο και ζητήματα περιεχομένου. Γνωρίζουμε, άλλωστε, 

από τις μελέτες της πολιτικής κουλτούρας, ότι η ορθολογική συμπεριφορά 

(ορθολογική ως προς τους σκοπούς που κάθε φορά θέτει το υποκείμενο) είναι 

ένα μόνον από τα πρότυπα που ανιχνεύονται στην κοινωνική συμπεριφορά των 

ανθρώπων. Έχουμε, λοιπόν, να κάνουμε με ένα ευρύτατο πεδίο παραγόντων, 

περιλαμβανομένων των νευρο-ψυχολογικών και βιολογικών διαστάσεων της 

συμπεριφοράς αλλά και της διαμόρφωσης κανόνων. Οι κοινωνικές επιστήμες 

έχουν σωρεύσει ήδη από το δέκατο ένατο αιώνα δάνεια από τη βιολογία τόσο 

μεθοδολογικής όσο και περιεχομενικής υφής. Άλλωστε μέθοδος και περιεχόμενο 

(αντίληψη περί του γνωστικού αντικειμένου) δεν μπορούν παρά να συkef03:kef03 

06/03/2009 13:59 Page 229 


ματα όσο και οι πολυκομματικές κυβερνήσεις είναι, κατά κανόνα, περισσότερο 

ευάλωτες απέναντι στα ισχυρά οικονομικά συμφέροντα. 

Το (προσωρινό) συμπέρασμα είναι ότι οι τύχες των θεσμών πολιτικής διαμεσολάβησης 

βρίσκονται σε στενή αλληλεξάρτηση με τις εξελίξεις και τους μετασχηματισμούς 

στο επίπεδο των κανόνων και των πλεγμάτων από νόρμες. Τα 

πλέγματα αυτά γίνονται συχνά αντιληπτά μέσα από τις διακυμάνσεις και τις 

κρίσεις, αλλά τόσο η εξελικτική διαμόρφωση τους όσο και οι εκδοχές των γενικών 

κανόνων που τείνουν να επικρατήσουν στις συγκεκριμένες, κάθε φορά, 

συνθήκες εξαρτώνται από ένα βαθύτερο επίπεδο κοινωνικής αιτιότητας. 

Στις πηγές της πολιτικής κουλτούρας: νόρμες, κανόνες και 

εξέλιξη 

23 Βλ. ενδεικτικά E. Diener & E. Suh (επιμ.), Culture and Subjective Well-Being, MIT 

Press, Cambridge, MA, 2000.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 230 


ναρτώνται. Και, για να θυμηθούμε τον Αριστοτέλη, η επιλογή της μεθόδου 

εξαρτάται από την υφή του γνωστικού αντικείμενου, όπως άλλωστε από την 

επίγνωση του είδους του αντικειμένου εξαρτάται ο βαθμός ακρίβειας που επιζητούμε 

στην ερευνητική μας αναζήτηση: «έστι γαρ απαιδευσία το μη γιγνώσκειν 

τίνων δεί ζητείν απόδειξιν και τίνων ου δεί». 24 

Η διαλεκτική συνέχειας και ασυνέχειας, που φαίνεται να χαρακτηρίζει 

κάθε σοβαρή ανθρώπινη ενασχόληση στα πεδία της επιστήμης και της έρευνας, 

είναι παρούσα και στην κοινωνιοβιολογική και νευροκοινωνιολογική έρευνα. 

Το γεγονός αυτό δημιουργεί ενίοτε την εντύπωση ότι κάποια πετάγματα της 

ανθρώπινης διάνοιας είναι πιο πρόσφατα απ’ ότι συμβαίνει στην πραγματικότητα. 

Παρόλο που στη δεκαετία του 1990 πήραν μεγάλη δημοσιότητα οι έρευνες 

για τις σχέσεις μεταξύ νου, εγκεφάλου και κοινωνίας, η διαμόρφωση διακριτών 

ερευνητικών θεματικών στο χώρο της λεγόμενης κοινωνιοβιολογίας 

(sociobiology) είναι, βέβαια, πολύ παλαιότερη υπόθεση. Πράγματι, ενώ η διαμόρφωση 

της νευροκοινωνιολογίας ως νέου συνθετικού τομέα μεταξύ νευροεπιστήμης 

και κοινωνικών επιστημών είναι σχετικά πρόσφατη ιστορία, οι προποθέσεις 

για την πολυπαραγοντική προσέγγιση των προτύπων συμπεριφοράς 

χτίστηκαν ήδη στις δεκαετίες του 1950 και του 1960 με την όσμωση ρευμάτων 

του συμπεριφορισμού και της κοινωνιοβιολογίας. 25 

Το ίδιο –mutatis mutandis– ισχύει για την ίδια τη νευροεπιστήμη. Παρόλο 

που στη δεκαετία του 1950 έγιναν κρίσιμα ερευνητικά και πειραματικά ξεκινήματα 

σε ότι αφορά στις κλινικές εφαρμογές της, οι απαρχές της σύγχρονης νευροεπιστημονικής 

έρευνας τοποθετούνται στο 19ο αιώνα, τόσο στη φυσιολογία 

όσο και στη μικροσκοπία. 26 Άλλωστε είναι αυτή η διαλεκτική συνέχειας και 

ασυνέχειας, η εναλλαγή εστιασμένων ερευνητικών προσπαθειών και νέων ξεκινημάτων, 

που δίνει κάποιες φορές την εντύπωση ότι μια νέα ανακάλυψη γίνεται 

«τυχαία». Δεν χρειάζεται να είναι κανείς υποστηρικτής της θεωρίας των 

«επιστημονικών επαναστάσεων» του Kuhn ή της δουλειάς του Lakatos για τα 

«ερευνητικά προγράμματα» για να αντιληφθεί ότι ορισμένα άλματα στην επιστημονική 

διερεύνηση εντοπίζονται στο μεταίχμιο εκείνο μεταξύ μιας κατεστη- 

24 Αριστοτέλους, Μετά τα Φυσικά, Γ 4. 

25 Βλ. την κριτική επισκόπηση του M. Ruse, Sociobiology: Sense or Nonsense?, 

Martinus Nijhof, Dordrecht, 1979 αλλά και την ήδη κλασική μελέτη του E. O. Wilson, 

Sociobiology: The New Synthesis, Harvard University Press, Cambridge MA, 1975. 

26 Στη βάση της διαμόρφωσης της κυτταρικής θεωρίας από τον Schwann (1839), κατέστη 

δυνατή σταδιακά η χαρτογράφηση του εγκεφάλου από κυτταρικής πλευράς, μια 

εργασία που πραγματοποίησε κατά κύριο λόγο ο Cajal στη δεκαετία του 1890 και τα 

πρώτα χρόνια του εικοστού αιώνα με εντυπωσιακή ακρίβεια. Βλ. S. R. y Cajal, 

Histologie du Système Nerveux de l'Homme et des Vertébrés, Maloine, Paris, 1911.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 231 


μένης και μιας αναδυόμενης συστηματικής θεώρησης του αντικειμένου. Σε 

αυτό το interregnum, πολλοί θιασώτες της κατεστημένης επιστήμης δεν αναγνωρίζουν 

τις αναδυόμενες έννοιες ή/και τα νέα εργαλεία, ενώ αρκετοί οπαδοί του 

νέου δεν έχουν ακόμη κανονικοποιήσει πλήρως τις σχέσεις μεθόδων, εργαλείων 

και θεωρητικών εννοιών. 

Διατυπώσαμε πιο πάνω την άποψη ότι η σημερινή ενασχόληση με τη νευροκοινωνιολογία 

δεν μπορεί να γίνει αντιληπτή εάν την αντιμετωπίσουμε αποκομμένη 

από το ιστορικό υπόβαθρο της. Για να γίνουμε ακριβέστεροι, οι σχέσεις 

μεταξύ βιολογίας και νευροεπιστήμης, αφενός, και κοινωνικών επιστημών, 

αφετέρου, μπορεί να εξεταστούν αναφορικά με τρία επιμέρους πεδία, στα 

οποία διερευνώνται οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ βιολογικών παραμέτρων και 

κοινωνικής συμπεριφοράς και οργάνωσης: (α) αναφορικά με τη σημασία της 

εξέλιξης και των εξελικτικών προσεγγίσεων, (β) αναφορικά με τη σημασία των 

γενετικών χαρακτηριστικών και διαφορών και (γ) αναφορικά με τη σημασία 

χαρακτηριστικών της ανθρώπινης φυσιολογίας, κυρίως αυτής του εγκεφάλου. 27 

Το τρίτο αυτό πεδίο, το οποίο επικεντρώνεται στην αλληλεπίδραση μεταξύ του 

εγκεφάλου και της κοινωνικής πραγματικότητας, τείνει να αξιοποιεί στοιχεία 

όχι μόνον από τις έρευνες της νευροεπιστήμης αλλά και από το γενικότερο διάλογο 

που διεξάγεται με την εξελικτική βιολογία και τη γενετική. 28 

Είναι γεγονός ότι όσοι εργάζονται στο interface κοινωνικών επιστημών, εξελικτικής 

νευροψυχολογίας και νευροεπιστήμης μας έχουν προσφέρει, κατά τις 

τελευταίες δεκαετίες, σημαντικά έργα για την κοινωνική συμπεριφορά και κρίσιμες 

πτυχές της όπως οι κοινωνικές συσσωματώσεις, οι συγκρούσεις, τα συναισθήματα 

29 και τα στάδια της ηθικής ανάπτυξης των κοινωνικών υποκειμένων. 

30 Στο πλαίσιο αυτό έχουν υπάρξει σημαντικές μελέτες και για την εξελι- 

27 Βλ. J. Freese, J.-C. Allen Li & L. D. Wade, «The potential relevances of biology to 

social inquiry», Annual Review of Sociology, 2003, σελ. 234-235. 

28 Βλ. M. Gazzaniga, The Social Brain, Basic Books, New York, 1985. 

29 Βλ. D. D. Franks, «The Neuroscience of Emotions», σε J. Stets & J. Turner (επιμ.), 

Handbook of the Sociology of Emotions, Springer, New York, 2006. Σημειωτέον ότι ο ρόλος 

των συναισθημάτων στην ρύθμιση των κοινωνικών σχέσεων αποτελεί από χρόνια 

σημαντικό ερευνητικό πεδίο κοινωνικών επιστημόνων που λαμβάνουν υπόψη την κοινωνιοβιολογική 

διάσταση αλλά δεν δεσμεύονται επιστημολογικά από αυτή. Βλ. χαρακτηριστικά 

την μελέτη του P. Hoggett, Emotional Life and the Politics of Welfare, οπ. παρ. 

30 Θεμελιώδους σημασίας είναι η εξελικτική νευροψυχολογία του Lawrence 

Kohlberg για τα στάδια της ηθικής ανάπτυξης. Βλ. π. χ. L. Kohlberg, Collected Papers on 

Moral Development and Moral Education, Harvard University Press, Cambridge MA, 

1973 καθώς επίσης και Essays on Moral Development, Vol. I: The Philosophy of Moral 

Deve lopment, Harper & Row, New York, 1981. Στις εργασίες του Kohlberg βασίζονται

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 232 


κτική διαμόρφωση της κουλτούρας, των κανόνων και των τρόπων ρύθμισης της 

συμπεριφοράς με τις νόρμες. 31 Η αναζήτηση της εξελικτικής διάστασης στη 

διαμόρφωση κανόνων αποτελεί κρίσιμο πεδίο για τις κοινωνικές επιστήμες γενικά 

και ιδιαίτερα για την πολιτική επιστήμη. Οι κανόνες, κυρίως οι εντελώς 

βασικοί κανόνες, παίζουν σε κάθε περίπτωση καθοριστικό ρόλο. Αυτό ισχύει 

και για κάθε προσέγγιση, αναλυτική ή και κανονιστική, που δουλεύει με ορθολογικούς 

δρώντες. 

Ποια είναι λοιπόν η βασική σχέση ανάμεσα σε κανόνες, νόρμες και συμπεριφορά; 

Ας υποθέσουμε, ακολουθώντας τον Brian Skyrms, ότι δυο δρώντες επιθυμούν 

να προβούν –πόσο τετριμμένο!– στο μοίρασμα μιας πίτας. 32 Αντί να 

αναλωθούν σε μια αβέβαιη και δυνητικά καταστροφική σύγκρουση, μπορούν 

να συμφωνήσουν στο εξής απλό σενάριο ενός παιγνίου με σαφείς βασικούς κανόνες: 

ο καθένας εξ αυτών δηλώνει ξεχωριστά (π.χ., σημειώνοντας μυστικά σε 

ένα χαρτάκι) προς έναν ουδέτερο διαιτητή την απαίτηση του για το ποσοστό 

της πίτας που αξιώνει, γνωρίζοντας όμως εκ των προτέρων ότι, εάν το άθροισμα 

των δυο αξιώσεων που κατατέθηκαν ξεχωριστά υπερβαίνει το 100%, κανείς 

από τους δυο δεν θα πάρει κομμάτι της πίτας. Εάν, από την άλλη πλευρά, 

το άθροισμα είναι μικρότερο του 100%, τότε ο καθένας λαμβάνει αυτό που ζήτησε. 

Μπορεί κανείς εύκολα να συμφωνήσει με τον Skyrms ότι, με την επίγνωση 

της εφαρμογής αυτού του απλού κανόνα, οι περισσότεροι δρώντες θα 

ζητούσαν 50%, το οποίο θα προέκυπτε ως σημείο ισορροπίας. Μπορεί βέβαια 

κανείς να συμφωνήσει επίσης, ότι αρκετές άλλες εκδοχές είναι λιγότερο πιθανές 

αλλά σίγουρα όχι αδύνατες. 

Εάν εισάγουμε την παράμετρο των ομάδων/πληθυσμών στην θέση των δρώντων, 

κάποιες από τις δυνατές (αλλά όχι απαραίτητα εξαιρετικά πιθανές) εκδοχές 

γίνονται περισσότερο ευδιάκριτες. Είναι, καταρχήν, προφανές ότι η 

«άπληστη» ομάδα έχει συμφέρον να έχει απέναντι της μια «μετριοπαθή» 

ομάδα (καθώς εάν οι απέναντι υιοθετήσουν και εκείνοι «άπληστη» στρατηγική, 

το αποτέλεσμα θα είναι μη διανομή). Το ίδιο δεν ισχύει για τους «μετριοπαθείς», 

καθώς είτε με «άπληστη» απέναντι πλευρά έλθουν αντιμέτωποι είτε 

σε μεγάλο βαθμό οι γνωστές αναλύσεις του Jürgen Habermas για την ανάπτυξη της 

«μετα-συμβατικής ταυτότητας» στις σύγχρονες κοινωνίες. Βλ. π.χ. J. Habermas, «Kön- 

nen komplexe Gesellschaften eine vernünftige Identität ausbilden?», Zur Rekon struktion 

des historischen Materialismus, Suhrkamp, Frankfurt, 1976, σελ. 92-126. 

31 R. Axelrod, Η Εξέλιξη της Συνεργασίας, μετάφραση Σ. Στασινός, εκδόσεις Καστανιώτης, 

Αθήνα, 1998. 

32 Βλ. B. Skyrms, Evolution of the Social Contract, Cambridge University Press, New 

York, 1996.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 233 


με «μετριοπαθή», το αποτέλεσμα θα είναι το ίδιο για το «μετριοπαθές» κομμάτι 

πίτας που θα λάβουν. Η ισορροπία αυτή θα διαταρασσόταν, σε συστημικό 

επίπεδο, εάν αυξανόταν οι «άπληστοι», καθώς θα αντιμετώπιζαν ολοένα συχνότερα 

ομοίους τους, με τα γνωστά αποτελέσματα (υπέρβαση του 100%, μη 

διανομή). Παράλληλα, όπως επισημαίνει ο Skyrms, τυχόν περιπτώσεις μεταλλαγμένων 

στρατηγικών «υπερ-άπληστων» θα έτειναν να εξαλειφθούν εξελικτικά, 

καθώς οι δικές τους αξιώσεις θα ήταν τέτοιες που και όταν αντιμετώπιζαν 

«μετριοπαθείς» το άθροισμα θα οδηγούσε σε υπέρβαση του 100% (π.χ., 

80%-40%), με τα γνωστά αποτελέσματα. 

Αλλά, όπως ξεκαθαρίσαμε ήδη, το πραγματικά ενδιαφέρον ζήτημα αφορά 

στις αλληλεπιδράσεις ανάμεσα σε κανόνες, νόρμες και συμπεριφορές. Σε περίπτωση 

που επαναλαμβανόμενα παίγνια καταλήγουν σε αθροίσματα αξιώσεων 

που υπερβαίνουν το 100% (οπότε κανείς δεν έχει λαμβάνειν), εξελίσσονται 

νόρμες που αναδεικνύουν την αυτοσυγκράτηση ως αναγκαίο λειτουργικό στοιχείο. 

Από την άλλη πλευρά, στην περίπτωση που επαναλαμβανόμενα παίγνια 

καταλήγουν σε αθροίσματα αξιώσεων μικρότερα του 100% (οπότε η πίτα μοιράζεται 

και η κάθε πλευρά λαμβάνει αυτό που ζήτησε), ενώ μια ομάδα είναι 

αυτή που με συνέπεια ζητά και παίρνει τα περισσότερα (π.χ., 60%-40%, 50%- 

45% ή και 60%-20%, κ.λπ.), τότε εξελίσσονται νόρμες που αποτυπώνουν (και 

νομιμοποιούν) αυτή την διαμορφούμενη κατάσταση ως υπόδειγμα διανομής. 

Οι «μετριοπαθείς» (που ζητούν λιγότερα πιθανότατα επειδή φοβούνται ότι η 

απέναντι πλευρά θα αποδεικνύεται πάντα άπληστη και επιθυμούν να αποφύγουν 

τον κίνδυνο της υπέρβασης του 100% και της «μη μοιρασιάς») είτε αποδέχονται 

μια «φυσική» ανισοκατανομή είτε (ανάλογα με το πολιτισμικό-ιστορικό 

προφίλ της κάθε κοινωνίας) τείνουν να εκλεπτύνουν περαιτέρω τις ιδέες περί 

αυτοσυγκράτησης. Οι «άπληστοι» αναπτύσσουν ιδέες περί δίκαιης διανομής 

ανάλογα με την φυσική θέση και αξία του καθενός. Είναι ίσως πιθανό ότι ένας 

πληθυσμός «μετριοπαθών» που εκτίθεται εξελικτικά σε διευρυμένα πεδία κοινωνικής 

διάδρασης και εκπαιδευτικής-μαθησιακής εκλέπτυνσης θα τείνει να 

αναγνωρίσει ότι η λύση του 50% προκύπτει, στην πραγματικότητα, ως η μόνη 

λογική ενώ παράλληλα είναι και ηθικά περισσότερο υπερασπίσιμη. 33 

Εάν οι νόρμες διαμορφώνονται εξελικτικά, οπότε αποτελούν αντικείμενο 

μιας εξελικτικής μάκρο-κοινωνιοβιολογίας, παραμένει ζήτημα της νευροκοινωνιολογίας 

η περαιτέρω διερεύνηση των μίκρο-παραμέτρων εκείνων που εξηγούν 

τις επιλογές. Σε κάθε περίπτωση, είναι τεράστια η σημασία της αλληλεπίδρασης 

ανάμεσα στις νόρμες και τις κοινωνικές σχέσεις. Ακόμη και ελαφρές 

33 D. Ross, όπως αναφέρεται από τον D. C. Dennett, Freedom Evolves, Viking, New 

York, 2003, σελ. 263-264.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 234 


μετατοπίσεις στις νόρμες έχουν επιπτώσεις στους τρόπους με τους οποίους τα 

άτομα σκέφτονται και επιλέγουν, ένα στοιχείο που είναι ανάμεσα σε εκείνα 

που διακρίνουν την ανθρώπινη συμπεριφορά από τη συμπεριφορά άλλων 

προηγμένων θηλαστικών. 34 Η αλληλεπίδραση αυτή εκτείνεται, αν και με τρόπο 

περισσότερο σύνθετο, στα πεδίο των διεθνών σχέσεων και της διεθνούς οργάνωσης. 

35 

Για να αντιληφθούμε τη συνθετότητα των σχέσεων μεταξύ κανόνα (όπως 

αυτός που προαναφέρθηκε περί διανομής) και νόρμας, πρέπει να λάβουμε 

υπόψη μας ότι δεν μπορούμε πάντα να υπολογίζουμε σε ένα ευρέως αποδεκτό 

υπόστρωμα αξιών. Οι αξίες προποθέτουν την αναγνώριση ενός αγαθού σύμφωνα 

με το οποίο προβαίνω στις επιλογές μου και, γενικότερα, διάγω τον βίο. 

Από την άλλη πλευρά, τις νόρμες τις ακολουθώ (ή ευθυγραμμίζομαι μαζί τους) 

για διάφορους λόγους. Ένας από τους πολλούς και διαφόρους αυτούς λόγους 

ενδέχεται να είναι και η αντίληψη που έχω ότι η νόρμα αυτή εκφράζει κάτι που 

αποτελεί αξία για εμένα. Ωστόσο οι νόρμες λαμβάνουν μια «αντικειμενική» 

διάσταση με την εφαρμογή ή την απόρριψη τους στο κοινωνικό πεδίο, ενώ οι 

αξίες παραμένουν εγγενώς αφαιρετικές και (όπως θα πρόσθετε ο J. S. Mill) 

δυνάμει «πολυθεστικές». 36 Με αυτή την έννοια, νόρμα και αξία δεν ταυτίζονται. 

Οι νόρμες μπορούν να προσδιοριστούν ως στοιχεία που προσδίδουν μορφή 

34 Βλ. A. Gibbard, Wise Choices, Apt Feelings: A Theory of Normative Judgment, 

Harvard University Press, Cambridge MA, 1990). 

35 Βλ. Κ. Α. Λάβδας, «Νόρμες και διάχυτη αμοιβαιότητα στην πολιτική κουλτούρα 

των διεθνών σχέσεων: Μαθήματα από την ευρωπακή πολιτική», σε Δ. Κ. Ξενάκης & 

Μ. Ι. Τσινισιζέλης (επιμ.), Παγκόσμια Ευρώπη? Οι Διεθνείς Διαστάσεις της Ευρωπακής 

Ένωσης, ΕΠΕΕΣ - εκδόσεις Ι. Σιδέρης, Αθήνα 2006. Για μια εφαρμογή του πλαισίου 

του Axelrod στην ανάλυση της διαχρονίας του εξευρωπασμού βλ. K. A. Lavdas, 

The Europeanization of Greece, οπ. παρ. 

36 Έτσι ο «πολυθεσμός» των αξιών που επισημαίνει ο Max Weber (ακολουθώντας 

τον J. S. Mill) δυσχεραίνει την στάθμιση των διαφορετικών προσανατολισμών στη ζωή. 

Κύριο έργο της επιστήμης – σε ό,τι αφορά την ενασχόληση της με τις αξίες – καθίσταται 

η διερεύνηση των διαφορετικών «κρίσεων περί αξιών» (των διαφορετικών, δηλαδή, 

προσπαθειών χρήσης των αξιών για την υποστήριξη ανταγωνιστικών μεταξύ τους προσανατολισμών). 

Ίσως η σημαντικότερη απόπειρα του 20ου αιώνα να ξεπεραστεί με 

τρόπο αναλυτικό αυτή η αμηχανία οφείλεται στον Rawls, σύμφωνα με τον οποίο το βασικό 

ερώτημα είναι, «how is it possible for there to exist over time a just and stable 

society of free and equal citizens who still remain profoundly divided by reasonable 

religious, philosophical, and moral doctrines?» J. Rawls, Political Liberalism, Columbia 

University Press, New York, 1993, σελ. 47.

Από τις υποθέσεις για τις πολιτισμικές επιπτώσεις της Οθωμανικής κυριαρχίας 

μέχρι τη συζήτηση για τον πολιτικό ρόλο της σύγχρονης διαφθοράς, συχνά 

η περίπτωση της Ελλάδας παρουσιάζεται ως ιδιαίτερη. Αλλά όσοι επικαλούνται 

ιδιαιτερότητες και τάσεις που ανάγονται σε κάποια «εθνικά χαρακτηριστικά» 

παραβλέπουν τις βαθύτερες και συνάμα γενικότερες αιτίες που ευθύνονται 

τόσο για τη διαμόρφωση κανόνων όσο και για τα διαφορετικά πιθανά σενάρια 

εφαρμογής τους. Σενάρια τα οποία λαμβάνουν, βέβαια, τις ιδιαίτερες 

μορφές και τους ιδιαίτερους συνδυασμούς τους ως αποτέλεσμα της διαμεσολάkef03:kef03 

06/03/2009 13:59 Page 235 


και περιεχόμενο σε κανονιστικά πλαίσια ή/και σε επιμέρους σημεία αναφοράς 

για τον προσανατολισμό και τη ρύθμιση της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Ως τέτοια, 

αποτελούν στοιχεία που μπορεί να αναφέρονται σε πολλά και διάφορα 

πεδία της ανθρώπινης εμπειρίας (ηθικά, αισθητικά, τεχνικά, κοινωνικά, οικονομικά, 

κ.ά.). Έχουν, όμως, παράλληλα, ένα σημαντικό κοινό χαρακτηριστικό: 

την δυνατότητα να ρυθμίζουν τη δράση, προσανατολίζοντας τη σε γενικά ή ειδικά 

πρότυπα. Ιδιαίτερα σημαντική για τις κοινωνικές επιστήμες είναι η σχέση 

που αναπτύσσεται ανάμεσα στις νομικές και τις άλλες νόρμες, οι αλληλεπιδράσεις 

και οι μεταξύ τους οριοθετήσεις. Η αξιακή ποιότητα, το εύρος εφαρμογής 

και η δυνατότητα ισχύος πέρα από καταναγκασμούς, είναι στοιχεία ανάλογα 

με τα οποία χαρακτηρίζονται οι νόρμες σε μια οργανωμένη συλλογικότητα. 

Μια χρηστή πολιτεία βασίζεται, καταρχήν, σε ένα πλέγμα από νόρμες που 

ισχύουν ανεξάρτητα από κάθε νομικό καταναγκασμό. 37 Οι νόρμες έχουν 

άμεσο αποτέλεσμα, ενώ η πρακτική επίπτωση των αξιών διαμεσολαβείται από 

πολλούς, ενδεχομένως αμέτρητους, παράγοντες. 

Η σημερινή συγκυρία, αμφίσημη και μετά-πολυθεστική, αναζητά ένα νέο 

πραγματισμό, θεσμικά ευαισθητοποιημένο και παράλληλα κοινωνό του ρόλου 

που παίζουν οι νόρμες και οι μετασχηματισμοί τους. Έναν πραγματισμό που 

προσεγγίζει γνώριμα προβλήματα με νέα ματιά, συνειδητοποιώντας παράλληλα 

τα όρια και της δικής του εφαρμογής. Καθώς ενστερνίζεται την άποψη ότι 

νόρμες και αξίες δεν ταυτίζονται, ο νέος αυτός πραγματισμός εργάζεται για 

την διαμόρφωση ενός θεσμικού πλαισίου με κανόνες που διευκολύνουν τη συλλογική 

ζωή και νόρμες που πείθουν χωρίς να προποθέτουν την καθολική αποδοχή 

ενός ισχυρού αξιολογικού προσανατολισμού. 

Τα ελλείμματα σε νόρμες και ο δυσεπίτευκτος πραγματισμός 

37 P. Pettit, Republicanism: A Theory of Freedom and Government, Oxford University 

Press, Oxford, 1997, σελ. 241-242.

βησης συγκεκριμένων, κάθε φορά, συνθηκών. 

Τι έχει να μας πει για την ελληνική περίπτωση μια προσέγγιση που εστιάζεται 

στις αλληλεπιδράσεις ανάμεσα σε κανόνες, νόρμες και συμπεριφορές; Δυο 

είναι τα βασικά στοιχεία συμβολής μιας τέτοιας προσέγγισης. Πρώτον, αφορά 

την δυσανεξία απέναντι σε νόρμες και θεσμούς που εμφανίζονται επείσακτοι 

ή/και ατελώς εσωτερικευμένοι. Και δεύτερον, εστιάζεται στην επισήμανση του 

είδους των κανόνων που η παρουσία ή απουσία τους επιδρά σε πολλαπλά επίπεδα 

κοινωνικής και πολιτικής αιτιότητας. 

Μια πρώτη σειρά πιθανών εξηγητικών μεταβλητών αναφορικά με τη δυσανεξία 

που προαναφέρθηκε παρέχουν οι πρώιμες μετα-επαναστατικές θεσμικές 

επιλογές. Όπως πολύ σωστά επισημαίνει ο Γεώργιος Κοντογιώργης, το πολιτικό 

σύστημα και τα Συντάγματα που υιοθετούν οι εκλεγμένες εθνοσυνελεύσεις 

των αρχών της τρίτης δεκαετίας του 19ου αιώνα, είναι «πολιτειακά» 

(republican) αλλά διακρίνονται παράλληλα και για την εξαιρετικά χαλαρή κεντρική 

εξουσία. 38 Ανεξάρτητα με το εάν είναι κανείς έτοιμος να αποδεχθεί 

στην ολότητα της την προσέγγιση του Κοντογιώργη, σύμφωνα με την οποία το 

νέο πολιτικό σύστημα ήταν «θεμελιωδώς συμπολιτειακό, με υπόβαθρο το σύστημα 

των “κοινών”», 39 γεγονός παραμένει ότι ο αναδυόμενος συνταγματικός 

πολιτισμός και η συνδεόμενη με αυτόν πολιτική κουλτούρα είχαν σημαντικά 

στοιχεία μιας χαρακτηριστικής πολιτικότητας, η οποία δεν ανταποκρίνεται 

πλήρως στο τελικώς ισχύσαν θεσμικό οικοδόμημα του ελληνικού κράτους. Στο 

πλαίσιο αυτό είναι χαρακτηριστική (στη νεότερη και σύγχρονη Ελλάδα) η καταχρηστική 

αξιοποίηση στον πολιτικό λόγο της έννοιας της Δημοκρατίας, 

ακόμη και όταν αυτό που καταφανώς σημαίνεται είναι η Πολιτεία (Republic). 

Η χρήση αυτή έχει σοβαρές συνέπειες στο επίπεδο τόσο του πολιτικού συμβολισμού 

όσο και της πολιτικής διαβούλευσης. 40 

Οι εξελίξεις αναφορικά με την πολιτική γεωγραφία του ελληνισμού παρέχουν 

μια ακόμη σειρά πιθανών εξηγητικών μεταβλητών αναφορικά με τη δυσανεξία 

που προαναφέρθηκε. Με τη δημιουργία του ελληνικού κράτους το 1830 

πλήττεται το φαντασιακό και εν μέρει και υλικό ενιαίο σώμα του ελληνισμού 

(που είχε ως θεμέλιο την Ορθοδοξία) και αναδύονται δυο πόλοι: η Κωνσταντιkef03:kef03 

06/03/2009 13:59 Page 236 


38 Γ. Κοντογιώργης, Το Αυταρχικό Φαινόμενο: 4 η Αυγούστου – 21 η Απριλίου, Ερμηνευτικές 

Προσεγγίσεις, εκδόσεις Παπαζήσης, Αθήνα, 2003, σελ. 121. 

39 Γ. Κοντογιώργης, οπ. παρ., σελ. 122. Σύμφωνα με τις αναλύσεις του Κοντογιώργη, 

πηγή των ρυθμίσεων των Συνταγμάτων αυτών ήταν το προγενέστερο κεκτημένο των ελληνικών 

κοινωνιών, ιδιαίτερα το σύστημα των «κοινών». 

40 Βλ. Κ. Α. Λάβδας, «Ο λόγος της Πολιτείας», Ο Κόσμος του Επενδυτή, 23- 

24/09/2006, σελ. 30.

νούπολη βέβαια αλλά τώρα και η Αθήνα. Η τελευταία θα επιχειρήσει, εν μέσω 

αλυτρωτικών και άλλων περιπετειών, να προωθήσει την πολιτική του «εθνικού 

κέντρου» του ελληνισμού, αντιμετωπίζοντας αργότερα με αμηχανία την δημιουργία 

του ανεξάρτητου κράτους της Κύπρου. 41 Η πολιτική του «εθνικού κέντρου» 

φτάνει βέβαια στην τραγική της κατάληξη με την κρίση του 1974, αλλά 

οι επιπτώσεις για την ελληνική πολιτική κουλτούρα είναι ποικίλες. Καταρχήν 

παγιώνεται βαθύτερα μια πρόσθετη διάσταση πολιτικών διαιρετικών τομών, 

πέραν αυτών της δεξιάς –αριστεράς και των προοδευτικών– συντηρητικών: η 

περισσότερο λανθάνουσα τομή μεταξύ ελλαδιτών και κοσμοπολιτών. Κατά 

δεύτερο λόγο, η οριστική απώλεια ενός ευρύτερου νομιμοποιητικού πλαισίου 

αναφοράς (οι «τύχες του ελληνισμού») ταυτόχρονα περιορίζει (στο πλαίσιο της 

ελλαδικής κρατικής οντότητας) και διευρύνει (ως προς τα πολιτικά, θεσμικά 

και ταξικά διακυβεύματα) τους όρους της πολιτικής διαμάχης. 

Αλλά η πολιτική διαμάχη αποκτά νέες διαστάσεις και διοχετεύεται μετασχηματιζόμενη 

μέσα από νέους αγωγούς κατά την τελευταία περίοδο του εικοστού 

αιώνα. Οι δομές των σύγχρονων κοινωνιών, βασισμένες στα μέσα και τα ψηφιακά 

δίκτυα, προσανατολίζονται ολοένα και περισσότερο σε μια «οικονομία 

της προσοχής», η οποία εστιάζεται στην επεξεργασία και τις μορφές πρόσληψης 

πληροφοριών μέσα σε σύνθετα περιβάλλοντα. 42 Στο πλαίσιο αυτό παίζει κατά τις 

τελευταίες δεκαετίες σημαντικό ρόλο και στην Ελλάδα η ικανότητα των ΜΜΕ να 

επηρεάζουν την πολιτική διαδικασία αυξάνοντας βέβαια το εύρος των πολιτικών 

παραστάσεων του κοινού αλλά παράλληλα προσανατολίζοντας ή αποπροσανατολίζοντας 

την προσοχή του. 43 Στην γενικής αξίας και εγκυρότητας παρατήρηση 

για τους κινδύνους που ελλοχεύουν όταν η αισθητική επιβολή δυσχεραίνει, αντί 

να διευκολύνει, την μετακίνηση της προσοχής του κοινού προς τα εξεταζόμενα 

αντικείμενα, 44 προστίθεται η ειδική βαρύτητα της γοητείας των ηλεκτρονικών μέσων 

που συχνά μεταθέτουν την προσοχή από το περιεχόμενο στην μορφή του μέσου, 

ευνοώντας την συνειρμική λογική όταν δεν ενθαρρύνουν, απλά, την μη-λοkef03:kef03 

06/03/2009 13:59 Page 237 


41 Π. Κιτρομηλίδης, «Το ελληνικό κράτος ως εθνικό κέντρο», σε Δ. Γ. Τσαούση 

(επιμ.), Ελληνισμός – Ελληνικότητα, εκδόσεις Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», Αθήνα, 

1983, σελ. 143-164. 

42 Π. Ζέρη, Ψηφιακά Δίκτυα, Γνώση και Δημόσια Πολιτική, Ι. Σιδέρης, Αθήνα, 

2006, σελ. 181-182. 

43 Σ. Παπαθανασόπουλος, «Τηλεόραση και Εκλογές στην Ελλάδα τη Δεκαετία 

1990-2000», σε Ν. Δεμερτζής, επιμ., Η Πολιτική Επικοινωνία στην Ελλάδα, εκδόσεις 

Παπαζήσης, Αθήνα, 2002, σελ. 42-44. 

44 Α.-Ι. Δ. Μεταξάς, Προεισαγωγικά για τον Πολιτικό Λόγο: Δεκατέσσερα Μαθήματα 

για το Στυλ, Τρίτη Έκδοση, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλας, Αθήνα, 2001, σελ. 229-230.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 238 


γική. Στο πεδίο αυτό όπως και σε τόσα άλλα (ελλιπής ανταγωνισμός, λειτουργία 

εναρμονισμένων πρακτικών στον καθορισμό τιμών, κ.λπ.) οι επιπτώσεις του 

εξευρωπασμού δεν κατόρθωσαν να επεκταθούν στις ρυθμιστικές διαστάσεις 

του, με αποτέλεσμα ένα εν πολλοίς άναρχο τοπίο στα ηλεκτρονικά ΜΜΕ. 

Διαπιστώσαμε πιο πάνω ότι η σχετική απαξίωση της πολιτικής και του πολιτικού 

προσωπικού συνδυάζεται με μια τάση ωραιοποίησης της αναλογικής εκπροσώπησης 

και του ρόλου των μικρών κομμάτων. Κατά πόσο επεκτείνεται η 

τάση αυτή στην ανάδειξη και νέων ζητημάτων (issues) και –σε ένα βαθύτερο 

επίπεδο– την ανάδυση νέων διαιρετικών τομών (cleavages) στο πολιτικό σύστημα; 

Εν όψει των καταλυτικών επιδράσεων του εξευρωπασμού, αρχίζει μήπως 

να διαμορφώνεται μία νέα διαιρετική τομή στο πολιτικό σύστημα, μια προκαι 

αντί- ευρωπακή διαιρετική τομή, ένα νέο σχίσμα εστιαζόμενο σε διαφορές 

και συγκρούσεις σε ζητήματα ενοποίησης. Στην περίπτωση της Ελλάδας δεν 

φαίνεται να προκύπτει κάτι τέτοιο, με δεδομένο ότι –τουλάχιστον μέχρι στιγμής– 

οι διαφορές για τα ευρωπακά ζητήματα δεν διαμόρφωσαν ένα ευρωπακό 

σχίσμα ενσωματώνοντας σε αυτό άλλες διαφορές ως επιμέρους. Και 

αυτό παρά το γεγονός ότι, όπως διαπιστώσαμε, στην Ελλάδα παραμένει εξαιρετικά 

ισχυρή μακροπρόθεσμα η βασική ταύτιση με το εθνικό κράτος. 

Η σημασία δεικτών συνέχειας στην πολιτική κουλτούρα μας οδηγεί σε μια 

κρίσιμη διαπίστωση: οι διαδικασίες εξευρωπασμού δεν κατόρθωσαν να διασπάσουν 

προηγούμενους κανονιστικούς πυρήνες και να προβάλλουν με επιτυχία 

νέες πολιτικές και ηθικές νόρμες. Στο πλαίσιο αυτό εντοπίζεται και το θεμελιώδες 

έλλειμμα σε νόρμες κοινωνικής αυτοσυγκράτησης. Είναι χαρακτηριστικό 

ότι τον Οκτώβριο 2008, εν μέσω σφοδρότατης χρηματοπιστωτικής κρίσης 

αφενός και πραγματιστικών προσπαθειών κυβερνητικής αντιμετώπισής τους 

αφετέρου, τα συνδικάτα θεώρησαν ότι μια «γενική απεργία» θα είχε νόημα 

(στερώντας από το ΑΕΠ ένα σεβαστό κομμάτι και άρα μειώνοντας ακόμη περισσότερο 

τις όποιες δυνατότητες άμβλυνσης των συνεπειών της κρίσης). Γενικότερα, 

αυτό που θα αναμενόταν να συμβεί ως προς τις αλληλεπιδράσεις ανάμεσα 

σε κανόνες, νόρμες και συμπεριφορές, είναι ότι επειδή στην Ελλάδα επαναλαμβανόμενα 

παίγνια όντως καταλήγουν σε αθροίσματα αξιώσεων που 

υπερβαίνουν το 100%, θα προβλέπαμε να εξελιχθούν σταδιακά νόρμες που να 

αναδεικνύουν την αυτοσυγκράτηση ως αναγκαίο λειτουργικό στοιχείο. Ωστόσο 

η πρόβλεψη αυτή δεν επαληθεύεται στην ελληνική πραγματικότητα. Ο βασικός 

λόγος είναι η έλλειψη κάποιας μορφής κανόνων που θα όριζαν ότι, εφόσον 

έχουμε αθροίσματα αξιώσεων που υπερβαίνουν το 100% τότε κανείς δεν έχει 

λαμβάνειν. Όλοι θεωρούν ότι δεν υπάρχουν όρια και – δεδομένης της ανυπαρξίας 

εσωτερικευμένων κανόνων που να ορίζουν το πλαίσιο που προαναφέρθηκε 

– δεν προκύπτει λόγος για την ανάπτυξη πλεγμάτων από νόρμες αυτοσυγκράτησης.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 239 


Τα ελλείμματα σε νόρμες κοινωνικής αυτοσυγκράτησης, θεσμικής εμπιστοσύνης 

και σε πρακτικές «διάχυτης αμοιβαιότητας» 45 καταγράφονται με τη 

μορφή ευρημάτων που συχνά αφορούν τις καθημερινές διαστάσεις της πολιτικής 

διαδικασίας και των δημόσιων πολιτικών. Γνωρίζουμε από το Ευρωβαρόμετρο 

την έλλειψη εμπιστοσύνης απέναντι σε πολιτικούς και κρατικούς θεσμούς 

και διαδικασίες. Έτσι π. χ. το 49% των πολιτών δεν εμπιστεύεται τις 

εθνικές αρχές για μεταρρυθμίσεις στην πανεπιστημιακή παιδεία (Ευρωβαρόμετρο, 

2007), ένα πεδίο που ούτως ή άλλως πάσχει από χαμηλή ανταγωνιστικότητα 

και από επικυριαρχία των πολιτικών σχέσεων και προτύπων απέναντι στις 

ασθενώς εσωτερικευμένες ακαδημακές νόρμες. Ο συνδυασμός του ελλείμματος 

εμπιστοσύνης στους θεσμούς και των ασθενέστατων στοιχείων πραγματισμού, 

οδηγεί τελικά σε μια χαμηλή ποιότητα δημοκρατικής λειτουργίας. Ως πολίτης, 

ο μέσος έλληνας του σήμερα μετέχει ενός γενικότερου κυνισμού στο επίπεδο 

των κοινωνικών αντιλήψεων. Ως φορέας δημόσιων ρόλων, π.χ. στο πλαίσιο 

μιας θέσης δημόσιας εξουσίας, ο μέσος έλληνας του σήμερα εκφράζει μια 

χαρακτηριστική διστακτικότητα στην εκπλήρωση των αρμοδιοτήτων του, μια 

αδιαφορία για τη λήψη μέτρων απέναντι στα πραγματικά ή υποτιθέμενα «κακώς 

κείμενα» που αποτελούν βασικό υπόβαθρο του κυνισμού. Και στις δυο εκφάνσεις, 

κοινή είναι η έλλειψη εμπιστοσύνης στους θεσμούς: αφενός στην ικανότητα 

τους να ρυθμίζουν συμπεριφορές, αφετέρου στη δυνατότητα τους να 

παράσχουν την απαραίτητη νομιμοποίηση σε πρωτοβουλιακές δράσεις των φορέων 

δημόσιας εξουσίας. Το δομικό υπόστρωμα σε αυτή την ελλειμματικά θεσμοποιημένη 

κυβερνησιμότητα παρέχει ένα σχετικά διογκωμένο αλλά (σε 

πλήρη αντίθεση με τα όσα υποστηρίζει μια ορισμένη σχολή ανάλυσης της ελληνικής 

περίπτωσης) και στρατηγικά ανίσχυρο και ασθενές κράτος, η ιστορική 

διαμόρφωση του οποίου οδήγησε σε έναν μηχανισμό πορώδη και διαπερατό 

από συμφέροντα. 46 

Από τον ημιτελή ευρωπακό εκσυγχρονισμό σε ένα δυσεπίτευκτο νέο πραγματισμό; 

Είναι γεγονός ότι η συμμετοχή στην ευρωπακή ενοποιητική διαδικασία 

αποτέλεσε μακράν το θετικότερο κοινωνικοποιητικό στοιχείο του ελληνικού 

πολιτικού συστήματος κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Από την άλλη όμως 

45 Βλ. Κ. Α. Λάβδας, «Νόρμες και διάχυτη αμοιβαιότητα στην πολιτική κουλτούρα 

των διεθνών σχέσεων: Μαθήματα από την ευρωπακή πολιτική», οπ. παρ. και Κ. Α. Λάβδας, 

«Η εμπιστοσύνη ως διάχυτη αμοιβαιότητα», Ο Κόσμος του Επενδυτή, 8-9/09/2007, 

σελ. 30. 

46 Βλ. K. A. Lavdas, The Europeanization of Greece, οπ. παρ. και O. Lanza & K. A. 

Lavdas, «The Disentanglement of Interest Politics», European Journal of Political 

Research, Vol. 37 No 2, 2000.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 240 


πλευρά, η μερική μόνον επιτυχία του εκσυγχρονιστικού προτάγματος του εξευρωπασμού 

οφείλεται, τουλάχιστον εν μέρει, στην ελλειμματική εσωτερίκευση 

κανόνων που θα οδηγούσαν σε νόρμες κοινωνικής αυτοσυγκράτησης αφενός 

και θεσμικής εμπιστοσύνης αφετέρου. Παραμένει, βεβαίως, η καταλυτική επίδραση 

των κάθε είδους διαστάσεων της οικονομικής και νομισματικής ένωσης 

και η συνακόλουθη μετεξέλιξη των όρων της πολιτικής και κοινωνικής αναπαραγωγής. 

Επιφυλακτικό απέναντι στους θεσμούς και τη λειτουργία τους, εμποτισμένο 

με μια μετά-ριζοσπαστική και νέο-λακιστική πολιτική και πολιτισμική 

ιδεολογία, το τυπικό υποκείμενο της σημερινής ελληνικής πολιτικής κουλτούρας 

εντάσσεται εντούτοις στον πυρήνα της ύστερης νεωτερικότητας χάρη σε 

μια παράμετρο που κατεξοχήν το κάνει να δυσφορεί: χάρη στην εξευρωπασμένη 

και – παρά τα προβλήματα της – εντυπωσιακά διεθνοποιημένη οικονομία.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 241 

12 

Ευρωπακή πολιτική συνοχής 

και εσωτερική αλλαγή στην Ελλάδα 

Χρήστος Ι. Παρασκευόπουλος 

Εισαγωγή: το εθνικό και το ευρωπακό πλαίσιο 

Η ένταξη της Ελλάδος στις Ευρωπακές Κοινότητες (ΕΟΚ)/Ευρωπακή 

Ένωση (ΕΕ) το 1981 σήμανε την έναρξη μιας μακράς και περίπλοκης διαδικασίας 

μετάλλαξης και προσαρμογής. Η πολιτική συνοχής θεωρείται και είναι, 

ίσως, η περιοχή δημόσιας πολιτικής που εκτέθηκε εντονότερα στις πιέσεις της 

διαδικασίας εξευρωπασμού, δεδομένου ότι είχε αρχίσει να επηρεάζεται ήδη 

από την προ-ενταξιακή περίοδο. Το γεγονός αυτό είχε σοβαρές επιπτώσεις 

τόσο για την θεσμική υποδομή όσο και για τις δομές διαμόρφωσης πολιτικής, 

θέτοντας υπό αμφισβήτηση ιδιαίτερα την παραδοσιακά συγκεντρωτική διοικητική 

δομή της χώρας. Πράγματι, κατά την προ της ένταξης στην ΕΕ περίοδο, η 

συγκεντρωτική δομή του ελληνικού κράτους βασιζόταν κυρίως στις νομαρχίες 

ως αποκεντρωμένες διοικητικές μονάδες και στους διορισμένους από την κεντρική 

διοίκηση νομάρχες. 1 Από την άλλη πλευρά το κομματικο-κεντρικό διοικητικό 

σύστημα της χώρας απέτρεπε την ανάπτυξη διαχειριστικών και αποφασιστικών 

δυνατοτήτων σε τοπικό επίπεδο κυρίως από τους οργανισμούς τοπικής 

διοίκησης και ανάπτυξης. 2 Σε ότι αφορά την περιφερειακή/πολιτική συνοχής, 

ιδιαίτερα, κατά την προ-ενταξιακή περίοδο, αυτή βασιζόταν κυρίως σε 

1 Κ. Σπανού, Ελληνική Διοίκηση και Ευρωπακή Ολοκλήρωση, εκδόσεις Παπαζήσης, 

Αθήνα, 2001. 

2 D. Sotiropoulos, «A colossus with feet of clay. The state in post-authoritarian 

Greece», σε H. Psomiades και D. Thomadakis (επιμ.), Greece, the New Europe and the 

Changing International Order, Pella, New York, 1993.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 242 

242 ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΑΡΑΣΚΕΥΟΠΟΥΛΟΣ 

πρωτοβουλίες του κεντρικού κράτους με στόχο την αντιμετώπιση των σοβαρών 

προβλημάτων διαπεριφερειακών ανισοτήτων, το βασικό χαρακτηριστικό των 

οποίων ήταν η υπερσυγκέντρωση οικονομικών, κοινωνικών και πολιτιστικών 

δραστηριοτήτων κυρίως στην ευρύτερη περιοχή της Αθήνας και δευτερευόντως 

της Θεσσαλονίκης, διαμορφώνοντας έτσι τον αποκαλούμενο «ανατολικό αναπτυξιακό 

άξονα» της χώρας. Μ’ αυτή την έννοια, η εξέλιξη της εθνικής περιφερειακής 

πολιτικής κατά την μεταπολεμική περίοδο χαρακτηρίστηκε από σειρά 

δημοσιονομικών και άλλων κινήτρων για την προσέλκυση ιδιωτικών επενδύσεων 

στην περιφέρεια, την παροχή βασικών υποδομών μέσω της δημιουργίας 

ενός εκτεταμένου δικτύου Βιομηχανικών Περιοχών, και από τον πειραματισμό, 

ιδιαίτερα κατά την πρώτη μετα-δικτατορική περίοδο, με το μοντέλο της 

αποκαλούμενης «πολικής» (nodal, «growth-poles») ανάπτυξης/χωρικού σχεδιασμού, 

μέ έμφαση, δηλαδή, στη δημιουργία αναπτυξιακών πόλων/κέντρων, 

με στόχο τη μείωση των περιφερειακών ανισοτήτων μέσω της ανάπτυξης ενός 

δικτύου ανταγωνιστικών προς τη Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη πόλεων/κέντρων. 

Σ’ αυτό το πλαίσιο, η ένταξη στην ΕΕ και ο σταδιακός εξευρωπασμός της 

δημόσιας πολιτικής γενικά και της πολιτικής συνοχής ειδικότερα, με την εισαγωγή 

αρχικά των Ολοκληρωμένων Μεσογειακών Προγραμμάτων (ΜΟΠ) 

(1985-89) και των Κοινοτικών Πλαισίων Στήριξης (ΚΠΣ) (1989-2006) στη συνέχεια, 

συνέβαλε καθοριστικά στην αναδιάρθρωση τόσο του διοικητικού συστήματος 

όσο και των δομών διαμόρφωσης πολιτικής. Έτσι, η διοικητική αναδιάρθρωση 

της χώρας περιέλαβε τη δημιουργία 13 διοικητικών περιφερειών 

προγραμματισμού υπό την καθοδήγηση διορισμένων από την κεντρική διοίκηση 

Γενικών Γραμματέων με αρμοδιότητες κυρίως σχεδιασμού και εφαρμογής 

της ευρωπακής πολιτικής Συνοχής, την αναμόρφωση των 54 νομαρχιών με 

την καθιέρωση των άμεσα εκλεγμένων νομαρχών το 1994, και την ενίσχυση των 

θεσμών τοπικής αυτοδιοίκησης στο επίπεδο των δήμων και κοινοτήτων. Ως 

προς τις δομές διαμόρφωσης πολιτικής, ο εξευρωπασμός συνέβαλε καθοριστικά 

στην υιοθέτηση του συμμετοχικού και δημοκρατικού προγραμματισμού 

σε όλα τα επίπεδα διακυβέρνησης. Ωστόσο, δεδομένης της διατήρησης της ιεραρχικής 

και συγκεντρωτικής διοικητικής δομής με στόχο την εξασφάλιση της 

συνεκτικότητας και συμπληρωματικότητας των αναπτυξιακών σχεδίων, το κύριο 

χαρακτηριστικό του νέου συστήματος σχεδιασμού της αναπτυξιακής πολιτικής 

μπορεί να περιγραφεί από την συνύπαρξη διαδικασιών «εκ των κάτω» 

προσδιορισμού των προτεραιοτήτων και «εκ των άνω» ελέγχου. 3 

3 Ch. J. Paraskevopoulos, «Social Capital, Learning and EU Regional Policy Net - 

works: Evidence from Greece», Government and Opposition, Vol. 36 No. 2, 2001α, σελ. 

251-275.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 243 

ΕΥΡΩΠΑΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΥΝΟΧΗΣ ΚΑΙ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ 243 

Μ’ αυτή την έννοια, στην περιφερειακή πολιτική πιο συγκεκριμένα –και ιδιαίτερα 

στην περίπτωση της Ελλάδας και των άλλων χωρών Συνοχής γενικά– ο 

εξευρωπασμός θεωρείται ανεξάρτητη μεταβλητή η οποία επηρεάζει καίρια 

και αμφισβητεί καθιερωμένες δομές εντός των συστημάτων εσωτερικής διακυβέρνησης 

και παίζει σημαντικό ρόλο στις διαδικασίες διοικητικής αναδιάρθρωσης 

και εκχώρησης εξουσιών εντός των κρατών-μελών ενισχύοντας τη θεσμική 

παραγωγική τους ικανότητα στο υπο-εθνικό επίπεδο. Πιο συγκεκριμένα, 

η επίπτωσή του στο περιφερειακό και στο τοπικό πεδίο διαμόρφωσης πολιτικής 

θεωρείται διττή: άμεση, με την παροχή αυξημένων πόρων μέσω αναδιανομής 

και ενός νέου συνόλου κανόνων και διαδικασιών για τη διαμόρφωση και 

την εφαρμογή αναπτυξιακών πολιτικών· και έμμεση, με τη διαμόρφωση διαπεριφερειακής 

αλληλεπίδρασης και, κατά συνέπεια, την προώθηση της τοπικής 

θεσμικής παραγωγικής ικανότητας μέσω της δημιουργίας ενδο-εθνικών, διεθνικών 

και υπερ-εθνικών δικτύων που στηρίζουν τοπικές πρωτοβουλίες ανάπτυξης. 

Με δεδομένη, ωστόσο, την περιπλοκότητα των πολυεπίπεδων δομών διακυβέρνησης 

εντός των οποίων σημειώνεται η διαδικασία εναρμόνισης και τον ιδιαίτερο 

χαρακτήρα των δομών διαμόρφωσης πολιτικής στο κοινοτικό επίπεδο, 4 

ο βαθμός των πιέσεων για εναρμόνιση που αντιμετωπίζουν οι εσωτερικοί θεσμοί 

και οι δομές διαμόρφωσης πολιτικής προκειμένου να συμμορφωθούν με 

τους ευρωπακούς κανόνες και ρυθμίσεις στη δημόσια πολιτική γενικώς και 

στην περιφερειακή πολιτική ειδικότερα είναι ιδιαίτερα υψηλός σε διοικητικά 

συγκεντρωτικά κράτη όπως είναι η Ελλάδα. Παρόλα αυτά, η παρουσία ενός 

υψηλού βαθμού πίεσης για εναρμόνιση αποτελεί αναγκαία αλλά όχι επαρκή 

συνθήκη για εσωτερική θεσμική αλλαγή και αλλαγή πολιτικής. Υπάρχουν 

πράγματι ενδείξεις ότι η τελευταία εξαρτάται καίρια από την παρουσία συγκεκριμένων 

θεσμικών δομών στο επίπεδο εσωτερικής διακυβέρνησης οι οποίες 

μπορούν να διευκολύνουν ή να παρεμποδίσουν τη διαδικασία εναρμόνισης. 5 

4 Παρότι η σημαντική ποικιλότητα από τον έναν τομέα πολιτικής στον άλλο θεωρείται 

ως το κύριο χαρακτηριστικό των δομών και των πρακτικών διαμόρφωσης πολιτικής της 

ΕΕ, έχει υποστηριχθεί ότι η θεσμική δομή της ΕΕ είναι περισσότερο ομοσπονδιακή παρά 

συγκεντρωτική και ότι οι κοινοτικές διαδικασίες διαμόρφωσης πολιτικής είναι περισσότερο 

πλουραλιστικές παρά κρατιστικές. Βλ. V. A. Schmidt, «European Integration and 

Democracy: The Differences among Member States», Journal of European Public Policy, 

Vol. 4 No. 1, 1997, σελ. 128-145. Από αυτή την άποψη, έχει προβλεφθεί ότι τα περισσότερο 

συγκεντρωτικά και διοικητικά ενιαία κράτη-μέλη είναι πιθανό να αντιμετωπίσουν 

ισχυρότερες πιέσεις για εναρμόνιση από ό,τι τα αποκεντρωμένα και ομοσπονδιακά. 

5 T. Börzel και Th. Risse, «When Europe Hits Home: Europeanization and 

Domestic Change», EUI Working Paper, RSC, No 2000/56, 2000, Ch. J. Paraskevopoulos,

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 244 


Με άλλα λόγια, παρότι η διαδικασία εξευρωπασμού παίζει καίριο ρόλο στον 

μετασχηματισμό των συστημάτων εσωτερικής διακυβέρνησης γενικώς και των 

δομών διαμόρφωσης δημόσιας/περιφερειακής πολιτικής ειδικότερα, οι εσωτερικοί 

θεσμοί και ιδιαίτερα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά της προπάρχουσας 

θεσμικής υποδομής σε εθνικό και υπο-εθνικό επίπεδο κυβέρνησης παίζουν 

ρόλο στην εναρμόνιση. 6 Επομένως, συγκεκριμένα χαρακτηριστικά της εσωτερικής 

θεσμικής υποδομής αποτελούν μια καίρια παρεμβαίνουσα μεταβλητή μεταξύ 

του εξευρωπασμού και της αλλαγής εσωτερικής πολιτικής και θεσμών η 

οποία μπορεί να ερμηνεύει τον ρυθμό της διαδικασίας εξευρωπασμού. 

Σ’ αυτό το θεωρητικό πλαίσιο, το κεφάλαιο αυτό εξετάζει την εξέλιξη των 

θεσμικών δομών και δομών διαμόρφωσης πολιτικής στην περιφερειακή πολιτική 

στην Ελλάδα ως αποτέλεσμα της διαδικασίας εσωτερικών αλλαγών που 

έχουν επηρεασθεί καθοριστικά από τον εξευρωπασμό και αναδεικνύει όψεις 

της διαδικασίας εκμάθησης ως μεταβλητής που μπορεί να εξηγήσει την διαδικασία 

αλλαγών. Έτσι, το επόμενο τμήμα εξετάζει κριτικά τις αλλαγές που σημειώθηκαν 

στη διαμόρφωση πολιτικής περιφερειακής ανάπτυξης από την 

πρώτη (1989-1993) ως τη δεύτερη (1994-1999) και την τρίτη (2000-2006) προγραμματική 

περίοδο του Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης (ΚΠΣ) της ΕΕ. Το 

τρίτο μέρος της ανάλυσης επικεντρώνεται στις επιπτώσεις της αποκαλούμενης 

«Λισαβονοποίησης» (Lisbonization) της πολιτικής Συνοχής κατά την τέταρτη 

«Social Capital, Institutional Learning and European Regional Policy: Evidence from 

Greece», Regional and Federal Studies, Vol. 8 No. 3, 1998, σελ. 31-64, Paraske vopoulos, 

οπ. π., 2001α και Ch. J. Paraskevopoulos,. Interpreting Convergence in the European 

Union: Patterns of Collective Action, Social Learning and Europeanization, London, 

Palgrave, 2001β. 

6 S. O.Garmise, «Economic Development Strategies in Emilia-Romagna» σε M. 

Rhodes (επιμ.), The Regions and the New Europe: Patterns in core and Periphery 

Development, MUP, Manchester, 1995, A. Lenschow, «Transformation in European 

Environmental Governance», EUI Working Papers, RSC No. 97/61, 1997, Ch. Jeffery, 

«Sub-national Mobilization and European Integration: Does it Make any Difference?», 

Journal of Common Market Studies, Vol. 38 No. 1, 1-23, 2000, Paraskevopoulos, οπ. π. 

1998a, 2001a, 2001b, T. Risse, M. Green Cowles και J. Caporaso, «Europeanization and 

Domestic Change: Introduction» σε M. Green Cowles, J. Caporaso and Th. Risse 

(επιμ.), Transforming Europe: Europeanization and Domestic Change, Cornell University 

Press, Ithaca NY, 2001, T. Börzel, «Europeanization and Territorial Institutional 

Change: Toward Cooperative Regionalism?» σε M. Green Cowles, J. Caporaso και Th. 

Risse (επιμ.), Transforming Europe: Europeanization and Domestic Change, Cornell 

University Press, Ithaca NY, 2001 και M. Keating, J. Loughlin και K. Deschouwer K. 

(επιμ.), Culture, Institutions, and Development: A Study of Eight European Regions, 

Edward Elgar, Aldershot, 2003.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 245 


προγραμματική περίοδο (2007-2013) ως προς τις διαδικασίες σχεδιασμού του 

Εθνικού Στρατηγικού Πλαισίου Αναφοράς (ΕΣΠΑ) και εξετάζει κριτικά τον 

αναπροσανατολισμό της πολιτικής όπως αυτός εκφράζεται στα τομεακά και 

περιφερειακά επιχειρησιακά προγράμματα. Στη συνέχεια επιχειρείται μια περιληπτική 

αξιολόγηση βασικών ποιοτικών χαρακτηριστικών της μαθησιακής 

διαδικασίας, όπως ο ρόλος της προπάρχουσας θεσμικής υποδομής και η συμμετοχή 

μη κρατικών φορέων δράσης στις διαδικασίες διαμόρφωσης πολιτικής, 

που μπορεί να εξηγούν τις ιδιαιτερότητες των αλλαγών. Τέλος, παρουσιάζονται 

τα βασικά συμπεράσματα και για την εξέλιξη της πολιτικής Συνοχής στην 

Ελλάδα κατά τις τελευταίες δεκαετίες σαν άσκηση εξαγωγής συμπερασμάτων 

ως προς τις επιπτώσεις του εξευρωπασμού στη διαδικασία αλλαγών στο εσωτερικό 

των κρατών μελών της ΕΕ. 

Από το πρώτο, στο δεύτερο και το τρίτο ΚΠΣ 

Το τμήμα αυτό εξετάζει τον τρόπο με τον οποίο, μετά την ολοκλήρωση του 

πρώτου ΚΠΣ το 1993-1994, σημειώθηκε μια σημαντική μεταστροφή στους βασικούς 

στόχους και προτεραιότητες της αναπτυξιακής πολιτικής, κυρίως από 

τον εκτεταμένο πειραματισμό με τη δημοκρατική συμμετοχή στις διαδικασίες 

σχεδιασμού και εφαρμογής των πολιτικών –ιδιαίτερα στο υπο-εθνικό επίπεδο– 

προς μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα και ίσως διαφάνεια στη χρήση κοινοτικών 

πόρων με την εκμετάλλευση οικονομιών κλίμακας και την ανάπτυξη των 

υποδομών της χώρας μέσω μεγάλων/εθνικής κλίμακας έργων. 

Από τη δημοκρατική συμμετοχή στην αποτελεσματικότητα στη χρήση 

κοινοτικών πόρων 

Η είσοδος της Ελλάδας στην ΕΟΚ/ ΕΕ το 1981 συνέπεσε με μια σημαντική 

αλλαγή στην ελληνική πολιτική σκηνή: την άνοδο στην εξουσία της πρώτης κυβέρνησης 

του ΠΑΣΟΚ. Επομένως, η περίοδος ανταπόκρισης της Ελλάδας στην 

πρόκληση της προσαρμογής στο νέο ευρωπακό περιβάλλον κατά τη δεκαετία 

του 1980 χαρακτηρίστηκε από την παρουσία μιας νέας, σοσιαλιστικής κυβέρνησης 

η οποία ανήλθε στην εξουσία με έντονη δέσμευση σε ένα ευρέως δημοσιοποιημένο 

πρόγραμμα αποκέντρωσης, εκχώρησης εξουσιών και ενθάρρυνσης 

της συμμετοχής των πολιτών στη διαδικασία διαμόρφωσης πολιτικής. Έτσι, η 

καθιέρωση των Μεσογειακών Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων (ΜΟΠ), 7 στα 

7 Υπενθυμίζεται ότι το «μνημόνιο» που υποβλήθηκε από την κυβέρνηση του ΠΑ- 

ΣΟΚ και επικεντρωνόταν στη βελτίωση όψεων της προσχώρησης της Ελλάδας στην ΕΚ/

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 246 


μέσα της δεκαετίας του 1980, η οποία σηματοδότησε την αποστασιοποίηση από 

την προσανατολισμένη σε συγκεκριμένα έργα και τομεακή προσέγγιση προς 

μια πιο προγραμματική και ολοκληρωμένη προσέγγιση της ανάπτυξης και έτσι 

προς την έναρξη διαμόρφωσης μιας συνεκτικής κοινοτικής περιφερειακής πολιτικής, 

όχι μόνον συνέπεσε αλλά και έδωσε ώθηση στη μεταρρύθμιση του συστήματος 

των σχέσεων κέντρου-περιφέρειας, η οποία αφορούσε –τουλάχιστον 

επισήμως– την αποκέντρωση της εξουσίας, την εκτεταμένη οικοδόμηση θεσμών 

και τον πειραματισμό με νέες –για την Ελλάδα– μορφές συμμετοχής των 

πολιτών στη διαδικασία πολιτικής. 8 Με την εισαγωγή του πρώτου ΚΠΣ το 1989 

τα χαρακτηριστικά αυτά της συνεκτικότητας στην περιφερειακή πολιτική ενισχύθηκαν 

περαιτέρω με την υιοθέτηση μιας πολυετούς προγραμματικής προσέγγισης 

και την εισαγωγή των εννοιών της εταιρικότητας, της προσθετικότητας, 

της αναλογικότητας και της επικουρικότητας ως κυρίαρχων αρχών πολιτικής. 

9 Παρά την εμπειρία από τα ΜΟΠ, η καθιέρωση των ΚΠΣ δημιούργησε ένα 

σχεδόν εξ ολοκλήρου νέο περιβάλλον πολιτικής στην Ελλάδα, ιδιαίτερα στους 

τομείς σχεδιασμού και εφαρμογής πολιτικής που καλούνταν οι δρώντες να χειριστούν. 

Αυτό το νέο περιβάλλον χαρακτηριζόταν από ένα σύστημα πολυεπίπεδου 

σχεδιασμού στο οποίο εμπλέκονταν τομεακά προγράμματα εθνικής κλίμακας 

(η εθνική συνιστώσα) και Περιφερειακά Επιχειρησιακά Προγράμματα 

(ΠΕΠ) για κάθε μία από τις 13 περιφέρειες της Ελλάδας καθώς και από πρωτοποριακούς 

–για την Ελλάδα– θεσμούς συμμετοχής των δρώντων στη διαμόρφωση 

πολιτικής σε κάθε επίπεδο της κυβέρνησης, όπως οι Επιτροπές Διαχείρισης 

των Επιχειρησιακών Προγραμμάτων. Ωστόσο, παρότι τόσο τα ΜΟΠ όσο 

και το πρώτο ΚΠΣ λειτούργησαν αναμφίβολα ως καταλύτες για τη δημιουργία 

πληθώρας νέων θεσμών στο υπο-εθνικό επίπεδο, όπως οι αναπτυξιακοί φορείς, 

και/ ή για την αναβάθμιση των παλαιότερων, η αδυναμία της θεσμικής 

ΕΕ έπαιξε καίριο ρόλο στην καθιέρωση των ΜΟΠ. Είχε συνταχθεί από τον τότε Επίτροπο 

Γ. Βάρφη και τον υπεύθυνο του γραφείου του Δρ. Αχ. Μητσό. Ο τελευταίος 

έπαιξε σημαντικό ρόλο, σε μεταγενέστερο στάδιο, στη διαμόρφωση της περιφερειακής 

πολιτικής της ΕΕ στο DGXXII-συντονισμό Διαρθρωτικών Ταμείων. 

8 Στην οικοδόμηση θεσμών περιλαμβανόταν και η δημιουργία των 13 διοικητικών 

περιφερειών το 1986 και η εκλεγμένη δεύτερη βαθμίδα υπο-εθνικής κυβέρνησης [τοπικής 

αυτοδιοίκησης] σε επίπεδο νομαρχιών το 1994. Βλ. Α. Mitsos,, «The Community’s 

Redistributive and Development Role and the Southern European Countries» σε H. D. 

Gibson (επιμ.), Economic Transformation, Democratization and integration into the 

European Union: Southern Europe in Comparative Perspective, Palgrave, Basingstoke, 

2001 και Paraskevopoulos οπ.π., 1998a και 2001b. 

9 Βλ. Paraskevopoulos, οπ. π., 2001b.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 247 


υποδομής συνολικά, την οποία χαρακτηρίζει ο ρόλος των πελατειακών σχέσεων 

στη διαδικασία διαμόρφωσης πολιτικής, οδήγησε σε φτωχά αποτελέσματα 

πολιτικής. 10 

Εν μέσω του μη ευνοκού πολιτικού κλίματος των αρχών της δεκαετίας του 

1990, το οποίο συνόδευε η επιδείνωση της μακρο-οικονομικής κατάστασης της 

χώρας και η έντονη πίεση για ανταπόκριση στα κριτήρια του Μάαστριχτ προκειμένου 

να μπορέσει η χώρα να μετάσχει στην επικείμενη ΟΝΕ, φάνηκε να 

κερδίζει έδαφος στον δημόσιο διάλογο αναφορικά με την εσωτερική πολιτική 

ένας εντεινόμενος προβληματισμός αναφορικά με τη σημασία της επιτάχυνσης 

του ρυθμού ανάπτυξης προκειμένου να προλάβει η χώρα τα άλλα κράτη-μέλη. 

Η τάση αυτή υποστηρίχτηκε από επιχειρήματα για τη γενικώς κακή κατάσταση 

σχεδόν κάθε τομέα της υλικής υποδομής της χώρας, καθώς και από αναφορές 

στο τι είχαν ήδη κάνει ή έκαναν άλλες συγκρίσιμες χώρες Συνοχής, κυρίως δε η 

Πορτογαλία και η Ιρλανδία. Υπήρχε πράγματι μια διαδεδομένη αντίληψη ότι 

οι πόροι του πρώτου ΚΠΣ, καθώς είχαν διατεθεί σε αρκετά μικρής κλίμακας 

περιφερειακά έργα σε όλη τη χώρα είχαν πολύ μικρότερο αντίκτυπο από εκείνον 

που θα είχαν εάν είχαν επικεντρωθεί σε μεγάλης κλίμακας έργα υποδομής. 

Πρέπει, ωστόσο, να τονιστεί ότι τα επιχειρήματα αυτού του διαλόγου στηρίζονταν 

μάλλον σε κοινή γνώση παρά σε απόψεις ειδικών. Σε κάθε περίπτωση, με 

τον τρόπο αυτό η πολιτική Συνοχής αποτελούσε σημαντικό θέμα στην εσωτερική 

δημόσια συζήτηση και στον πολιτικό διάλογο κατά την δεκαετία του 1980 

και τις αρχές της δεκαετίας του 1990. Συγκεκριμένα, στην καρδιά του διαλόγου 

βρίσκονταν τα θέματα του συμμετοχικού και δημοκρατικού προγραμματισμού 

που είχαν αρχικά εισαχθεί από τις πρώτες κυβερνήσεις του ΠΑΣΟΚ σε αντιδιαστολή 

υποτίθεται με τις αρχές αποτελεσματικότητας και διαφάνειας στη 

χρήση των πόρων. Σ’ αυτό το πλαίσιο, το βασικό επιχείρημα της κριτικής της 

τότε αντιπολίτευσης της ΝΔ ήταν ότι το ουσιαστικό αποτέλεσμα της διαδικασίας 

δημοκρατικού προγραμματισμού ήταν η διασπορά των πόρων της ΕΕ σε 

μικρής κυρίως κλίμακας έργα με βασικό σκοπό την ικανοποίηση πελατειακών 

δικτύων σε τοπικό επίπεδο, πράγμα που απέβαινε σε βάρος της αποτελεσματικότητας 

και διαφάνειας στη διαχείριση των πόρων. Μ’ αυτόν τον τρόπο, 

ωστόσο, το θέμα της ανάπτυξης των υποδομών σαν βασική προπόθεση για την 

ανάπτυξη των άλλων τομέων της οικονομίας και κοινωνίας ήρθε στην επιφάνεια 

και επηρέασε το σχεδιασμό του δεύτερου και του τρίτου ΚΠΣ από τις κυβερνήσεις 

του ΠΑΣΟΚ την δεκαετία του 1990. 

Πράγματι, παρότι η ανάπτυξη της βασικής υποδομής, παράλληλα με τους 

ανθρώπινους πόρους και το παραγωγικό περιβάλλον, αποτελούν κοινό χαρακτηριστικό 

των τομεακών/ εθνικών συνιστωσών/προγραμμάτων και των τριών 

10 οπ.π.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 248 


ΚΠΣ, αντιπροσωπεύουν το –κατά πολύ– μεγαλύτερο μερίδιο των συνολικών 

εξόδων τόσο της δεύτερης (1994-1999), όσο και της τρίτης (2000-2006) προγραμματικής 

περιόδου των ΚΠΣ (46% και 43,2% αντιστοίχως) 11 και σαφώς μεγαλύτερο 

από ό,τι στο πρώτο ΚΠΣ (23,8%). 12 Επιπλέον, πρέπει κανείς να συνυπολογίσει 

τον διπλασιασμό των πόρων τόσο στη δεύτερη όσο και στην τρίτη 

προγραμματική περίοδο. Επιπροσθέτως, το γεγονός ότι η αύξηση στα έξοδα 

υποδομής χρηματοδοτείται μέσω της τομεακής συνιστώσας των προγραμμάτων, 

αυτό οδήγησε σε σημαντική αύξηση στο μερίδιο της εθνικής συνιστώσας 

(Επιχειρησιακά Προγράμματα) έναντι της περιφερειακής (ΠΕΠ) –παρότι η 

τελευταία παραμένει σημαντική– στο δεύτερο και το τρίτο ΚΠΣ, όπως φαίνεται 

στον Πίνακα 1. 

Πίνακας 1. Εθνική και περιφερειακή συνιστώσα των ΚΠΣ (εκατομμύρια ευρώ σε 

τρέχουσες τιμές) 13 

Εθνική συνιστώσα % Περιφερειακή συνιστώσα % 

1 ο ΚΠΣ 7.142 59,6 4.845 40,4 

2 ο ΚΠΣ 22.206 74,9 7.427 25,1 

3 ο ΚΠΣ 31.093 74,2 10.825 25,8 

Ενίσχυση του δυναμικού της κεντρικής διοίκησης 

Η μεταστροφή από τη συμμετοχή προς μεγαλύτερη διαφάνεια και αποτελεσματικότητα 

στη διαχείριση των πόρων συνοδεύτηκε, ωστόσο, από σημαντική 

θεσμική δημιουργία προκειμένου να ενισχυθεί το δυναμικό της διοικητικής δομής 

του κεντρικού κράτους και ιδιαίτερα του υπουργείου Οικονομίας. Επιπλέον, 

αυτή η τάση για βελτίωση του δυναμικού της κεντρικής διοίκησης αντικατόπτριζε 

τον εντεινόμενο προβληματισμό της Ευρωπακής Επιτροπής για 

τον ρόλο της κεντρικής διοίκησης στη διαχείριση των πόρων, όπως κατέστη σαφές 

με τη ρύθμιση των πόρων του 1999. Έτσι, η ανάγκη κατανομής αρμοδιοτήτων 

για σχεδιασμό, διαχείριση, πληρωμές και αξιολόγηση οδήγησε στην ενί- 

11 CEC, Unity, Solidarity, Diversity for Europe, its People and its Territory: Second 

Report an Economic and Social Cohesion, OOPEC, Luxembourg, 2001, σελ. 56. 

12 CEC, First CSF 1989-1993, Greece, OOPEC, Luxembourg, 1989. 

13 Πηγή: E. Andrikopoulou και G. Kafkalas, «Greek Regional Policy in the Context 

of Europeanization: 1961-2000» σε D. Dimitrakopoulos και A. Passas (επιμ.), Greece in 

the European Union, Routledge, London, 2003.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 249 


σχυση του ρόλου των σχετικών διοικητικών/πολιτικών θεσμών (κεντρική διοίκηση 

του υπουργείου Εθνικής Οικονομίας, γενικός γραμματέας, υπουργός) 

καθώς και στη δημιουργία νέων θεσμών, όπως η Μονάδα Οργάνωσης της Διαχείρισης 

του ΚΠΣ (ΜΟΔ), οι Διαχειριστικές Αρχές των Επιχειρησιακών Προγραμμάτων, 

η Αρχή Πληρωμής του ΚΠΣ και η Επιτροπή Δημοσιονομικού 

Ελέγχου (ΕΔΕΛ). 14 Η τάση αυτή φαίνεται ότι οδήγησε σε κάποιο είδος απρόθυμης 

εμπλοκής τεχνοκρατών (ανεξάρτητοι σύμβουλοι, εμπειρογνώμονες) στη 

διαμόρφωση και την εφαρμογή πολιτικής τόσο στο εθνικό όσο και στο υποεθνικό 

επίπεδο διοίκησης. Η δημιουργία νέων δήμων μέσω της υποχρεωτικής 

συγχώνευσης κοινοτήτων (Σχέδιο Καποδίστριας) το 1997 πρέπει να θεωρηθεί 

ως ένα ακόμη βήμα στην ίδια κατεύθυνση, κυρίως για τη βελτίωση των επιπέδων 

αποτελεσματικότητας. 

Συνολικά, η μεταστροφή στη διαδικασία πολιτικής από την έμφαση στη συμμετοχή 

προς το να λαμβάνονται σοβαρά υπόψη οι οικονομίες κλίμακας και 

επομένως προς μεγάλης κλίμακας έργα υποδομής οδήγησε αναμφισβήτητα σε 

σημαντική βελτίωση της υποδομής σε καίριους τομείς όπου η χώρα υστερούσε. 

Φαίνεται, όμως, ότι αυτή η μεταστροφή συνοδεύτηκε από κάποιον εκ νέου συγκεντρωτισμό 

στη διαμόρφωση πολιτικής. 

Ο ρόλος του ιδιωτικού τομέα: υποδομή διεθνούς κλάσεως ή οι ΣΔΙΤ 

«πέντε αστέρων» 

Η έμφαση σε μεγάλης κλίμακας έργα υποδομής και η επακόλουθη αύξηση 

στην τομεακή /εθνική συνιστώσα του δεύτερου και του τρίτου ΚΠΣ, όπως καταδείχτηκε 

πιο πάνω, οδήγησε επίσης σε μια συνολική αύξηση στο μερίδιο της 

εμπλοκής του ιδιωτικού τομέα και της συνεισφοράς του στα έργα, ιδιαίτερα σε 

εθνικό επίπεδο (βλ. πίνακα 2). Αυτή η εμπλοκή ωστόσο, παρότι αναμφισβήτητα 

αποτελεί μέγιστη καινοτομία σε ό,τι αφορά τη διαμόρφωση δημόσιας πολιτικής 

στην Ελλάδα, πήρε τη μορφή είτε Συμπράξεις Δημοσίου Ιδιωτικού Τομέα 

(ΣΔΙΤ) είτε συμβάσεων παραχώρησης και επικεντρώθηκε κυρίως στα μεγάλης 

κλίμακας και ευρωπακών διαστάσεων έργα, δηλαδή το αεροδρόμιο 

Ελευθέριος Βενιζέλος, την Αττική Οδό, το Αττικό Μετρό, τη γέφυρα Ρίου- 

Αντιρρίου και την Εγνατία Οδό. 

14 P. Getimis και L. Demetropoulou L., «Towards New Forms of Regional Go - 

vernance in Greece: The Case of Southern Aegean Islands», Regional and Federal 

Studies, special issue, Ch. Paraskevopoulos και R. Leonardi (επιμ.), «Learning from 

Abroad (by Comparison): Regionalization and Local Institutional Infrastructure in 

Cohesion and CEE Countries», Vol. 14 No. 3, 2004, σελ. 353-376.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 250 


Πίνακας 2: Μερίδιο του ιδιωτικού τομέα ως % επί των συνολικών εξόδων (δημοσίων 

και ιδιωτικών) και μερίδιο της κοινότητας ως % επί των δημοσίων εξόδων 

(κοινοτικών και εθνικών) στις εθνικές και περιφερειακές συνιστώσες των ΚΠΣ 15 

Μερίδιο ιδιωτικού τομέα ως % 

συνολικών εξόδων 

Μερίδιο κοινότητας ως % δημοσίων 

εξόδων 

εθνική 

συνιστώσα 

περιφερειακή 


εθνική 


περιφερειακή 


1 ο ΚΠΣ (1989-1993) 9,1 7,1 47,1 62,9 

2 ο ΚΠΣ (1994-1999) 32,5 19,7 62,9 75,0 

3 ο ΚΠΣ (2000-2006) 28,0 13,6 63,5 75,3 

Ο ρόλος των εμπειρογνωμόνων 

Η δημιουργία της ΜΟΔ και της Μικτής Επιτροπής Καθοδήγησης είναι οι 

κύριες θεσμικές καινοτομίες που σχετίζονται με την εμπλοκή των εμπειρογνωμόνων 

στη διαδικασία πολιτικής. Η ΜΟΔ είναι ένας μηχανισμός στήριξης που 

λειτουργεί υπό την καθοδήγηση και τον έλεγχο του υπουργείου Εθνικής Οικονομίας 

εκτός όμως της δημοσιοπαλληλικής του δομής. Ο ρόλος της είναι να 

υποστηρίζει τη δημόσια διοίκηση καλύπτοντας συγκεκριμένες ανάγκες σε υψηλής 

εξειδίκευσης ανθρώπινους πόρους και know-how για την επιτυχή εφαρμογή 

των επιχειρησιακών προγραμμάτων του ΚΠΣ, ανάγκες οι οποίες υπερέβαιναν 

τις τεχνικές και διοικητικές ικανότητες των αρχών εφαρμογής (οργάνωση 

των αρχών διαχείρισης, επιλογή και εκπαίδευση προσωπικού, μεταφορά 

τεχνογνωσίας και παροχή οργανωσιακών εργαλείων). 

Η Μικτή Επιτροπή Καθοδήγησης ιδρύθηκε τον Ιανουάριο του 1995 στο 

υπουργείο Εθνικής Οικονομίας ως υποεπιτροπή της Επιτροπής Παρακολούθησης 

του ΚΠΣ με στόχο τη βελτίωση του συστήματος για την παραγωγή δημοσίων 

έργων. Τόσο οι ελληνικές αρχές όσο και η Ευρωπακή Επιτροπή θεώρησαν 

αυτή τη βελτίωση ως προπόθεση για την αποτελεσματική πραγμάτωση 

των έργων υποδομής για το Β΄ ΚΠΣ και το Ταμείο Συνοχής. Η Επιτροπή 

εστίασε σε τρεις ευρείς τομείς που συνδέονταν με την παραγωγή δημοσίων έργων: 

μελέτες για δημόσια έργα και σχεδιασμός· σύστημα συμβολαίων, συμπεριλαμβανομένων 

και των προκηρύξεων· και κατασκευή δημοσίων έργων. Από 

15 Πηγή: Andrikopoulou και Kafkalas, οπ.π., 2003.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 251 


αυτή την άποψη, στις εργασίες της επιτροπής ενεπλάκη άμεσα ή έμμεσα ένα 

ευρύ φάσμα εμπειρογνωμόνων σχετικών με αυτά τα ζητήματα. 

Δύο ήταν τα σημαντικά ζητήματα που σχετίζονταν με το σύστημα παραγωγής 

δημοσίων έργων στην Ελλάδα τα οποία η Επιτροπή προσπάθησε να αντιμετωπίσει: 

το πρόβλημα των αποκαλούμενων «ασυνήθιστα χαμηλών/αφύσικων 

τιμών» των δημοσίων έργων και το πρόβλημα του ελέγχου ποιότητας. Σε ό,τι 

αφορά το πρώτο, διενεργήθηκε μια σημαντική συγκριτική μελέτη, που αφορούσε 

τη Γαλλία, τη Γερμανία, την Ισπανία, το Βέλγιο και τη Μ. Βρετανία, σε 

μια προσπάθεια να αντληθούν διδάγματα από την ευρωπακή εμπειρία. Μεγάλο 

μέρος αυτής της έρευνας επικεντρώθηκε στα υπέρ και στα κατά του περιβόητου 

πλέον «μαθηματικού τύπου» για την αντιμετώπιση του ζητήματος των 

αφύσικων τιμών. 16 Σε ό,τι αφορά τον έλεγχο ποιότητας, η Επιτροπή επικεντρώθηκε 

σε συστάσεις για τη βελτίωση της λειτουργίας του Εξειδικευμένου Συμβούλου 

Δειγματοληπτικών Ελέγχων Ποιότητας Έργων Υποδομής (ΕΣΔΕΛ) ο 

οποίος συστάθηκε το 1996. Κατά τα λοιπά, η επιτροπή δραστηριοποιήθηκε 

εντόνως αναφορικά με συμβάσεις παραχώρησης και τα συμβόλαια στο πλαίσιο 

των Πρωτοβουλιών Χρηματοδότησης από τον Ιδιωτικό Τομέα και των ΣΔΙΤ. 

Συνολικά, υπήρξαν πράγματι ορισμένες θετικές εξελίξεις αναφορικά με 

την εμπλοκή των μη κρατικών δρώντων (του ιδιωτικού τομέα και των εμπειρογνωμόνων) 

στη διαδικασία πολιτικής και στη μαθησιακή δυνατότητα του περιβάλλοντος 

εσωτερικής πολιτικής από τα μέσα της δεκαετίας του 1990. Ωστόσο, 

με δεδομένο ότι δεν υπάρχουν στοιχεία για εκτεταμένη εμπλοκή του ιδιωτικού 

τομέα αλλού στη διαδικασία πολιτικής, δηλαδή στα Περιφερειακά Επιχειρησιακά 

Προγράμματα, 17 αυτή μπορεί να είναι σποραδική και να περιορίζεται 

μόνον σε μεγάλης κλίμακας έργα υποδομής. Από την άλλη πλευρά, όποια και 

αν είναι η εμπλοκή των εμπειρογνωμόνων, παρότι σημαντική, δεν είναι της 

μορφής των ανεξάρτητων δεξαμενών σκέψης, αλλά μάλλον προσλήψεων στο 

πλαίσιο ή υπό την αιγίδα συγκεκριμένων υπουργείων. Επιπροσθέτως, η θεσμική 

υποδομή στην Ελλάδα χαρακτηρίζεται από χαμηλό γενικά επίπεδο κοινωνικού 

κεφαλαίου και αδύναμη κοινωνία πολιτών, πράγμα που γίνεται ιδιαίτερα 

εμφανές στο χαμηλό βαθμό κοινωνικής εμπιστοσύνης και εμπιστοσύνης 

στους θεσμούς. 18 Τα χαρακτηριστικά αυτά συνοδεύονται από περιορισμένα 

16 Παρότι η μέθοδος θεωρήθηκε ως σημαντική προσπάθεια για επίλυση του ζητήματος 

των αφύσικων τιμών, υπάρχει διαφωνία αναφορικά με την επιστημονική της ποιότητα 

(υπουργείο Εθνικής Οικονομίας, αναφορές στα πρακτικά της Μικτής Επιτροπής 

Καθοδήγησης). 

17 Βλ. Paraskevopoulos και Leonardi (επιμ.), οπ.π. 2004. 

18 Ch. J. Paraskevopoulos, «Social Capital and Public Policy in Greece», GreeSE Pa - 

pers No. 9, LSE Hellenic Observatory Papers on Greece and Southeast Europe, 2007.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 252 


και προβληματικά /μη θεσμοποιημένα πλαίσια διαλόγου, χαμηλά επίπεδα συμπράξεων 

δημόσιων και ιδιωτικών φορέων δράσης, την κυριαρχία των πολιτικών 

κομμάτων και πελατειακών σχέσεων στις διαδικασίες διαμόρφωσης πολιτικής 

και από σχετικά ισχυρή αντίσταση στις αλλαγές που συνδέεται εν μέρει 

με το σύστημα διαμεσολάβησης συμφερόντων. Μ’ αυτή την έννοια, ο κρατισμός, 

δηλαδή η συγκεντρωτική και αδύναμη διοικητική δομή αποτελεί μάλλον 

τυπικό χαρακτηριστικό της συνολικής θεσμικής υποδομής στη δημόσια πολιτική 

γενικά και στην πολιτική Συνοχής ειδικότερα με σοβαρές επιπτώσεις για 

τη διαδικασία μάθησης. Εντούτοις, κάποιες από τις εξελίξεις που αναλύθηκαν 

παραπάνω, και ιδιαίτερα η αυξημένη συμμετοχή τεχνοκρατών στην πολιτική 

διαδικασία, έχει ισχυροποιήσει την τεχνοκρατική διάσταση στο σχεδιασμό και 

την εφαρμογή της πολιτικής Συνοχής, χαρακτηριστικό που είχε αρχίσει να γίνεται 

εμφανές από τις αρχές της δεκαετίας του 1990, όταν η πολιτική Συνοχής 

είχε αρχίσει σταδιακά να παραμένει εκτός του κομματικού ανταγωνισμού. 

Επιπτώσεις από τη «Λισαβονοποίηση» της πολιτικής συνοχής 

Η «Λισαβονοποίηση» της πολιτικής Συνοχής με τον αναπροσανατολισμό 

των βασικών στόχων προς την κατεύθυνση της οικονομικής ανάπτυξης μέσω 

της ενίσχυσης της ανταγωνιστικότητας και της περιβαλλοντικής βιωσιμότητας, 

ενθαρρύνοντας έτσι την καινοτομία, την επιχειρηματικότητα και την ανάπτυξη 

της οικονομίας της γνώσης η οποία αντανακλάται και στις Κοινοτικές Στρατηγικές 

Οδηγίες για την Συνοχή, επέφερε σημαντικές αλλαγές στις διαδικασίες 

προγραμματισμού για την κατάρτιση του Εθνικού Σχεδίου Αναπτυξιακής 

Στρατηγικής, όπως επίσης και στις προτεραιότητες πολιτικής και την δομή του 

ΕΣΠΑ για την Ελλάδα για την τέταρτη προγραμματική περίοδο 2007-2013. Μ’ 

αυτή την έννοια, η σχετική μείωση των πόρων (e 20,4 δις περίπου) δεν αποτελεί 

το βασικό θέμα, δεδομένου ότι προτεραιότητες πολιτικής και χρήση των πόρων 

αποτελούσαν την κρίσιμη παράμετρο ως προς την εφαρμογή της πολιτικής Συνοχής 

στην Ελλάδα σχεδόν από την αρχική φάση της ευρωπακής περιφερειακής 

πολιτικής. Έτσι, παρόλο ότι η αρμοδιότητα για την κατάρτιση του ΕΣΠΑ 

ανήκει στο ΥΠΕΘΟ, η συνολική διαδικασία σχεδιασμού περιέλαβε εκτεταμένη 

διαβούλευση με κοινωνικούς και οικονομικούς φορείς. Ο αναπροσανατολισμός 

των βασικών αναπτυξιακών στόχων, ωστόσο, επηρεάστηκε καθοριστικά 

από τη νέα φάση ανάπτυξης της ελληνικής οικονομίας και ιδιαίτερα από 

την ανάγκη ενίσχυσης της ανταγωνιστικότητάς της στο διεθνές περιβάλλον. Μ’ 

αυτή την έννοια, οι θεμελιώδεις αναπτυξιακοί στόχοι της πολιτικής Συνοχής είναι 

η συνέχιση των διαρθρωτικών αλλαγών στο πλαίσιο της Ενιαίας Αγοράς, η 

οικονομική ολοκλήρωση της χώρας και η αναδιάρθρωση και εκσυγχρονισμός

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 253 


της δημόσιας διοίκησης σε όλα τα επίπεδα διακυβέρνησης. Σ’ αυτό το πλαίσιο, 

οι Κοινοτικές Στρατηγικές Οδηγίες για την Συνοχή και ιδιαίτερα η Τρίτη Περιοδική 

Έκθεση για τη Συνοχή αποτέλεσαν τις βάσεις για τους νέους αναπτυξιακούς 

άξονες της εθνικής στρατηγικής, που είναι η ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας, 

η βελτίωση της προσβασιμότητας για την ανάπτυξη των υπηρεσιών, 

η αναβάθμιση και προστασία του περιβάλλοντος, η ανάπτυξη του ανθρώπινου 

δυναμικού και η προώθηση της απασχόλησης, η βελτίωση της διαχειριστικής 

ικανότητας της δημόσιας διοίκησης και η ενίσχυση της διασυνοριακής και διαπεριφερειακής 

συνεργασίας. Έτσι, σ’ αυτή τη βάση, και λαμβάνοντας υπόψη 

τις εγχώριες ιδιαιτερότητες και ιδιαίτερα την αδυναμία της Ελλάδας ως προς 

συγκεκριμένους δείκτες της στρατηγικής της Λισαβόνας, όπως αυτοί που σχετίζονται 

με την οικονομία της γνώσης, 19 τα βασικά χαρακτηριστικά του ΕΣΠΑ 

είναι ο αναπροσανατολισμός των στόχων πολιτικής που αντανακλάται κυρίως 

στα τομεακά επιχειρησιακά προγράμματα και η θεμελιώδης αναδιάρθρωση 

του περιφερειακού σκέλους (ΠΕΠ). Η τελευταία περιλαμβάνει την νέα κατηγοριοποίηση 

των περιφερειών, σε οκτώ περιφέρειες Συνοχής (Ανατ. Μακεδονία 

& Θράκη, Ήπειρος, Θεσσαλία, Δυτ. Ελλάδα, Ιόνια Νησιά, Πελοπόννησος, 

Κρήτη και Βόρειο Αιγαίο), τρεις περιφέρειες «Phasing-out» (Αττική, Κεντρ. 

Μακεδονία και Δυτ. Μακεδονία) και δυο «Phasing-in» (Στερεά Ελλάδα και 

Νότιο Αιγαίο) (βλέπε χάρτη 1), όπως επίσης και τη δημιουργία νέων μεγάλων 

χωρικών μονάδων με την ενοποίηση περιφερειών στο πλαίσιο των βασικών γεωγραφικών 

ενοτήτων της χώρας, δηλαδή Βόρεια Ελλάδα, Δυτική Ελλάδα, Νησιωτικές 

περιφέρειες κ.ο.κ, πράγμα που οδήγησε σε πέντε αντί για δεκατρία 

ΠΕΠ. Η απόφαση αυτή ελήφθη στη βάση γεωγραφικών κριτηρίων και κριτηρίων 

μεγέθους. Ωστόσο, με δεδομένη την λανθάνουσα τάση συγκεντροποίησης 

19 Η Ελλάδα υστερεί σε σχέση με τους περισσότερους από τους στόχους της Λισαβόνας, 

όπως η δημιουργία θέσεων εργασίας και το επίπεδο απασχόλησης, ιδιαίτερα 

για τις γυναίκες και τους μεγαλύτερους σε ηλικία εργαζομένους, ο βαθμός επικινδυνότητας 

για φτώχια μετά τις κοινωνικές μεταβιβάσεις, η μακροχρόνια ανεργία, οι εκπομπές 

αερίων του θερμοκηπίου και η ενεργειακή ένταση της οικονομίας. Ωστόσο, η πιο 

σημαντική υστέρηση, που συνδέεται άλλωστε και με τον βασικό στόχο για την επίτευξη 

της οικονομίας της γνώσης, είναι η περίπτωση της εγχώριας δαπάνης για Έρευνα και 

Ανάπτυξη, το τρέχον επίπεδο της οποίας είναι 0.57% του ΑΕΠ το 2006 με μέσο όρο για 

την ΕΕ27 στο 1.84% και ΕΕ στόχο για το 2010 στο 3%. Είναι απλά ενδεικτικό για την 

υστέρηση της Ελλάδας ότι η επίτευξη του στόχου (1.5% του ΑΕΠ) για την δαπάνη σε 

Ε&Α μετατέθηκε από το 2010 στο 2015. Βλ. CEC, «Implementing the Renewed Lisbon 

Strategy for Growth and Jobs», Communication from the Commission to the Spring 

European Council, Δεκ. 2006.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 254 


και την υπάρχουσα σημαντική απόκλιση μεταξύ περιφερειών που έχουν υπαχθεί 

στις νέες μεγάλες χωρικές ενότητες, τα υποτιθέμενα οφέλη από άποψη 

αποτελεσματικότητας παραμένει να διαπιστωθούν στην πράξη κατά την εφαρμογή 

των προγραμμάτων. 

Έτσι, το ΕΣΠΑ 2007-2013 περιλαμβάνει 13 Επιχειρησιακά Προγράμματα: 

δέκα χρηματοδοτούνται από το Ευρωπακό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης 

(ΕΤΠΑ) και το Ταμείο Συνοχής, και τρία από το Ευρωπακό Κοινωνικό Ταμείο 

(ΕΚΤ). Συνολικά η Κοινοτική παρέμβαση ανέρχεται σε e 20.3 δις. Τα 10 

προγράμματα που υποστηρίζονται από το ΕΤΠΑ και το Ταμείο Συνοχής περιλαμβάνουν 

τέσσερα θεματικά/τομεακά προγράμματα, πέντε περιφερειακά και 

ένα τεχνικής βοήθειας και αντιπροσωπεύουν πόρους e 15.8 δις της Κοινοτικής 

παρέμβασης (πίνακας 3). 

Επιπροσθέτως, τα τρία προγράμματα που χρηματοδοτούνται από το ΕΚΤ 

(Ανάπτυξη ανθρώπινων πόρων, Εκπαίδευση και δια βίου μάθηση, Βελτίωση της

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 255 


Πίνακας 3. Επιχειρησιακά προγράμματα 2007-13 (εκατ. e) 20 

EU 

Contribution 

National Public Total 

Contribution Public Contribution 

1. Ανταγωνιστικότητα & Επιχειρηματικότητα 1,29b 228 1,519b 

2. Βελτίωση Προσβασιμότητας 3,7b 1,276b 4,976b 

3. Ψηφιακή Σύγκλιση 860 215 1,075b 

4. Περιβάλλον & Βιώσιμη Ανάπτυξη 1,8b 450 2,250b 

5. Κεντρ. Μακεδονία-Δυτ. Μακεδονία-Ανατ. 

Μακεδονία και Θράκη 

2,675b 589 3,264b 

6. Δυτ. Ελλάδα, Πελοπόννησος και Ιόνια Νησιά 

914 229 1,143b 

7. Αττική 2,438b 613 3,051b 

8. Θεσσαλία – Στερεά Ελλάδα – Ήπειρος 1,105b 368 1,473b 

9. Κρήτη & Νησιά Αιγαίου 871 322 1,193b 

10. Τεχνική Βοήθεια 192 33 225 

διοικητικής αποτελεσματικότητας) χρηματοδοτούνται με e 4.5 δις ευρωπακών 

πόρων. Αποσκοπούν στην προώθηση της οικονομίας της γνώσης, στη βελτίωση 

της ευελιξίας του εργατικού δυναμικού και στην ανάπτυξη πιο αποτελεσματικής 

δημόσιας διοίκησης. Τέλος, προβλέπονται ειδικές δράσεις για την αντιμετώπιση 

του προβλήματος της αδήλωτης εργασίας και την καταπολέμηση των 

διακρίσεων έναντι ευαίσθητων ομάδων του πληθυσμού. 

Θεσμική υποδομή, διαδικασία μάθησης και αλλαγή στην 

πολιτική συνοχής 

Η έννοια της διαδικασίας μάθησης και ιδιαίτερα «μάθησης από το εξωτερικό» 

αναδύθηκε στη δημόσια συζήτηση γύρω από την πολιτική Συνοχής στην 

Ελλάδα σε σχέση τόσο με το λεγόμενο «Ιρλανδικό μοντέλο» το οποίο θεωρήθηκε 

ένα παράδειγμα που θα έπρεπε να ακολουθηθεί, όσο και με το Πορτογαλικό, 

ιδιαίτερα ως προς τη διαχείριση των πόρων της ΕΕ. Συγκεκριμένα, η μετά- 

20 Πηγή: ΕΣΠΑ 2007-2013.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 256 


βαση από τα έργα μικρής κλίμακας σε σημαντικά μεγάλα έργα υποδομής από τα 

μέσα της δεκαετίας του 1990 θεωρήθηκε ότι επηρεάστηκε σημαντικά από τη 

διαδικασία «μάθησης από το εξωτερικό» με αναφορά στις περιπτώσεις της Ιρλανδίας 

και Πορτογαλίας. Ωστόσο η αδυναμία της θεσμικής υποδομής αναγνωρίζεται 

ευρύτερα σαν ένα βασικό εμπόδιο που συντελεί στην επιβράδυνση της 

διαδικασίας μάθησης στην Ελλάδα. Αυτό γίνεται ιδιαίτερα εμφανές στην περίπτωση 

της Ιρλανδίας, η οποία χαρακτηρίζεται από μια σχετικά ισχυρή θεσμική 

υποδομή κυρίως στο επίπεδο του κεντρικού κράτους. 21 Παρόλο ότι απέχει από 

το να θεωρείται ιδεώδης, αυτή η θεσμική υποδομή πλεονεκτεί σαφώς σε σύγκριση 

με την αναποτελεσματική ελληνική δημόσια διοίκηση. 22 

Παρεμφερής είναι η εικόνα που αναδύεται από τη σύγκριση με την Πορτογαλία, 

παρόλο ότι αυτή θεωρείται αποτελεί μια πιο «συγγενή» περίπτωση προς 

την Ελλάδα. Συγκεκριμένα, η δημόσια πολιτική στην Πορτογαλία βασίζεται σε 

μια κεντρική διοίκηση προσομοιάζουσα μάλλον προς το Γαλλικό παράδειγμα 

που, ωστόσο, έχει αποδειχθεί πολύ πιο αποτελεσματική σε σύγκριση με την Ελληνική, 

ιδιαίτερα σε ότι αφορά στη διαχείριση των πόρων της ΕΕ. 

Συνολικά, υπάρχουν στοιχεία που υποδεικνύουν ότι, ενώ η ανάπτυξη της υλικής 

υποδομής μπορεί αναμφίβολα να χαρακτηριστεί ως σημαντική επιτυχία της διαδικασίας 

εκσυγχρονισμού στην Ελλάδα, η διαδικασία της οικοδόμησης θεσμών και 

η σημαντική μεταρρύθμιση των δομών της δημόσιας πολιτικής αποδείχθηκε πολύ 

δυσχερέστερη. Πράγματι, παρά τις σοβαρές προσπάθειες καταπολέμησης πελατειακών 

πρακτικών και οικοδόμησης εμπιστοσύνης στους πολιτικούς θεσμούς, 

όπως η ίδρυση του Ανώτατου Συμβούλιου Επιλογής Προσωπικού (ΑΣΕΠ), 23 ο 

κρατισμός ή, πιο συγκεκριμένα, η συγκεντρωτική και ταυτόχρονα αδύναμη διοικητική 

δομή μαζί με την επικυριαρχία των πολιτικών πελατειακών σχέσεων στη διαδικασία 

πολιτικής εξακολουθούν να παραμένουν τα κύρια χαρακτηριστικά της θε- 

21 N. Rees, B. Quinn και B. Connaughton, «Ireland’s Pragmatic Adaptation to 

Regionalization: the Mid West Region», Regional and Federal Studies, special issue, 

Paraskevopoulos και. Leonardi (επιμ.), οπ.π., 2004, σελ. 377-402, και Paraskevopoulos 

και Leonardi οπ.π, 2004. 

22 D. A. Sotiropoulos, «Southern European Public Bureaucracies in Comparative 

Perspective», West European Politics, Vol. 27, No. 3, 2004, σελ. 405-422. 

23 Το ΑΣΕΠ είναι ειδικό σώμα του δημόσιου τομέα για την πρόσληψη δημοσιοπαλληλικού 

προσωπικού μέσω διαγωνισμών. Πρέπει ωστόσο να τονιστεί ότι τέτοιες 

προσπάθειες για την ενίσχυση της εμπιστοσύνης στους πολιτικούς θεσμούς και, κατά 

συνέπεια, τη δημιουργία κοινωνικού κεφαλαίου, μπορεί να έχουν σημαντικές επιπτώσεις 

στην αποτελεσματικότητα της διαμόρφωσης δημόσιας πολιτικής σε βραχυ- /μεσοπρόθεσμο 

ορίζοντα, κυρίως με την αύξηση του συναλλακτικού κόστους (transaction 

costs) εντός της διαδικασίας πολιτικής.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 257 


σμικής υποδομής στη διαμόρφωση δημόσιας πολιτικής στην Ελλάδα. Αυτό δεν σημαίνει 

ότι παραγνωρίζονται σημαντικά αποτελέσματα/επιτεύγματα της διαδικασίας 

εκσυγχρονισμού, ιδιαίτερα στον τομέα διάκρισης των λειτουργιών μεταξύ του 

κράτους και των πολιτικών κομμάτων που διευκολύνθηκε σε σημαντικό βαθμό από 

τη σχεδόν καθολική τάση προς μείωση του ρόλου των πολιτικών κομμάτων τουλάχιστον 

στην καθημερινή εφαρμογή δημόσιων πολιτικών συνολικά. Ωστόσο, στην 

ελληνική περίπτωση, αυτό φαίνεται να έχει οδηγήσει σε ένα είδος διακομματικών 

πελατειακών σχέσεων, στις αποκαλούμενες πελατειακές «σχέσεις από κάτω» 24 

που συνοδεύονται από αυξημένα επίπεδα καθημερινής διαφθοράς (petit cor - 

ruption), ιδιαίτερα στο υπο-εθνικό επίπεδο διακυβέρνησης. Εκείνο ωστόσο που 

πρέπει να τονιστεί είναι ότι η περιορισμένη επιτυχία στην οικοδόμηση θεσμών και 

στη μεταρρύθμιση των δομών διαμόρφωσης δημόσιας πολιτικής μπορεί σαφώς να 

ερμηνευτεί από το «φορτίο /βάρος» των βαθιά ριζωμένων προτύπων συμπεριφοράς 

και πρακτικών που έχουν κληροδοτήσει οι παρελθούσες δεκαετίες κρατισμού, 

πελατειακών σχέσεων και λακισμού –ιδιαίτερα τη δεκαετία του 1980– και τις 

οποίες είχε να αντιμετωπίσει η διαδικασία του εκσυγχρονισμού. Και ακόμη περισσότερο 

εφόσον οι εκσυγχρονιστές είχαν να καταπολεμήσουν στάσεις και σχήματα 

συμπεριφοράς εντός του ίδιου του πολιτικού τους χώρου. 

Συμπεράσματα 

Η εξέλιξη της πολιτικής Συνοχής κατά τις τελευταίες δεκαετίες χαρακτηρίζεται 

από μια σημαντική μεταστροφή στην έμφαση της αναπτυξιακής πολιτικής, 

από τη συμμετοχή δρώντων και τις σχετικά μικρής κλίμακας παρεμβάσεις 

σε μεγάλης κλίμακας έργα υποδομής. Παρότι αυτή η τάση διευκολύνθηκε από 

τη διαθεσιμότητα αυξημένων οικονομικών πόρων λόγω του διπλασιασμού των 

κοινοτικών κονδυλίων τόσο για τη δεύτερη (Β΄ ΚΠΣ, 1994-1999) όσο και για 

την τρίτη (Γ΄ ΚΠΣ, 2000-2006) προγραμματική περίοδο, επηρεάστηκε θεμελιωδώς 

από τις διαδικασίες εξευρωπασμού και εκσυγχρονισμού και πραγματοποιήθηκε 

μέσω των διαδικασιών «μάθησης από προηγούμενες επιτυχίες και 

αποτυχίες» και «μάθησης από το εξωτερικό». 

Συγκεκριμένα, στις αρχές της δεκαετίας του 1990, μια εποχή ιδιαίτερων 

πιέσεων για την εναρμόνιση της Ελλάδας, η διαδικασία του εκσυγχρονισμού 

θεωρήθηκε ευρέως ως προπόθεση για την επιτυχή εναρμόνιση και προσαρμογή 

της χώρας στο ευρωπακό περιβάλλον. Έτσι τέθηκε στο προσκήνιο η σημασία 

της υποδομής για την ανάπτυξη. Σ’ αυτό το περιβάλλον πολιτικής, αντλή- 

24 Bλ. Sotiropoulos, οπ.π., 2004.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 258 


θηκαν μαθήματα από το παρελθόν –στην ουσία από τα πενιχρά αποτελέσματα 

του Α΄ ΚΠΣ– καθώς και από το εξωτερικό, με αναφορές στο τι έκαναν άλλες 

συγκρίσιμες χώρες, κυρίως η Ιρλανδία και η Πορτογαλία. Αυτή η μαθησιακή 

διαδικασία, ωστόσο, χαρακτηρίζεται μάλλον από βραδείς ρυθμούς, γεγονός 

που οφείλεται στις αδυναμίες της Ελλάδας ως προς την εσωτερική θεσμική 

υποδομή και τις δομές διαμόρφωσης πολιτικής, όπως π.χ. κοινωνικές νόρμες 

που συμβάλλουν στη συνεργατική κουλτούρα, κυρίως κοινωνικό κεφάλαιο και 

δίκτυα πολιτικής, με έμφαση στην εμπλοκή μη κρατικών δρώντων στις διαδικασίες 

πολιτικής. Επιπλέον, αυτό φαίνεται να είναι μια καίρια μεταβλητή που 

διαφοροποιεί –σε σχετικούς όρους– την Ελλάδα από άλλες χώρες Συνοχής, 

όπως η Ιρλανδία και η Πορτογαλία. 

Σε σχέση με την τέταρτη προγραμματική περίοδο, η αποκαλούμενη «Λισαβονοποίηση» 

της πολιτικής Συνοχής επέφερε σημαντικές αλλαγές ως προς τις 

διαδικασίες προγραμματισμού για την κατάρτιση του ΕΣΠΑ 2007-2013. Επιπροσθέτως, 

ένας σημαντικός αναπροσανατολισμός των προτεραιοτήτων της 

πολιτικής προς την κατεύθυνση ανάπτυξης της οικονομίας της γνώσης που 

αντανακλάται κυρίως στα τομεακά επιχειρησιακά προγράμματα, όπως επίσης 

και μια σημαντική αναδιάρθρωση του περιφερειακού σκέλους έχει λάβει 

χώρα. Μ’ αυτή την έννοια, η σχετική μείωση των πόρων εξαιτίας της διεύρυνσης 

δεν αποτελεί την κύρια επίπτωση. Αντίθετα, η διαδικασία οικοδόμησης θεσμών, 

μια κρίσιμη παράμετρος για το σχεδιασμό και την εφαρμογή της πολιτικής 

συνοχής στην Ελλάδα κατά τις προηγούμενες προγραμματικές περιόδους, 

αναμένεται να αποτελέσει την κρίσιμη πρόκληση και για την τρέχουσα προγραμματική 

περίοδο.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 259 

13 

Το Σύνταγμα ως βασικός ρυθμιστής 

της διαφθοράς 1 

Μιχάλης Μητσόπουλος 

Ορισμός της διαφθοράς 

Η διαφθορά μπορεί να οριστεί με πολλούς τρόπους. 2 Σίγουρα πάντως συστατικό 

της στοιχείο είναι ο προσπορισμός ωφελημάτων με άμεσο ή έμμεσο 

τρόπο ο οποίος είναι, άμεσα ή έμμεσα, επιβλαβής για το κοινωνικό σύνολο. Η 

διαφθορά έχει κοινά στοιχεία με την κλοπή, καθώς και στις δύο περιπτώσεις 

κάποια μέλη της κοινωνίας επιβουλεύονται την περιουσία άλλων μελών της 

ίδιας κοινωνίας. Και τα δύο φαινόμενα επηρεάζουν το βαθμό στον οποίο τα 

μέλη μίας κοινωνίας πιστεύουν ότι η περιουσία τους θα προστατευθεί, ώστε να 

επενδύσουν στη διατήρηση και τη βελτίωσή της, 3 αλλά και να την αποδεχτούν 

ως αντικείμενο ιδιωτικής συναλλαγής. 

Όμως πέρα από την ομοιότητα αυτή, η κλοπή διαφέρει από τη διαφθορά σε 

ένα σημαντικό σημείο. Στην περίπτωση της κλοπής η πράξη πραγματοποιείται 

από έναν οποιοδήποτε ιδιώτη, ενώ στην περίπτωση της διαφθοράς η πράξη διενεργείται 

από άτομα τα οποία είναι εντολοδόχοι της κοινωνίας για την εφαρμογή, 

ή διαμόρφωση, ή τήρηση των κανόνων βάσει των οποίων λειτουργεί η κοινωνία. 

Αυτή η διαφορά ανάμεσα στην κλοπή και τη διαφθορά σημαίνει ότι η υπο- 

1 Ευχαριστώ τους Δημήτρη Μακρή και Θοδωρή Πελαγίδη για τις εποικοδομητικές 

παρατηρήσεις τους. Λάθη και παραλήψεις που παραμένουν είναι δικά μου. 

2 Σύνταγμα της Αμερικής, εισαγωγή. 

3 Adam Smith, Lectures on Jurisprudence. 1762-3.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 260 

260 ΜΙΧΑΛΗΣ ΜΗΤΣΟΠΟΥΛΟΣ 

νόμευση των κανόνων του παιχνιδιού, και η απώλεια της πίστης της κοινωνίας σε 

αυτούς, συμβαίνει σε πολύ μεγαλύτερη έκταση στην περίπτωση της διαφθοράς. 

Οι εντολοδόχοι και τα κίνητρα διαφθοράς 

Στις σύγχρονες δημοκρατίες οι εντολοδόχοι λαμβάνουν εντολή από τον λαό 

να διαμορφώσουν τους κανόνες, να επιβλέψουν την τήρηση τους και να διοικήσουν 

τις καθημερινές υποθέσεις της κοινωνίας, σύμφωνα με τους ισχύοντες νόμους 

και το σύνταγμα. Από τη στιγμή που λαμβάνουν την εντολή του λαού, οι 

εντολοδόχοι αποκτούν δυο χωριστές υποστάσεις. Στην ιδιωτική υπόσταση, η 

οποία προπάρχει, προστίθεται και η υπόσταση του δημόσιου λειτουργού. Ο 

εντολοδόχος, ως ορθολογικό ον, 4 ανταποκρίνεται στο πλέγμα κινήτρων και 

αντικινήτρων που διαμορφώνει η διττή πλέον υπόστασή του. 5 Ο προβληματισμός 

για τις επιπτώσεις που έχει αυτό το πλέγμα κινήτρων υπάρχει τόσο στις 

άμεσες δημοκρατίες, 6 όσο και στις σύγχρονές έμμεσες δημοκρατίες. Τίθεται 

4 Η σχετική ανάλυση κινήτρων γίνεται για τους δικαστές από τον Richard A. Posner, 

«What Do Judges and Justices Maximize? (The Same Thing Everyone Else Does)», 

Supreme Court Economic Review, Vol. 3, 1993, σσ. 1-41. Επίσης, Josep M. Colomer, 

Political Institutions: Democracy and Social Choice, Oxford University Press, Oxford and 

New York, 2001, 2 η έκδοση, 2003. 

5 James Madison, «Objection That The Number of Members Will Not Be Augme - 

nted as the Progress of Population Demands Considered», Federalist paper no 58. The 

Independent Journal, February 20, 1788. 

6 James Madison, «The Particular Structure of the New Government and the 

Distribution of Power Among its Different Parts», Federalist Paper no 47, The 

Independent Journal, January 30, 1788. Επίσης Μ. Β. Σακελαρίου, «Σύγκριση Αθηνακής 

Δημοκρατίας και νέων Δημοκρατιών», Φιλόλογος, 127 , Μαλλιάρης Παιδεία, Ιανουάριος-Μάρτιος 

2007. Ο Μ. Β. Σακελάρίου περιγράφει πώς ίσχυε στην αθηνακή δημοκρατία 

η ελευθερία του λόγου και η δυνατότητα του κάθε Αθηναίου να ενεργήσει ως 

κατήγορος όταν έκρινε ότι κινδύνευε το δημόσιο συμφέρον ή η νομιμότητα. Επίσης, περιγράφει 

πώς παρά την απουσία της διάκρισης των εξουσιών όπως τις αντιλαμβανόμαστε 

σήμερα, λειτουργούσαν άλλοι μηχανισμοί που εισάγουν τη λογοδοσία των αρχόντων 

στους πολίτες, όπως ο τρόπος επιλογής των αρχόντων με κλήρο, η κρίση, ή «δοκιμασία», 

τους πριν αναλάβουν εξουσία, η λογοδοσία τους σε επιτροπές κατά τη διάρκεια 

της θητείας και ο τελικός απολογισμός της διαχείρισης στο τέλος της θητείας. Ο Ε. 

Παναγόπουλος, Οι Ελληνικές Ρίζες του Αμερικάνικου Συντάγματος, Εκδόσεις Παπαζήση, 

Αθήνα 1996, περιγράφει επίσης πώς στην αρχαιότητα, και ειδικά στη Σπάρτη και 

την Αθήνα, λειτουργούσαν πολιτικά συστήματα τα οποία στην πράξη εξασφαλίζανε 

αποτελέσματα ισοδύναμα με αυτά που σήμερα επιδιώκει η διάκριση των εξουσιών.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 261 

ΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΩΣ ΒΑΣΙΚΟΣ ΡΥΘΜΙΣΤΗΣ ΤΗΣ ΔΙΑΦΘΟΡΑΣ 261 

λοιπόν το ερώτημα πότε οι εντολοδόχοι γίνονται ιδιαίτερα επιρρεπείς στην υιοθέτηση 

τέτοιων πρακτικών, οι οποίες συχνά εξασφαλίζουν την προσωπική 

προώθηση της ευημερίας τους εις βάρος της ευημερίας του κοινωνικού συνόλου, 

αλλά και –κυρίως– σε βάρος της αξιοπιστίας των κανόνων που διαμορφώνουν 

τη δυναμική εξέλιξη της κοινωνίας. Τέτοιες πρακτικές ευνοούνται όταν τα 

κίνητρα ενθαρρύνουν τους εντολοδόχους και τους αιτούμενους σε μια ορθολογική 

υιοθέτηση τέτοιων πρακτικών, δηλαδή όταν τα οφέλη και για τους δύο από 

την υιοθέτηση τέτοιων πρακτικών είναι μεγάλα και το κόστος, ή το ενδεχόμενο 

κόστος, μικρό. 

Τα κίνητρα του εντολοδόχου διαμορφώνονται σε μεγάλο βαθμό από τη 

φύση και έκταση των εξουσιών που αυτός αναλαμβάνει μέσω της εντολής, ενώ 

σημαντικό ρόλο έχουν και τα χαρακτηριστικά του μηχανισμού βάσει του 

οποίου αυτός λαμβάνει και διατηρεί την εντολή του. Ακόμα και αν καταγραφούν 

άλλοι παράγοντες που διαμορφώνουν το πλέγμα κινήτρων και αντικινήτρων 

του εντολοδόχου, αυτοί τελικά μπορούν να αναχθούν, είτε έμμεσα είτε 

και άμεσα, σε αυτούς τους δύο παράγοντες. 7 Επίσης, με δεδομένο ότι η παρέκκλιση 

από την τήρηση των κανόνων μπορεί να είναι επικερδής για μεγάλο 

αριθμό ιδιωτών, πρέπει να θεωρείται δεδομένη η διάθεση κάποιων ιδιωτών να 

συμμετάσχουν σε συναλλαγές που εντάσσονται στο πλαίσιο της διαφθοράς ανά 

πάσα στιγμή. 

Συνεπώς, η έρευνα μας θα κινηθεί προς την ανάλυση των κινήτρων του 

εντολοδόχου, τα οποία καθορίζοντας τη στάση του διαμορφώνουν τελικά και 

τα κίνητρα του ιδιώτη, και έτσι ταυτίζεται με τον προβληματισμό που έχει ήδη 

αναπτυχθεί γύρω από την αναζήτηση λύσης για τη διαμόρφωση του τρόπου με 

τον οποίο οι εντολείς αναθέτουν εξουσίες στους εντολοδόχους και τον καθορισμό 

των εξουσιών αυτών. 

Δημοκρατία: η ισχύς της κυβέρνησης, τα δικαιώματα 

μειοψηφίας και ο διαχωρισμός των εξουσιών 

Στις σύγχρονες έμμεσες δημοκρατίες η συγκέντρωση της εντολής για την 

άσκηση της εκτελεστικής και της νομοθετικής εξουσίας σε ένα κοινό σώμα έχει 

καταγραφεί ως φαινόμενο ιδιαίτερα επικίνδυνο. 8 Για τον λόγο αυτό και έχει 

7 Torsten Persson, Guido Tabellini, Munich Lectures in Economics. The Economic 

Effects of Constitutions, MIT Press, Cambridge MA, 2003, κεφ. 2. 

8 Charles Louis de Secondat, Baron de Montesquieu. De l' esprit des lois, 1748. Alexis 

de Tocqueville. De la Démocratie en Amérique, 1835. James Madison, Federalist Papers.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 262 


υιοθετηθεί ο διαχωρισμός των εξουσιών αυτών σε όλες τις σύγχρονες κοινωνίες, 

έστω και θεωρητικά. Δυστυχώς όμως για τους εκάστοτε συντάκτες συνταγμάτων, 

ο πλήρης διαχωρισμός των εξουσιών, με την εκτελεστική εξουσία 

να μην έχει καμία επιρροή στη διαμόρφωση του νομοθετικού έργου και το αντίθετο, 

και τελικά τις δύο αυτές εξουσίες να μην έχουν καμία επιρροή στην 

άσκηση της δικαστικής εξουσίας, δεν είναι εφικτός, ούτε θεωρητικά ούτε πρακτικά. 

Θεωρητικά η, δημοκρατικά ιδανική και πλησιέστερη προς την άμεση δημοκρατία, 

απευθείας εκλογή των σωμάτων που αποτελούν την εκτελεστική και 

νομοθετική εξουσία από τον λαό, αυξάνει σημαντικά τις πιθανότητες και τα 

δύο σώματα να προέρχονται από την ίδια πλειοψηφία, με αποτέλεσμα οι δύο 

χωριστοί εντολοδόχοι να εκφράζουν τις ίδιες, αποδεκτές από την πλειοψηφία 

της στιγμής εκείνης, θέσεις. Οι θέσεις αυτές μπορεί να περιλαμβάνουν και την 

τυπική σύμπτυξη των δύο εξουσιών σε μια περίοδο κρίσης. Επιπλέον, η αυτόματη 

πρόκριση των επιλογών της πλειοψηφίας οδηγεί και στο φαινόμενο που ο 

de Tocqueville 9 αποκαλεί την «τυραννία της πλειοψηφίας», και που περιγράφει 

τον προβληματισμό κατά πόσο η κυβέρνηση της πλειοψηφίας μπορεί παράλληλα 

να προστατεύει αποτελεσματικά τα, πιθανόν δίκαια, συμφέροντα μιας 

μειοψηφίας, 10 η οποία αποτελεί μέρος της ίδιας κοινωνίας. Η προσπάθεια επίτευξης 

ενός διαχωρισμού των εξουσιών αντιμετωπίζει όμως και ένα άλλο πρακτικό 

πρόβλημα, καθώς όσο μειώνεται η αυτόματη πρόκριση των επιλογών της 

πλειοψηφίας αυξάνεται ο κίνδυνος οι εντολοδόχοι να καταστούν στην πράξη 

ανίκανοι να λάβουν αποφάσεις, όντας έρμαιο των ενστάσεων της κάθε μειοψηφίας, 

και έτσι να αποτύχουν να σχηματίσουν μια ισχυρή και λειτουργική κυβέρνηση. 

Οι προβληματισμοί αυτοί, αναφέρει ο Madison, 11 έχουν σαφώς επηρεάσει 

τον τρόπο με τον οποίο οι ισορροπίες και τα αντίβαρα που έχουν προβλεφθεί 

9 Alexis de Tocqueville, De la Démocratie en Amérique, 1835, κεφ. VII. De l'omni - 

potence de la majorité. 

10 Bill Clinton, June 14, 2004 «We are held together by this grand system of ours that 

permits us to debate and struggle and fight for what we believe is right. And because it's 

free, because it is a system of majority rule and minority rights, we're still around here 

after over 200 years. And most of the time, we get it right». 

11 Η έκταση του προβληματισμού για τη συγκεκριμένη περίπτωση σε ότι αφορά ειδικά 

το αμερικάνικο σύνταγμα από τον de Tocqueville είναι πιθανόν να προέρχεται 

από την άτυχη ακύρωση της επίσκεψης του στο κτήμα του Madison ο οποίος μάλλον θα 

ανέλυε περισσότερο μαζί του τους προβληματισμούς που παραθέτει στα ομοσπονδιακά 

του κείμενα. Hugh Brogan. Alexis de Tocqueville, βιογραφία, Profile Books,London, 

2006. Τονίζεται εδώ ότι ο de Tocqueville αναφέρει στο De la Démocratie en Amérique τα 

ομοσπονδιακά κείμενα του Madison, τα οποία συντάχθηκαν σε μια κοινή προσπάθεια

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 263 


ανάμεσα στις τρεις εξουσίες στο αμερικάνικο σύνταγμα προσπαθούν να εξασφαλίσουν 

ακριβώς αυτή τη λεπτή ισορροπία ανάμεσα στην ταυτόχρονη εξασφάλιση 

της δημοκρατίας, δηλαδή της επικράτησης της επιθυμίας της πλειοψηφίας 

και τη διασφάλιση της δυνατότητας λήψης αποφάσεων, και την αποτελεσματική 

προστασία των συμφερόντων επιμέρους μειοψηφιών. 

Ενδέχεται η αποτελεσματική εξισορρόπηση των εξουσιών που επιτυγχάνεται 

στην αμερικάνικη ομοσπονδιακή δημοκρατία να προέρχεται και από την προσπάθεια 

να μην αποδοθούν στην ομοσπονδιακή κυβέρνηση υπερβολικές εξουσίες, 

οι οποίες θα απέβαιναν σε βάρος των πολιτειακών κυβερνήσεων. 12 Σε κάθε 

περίπτωση όμως, δεν πρέπει να υποτιμηθεί και η ηθελημένη προσπάθεια των συντακτών 

του συντάγματος αυτού να σχεδιάσουν εξαρχής ένα πολιτικό σύστημα 

το οποίο θα έχει αφενός ισχυρούς εντολείς, ώστε να καλύπτεται η πρακτική ανάγκη 

δημιουργίας μιας αποτελεσματικής κυβέρνησης η οποία «θα μπορεί να πάρει 

τελικά μια απόφαση, ακόμα και αν αυτή δεν είναι τέλεια», όπως χαρακτηριστικά 

αναφέρει ο Madison, και παράλληλα θα περιορίζει την εν δυνάμει αυθαιρεσία 

των εντολοδόχων μέσω του διαχωρισμού των εξουσιών, και άρα στην 

πράξη θα εξασφαλίζει και την προστασία των δικαιωμάτων των μειοψηφιών. 

Ο Madison, 13 υιοθετώντας τις συστάσεις του de Montesquieu, 14 τονίζει ότι ο 

διαχωρισμός των εξουσιών πρέπει να αποσκοπεί σε μια ενδιάμεση λύση με την 

οποία δεν θα επιχειρείται ο πλήρης διαχωρισμός των εξουσιών, αλλά θα αποτρέπεται 

η συγκέντρωση σε υπερβολικό βαθμό των διαφορετικών εξουσιών 

στα ίδια χέρια. 15 Ο στόχος αυτός, κατά τον Madison, μπορεί να επιτευχθεί με 

μαζί με τους Hamilton και Jay για να υποστηρίζουν το νέο σύνταγμα πριν τα δημοψηφίσματα 

αποδοχής του στις επιμέρους πολιτείες (Ron Chernow. Alexander Hamilton, 

Penguin Books, New York, 2004). Συνεπώς προκύπτει ότι οι προβληματισμοί του παραμένουν 

παρόλο που είχε γνώση αυτών, και της αναλυτικής επιχειρηματολογίας τους. 

12 James Madison, «General View of the Powers Conferred by the Constitution», 

Federalist Paper no 41, Independent Journal, January 19, 1788. Επίσης, σχετικό είναι το 

Federalist Paper 58, που περιγράφει τον μηχανισμό εξισορρόπησης της εκπροσώπησης 

των πολιτειών στο Κογκρέσο. 

13 James Madison, «The Particular Structure of the New Government and the 

Distribution of Power Among its Different Parts», οπ.π.. 

14 Charles Louis de Secondat, Baron de Montesquieu. De l' esprit des lois, livre XI. 1748. 

15 Αναφέρει σαν πρακτικό παράδειγμα το σύνταγμα της Βρετανίας της εποχής εκείνης, 

στο οποίο η κάθε μια εξουσία ασκεί το έργο της υπό τον έλεγχο κάποιας άλλης, ή 

και των άλλων δύο, εξουσιών, ενώ και εκεί η νομοθετική εξουσία ασκείται από δύο χωριστά 

σώματα, εκπροσώπους διαφορετικών συμφερόντων. Αναφερόμενος στην συνέχεια 

στα συντάγματα των επιμέρους πολιτειών, καταγράφει ότι σε αρκετές περιπτώσεις 

αυτά είτε βάζουν ανέφικτους στόχους διαχωρισμού των εξουσιών είτε δεν καταφέρνουν 

να εξασφαλίσουν έναν ικανοποιητικό διαχωρισμό.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 264 


την εισαγωγή ειδικά σχεδιασμένων προστατευτικών μέτρων. Πρακτικά, τα 

προστατευτικά αυτά μέτρα δεν μπορεί να υλοποιηθούν 16 μέσω της απόλυτης 

εφαρμογής των δύο, σε μεγάλο βαθμό μεταξύ τους αντιφατικών, αρχών του 

απόλυτου διαχωρισμού των εξουσιών και της αποτελεσματικής επιβολής της 

επιθυμίας της πλειοψηφίας, αλλά απαιτούν την υιοθέτηση μιας ενδιάμεσης και 

προσεκτικά ισορροπημένης λύσης, 17 η οποία να συνδυάζει τις αρχές αυτές σε 

τέτοιο βαθμό ώστε να εξασφαλίζεται στην πράξη η δημοκρατία, δηλαδή η πρόκριση 

των αποφάσεων της πλειοψηφίας, η προστασία των μειοψηφιών, η διαχρονική 

διατήρηση ενός ικανοποιητικού βαθμού ανεξαρτησίας των τριών εξουσιών 

και ο συνδυασμός όλων των παραπάνω σε μια κυβέρνηση η οποία είναι 

ικανή να κυβερνάει. 

Ειδικότερα, ο Madison προτείνει 18 τη χορήγηση εντολών οι οποίες θα επιτρέπουν 

στους εντολοδόχους της κάθε εξουσίας να λειτουργήσουν αυτόνομα 

μέσα σε ένα ευρύ, αλλά όχι απεριόριστο, πλαίσιο αρμοδιοτήτων, και τη δημιουργία 

αμυντικών μηχανισμών, οι οποίοι θα επιτρέπουν στους εντολοδόχους 

να αντισταθούν στις ισχυρές επεκτατικές επιβουλές μιας άλλης εξουσίας. 

Έτσι, αναφέρει, θα πρέπει η κάθε εξουσία να έχει «τη δική της βούληση», και 

να μην εξαρτάται στον ορισμό της από τις άλλες εξουσίες. Η κύρια προστασία 

16 Ο Madison, στο Federalist Paper 49, έχει πρώτα απορρίψει την δογματική υιοθέτηση 

μιας απλοκής και στην πράξη μη εφαρμοστέας αρχής ότι οι κάθε δυο εξουσίες 

όταν συμφωνούν μπορούν να υπερισχύσουν της όποιας τρίτης, καθώς ανακύπτει και 

πάλι το πρόβλημα ότι οι δυο εξουσίες θα εκφράζουν την ίδιο πλειοψηφία ενώ η διαφορετική 

φύση των τριών εξουσιών περιπλέκει ακόμα περισσότερο το πρόβλημα, και έχει 

ήδη απορρίψει ως μη πρακτική την λύση της άμεσης δημοκρατίας μέσω της πραγματοποίησης 

συχνών δημοψηφισμάτων, η επιπλέον ενέχει και αυτή σημαντικούς κινδύνους 

για τις μειοψηφίες. 

17 James Madison, «The Departments Should Not be so Far Separated as to Have 

No Constitutional Control Over Each Other», Federalist Paper no 48, The New York 

Packet, February 1, 1788. 

Επίσης στο Federalist Paper 47 παρατίθεται το παράδειγμα του συντάγματος της 

Virginia, συνταγμένο με βάση την αρχή διαχωρισμού των εξουσιών με την επιρροή του 

Jefferson, το οποίο όμως δεν ήταν σε θέση να αποδειχθεί λειτουργικό στην πράξη. Τέλος, 

ο de Montesquieu στο de l' esprit des lois, livre XI, δίνει παραδείγματα ελληνικών 

δημοκρατικών στις οποίες η νομοθετική δύναμη του λαού σε κάθε στιγμή μπορούσε να 

ανατρέψει τον, πέρα από την απειλή αυτή, πανίσχυρο στην άσκηση της εκτελεστικής 

εξουσίας ηγεμόνα. 

18 James Madison, «The Structure of the Government Must Furnish the Proper 

Checks and Balances Between the Different Departments», Federalist Paper no 51, The 

Independent Journal, February 6, 1788.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 265 


για την κάθε εξουσία θα πρέπει να παρέχεται από τη δυνατότητα της να αμυνθεί 

εναντίον της όποιας επιβουλής προέλθει από μια άλλη εξουσία κατά της 

αρμοδιότητας της να ασκεί τα καθήκοντα της, και η ισχύς αυτής της άμυνας θα 

πρέπει να είναι ανάλογη της ισχύος της επιβουλής. Η ακυβερνησία, τέλος, αποφεύγεται, 

καθώς τα καθήκοντα που περιγράφει για την κάθε εξουσία η εντολή 

που δίνεται, έχουν ένα ικανοποιητικό εύρος, χωρίς όμως να είναι απεριόριστα. 

Ο σχετικός προβληματισμός για την ανάγκη τέτοιων προσεκτικά σχεδιασμένων 

προστατευτικών μέτρων, έχει ιδιαίτερη σημασία στην περίπτωση της 

νομοθετικής εξουσίας. Για τη νομοθετική εξουσία ο de Tocqueville 19 αναφέρει 

ότι εάν υπάρχει πλήρης διαχωρισμός των εξουσιών, και άρα και η πλήρης ανεξαρτησία 

τους, θα επέλθει μια παντοδυναμία της νομοθετικής εξουσίας, η 

οποία θα οδηγήσει στον έλεγχο όλων των άλλων εξουσιών από αυτήν και στη 

συνέχεια αναπόφευκτα στην κατάρρευση της δημοκρατίας. Στην επικινδυνότητα 

της εν δυνάμει παντοδυναμίας μιας εντελώς ανεξάρτητης, και άρα ανεξέλεγκτης, 

νομοθετικής εξουσίας συμφωνεί και ο Madison, 20 αναφερόμενος καταρχήν 

στη λειτουργία ομοσπονδιακών κυβερνήσεων, αν και, όπως σημειώνει 

ο de Tocqueville, η γενίκευση των ανησυχιών αυτών ισχύει και για άλλα είδη 

κυβερνήσεων. 

Προκύπτει συνεπώς η ανάγκη να εισαχθεί η δυνατότητα, προσεκτικά υπολογισμένη 

ως προς την ισχύ της, της εκτελεστικής εξουσίας κυρίως, αλλά και 

της δικαστικής, να αμυνθεί κατά νομοθετικών πρωτοβουλιών οι οποίες απειλούν 

να περιορίσουν τις δικές της αρμοδιότητες, χωρίς βέβαια να ακυρώνεται 

η ικανότητα του νομοθετικού σώματος να ασκεί τα καθήκοντα του. Συγκεκριμένα, 

για το θέμα αυτό ο de Montesquieu 21 συνιστά η εκτελεστική εξουσία να 

μην συμμετέχει στο νομοπαρασκευαστικό έργο, αλλά να διατηρεί το δικαίωμα 

μιας πρώτης άρνησης και αναπομπής ακραίων νομοθετικών πρωτοβουλιών. 

Μια τέτοια δυνατότητα αναπομπής, προσθέτουμε, έχει πρακτική ισχύ μόνο 

όταν απαιτείται στη συνέχεια ενισχυμένη πλειοψηφία του νομοθετικού σώματος 

ώστε να επιβληθεί τελικά η νομοθετική πρωτοβουλία. Όταν απαιτείται 

ξανά μόνο απλή πλειοψηφία, το μόνο αποτέλεσμα είναι μια μικρή χρονική καθυστέρηση 

πριν τη λήψη της οριστικής απόφασης. 

19 Alexis de Tocqueville, De la Démocratie en Amérique, 1835. De l'omnipotence de la 

majorité. La Tyrannie de la Majorité, κεφ. vii. 

20 Madison, «The Structure of the Government Must Furnish the Proper Checks and 

Balances Between the Different Departments», οπ.π. 

21 Charles Louis de Secondat, Baron de Montesquieu. De l' esprit des lois, livre XI, 

1748.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 266 


Ο παραπάνω προβληματισμός επικεντρώνεται κυρίως στην περίπτωση της 

εκτελεστικής και νομοθετικής εξουσίας, καθώς στο δικαστικό σώμα, για τη 

συμμετοχή στο οποίο συχνά απαιτούνται αυξημένα προσόντα, δεν είναι απαραίτητο 

οι εντολοδόχοι να προέρχονται από άμεση εκλογή από τον λαό, υπό 

την προπόθεση, κατά τον Madison, ότι υπάρχει ένας μηχανισμός που εξουδετερώνει 

σύντομα κάθε αίσθηση εξάρτησης του λειτουργού από την εξουσία 

που προβαίνει στον διορισμό. 

Η επεξεργασία τέτοιων προστατευτικών μέτρων, τα οποία εξασφαλίζουν 

ότι ο κάθε εντολοδόχος έχει συγκεκριμένες και προσεκτικά οριοθετημένες 

εξουσίες οι οποίες ελέγχονται για ακραίες παρεκτροπές από άλλους εντολοδόχους, 

καθιστά και τις τρεις εξουσίες εξαρτώμενες από έναν ανεξάρτητο κριτή 

όχι μόνο κατά τη στιγμή που λαμβάνουν την εντολή, αλλά και κάθε στιγμή κατά 

την οποία ασκούν εξουσία. Το γεγονός αυτό στοχεύει στο να περιορίσει την 

όποια διάθεση τους να καταχραστούν την εξουσία τους ανατρέποντας με την 

κατάχρηση αυτή τις ισορροπίες που εισάγει ο μερικός διαχωρισμός των εξουσιών 

και θέτοντας έτσι προ τετελεσμένων γεγονότων το εκλογικό σώμα την 

ώρα των επομένων εκλογών. Τετελεσμένων γεγονότων, τα οποία θα δώσουν 

στους εντολοδόχους τη δυνατότητα σε βάθος χρόνου να αποκτήσουν δικτατορικές 

εξουσίες, οπότε κατά την προσφιλή έκφραση του de Montesquieu «όλα θα 

έχουν χαθεί». Τα μέτρα που προστατεύουν το σύστημα από μια τέτοια εξέλιξη 

και τα οποία εισάγουν για τις εξουσίες εξαρτήσεις πέρα από τη λακή εντολή, 

συνιστούν τον σχεδιασμό μιας κυβέρνησης η οποία, κατά τον Madison, είναι σε 

θέση να κυβερνάει όχι μόνο τους κυβερνώμενους, αλλά και τον εαυτό της. Τα 

προστατευτικά αυτά μέτρα, αν και παρεμβάλλονται της καθαρής λακής εντολής, 

και άρα πρέπει να είναι σχεδιασμένα με τέτοιο τρόπο ώστε να μην μειώνουν 

σε υπερβολικό βαθμό τη δημοκρατικότητα του συστήματος, είναι μια παρέμβαση 

στη λακή εντολή η οποία τελικά διασφαλίζει τη μακροχρόνια λειτουργία 

ενός δίκαιου και δημοκρατικού συστήματος, υπό την προπόθεση βέβαια 

ότι δεν υπεισέρχονται στο έργο της κάθε εξουσίας σε τέτοιο βαθμό ώστε 

αυτές να μην είναι σε θέση να κυβερνήσουν. 

Οι μειοψηφίες: εν δυνάμει διαφθορείς αλλά και προστάτες της 

δημοκρατίας 

Εξ ορισμού οι μειοψηφίες σπάνια έχουν ακριβώς τα ίδια συμφέροντα με 

την πλειοψηφία, καθώς στον βαθμό που αθροιζόμενες συνθέτουν την πλειοψηφία, 

διαφέρουν τελικά μεταξύ τους μόνο στον βαθμό, μικρότερο ή μεγαλύτερο 

για κάθε χωριστή μειοψηφία, στον οποία τα συμφέροντα κάθε μίας από αυτές 

διαφέρουν από αυτά της πλειοψηφίας. Η ύπαρξη μειοψηφιών είναι συνεπώς

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 267 


δεδομένη σε κάθε κοινωνία 22 και με δεδομένους τους κανόνες που ισχύουν για 

το σύνολο της κοινωνίας και την πολιτική που ασκείται, η κάθε τέτοια μειοψηφία 

έχει κάθε στιγμή κίνητρο να ζητήσει κάποια ειδική μεταχείριση από τον 

εντολοδόχο. 

Το κίνητρο να ζητήσουν οι επιμέρους μειοψηφίες διακριτή μεταχείριση αυξάνεται 

όταν η απόκλιση των συμφερόντων τους από τις αποφάσεις της πλειοψηφίας 

μεγιστοποιείται, και αυτό συμβαίνει όταν οι πολιτικές επιλογές προκρίνονται 

βάση της επιλογής μιας απόλυτης πλειοψηφίας, δηλαδή όταν η πλειοψηφία 

προκρίνει εκτελεστικές και, κυρίως, νομοθετικές επιλογές πολιτικής, 

οι οποίες δεν είναι προσαρμοσμένες, τουλάχιστον σε κάποιο ικανό βαθμό, στις 

ανάγκες αρκετών επιμέρους μειοψηφιών. 

Αντίθετα, όταν οι αποφάσεις της πλειοψηφίας λαμβάνονται κατόπιν μιας 

στάθμισης των προτιμήσεων αρκετών μειοψηφικών ομάδων, τότε το καταρχήν 

κίνητρο πολλών ομάδων να ζητήσουν διακριτή μεταχείριση μειώνεται. Κατά 

τον Madison 23 πρέπει η λακή εντολή να κατακερματίζεται σε αρκετές επιμέρους 

εντολές, οι οποίες θα εκπροσωπούν η κάθε μια όσο το δυνατόν πιο διαφορετικούς 

πλειοψηφικούς συνασπισμούς μειοψηφιών. Με τον τρόπο αυτό, οι 

επιμέρους ομάδες που αποκτούν εκπροσώπηση στο σύστημα αυξάνονται, και 

στον βαθμό που οι επιμέρους εντολείς έχουν ικανές άμυνες απέναντι στους άλλους 

εντολείς, μειώνεται η πιθανότητα να προκριθεί από την πλειοψηφία μια 

επιλογή η οποία είναι υπερβολικά άδικη για κάποια μειοψηφία. Επιθυμητό συστατικό 

του συστήματος είναι η, στον βαθμό του εφικτού, ανάδειξη των επιμέρους 

εντολέων με διαφορετικό τρόπο, ώστε να αποφευχθεί ο κίνδυνος να εκπροσωπούν 

την ίδια πλειοψηφία – συνασπισμό των ίδιων συμφερόντων μειοψηφίας. 

Ένα τέτοιο σύστημα είναι σε θέση να ικανοποιήσει τα πιο πιεστικά αιτήματα 

των μειοψηφιών μέσω του πολιτικού συστήματος, καθώς οι συνολικές 

αποφάσεις της πλειοψηφίας λαμβάνονται σαν χωριστές αποφάσεις επί των μεμονωμένων 

διαστάσεων που συνθέτουν τις πολυδιάστατες επιλογές της κοινωνίας, 

και δεν αποτελούν απλά τη διάμεσο των προτιμήσεων της κοινωνίας επί 

μιας συνολικής πρότασης για όλες τις επιλογές, η οποία σταθμίζει χωριστές 

προτάσεις επί πολυδιάστατων επιλογών με ένα τρόπο που είναι αποδεκτός από 

την πλειοψηφία σε μια συγκεκριμένη εκλογική αναμέτρηση. 24 

22 Madison, «The Structure of the Government Must Furnish the Proper Checks and 

Balances Between the Different Departments», οπ.π. και Russell Hardin, Liberalism, 

Constitutionalism and Democracy. Oxford University Press, Oxford, 2003. 

23 Ibit. 

24 Για την εκτενή σύγκριση των επιλογών πολιτικής που προκρίνονται στις δύο περιπτώσεις 

βλέπε Colomer, οπ.π.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 268 


Άρα όχι μόνο μειώνεται το κίνητρό τους να ζητήσουν εξωθεσμικά διακριτή 

μεταχείριση, αλλά αυξάνεται και το κίνητρό τους να συμμετάσχουν στην πολιτική 

διαδικασία 25 και περιορίζεται το φαινόμενο αποχώρησης τους από το πολιτικό 

σύστημα. 26 

Αντίθετα, όταν η επιλογή της κοινωνίας στην ανάθεση της εντολής είναι μονοδιάστατη, 

τότε προκρίνονται επιλογές της απόλυτης πλειοψηφίας, μιας διάμεσου 

των προτιμήσεων της κοινωνίας, οι οποίες όμως δεν ελαχιστοποιούν τις 

διαφορές των πολιτικών που προκρίνονται από τις επιλογές που θα προτιμούσαν 

οι επιμέρους μειοψηφίες. Έτσι, το κίνητρο των μειοψηφιών αυτών να αναζητήσουν 

εξωθεσμική εξυπηρέτηση αυξάνεται. Σημειώνεται ότι η εκπροσώπηση 

των μειοψηφικών ομάδων συνδέεται άμεσα και με την προσωπική λογοδοσία 

των εντολοδόχων, καθώς, κατά τους Persson, Roland και Tabellini, 27 η 

εκλογή κυβερνήσεων βάσει μιας απόλυτης πλειοψηφίας δεν επιτρέπει στους 

ψηφοφόρους να διακρίνουν ανάμεσα στα επιμέρους στελέχη της κυβέρνησης, 

ενώ όταν οι κυβερνήσεις σχηματίζονται από αναλογική εκπροσώπηση αυτό είναι 

δυνατό σε μεγαλύτερο βαθμό. 

Τα κίνητρα των ομάδων μειοψηφίας για διακριτή μεταχείριση είναι όμως 

μόνο η μια παράμετρος των κινήτρων που καθορίζουν αυτές τις συναλλαγές, 

καθώς υπάρχει και η παράμετρος των ελέγχων που ασκούνται κατά αυτών των 

συναλλαγών. Όταν οι εξουσίες ελέγχονται αποτελεσματικά από άλλες εξου- 

25 Σε ένα τέτοιο σύστημα η, κατά Πελαγίδη, «διαφωνία ή αποχώρηση από το σύστημα» 

έχει σημασία σαν μορφή διαμαρτυρίας. Θοδωρής Πελαγίδης και Μιχάλης Μητσόπουλος, 

Ανάλυση της ελληνικής Οικονομίας- Η Προσοδοθηρία και οι Μεταρρυθμίσεις, 

Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, 2006, κεφ. 2 «Οι Βίκινγκς στην Ελλάδα». 

26 Κατά τον Madison παρατίθεται και πάλι η πρακτική ανάγκη το σύνταγμα της 

Αμερικής να δώσει στα ομοσπονδιακά νομοθετικά σώματα την εξουσία να δίνει πρακτικές 

λύσεις, ενώ τα συμφέροντα των πολιτειακών κυβερνήσεων εξασφαλίζουν, όπως 

χαρακτηριστικά αναφέρει στο Federalist Paper 44, «Restrictions on the Authority of the 

Several States», οπ.π., ότι σε περίπτωση κατάχρησης εξουσίας από τα ομοσπονδιακά 

σώματα οι πολιτειακές κυβερνήσεις θα εντοπίσουν τη νομοθετική επίβουλη πρωτοβουλία, 

και θα σπεύσουν να ενημερώσουν τον λαό για αυτήν, ώστε σύντομα να καταψηφίσει 

τους σφετεριστές και να διορθωθεί η εκτροπή. Η επιχειρηματολογία του Madison 

έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον διότι αναφέρει ρητά το κίνητρο ενημέρωσης του κοινωνικού 

συνόλου από τις επιμέρους ομάδες οι οποίες συμμετέχουν ενεργά στην πολιτική σκηνή, 

τις πολιτειακές κυβερνήσεις δηλαδή, για την υιοθέτηση μιας παράβασης, και όχι συγκάλυψης 

της ώστε αυτή να παραμείνει αφανής. 

27 Torsten Persson, Gérard Roland, Guido Tabellini, «How Do Electoral Rules 

Shape Party Structures, Government Coalitions, and Economic Policies?», CESifo 

Working Paper Series, No. 1115, 2004.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 269 


σίες, η προσπάθεια της κάθε μιας να συναλλαχθεί με μια μειοψηφία, η οποία 

επιζητά τη συναλλαγή αυτή, μπορεί να εντοπιστεί και να αναχαιτιστεί από την 

ελέγχουσα εξουσία. Η προθυμία της άλλης εξουσίας να ασκήσει τον έλεγχο 

διασφαλίζεται, πέρα φυσικά από την ύπαρξη της, και από το γεγονός ότι οι 

εντολείς του εντολοδόχου αυτής της εξουσίας δεν έχουν τα ίδια ακριβώς συμφέροντα 

και επιθυμίες με τους εντολείς και εντολοδόχους της εξουσίας που 

βρίσκονται στον πειρασμό της διαφθοράς. Αυτό εξασφαλίζεται ακριβώς 

επειδή υπάρχουν τα προστατευτικά μέτρα που περιορίζουν την αμεσότητα της 

δημοκρατικής εκλογής των εντολοδόχων, και άρα εξασφαλίζουν τη, με τυχαίο 

συχνά τρόπο, διαφορετική σύνθεση των πλειοψηφιών που αναθέτουν την 

εντολή στους εντολοδόχους των διαφορετικών εξουσιών. 

Μοιράζοντας έτσι τη στήριξη των μειοψηφικών ομάδων της κοινωνίας ανάμεσα 

σε διαφορετικές αλληλοελεγχόμενες ομάδες εξουσίας, εξασφαλίζεται 

όχι μόνο ότι οι πολιτικές επιλογές πού προκρίνονται λαμβάνουν υπόψη τους σε 

μεγαλύτερο βαθμό τα συμφέροντα των επιμέρους μειοψηφιών, που απαρτίζουν 

άλλωστε την κάθε πλειοψηφία, αλλά και ότι τα διαφορετικά αυτά συμφέροντα, 

για χάρη της προστασίας των οποίων περιορίζεται η δημοκρατική αρχή της 

άμεσης πρόκρισης των επιθυμιών της πλειοψηφίας, εισάγουν ισορροπίες και 

αντίβαρα, που στελεχώνονται από τις επιμέρους μειοψηφίες, με τα οποία διατηρείται 

η ουσιαστική ανεξαρτησία των επιμέρους εξουσιών, και τελικά αποτρέπεται 

η μετάπτωση της δημοκρατίας σε δικτατορία. 

Συνεπώς αυξάνοντας τον αριθμό των ομάδων μειοψηφίας οι οποίες με διαφορετικούς 

συνδυασμούς στηρίζουν διαφορετικούς πόλους εξουσίας, και άρα 

και αυξάνοντας τους πόλους εξουσίας, μειώνεται στο σύστημα η πιθανότητα 

δημιουργίας μιας πλειοψηφίας η οποία να είναι καταχρηστική σε βάρος μιας ή 

πολλών μειοψηφιών. Ταυτόχρονα αυξάνεται η πιθανότητα οι αποφάσεις πολιτικής 

που λαμβάνονται να μην εκφράζουν απλά την απόλυτη πλειοψηφία, αλλά 

να σταθμίζονται και σε ικανό βαθμό από τις επιθυμίες αρκετών μειοψηφιών. 28 

Με βάση το συλλογισμό αυτό, ο Madison συνδέει πλέον οριστικά την εξασφάλιση 

της –μειωμένης σε έναν προσεκτικά υπολογισμένο βαθμό από τον έλεγχο 

άλλων εξουσιών– ανεξαρτησίας των τριών εξουσιών, με την προστασία των 

συμφερόντων των διάφορων ομάδων μειοψηφίας. 

Η παραπάνω ανάλυση μας δίνει, τέλος, τη δυνατότητα να προχωρήσουμε 

και στην περιγραφική διάκριση των διαφορετικών συστημάτων. Έχουμε λοι- 

28 Για μια περιγραφή του διαφορετικού μηχανισμού λήψης αποφάσεων από την κοινωνία, 

και την ικανοποίηση των συμφερόντων των επιμέρους ομάδων στην περίπτωση 

που η απόφαση δεν είναι μονοδιάστατη αλλά πολυδιάστατη βλέπε στο Colomer, οπ.π., 

2006.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 270 


πόν από τη μία πλευρά συστήματα που εξασφαλίζουν την αύξηση του αριθμού 

των πόλων εξουσίας και που έτσι εξασφαλίζουν την εισαγωγή πιο αποτελεσματικών 

ελέγχων, την πρόκριση αποφάσεων πλειοψηφίας οι οποίες είναι σταθμισμένες 

για τα συμφέροντα των μειοψηφιών και άρα οδηγούν στην ανάδειξη μικρότερων 

διαφορών, και τελικά τη δημιουργία μικρότερων κινήτρων για αναζήτηση 

διαφθοράς. Από την άλλη πλευρά βρίσκονται συστήματα που λειτουργούν 

με λίγους πόλους εξουσίας, οι οποίοι αναδεικνύουν στην κοινωνία λίγες 

ισχυρές ομάδες με αντίθετες θέσεις και τα οποία προκρίνουν αποφάσεις μιας 

απόλυτης πλειοψηφίας χωρίς να σταθμίζουν τα συμφέροντα των επί μέρους 

μειοψηφιών. Το κίνητρο για την αναζήτηση εξωθεσμικής, εκ των υστέρων, προσαρμογής 

αυξάνεται σημαντικά στην περίπτωση αυτή. Παράλληλα, αυξάνεται 

η πιθανότητα, όταν μια τέτοια συναλλαγή εξωθεσμικής προσαρμογής συμβεί, 

αυτή να μην έχει ουσιαστικές συνέπειες για τους εμπλεκόμενους, καθώς εκλείπουν 

οι διαφορετικοί πόλοι εξουσίας που λόγω των αντικρουόμενων επιδιώξεών 

τους θα ασκούσαν τον έλεγχο. Τα τελευταία συστήματα έχουν όμως ένα 

σημαντικό πρακτικό πλεονέκτημα σε σχέση με τα πρώτα: λόγω του σχεδιασμού 

τους, στο τέλος η λήψη αποφάσεων είναι πολύ πιο εύκολη σε σχέση με τα συστήματα 

στα οποία οι αντιρρήσεις μειοψηφιών, και η ενδεχόμενη δυσανάλογη 

στρέβλωση των πολιτικών που υιοθετούνται υπέρ τους, μπορεί να θέσουν σε 

ομηρία την πλειοψηφία, οδηγώντας την κυβέρνηση σε αδυναμία λήψης αποφάσεων 

και ακυρώνοντας έτσι όλα τα άλλα πλεονεκτήματα τους. 

Η αντιμετώπιση του προβλήματος αυτού αφορά πλέον τις λεπτομέρειες βάσει 

των οποίων ρυθμίζεται το σύστημα. Συγκεκριμένα, οι Persson και 

Tabellini 29 αναφέρουν διερευνούν τις επιπτώσεις που έχουν οι λεπτομέρειες 

σχεδιασμού διαφορετικών εκλογικών συστημάτων. 

Στο σημείο αυτό πρέπει να εξειδικευτεί η αναφορά του Madison 30 στο πρόβλημα 

που δημιουργείται όταν το νομοθετικό σώμα νομοθετεί χωρίς έλεγχο 

υπέρ του ιδίου, καθώς σε ένα σύστημα με ανεπαρκείς ελέγχους είναι εύκολο 

να τροποποιηθεί το εκλογικό σύστημα στις λεπτομέρειες αυτές με έναν τρόπο 

που θα μειώνει τη λογοδοσία των εντολοδόχων, όπως άλλωστε παρατηρείται 

και στην πράξη καθώς συνήθως στις μεγάλες περιφέρειες η επιλογή των υποψηφίων 

γίνεται από κομματικές λίστες. Η συνοπτική περιγραφή των δύο εναλλακτικών 

συστημάτων είναι συνεπώς, για το πρώτο, «σύστημα κυβέρνησης 

πλειοψηφίας, αυξημένης λογοδοσίας και δικαιωμάτων μειοψηφίας με ανάγκη 

29 Persson, Tabellini, οπ. π., κεφ. 2 και 7. 

30 James Madison, «The Alleged Tendency of the New Plan to Elevate the Few at the 

Expense of the Many Considered in Connection with Representation», Federalist Paper 

57, The New York Packet, February 19, 1788.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 271 


ειδικού σχεδιασμού στις λεπτομέρειες ώστε να είναι σε θέση να κυβερνά 

ισχυρά» και «δεσποτική και διεφθαρμένη, αλλά ισχυρή και σταθερή κυβέρνηση» 

για το δεύτερο. 

Παραδείγματα συνταγμάτων και η δημιουργία ισχυρών 

κυβερνήσεων στην πράξη 

Από την παραπάνω ανάλυση προκύπτουν κάποια βασικά συμπεράσματα 

για τη λειτουργία των πολιτικών συστημάτων. Πρώτον, η προσπάθεια ικανού 

διαχωρισμού ειδικά της νομοθετικής και εκτελεστικής εξουσίας είναι απολύτως 

απαραίτητη προπόθεση για τη δημιουργία ενός συστήματος που δεν θα 

υποφέρει από την «τυραννία της πλειοψηφίας» και που δεν θα λειτουργεί δεσποτικά 

εις βάρος των επί μέρους μειοψηφιών. Δεύτερον, ένα σύστημα το 

οποίο θα βασίζεται σε περισσότερους πόλους εξουσιών μπορεί να εξασφαλίζει 

στην πράξη έναν ικανό διαχωρισμό εξουσιών, αλλά κινδυνεύει σοβαρά να 

αναδείξει μια κυβέρνηση χωρίς την ισχύ που χρειάζεται ώστε αυτή να είναι σε 

θέση να κυβερνήσει αποτελεσματικά. 

Στην πράξη, όλα τα συστήματα που υπάρχουν αυτή την στιγμή προσπαθούν 

να συμβιβάσουν τις δύο αυτές αντιφατικές επιταγές, την ανάγκη εξασφάλισης 

ενός ικανού διαχωρισμού των εξουσιών από τη μία και την εξασφάλιση αρκετής 

ισχύος στην κυβέρνηση ώστε αυτή να μπορεί να κυβερνήσει αποτελεσματικά. 

Ενδεικτικό παράδειγμα είναι το Γαλλικό σύστημα. Στην Γαλλία το σύνταγμα 

31 θεωρητικά προβλέπει διαχωρισμό των εξουσιών και τρόπους λογοδοσίας 

των κυβερνώντων στους πολίτες. Το νομοθετικό σώμα αποτελείται από την 

Εθνική Συνέλευση, η οποία έχει τις ουσιαστικές νομοθετικές εξουσίες και η 

οποία εκλέγεται απευθείας από το λαό ανά πενταετία, και τη Γερουσία, που 

εκλέγεται από εκλεγμένους τοπικούς άρχοντες, και η οποία έχει στην πράξη 

πολύ περιορισμένες νομοθετικές εξουσίες. Στη Γερουσία η θητεία είναι εξαετής, 

αλλά το ήμισυ του σώματος ανανεώνεται κάθε τρία χρόνια. Το νομοθετικό 

σώμα έχει νομοθετική πρωτοβουλία και επιπλέον έχει τη δυνατότητα να ελέγξει 

την εκτελεστική εξουσία μέσω ερωτήσεων και μέσω της σύστασης ερευνητικών 

επιτροπών. Στο Γαλλικό σύστημα η εκτελεστική εξουσία μοιράζεται ανάμεσα 

στον πρόεδρο και τον πρωθυπουργό, καθώς ο πρωθυπουργός ορίζεται από τον 

πρόεδρο αλλά προέρχεται από το κόμμα που έχει την πλειοψηφία στην Εθνική 

Συνέλευση, από την οποία και λαμβάνει ψήφο εμπιστοσύνης. Ο πρόεδρος, ο 

οποίος εκλέγεται σε χωριστές εκλογές, διατηρεί τη δυνατότητα να διαλύσει την 

31 Γαλλικό σύνταγμα.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 272 


Εθνική Συνέλευση και να προκαλέσει εκλογές και μάλιστα χωρίς τη συγκατάθεση 

του πρωθυπουργού. Επιπλέον, αν και θεωρητικά δεν μπορεί να παύσει τον 

πρωθυπουργό, είθισται αυτός πριν από το διορισμό του να υποβάλλει στον πρόεδρο 

επιστολή παραίτησης με ανοιχτή ημερομηνία. Ο πρόεδρος προσυπογράφει 

τους νόμους αλλά έχει τη δυνατότητα, με τη σύμφωνη γνώμη του πρωθυπουργού 

(τον οποίο ελέγχει μέσω της επιστολής παραίτησης) να αναπέμψει 

έναν νόμο για μια δεύτερη επεξεργασία. Ωστόσο, είναι υποχρεωμένος, όταν ο 

νόμος του αποσταλεί εκ νέου από το νομοθετικά σώμα για προσυπογραφή, να 

τον αποδεχθεί. Ακόμα, ο πρόεδρος επιλέγει και τους υπουργούς, αν και ο πρωθυπουργός 

τυπικά προτείνει τη σύνθεση της κυβέρνησης – αλλά ο πρωθυπουργός 

όπως προαναφέραμε είναι ελεγχόμενος μέσω της απειλής διάλυσης της 

Εθνικής Συνέλευσης και της ανοιχτής επιστολής παραίτησης. Αυτό συμβαίνει 

κυρίως όταν το κόμμα στο οποίο ανήκει ο πρόεδρος είναι το ίδιο κόμμα με αυτό 

που έχει την πλειοψηφία στην Εθνική Συνέλευση. Τέλος, σημειώνεται ότι στη 

Γαλλία οι υπουργοί έχουν νομοθετική πρωτοβουλία, υπό τον όρο της έγκρισης 

των νόμων από την πλειοψηφία της Εθνικής Συνέλευσης. Στον βαθμό που η τελευταία 

ελέγχεται από το ίδιο κόμμα, η έγκριση αυτή συνήθως αποκτάται. 

Παρατηρούμε αμέσως ότι το Γαλλικό σύστημα έχει μια σημαντική ιδιαιτερότητα. 

Παρόλο που ο πρόεδρος και το κύριο νομοθετικό σώμα, η Εθνική Συνέλευση, 

εκλέγονται από χωριστές εκλογές απευθείας από τον λαό, γεγονός 

που δημιουργεί καταρχήν τις προποθέσεις για τον αποτελεσματικό διαχωρισμό 

εκτελεστικής και νομοθετικής εξουσίας, ο παραπέρα σχεδιασμός του συστήματος 

ακυρώνει στη συνέχεια το πλεονέκτημα και οδηγεί στη μη επιθυμητή 

32 ταύτιση εκτελεστικής και νομοθετικής εξουσίας. Αυτό συμβαίνει διότι 

αφενός ο πρωθυπουργός υποχρεωτικά προέρχεται από το κόμμα που έχει την 

πλειοψηφία στο νομοθετικό σώμα, καθώς υποχρεωτικά η κυβέρνηση λαμβάνει 

ψήφο εμπιστοσύνης από το νομοθετικό σώμα, και αφετέρου ο πρωθυπουργός 

ηγείται της εκτελεστικής εξουσίας από τη στιγμή που θα λάβει την εντολή του 

προέδρου. Έτσι το σύστημα οδηγεί στην ταύτιση της εκτελεστικής και της νομοθετικής 

εξουσίας, οι οποίες πλέον αναδεικνύονται υποχρεωτικά από την 

ίδια εκλογική πλειοψηφία, με αποτέλεσμα να επιβάλλεται στην κοινωνία η «τυραννία 

της πλειοψηφίας». 

Οι «έλεγχοι και ισορροπίες» που ισχύουν ώστε να αποφευχθεί αυτή είναι 

ανεπαρκείς. Ειδικότερα, η δυνατότητα του προέδρου, ο οποίος έχει εκλεγεί 

από μια διαφορετική πλειοψηφία, ή της Γερουσίας, να αναπέμψουν νομοθετικά 

κείμενα στην Εθνική Συνέλευση έχει μικρή πρακτική αξία, καθώς μετά 

32 Madison, «The Particular Structure of the New Government and the Distribution 

of Power Among its Different Parts», οπ.π.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 273 


την αναπομπή απαιτείται και πάλι μόνο απλή πλειοψηφία, και όχι ενισχυμένη 

πλειοψηφία όπως συμβαίνει στις ΗΠΑ, για να τεθεί σε ισχύ το νομοθετικό κείμενο. 

Ενώ όμως η αναπομπή από τον πρόεδρο ενός νομοσχεδίου στην Εθνική 

Συνέλευση δεν απαιτεί την ψήφισή του με αυξημένη πλειοψηφία, ο πρόεδρος 

διατηρεί ανά πάσα στιγμή το δικαίωμα να διαλύσει την Εθνική Συνέλευση και 

να προκηρύξει νέες εκλογές. Με τον τρόπο αυτό προέκυπτε ένα σημαντικό 

πρακτικό πρόβλημα στις περιπτώσεις όπου η πλειοψηφία στο νομοθετικό σώμα 

δεν άνηκε στο ίδιο κόμμα με αυτό στο οποίο άνηκε ο πρόεδρος. Στην περίπτωση 

αυτή, ο πρόεδρος αναγκαστικά όριζε κυβέρνηση από το αντίπαλο 

κόμμα, και ενώ δεν είχε τρόπο ουσιαστικής παρέμβασης στις νομοθετικές επιλογές 

της κυβέρνησης, διατηρούσε το δικαίωμα να διαλύσει την Εθνική Συνέλευση 

και να προκηρύξει νέες εκλογές. Αυτός ο συνδυασμός, όπως φάνηκε 

στην πράξη, μείωνε σημαντικά την ισχύ της κυβέρνησης. 

Για τη λύση του προβλήματος που προέκυπτε από τη μειωμένη ισχύ της κυβέρνησης 

στις περιπτώσεις αυτές, προτιμήθηκε να μειωθεί ο χρόνος θητείας 

του προέδρου, από 7 σε 5 χρόνια, και επιπλέον συγχρονίστηκαν οι εκλογές για 

τον πρόεδρο και την Εθνική Συνέλευση, ώστε να μειωθούν οι πιθανότητες να 

συμβεί αυτή η αποκαλούμενη «συγκατοίκηση». Δηλαδή, τα μέτρα που λήφθηκαν 

ενισχύουν την ταύτιση εκτελεστικής και νομοθετικής εξουσίας, καθώς εφόσον 

οι εκλογές για τον πρόεδρο και την Εθνική Συνέλευση διεξάγονται σχεδόν 

ταυτόχρονα, μειώνεται η πιθανότητα χορήγησης των δύο εντολών από διαφορετικές 

πλειοψηφίες. 

Η ανάγκη της ταυτόχρονης εξασφάλισης ενός ικανού διαχωρισμού των 

εξουσιών και της δημιουργίας μιας ισχυρής κυβέρνησης συμβιβάζεται με διαφορετικό 

τρόπο στο αμερικάνικο σύνταγμα. Επισημαίνουμε αρχικά τον διαχωρισμό 

της νομοθετικής εξουσίας σε δύο χωριστά σώματα, τα οποία εκλέγονται με 

διαφορετικό τρόπο 33 και έχουν διαφορετική αποστολή, και άρα διαφοροποιούνται 

σε όσο το δυνατόν μεγαλύτερο βαθμό μεταξύ τους, παρόλο που λαμβάνουν 

εντολή από το ίδιο εκλογικό σώμα. Η νομοθετική εξουσία που θεσπίζει το αμερικάνικο 

σύνταγμα στα δύο ομοσπονδιακά νομοθετικά σώματα, τα οποία αποτελούν 

το Κογκρέσο, είναι γενική, υπερισχύει των πολιτειακών νομοθεσιών, και 

33 Η Βουλή των Αντιπροσώπων εκλέγεται απευθείας από τον λαό, και τα μέλη της 

Γερουσίας ορίζονται από τις πολιτειακές κυβερνήσεις, οι οποίες με την σειρά τους 

εκλέγονται από τον πληθυσμό της κάθε πολιτείας. Έτσι εξασφαλίζεται η ικανοποιητική 

διαφοροποίηση των πλειοψηφιών που επικρατούν σε κάθε περίπτωση, ενώ και οι χρόνοι 

εκλογής εισάγουν μια παραπέρα διάσταση διαφοροποίησης καθώς η ανανέωση των 

σωμάτων αυτών γίνεται με μεγάλη σχετικά ταχύτητα, με τις εκλογές για τη Βουλή των 

Αντιπροσώπων να πραγματοποιούνται κάθε δύο χρόνια και το 1/3 της Γερουσίας να 

ανανεώνεται κάθε δύο χρόνια.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 274 


αποτέλεσε ένα σημαντικό σημείο τριβής πριν την υιοθέτηση του συντάγματος. 

Συγκεκριμένα 34 οι αντίπαλοι του συντάγματος ήγειραν το ερώτημα της συνέπειας 

που θα έχει η κατάχρηση μιας τέτοιας γενικής και ισχυρής νομοθετικής 

εξουσίας σε βάρος των δικαιωμάτων των επιμέρους πολιτειών, 35 ενώ και ο ίδιος 

ο Madison παραδέχεται ότι τελικά μια ανεξέλεγκτη νομοθετική εξουσία μπορεί 

εύκολα να απορροφήσει όλες τις άλλες εξουσίες. 36 Στις βάσιμες αυτές επιφυλάξεις, 

οι οποίες όμως συχνά προτάσσονταν όχι μόνο σαν εύλογα ερωτήματα αλλά 

πολύ περισσότερο λόγω της εύλογης απροθυμίας 37 των πολιτειών να αποδώσουν 

σημαντικές εξουσίες σε ένα ομοσπονδιακό σώμα, απαντά αρχικά η 

ύπαρξη και ο σχεδιασμός των δύο νομοθετικών σωμάτων. Μέσω του διαχωρισμού 

των πολιτειών τόσο με κριτήριο τον αριθμό τους αλλά και, σε χωριστό 

σώμα, με βάση τον πληθυσμό, και την ανάγκη συναίνεσης και των δύο αυτών 

σωμάτων τα οποία εκλέγονται διαφορετικά, απαιτείται για την λήψη αποφάσεων 

η συναίνεση μιας πλειοψηφίας η οποία συντίθεται από μειοψηφούσες 

ομάδες που αναδεικνύονται με διαφορετικό τρόπο, στο κάθε ένα από τα δύο 

σώματα, και άρα δεν ταυτίζονται αυτόματα ούτε από την πλευρά των πολιτικών 

θέσεων και ούτε από την πλευρά των συμφερόντων που εκπροσωπούν. Προκύπτει 

λοιπόν ότι η ανάγκη σχεδιασμού ενός συστήματος που να καλύπτει τις ειδικές 

ανάγκες ενός ομοσπονδιακού συστήματος οδήγησε στη δημιουργία ενός νομοθετικού 

σώματος που εξασφαλίζει την αντιπροσώπευση των μειοψηφιών, που 

προέρχονται από διαφορετικές επιλογές της κοινωνίας, με πολλούς δυνατούς 

συνδυασμούς, και άρα κατ' αρχήν καλύπτει σε μεγάλο βαθμό την προπόθεση 

επιτυχούς ενσωμάτωσης των μειοψηφιών στο πολιτικό σύστημα. 

Το πλεονέκτημα ύπαρξης δύο νομοθετικών σωμάτων, που εκλέγονται με 

αρκετά διαφορετικό τρόπο και των οποίων η σύνθεση αλλάζει σε διακριτά 

χρονικά διαστήματα, πλαισιώνεται από μια εκτελεστική εξουσία η οποία εκλέγεται 

με άμεση καθολική ψηφοφορία. Η ψηφοφορία αυτή μπορεί να συμπίπτει 

χρονικά με τις εκλογές για τη Βουλή των Αντιπροσώπων και για το 1/3 της Γερουσίας, 

αλλά καθώς η σύνθεση των νομοθετικών αυτών σωμάτων αλλάζει 

ξανά στο ήμισυ της θητείας της εκτελεστικής εξουσίας, η ταύτιση παραμένει 

σχετικά περιορισμένη. Συνολικά, η ταύτιση της πλειοψηφίας που χορηγεί την 

34 Sean Wilentz, The Rise of American Democracy: Jefferson to Lincoln, W. W. 

Norton, New York, 2006. 

35 James Madison, «Restrictions on the Authority of the Several States», οπ.π.. 

36 James Madison, «The Departments Should Not be so Far Separated as to Have 

No Constitutional Control Over Each Other», Federalist Paper no 48, The New York 

Packet, February 1, 1788. 

37 Sean Wilentz, The Rise of American Democracy: Jefferson to Lincoln, W. W. 

Norton, New York, 2006.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 275 


εντολή στην εκτελεστική εξουσία με την πλειοψηφία που χορηγεί την εντολή 

στα δύο νομοθετικά σώματα είναι μικρή, κάτι που οφείλεται και στο γεγονός 

ότι η εκτελεστική εξουσία εκλέγεται από μια απόλυτη πλειοψηφία ενώ η χωριστή 

νομοθετική εξουσία προκύπτει μέσω μιας πιο αναλογικής εκπροσώπησης. 

Στις ΗΠΑ, το σύνταγμα προβλέπει ότι η εκτελεστική εξουσία δεν έχει καμία 

νομοθετική πρωτοβουλία, αν και, μέσω του προέδρου, έχει τη δυνατότητα να 

αναπέμψει νομοθετικά κείμενα. Όμως ο τελικός λόγος για το νομοθετικό έργο 

παραμένει στα νομοθετικά σώματα, που εφόσον εξασφαλίσουν, και τα δύο, μια 

ενισχυμένη πλειοψηφία, μπορούν να νομοθετήσουν παρά την πρώτη άρνηση 

της εκτελεστικής εξουσίας. Έτσι, σε ακραία περίπτωση, η νομοθετική εξουσία 

μπορεί να επιβληθεί της εκτελεστικής εξουσίας σε ότι αφορά το νομοθετικό 

έργο. Η σύγκριση με το Γαλλικό παράδειγμα αναδεικνύει τη σημαντική διαφορά 

της απαίτησης αυξημένης πλειοψηφίας μετά την αναπομπή του νομοθετήματος 

από την εκτελεστική εξουσία, ενώ παράλληλα απουσιάζει η δυνατότητα 

της εκτελεστικής εξουσίας να παύσει το νομοθετικό σώμα. Ο σχεδιασμός 

του αμερικάνικου συντάγματος στο σημείο αυτό είναι σκόπιμος, καθώς ο 

Madison τονίζει ότι μια δυνατότητα οριστικής άρνησης από την εκτελεστική 

εξουσία, όπως είναι η δυνατότητα διάλυσης του νομοθετικού σώματος στη Γαλλία, 

στο έργο του νομοθετικού σώματος, ακριβώς λόγω της ακραίας φύσης της, 

δεν θα λειτουργούσε αποτρεπτικά σε μικρές διαφωνίες, επιτρέποντας την εκκόλαψη 

μεγαλυτέρων διαφωνιών, και άρα και μεγάλων κρίσεων, στις οποίες 

μπορεί τελικά να μην λειτουργούσε ικανοποιητικά. 

Η ανάγκη της ταυτόχρονης εξασφάλισης ενός ικανού διαχωρισμού των 

εξουσιών και της δημιουργίας μιας ισχυρής κυβέρνησης η οποία θα μπορεί να 

κυβερνήσει αποτελεσματικά, συμπληρώνεται στο αμερικάνικο σύνταγμα με 

την ισχύ της εκτελεστικής εξουσίας, καθώς ο πρόεδρος ορίζει τα μέλη της κυβέρνησης 

χωρίς να απαιτείται ψήφος εμπιστοσύνης και από το νομοθετικό 

σώμα, ή άλλου είδους συναίνεση. Η συναίνεση αυτή όμως απαιτείται για τον 

ορισμό λοιπών αξιωματούχων, όπως για παράδειγμα οι δικαστών και οι πρεσβευτών. 

Επίσης, αν και το νομοθετικό σώμα μπορεί να αποπέμψει τον πρόεδρο, 

απαιτείται πρώτα η απόφαση της Βουλής των Αντιπροσώπων για την πρόταση 

αποπομπής και στη συνέχεια η εκδίκαση αυτής από τη Γερουσία, δηλαδή 

ένα άλλο σώμα. Ο σχεδιασμός αυτός σημειώνεται έχει υιοθετηθεί και σε ότι 

αφορά τη δικαστική εξουσία, καθώς και στην περίπτωση αυτή η αφαίρεση της 

ιδιότητας του δικαστή απαιτεί σύμφωνη γνώμη από τα δύο χωριστά νομοθετικά 

σώματα 38 τα οποία προκύπτουν από διαφορετικές εκλογές. 

38 Alexis de Tocqueville. De la Démocratie en Amérique. 1835. La Tyrannie de la 

Majorité, κεφ. viii.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 276 


Συνεπώς σκιαγραφείται ένα σύστημα στο οποίο εκλέγονται δημοκρατικά 

δύο χωριστά νομοθετικά σώματα και η εκτελεστική εξουσία, όπου η κάθε μια 

εξουσία ασκείται χωριστά από την άλλη, αλλά και η κάθε μια έχει ένα μηχανισμό 

με τον οποίο μπορεί να επιβληθεί στην άλλη, σε ακραίες περιπτώσεις. Στο 

σύστημα αυτό η εκλογή με απόλυτη πλειοψηφία αποδίδει σταθερότητα στην 

εκτελεστική εξουσία, ενώ η αναλογική εκπροσώπηση εισάγεται σκόπιμα στον 

τρόπο εκλογής του νομοθετικού σώματος επειδή αυτό δεν είναι αρμόδιο για τη 

διαχείριση των καθημερινών υποθέσεων της κοινωνίας, για την οποία η ισχύς 

και σταθερότητα είναι τόσο κρίσιμες. 

Η ομαλή λειτουργία του συστήματος για πάνω από 200 χρόνια, εν μέσω μάλιστα 

και σημαντικών κρίσεων που περιλαμβάνουν έναν εμφύλιο πόλεμο, μπορεί 

να στηρίζεται όμως, πέρα από τον προσεκτικό σχεδιασμό, και σε μια λεπτομέρεια 

του κανονισμού λειτουργίας του νομοθετικού σώματος. Έτσι, πριν από 

την αποστολή του νομοθετικού κειμένου στον πρόεδρο τα κίνητρα συνεργασίας 

ανάμεσα στις διάφορες ομάδες που απαρτίζουν τα δυο νομοθετικά σώματα 

ισχυροποιούνται από τον κανονισμό λειτουργίας της Γερουσίας, ο οποίος 

δίνει τη δυνατότητα σε ομιλητές να απαιτήσουν τη φυσική παρουσία γερουσιαστών 

για αόριστο χρόνο πριν από την έναρξη της ψηφοφορίας, και η συζήτηση 

μπορεί να διακοπεί μόνο εφόσον το απαιτήσουν τα 3/5 των γερουσιαστών. 

Μέσω αυτής της δυνατότητας εξάντλησης της υπομονής και αντοχής των νομοθετών, 

εισάγεται ένα μέσο πίεσης για την αναζήτηση συναινετικής λύσης και 

ελαχιστοποιείται η πιθανότητα δημιουργίας αδιεξόδου στην παραγωγή νομοθετικού 

έργου, παρά την αναλογική εκπροσώπηση των συμφερόντων στο νομοθετικό 

σώμα. 

Εξετάζοντας τα συντάγματα και άλλων χωρών, όπως της Αυστρίας, 39 παρατηρούμε 

ότι εκεί η ύπαρξη χωριστών εκλογών για τη νομοθετική εξουσία και 

την εκτελεστική εξουσία δεν αξιοποιείται και ότι πάλι επέρχεται η ταύτισή 

τους λόγω της αδυναμίας της εκτελεστικής εξουσίας να λειτουργήσει όταν δεν 

έχει τη στήριξη της πλειοψηφίας του Εθνικού Συμβουλίου, που είναι στην 

πράξη το σώμα που έχει τη νομοθετική εξουσία. Η περίπτωση της, ομοσπονδιακής, 

Αυστρίας έχει ομοιότητες με το Γαλλικό σύστημα, η οποία δεν είναι 

ομοσπονδιακό κράτος, με την έννοια ότι και τα δύο συστήματα εισάγουν δυο 

χωριστές άμεσες εκλογές, αλλά τελικά δεν αξιοποιούν το γεγονός αυτό για τον 

αποτελεσματικό διαχωρισμό των εξουσιών, ενώ επιπλέον και οι δύο χώρες 

39 Heinrich Neisser, Gerhard Loibelsberger, Helmut Strobel, Δημοκρατία της Αυστρίας. 

Πολιτικό Σύστημα- Ευρωπακή Πολιτική. Κοινωνία – Οικονομία, Εκδόσεις Παπαζήση, 

Αθήνα, 2006.

έχουν δύο νομοθετικά σώματα, από τα οποία όμως το δεύτερο είναι στην 

πράξη ανίσχυρο. 40 

Αντίθετα, το Γερμανικό σύστημα μπορεί να αναδεικνύει την εκτελεστική 

εξουσία μέσω του κύριου νομοθετικού σώματος, το οποίο προκύπτει από άμεσες 

εκλογές, και συνεπώς η εκτελεστική εξουσία να ταυτίζεται με την πλειοψηφία 

της Κάτω Βουλής, αλλά αξιοποιώντας την ομοσπονδιακή μορφή του κράτους 

και δίνοντας ουσιαστικές νομοθετικές εξουσίες 41 και στην Άνω Βουλή, η 

οποία στελεχώνεται μέσω των επιμέρους κρατιδίων, επέρχεται μια ουσιαστική 

αποδυνάμωση της ταύτισης της νομοθετικής με την εκτελεστική εξουσία. Συγκρίνοντας 

την περίπτωση αυτή με την Αυστρία ή τη Γαλλία, παρατηρούμε ότι 

ο διαχωρισμός αυτός επιτυγχάνεται χωρίς να απαιτούνται χωριστές εκλογές 

για την εκτελεστική εξουσία, η οποία αναδεικνύεται από την Κάτω Βουλή, καθώς 

η Άνω Βουλή στελεχώνεται από τις ανεξάρτητες εκλογές του κάθε κρατιδίου. 

Και στη Γερμανία υπάρχουν συγκεκριμένες προβλέψεις που εξασφαλίζουν 

τον διορισμό της εκτελεστικής εξουσίας με μεγάλη βεβαιότητα, και μάλιστα 

προβλέπεται ότι η απομάκρυνση του καγκελάριου μετά από ψήφο μη εμπιστοσύνης 

μπορεί να γίνει μόνο εφόσον έχει οριστεί ο διάδοχος του. 42 

Τέλος, στρεφόμαστε στην ανάλυση του ελληνικού συντάγματος. Το ελληνικό 

σύνταγμα, σύμφωνα με το άρθρο 26, προβλέπει καταρχήν έναν διαχωρισμό 

των εξουσιών και ορίζει ότι την εκτελεστική εξουσία ασκεί η κυβέρνηση 

και ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας ενώ τη νομοθετική εξουσία ασκεί η Βουλή 

και ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας. Στο άρθρο 82 καθορίζεται το περιεχόμενο 

της εκτελεστικής εξουσίας, η οποία, μέσω της κυβέρνησης, καθορίζει και κατευθύνει 

τη γενική πολιτική της χώρας σύμφωνα με τους ορισμούς του συντάγματος 

και των νόμων. Ο διαχωρισμός των εξουσιών όμως, ακυρώνεται στη συνέχεια 

με άλλα άρθρα του ιδίου συντάγματος. Έτσι, στο άρθρο 37 αναφέρεται 

ότι ορίζεται υποχρεωτικά ως πρωθυπουργός ο αρχηγός του κόμματος που έχει 

την πλειοψηφία στην Βουλή. Επίσης, η κυβέρνηση, κατά το άρθρο 81, ορίζεται 

με νόμο από την πλειοψηφία της Βουλής και οφείλει να έχει την εμπιστοσύνη 

της Βουλής, σύμφωνα με το άρθρο 84. Η ταύτιση εκτελεστικής και νομοθετικής 

εξουσίας είναι λοιπόν πλήρης, και ουσιαστικός ρυθμιστής του συστήματος αναkef03:kef03 

06/03/2009 13:59 Page 277 


40 Συνεπώς υπάρχουν τα μειονεκτήματα που αναφέρει ο Πάνος Καζάκος, Αναθεώρηση 

του Συντάγματος και Οικονομία. Δοκίμια οικονομικής ανάλυσης των συνταγματικών 

θεσμών, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, 2007, κεφ. 6, χωρίς αυτά να αντισταθμίζονται 

από κανένα πρακτικό πλεονέκτημα. 

41 Για τη ανάλυση της σημασίας που έχουν οι εξουσίες της Άνω Βουλής στη Γερμανία, 

βλέπε Colomer, οπ.π. 

42 Άρθρο 67 του Grundgesetz.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 278 


δεικνύεται ο πρωθυπουργός, 43 κάτι που επιβεβαιώνεται και τυπικά από το άρθρο 

73 που αναφέρει ότι και η κυβέρνηση μπορεί να λάβει νομοθετική πρωτοβουλία, 

γεγονός που υπονοεί και την έμμεση αποδοχή της συμμετοχής, στην 

πράξη, της εκτελεστικής εξουσίας στο νομοθετικό έργο. Συνεπώς, η σχετική 

προειδοποίηση του de Montesquieu, ότι η εκτελεστική εξουσία δεν πρέπει να 

συμμετέχει στην επεξεργασία του νομοθετικού έργου φαίνεται να μην έχει ληφθεί 

υπόψη. Οι εκτελεστικές και νομοθετικές εξουσίες του προέδρου είναι ουσιαστικά 

διαδικαστικές, και εξαντλούνται στην υποχρεωτική χορήγηση εντολής 

σχηματισμού κυβέρνησης στον αρχηγό του κόμματος πλειοψηφίας. Οι νομοθετικές 

του εξουσίες, πάλι ουσιαστικά διαδικαστικές, περιορίζονται στην 

αναπομπή νομοθετημάτων στη Βουλή, όπου με απλή πλειοψηφία πάλι προκρίνονται 

και υποχρεωτικά δημοσιεύονται, και στην, κατά το άρθρο 42, υποχρεωτική 

έκδοση διαταγμάτων που είναι αναγκαία για την εκτέλεση των νόμων. 

Ως πρακτικό αποτέλεσμα της διασταύρωσης των εξουσιών, ακολουθεί το περιεχόμενο 

του άρθρου 86, σύμφωνα με το οποίο μόνο η Βουλή, η πλειοψηφία 

της οποίας ταυτίζεται με την κυβέρνηση η οποία ελέγχει και το σχετικό νόμο, 

μπορεί να ασκήσει δίωξη κατά μέλους της κυβέρνησης. Και, κατά το άρθρο 51, 

το κόμμα που ελέγχει την πλειοψηφία της Βουλής, και το οποίο ελέγχει και την 

εκτελεστική εξουσία, αποφασίζει με απλή πλειοψηφία για τον τρόπο εκλογής 

των βουλευτών –και επομένως και της κυβέρνησης– μέσω του εκλογικού νόμου, 

γεγονός που έχει οδηγήσει στην αναμενόμενη χρήση της ενισχυμένης αναλογικής, 

η οποία μπορεί μεν να εξασφαλίζει στο σύστημα την πολυπόθητη σταθερότητα 

αλλά στερείται ουσιαστικά δημοκρατικότητας. Σημειώνεται εδώ ότι ο 

Hamilton 44 εξειδικεύει τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζεται στις ΗΠΑ το 

προφανές πρόβλημα που προκύπτει όταν το νομοθετικό σώμα κατά απλή πλειοψηφία 

αποφασίζει για τον τρόπο εκλογής του, αξιοποιώντας μια ιδιαίτερη δυνατότητα 

που παρέχει το ομοσπονδιακό σύστημα. Αντίστοιχα, το Συμβούλιο της 

Επικρατείας, το οποίο αποτελεί σήμερα το τελευταίο μεγάλο εμπόδιο απέναντι 

στην παντοδυναμία του πρωθυπουργού και της εκτελεστικής εξουσίας δέχεται 

τις, αναμενόμενες κατά τους de Tocqueville και de Montesquieu, πιέσεις. 45 

Παρατηρούμε λοιπόν στην Ελλάδα μια ασυνήθιστα μεγάλη, συγκριτικά με 

άλλες χώρες, 46 ταύτιση της νομοθετικής και εκτελεστικής εξουσίας, παρά την 

43 Στέφανος Μάνος, «Η Αναθεώρηση του Συντάγματος 04. Ισορροπίες και Αντίβαρα», 

Καθημερινή, 23-5-2006. 

44 Alexander Hamilton, «Concerning the Power of Congress to Regulate the 

Election of its Members», Federalist Paper no 59, Τhe New York Packet, February 22, 

1788. 

45 Μάνος, οπ.π. 

46 Καζάκος, οπ.π., κεφ. 6.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 279 


περί του αντιθέτου ισχυρή σύσταση των de Montesquieu, Madison, de Tocque - 

ville, και πολλών άλλων πολιτικών επιστημόνων. Οι κυβερνήσεις που προκύπτουν 

σύμφωνα με τις επιταγές αυτού του συντάγματος δεν εμφανίζουν τα προβλήματα 

αστάθειας που χαρακτήριζαν πολλές κυβερνήσεις της νεότερης ελληνικής 

ιστορίας, χάριν της εύκολης υιοθέτησης από το νομοθετικό σώμα της ενισχυμένης 

αναλογικής στους εκάστοτε εκλογικούς νόμους. Το τίμημα όμως είναι 

ότι προκύπτουν κυβερνήσεις οι οποίες, ανταποκρινόμενες ορθολογικά στο 

πλέγμα κινήτρων και αντικινήτρων που δημιουργεί η διασταύρωση της νομοθετικής 

και εκτελεστικής εξουσίας, και της πρόκρισης της εκλογής των βουλευτών 

από κομματικές λίστες και της διεύρυνσης του αριθμού των βουλευτών επικρατείας, 

είναι ορθολογικά αυταρχικές, χωρίς ιδιαίτερη ευαισθησία στις προτιμήσεις 

των επιμέρους μειοψηφιών, και μάλλον επιρρεπείς στη διαφθορά. 47 

Έχει σημασία ότι η ολοκλήρωση της ταύτισης της νομοθετικής και εκτελεστικής 

εξουσίας τόσο στην Ελλάδα, όσο και στη Γαλλία, συντελέστηκε όταν 

προέκυψαν προβλήματα στη συνεργασία πόλων εξουσίας που στην αρχή ήταν 

διαχωρισμένοι σε κάποιο βαθμό, και με πρωτοβουλία του νομοθετικού σώματος 

αφαιρέθηκε η δυνατότητα του άλλου πόλου εξουσίας να ελέγχει την, ενοποιημένη 

πλέον, νομοθετική και εκτελεστική εξουσία. Και στις δύο περιπτώσεις 

λοιπόν, οι αρχικές άμυνες του συστήματος ήταν ανεπαρκείς, οι κατά 

Madison φιλοδοξίες της μίας εξουσίας δεν βρήκαν απέναντι τους αντίθετες φιλοδοξίες 

με ισχύ ικανή να αποκρούσουν την επιβουλή, και η διασταύρωση των 

εξουσιών ακολούθησε φυσιολογικά ή, όπως λέει χαρακτηριστικά ο de 

Montesquieu, «όλα χάθηκαν». 

Συμπέρασμα 

Στο κεφάλαιο αυτό υποστηρίχθηκε ότι ο σχεδιασμός του συντάγματος μιας 

χώρας δεν επηρεάζει μόνο το βαθμό στον οποίο οι αποφάσεις που λαμβάνονται 

σε μια δημοκρατία, κυρίως νομοθετικές, εκτελεστικές αλλά και δικαστικές, 

ικανοποιούν τις δίκαιες προτιμήσεις του μεγαλύτερου μέρους των ψηφοφόρων. 

Υποστηρίχθηκε επιπλέον ότι τα χαρακτηριστικά ενός συντάγματος που 

ενθαρρύνει τη λήψη αποφάσεων που δεν σταθμίζουν επαρκώς τις προτιμήσεις 

του μεγαλύτερου μέρους των ψηφοφόρων αυξάνουν τα κίνητρα για τον καθένα 

47 Παρά την ισχύ της, οι πολιτικές επιλογές μιας τέτοιας κυβέρνησης απέχουν με βεβαιότητα 

από τις βέλτιστες για την κοινωνία επιλογές. Για τη σχετική επιχειρηματολογία 

βλέπε Josep M. Colomer, «Policy making in divided government: A pivotal actors 

model with party discipline», Public Choice, Vol. 125 Νο 3, 2005.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 280 


από αυτούς να αναζητήσουν εξωθεσμική διακριτή μεταχείριση, την οποία αποκαλούμε 

διαφθορά, και την ίδια στιγμή οδηγούν στην αδυναμία του πολιτικού 

συστήματος να αποτρέψει και να καταστείλει αυτές τις συμπεριφορές. Ο σχεδιασμός 

τέτοιων συνταγμάτων που ενθαρρύνουν τη διαφθορά είναι με τη σειρά 

του αποτέλεσμα της προσπάθειας να σχεδιαστούν συντάγματα τα οποία θα 

οδηγούν στην ανάδειξη ισχυρών, αλλά κατά βάση όχι δημοκρατικών, κυβερνήσεων, 

καθώς ο σχεδιασμός ενός συστήματος που μπορεί ταυτόχρονα να προκρίνει 

τις επιλογές της πλειοψηφίας, να προστατεύει επαρκώς τις μειοψηφίες 

και τελικά να είναι σε θέση να κυβερνήσει απαιτεί πιο προσεκτικό σχεδιασμό 

τόσο στις βασικές του παραμέτρους όσο και στις λεπτομέρειες. 

Η σύγκριση με τα συντάγματα άλλων χωρών αναδεικνύει ότι το ελληνικό 

σύνταγμα σήμερα εισάγει μια απόλυτη ταύτιση της εκτελεστικής με τη νομοθετική 

εξουσία. Αυτή η ταύτιση έχει περιγραφεί ως επικίνδυνη, ενώ το παρόν κείμενο 

τη σχετίζει επιπλέον με την αδυναμία των κυβερνήσεων να εξυπηρετήσουν 

με τον καλύτερο τρόπο την κοινωνία και να αντιμετωπίσουν τη διαδεδομένη 

διαφθορά που επικρατεί στη χώρα μας. 

Από την ανάλυση προκύπτει ότι μια αναθεώρηση με στόχο να εισάγει στο 

ελληνικό σύνταγμα ικανές «ισορροπίες και αντίβαρα» 48 θα πρέπει να βασίζεται 

σε χωριστές εντολές για την εκτελεστική και νομοθετική εξουσία. Η ισχύς 

της εκτελεστικής εξουσίας θα πρέπει να εξασφαλίζεται από την υιοθέτηση 

ενός εκλογικού μηχανισμού που προκρίνει πάντα ένα νικητή στις εκλογές, ενώ 

η εκπροσώπηση των μειοψηφιών θα εξασφαλίζεται μέσω της αναλογικής σύνθεσης 

του νομοθετικού σώματος. Το σύστημα αυτό για να καταστεί αποτελεσματικό 

θα πρέπει, πέρα από τη βέβαια ανάδειξη εκτελεστικής εξουσίας, να 

εξασφαλίζει και τη λήψη αποφάσεων στην παραγωγή νομοθετικού έργου, η 

οποία λόγω της αναλογικότητας της εκπροσώπησης των διάφορων κομμάτων 

θα είναι περισσότερο επιρρεπής σε εκβιασμούς από μικρές μειοψηφίες. Η 

αντιμετώπιση του προβλήματος αυτού είναι προπόθεση για να εξασφαλιστεί η 

ικανότητα του συστήματος να κυβερνά, και εξαρτάται από τις λεπτομέρειες του 

σχεδιασμού του συστήματος. Ο σχεδιασμός του νέου συντάγματος πρέπει σε 

κάθε περίπτωση να αντικαθιστά την απαίτηση της κυβέρνησης να αποκτά τη 

ψήφο εμπιστοσύνης της βουλής με την ικανότητα του νομοθετικού σώματος να 

αποπέμπει, με πλειοψηφία τουλάχιστον 2/3, μέλη της εκτελεστικής εξουσίας 

και να εισάγει την ικανότητα της εκτελεστικής εξουσίας να αναπέμπει νομοσχέδια. 

Στην περίπτωση αυτή είναι σημαντικό το νομοθετικό σώμα να πρέπει 

να επιβάλλει το νομοσχέδιο μετά την άρνηση αυτή, αλλά μόνο με μια αυξημένη 

πλειοψηφία. 

48 Μάνος, οπ.π.

Πρόσφατα, οι γνωστές εταιρείες διαδικτυακών υπηρεσιών Google, Yahoo 

και Microsoft σε συνεργασία με διεθνείς οργανώσεις προστασίας των ανθρωπίνων 

δικαιωμάτων ανακοίνωσαν τη συνεργασία τους για την αντιμετώπιση περιπτώσεων 

παραβίασης των προσωπικών δεδομένων των χρηστών τους από 

κρατικές υπηρεσίες ασφαλείας. Αντικείμενο της συνεργασίας είναι η διαμόρφωση 

ενός κοινού ρυθμιστικού πλαισίου που θα δεσμεύει τη λειτουργία τους σε 

χώρες που παραβιάζονται συστηματικά τα ανθρώπινα δικαιώματα. Η συμφωνία 

προβλέπει τον περιορισμό των στοιχείων που καλούνται να αποκαλύπτουν 

οι εταιρείες σε εθνικές ρυθμιστικές αρχές, καθώς και τη δημιουργία συγκεκριμένων 

δομών και διαδικασιών παρακολούθησης και επίβλεψης της συμμόρφωσης 

των επιμέρους πρακτικών κάθε εταιρείας με τους παραπάνω στόχους. 1 Η 

περίπτωση αυτή είναι ενδεικτική μια νέας πραγματικότητας στο σύγχρονο παγκοσμιοποιημένο 

περιβάλλον. Ανεξάρτητα από τα επιχειρηματικά κίνητρα 

μιας τέτοιας πρωτοβουλίας, ιδιωτικοί φορείς σε συνεργασία με μη κυβερνητικές 

οργανώσεις επιδιώκουν συχνά την ανάληψη δημόσιων λειτουργιών με 

σκοπό την αναπλήρωση της αδυναμίας των εθνικών διοικήσεων να διαμορφώσουν 

ένα αποτελεσματικό ρυθμιστικό πλαίσιο σε διεθνές ή εθνικό επίπεδο. Μη 

κυβερνητικές οργανώσεις, επιχειρήσεις και οι αντιπροσωπευτικές τους οργανώσεις 

εμφανίζονται πλέον όχι μόνο ως φορείς επηρεασμού των δημόσιων πολιτικών 

μέσω παραδοσιακών μορφών άσκησης πίεσης, αλλά ως ισότιμοι εταίkef03:kef03 

06/03/2009 13:59 Page 281 

14 

Το αίτημα για ισχυρό κράτος 

Eπιστροφή στην ιεραρχία; 

Χαράλαμπος Κουταλάκης 


1 Βλέπε news. yahoo.com, 20/10/2008.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 282 

282 ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΚΟΥΤΑΛΑΚΗΣ 

ροι του κράτους, είτε μέσω συμμετοχικών διαδικασιών διαβούλευσης και συναπόφασης, 

είτε μονομερώς μέσα από αυτορρυθμιστικές πρωτοβουλίες. Από τη 

διεθνή αναπτυξιακή συνεργασία, τη ρύθμιση των αγορών προόντων και υπηρεσιών, 

την έρευνα και την τεχνολογία, τις πολιτικές για την οικονομική και 

κοινωνική ανάπτυξη και το περιβάλλον, μη κυβερνητικοί φορείς συμμετέχουν 

πλέον ακόμη και σε πολιτικές που μέχρι πρόσφατα το κράτος διατηρούσε το 

μονοπώλιο παρέμβασης μέσω της δημόσιας διοίκησης ή διακρατικών μορφών 

συνεργασίας. 

Η ανάληψη οιονεί δημόσιων λειτουργιών από ιδιωτικούς φορείς αντιμετωπίζεται 

συνήθως με έντονο σκεπτικισμό. Η αυτορρύθμιση, δηλαδή η διαμόρφωση 

από ιδιωτικούς φορείς, χωρίς κρατική παρέμβαση, ενός κανονιστικού 

πλαισίου που επηρεάζει άμεσα ή έμμεσα το δημόσιο συμφέρον, θέτει επιτακτικά 

το ζήτημα της δημοκρατικής νομιμοποίησης και λογοδοσίας των αποφάσεων. 

Στο μέτρο που το αντικείμενο της αυτορρύθμισης υπερβαίνει την παραδοσιακή 

της λειτουργία που είναι η διευθέτηση των σχέσεων μεταξύ ιδιωτικών 

φορέων αλλά ρυθμίζει και τις αρνητικές εξωτερικότητες που προκύπτουν από 

τη δράση τους (ενδεχόμενη παραβίαση ατομικών δικαιωμάτων, περιβαλλοντική 

επιβάρυνση, συνθήκες και όροι εργασίας) οδηγεί στη σχετικοποίηση της 

έννοιας του δημόσιου συμφέροντος και της δυνατότητας των κυβερνήσεων να 

διαμορφώσουν αποτελεσματικές δημόσιες πολιτικές. Αντιθέτως, η φιλελεύθερη 

παράδοση αντιμετωπίζει την αυτορρύθμιση ως έκφραση συνταγματικά 

κατοχυρωμένων δικαιωμάτων συλλογικής αυτονομίας και ως πανάκεια στην 

εγγενή αδυναμία των υπαρχουσών μορφών περιφερειακής συνεργασίας να 

αντιμετωπίσουν παγκόσμιες προκλήσεις που υπερβαίνουν τα όρια ρυθμιστικής 

τους επιρροής. 

Οι δύο αυτές εκδοχές επισκιάζουν όμως θεμελιώδη ζητήματα για την κατανόηση 

της δυναμικής του φαινομένου. Η συστηματική ένταξη μη κυβερνητικών 

φορέων στις διαδικασίες διαμόρφωσης δημόσιων πολιτικών δεν αποτελεί νέο 

φαινόμενο που συνδέεται με την παγκοσμιοποίηση της οικονομίας. Στη συντριπτική 

πλειονότητα των περιπτώσεων δεν αποτελεί, ούτε πρωτοβουλία των συμβαλλόμενων, 

ούτε και ιδιαίτερη εκδήλωση της ηγεμονικής τους θέσης σε εθνικό 

ή διεθνές επίπεδο. Αντιθέτως, είναι το ίδιο το κράτος που μεταβιβάζει σημαντικές 

ρυθμιστικές λειτουργίες σε μη κρατικούς φορείς, όχι ως ιδεολογική επιλογή, 

αλλά ως στρατηγική ενδυνάμωσης της ρυθμιστικής του ικανότητας ιδιαίτερα σε 

τομείς πολιτικής που χαρακτηρίζονται από πολυπλοκότητα και αβεβαιότητα. 2 

2 R. Mayntz, «Politische Steuerung: Aufstieg, Niedergang und Transformation einer 

Theorie», σε K. von Beyme, C. Offe (επίμ.), Politische Theorien in der Ära der 

Transformation. PVS Sonderheft 26, Opladen, Westdeutscher Verlag, 1995, σελ. 148-168.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 283 

ΤΟ ΑΙΤΗΜΑ ΓΙΑ ΙΣΧΥΡΟ ΚΡΑΤΟΣ 283 

Οι μη ιεραρχικές μορφές ρύθμισης αποτελούν λοιπόν μια σύγχρονη πραγματικότητα 

στη λειτουργία των σύγχρονων κρατών που δεν μπορεί ούτε να παραγνωρισθεί, 

ούτε να αντιμετωπισθεί αφοριστικά, όπως γίνεται το τελευταίο διάστημα 

με αφορμή την κρίση του χρηματοπιστωτικού συστήματος που διανύουμε. 

Εντούτοις, τόσο το εύρος της ρυθμιστικής ύλης που μεταβιβάζεται από το κράτος 

σε μη κρατικούς φορείς, όσο και οι μηχανισμοί ελέγχου της αυτορρυθμιστικής 

λειτουργίας των ιδιωτικών φορέων, αποτελούν βασικές θεσμικές επιλογές 

και προκλήσεις για μια σύγχρονη προοδευτική διακυβέρνηση. Ποιες θεσμικές 

εγγυήσεις μπορούν να εξασφαλίσουν την σύνδεση των αποτελεσμάτων της αυτορρυθμιστικής 

λειτουργίας ιδιωτικών φορέων με τις δημοκρατικές προτιμήσεις 

των πολιτών, τη λογοδοσία και το δημόσιο έλεγχο; 

Κράτος και νέες μορφές (λειτουργικής) διακυβέρνησης 

Η ανάληψη οιονεί δημόσιων λειτουργιών από ιδιωτικούς φορείς δεν αποτελεί 

νέο φαινόμενο. Μη κυβερνητικοί φορείς συμμετέχουν ενεργά σε πληθώρα 

διαδικασιών συνδιαμόρφωσης του ρυθμιστικού πλαισίου που διέπει τη δράση 

τους, αναλαμβάνοντας την παρακολούθηση της συμμόρφωσης τω μελών τους 

μέσω διαδικασιών και πρακτικών που συχνά παραπέμπουν σε κορπορατιστικές 

μορφές συντονισμού της κοινωνικής δράσης. 3 Ωστόσο, η ειδοποιός διαφορά 

από την κορπορατιστική παράδοση είναι ότι η πρόσβαση κοινωνικών και 

οικονομικών φορέων στις διαδικασίες διαμόρφωσης των πολιτικών σε διεθνές 

επίπεδο δεν έχει ολιγοπωλιακά χαρακτηριστικά, αλλά είναι έντονα πλουραλιστική. 

Είναι δε κατακερματισμένη σε μεγάλο αριθμό τομεακών και υποτομεακών 

πολιτικών που διέπονται από διαφορετικές ρυθμιστικές λογικές και μορφές 

εκπροσώπησης. Οι μορφές συντονισμού που προκύπτουν δεν παρουσιάζουν 

σταθερότητα στο χρόνο αλλά μετασχηματίζονται με τρόπο που αντικατοπτρίζει 

τη συγκυριακή κατανομή των αναγκαίων πόρων μεταξύ των συμμετεχόντων. 

4 Εμφανίζονται δε συχνά ως εναλλακτικές επιλογές ρύθμισης σε συγκε- 

3 W. Streeck, P. Schmitter, «Community, Market, State - and Associations? The 

Prospective Contribution of Interest Governance to Social Order», σε W. Streeck, P. 

Schmitter (επίμ.), Private Interest Government. Beyond Market and State, London, Sage, 

1984, σελ. 1-29, G. Lehmbruch, «Der Beitrag der Korporatismusforschung zur Entwic - 

klung der Steuerungstheorie», Politische Vierteljahresschrift, Vol. 37 No 4, 1996, σελ. 735- 

51. 

4 W. W. Powell, «Neither Market Nor Hierarchy: Network Forms of Organization», 

Research in Organizational Behavior, Vol. 12, 1990, σελ. 295-336.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 284 


κριμένους τομείς πολιτικής που χαρακτηρίζονται από έντονο τεχνοκρατικό χαρακτήρα, 

και αβεβαιότητα ως προς την διαχείριση του ρίσκου. 

Κλασσικά παραδείγματα τέτοιων ρυθμιστικών πολιτικών είναι ο καθορισμός 

προδιαγραφών προόντων, η έγκριση φαρμακευτικών σκευασμάτων ή γενετικά 

μεταλλαγμένων προόντων. Στις περιπτώσεις αυτές η εξάρτηση των ρυθμιστικών 

αρχών από γνωστικούς, οικονομικούς, τεχνοκρατικούς ή άλλης μορφής 

υλικούς ή άυλους πόρους ιδιωτικών φορέων είναι έντονη και καθιστά την 

κλασσική ρύθμιση μέσω της νομοθετικής οδού αναποτελεσματική. Η συστηματική 

ένταξη των φορέων αυτών στις διαδικασίες διαμόρφωσης των δημόσιων 

πολιτικών αποτελεί στρατηγική η οποία ενδυναμώνει τη ρυθμιστική ικανότητα 

του κράτους. 

Η θεσμοποίηση δομών και διαδικασιών που επιτρέπουν τη συστηματική 

ένταξη των ρυθμιζόμενων στη διαδικασία καθορισμού του κανονιστικού πλαισίου 

στο οποίο καλούνται να συμμορφωθούν, μειώνει το κόστος της παρακολούθησης 

της συμμόρφωσης από το κράτος και αυξάνει την κοινωνική και τεχνοκρατική 

αποδοχή των δημόσιων πολιτικών. Όμως, τόσο η ικανότητα όσο 

και η θέληση ιδιωτικών φορέων να συνδράμουν πολύτιμους πόρους στην αντιμετώπιση 

δημόσιων προβλημάτων δεν πρέπει να θεωρείται δεδομένη. Οι δυνατότητες 

άμεσου επηρεασμού του περιεχομένου των ρυθμίσεων που παρέχονται 

στους ενδιαφερόμενους ιδιωτικούς φορείς αξιολογούνται στη βάση επιχειρηματικών 

στρατηγικών που αναπτύσσονται στο πλαίσιο των συνθηκών ανταγωνιστικότητας 

κάθε κλάδου της οικονομίας. Πολλές φορές η συμμετοχή στις διαδικασίες 

λήψης αποφάσεων αλλά και παρακολούθησης της εφαρμογής τους 

επιφέρει σημαντικό κόστος στη λειτουργία μιας επιχείρησης. Η συμμετοχή επιχειρήσεων 

σε ρυθμιστικά δίκτυα πολιτικής προποθέτει την ανταλλαγή πληροφοριών 

με ανταγωνιστές σχετικά με τα συγκριτικά πλεονεκτήματα κάθε επιχείρησης 

ως προς τις διαδικασίες παραγωγής και τις προδιαγραφές των προόντων 

τους. Τα αντικίνητρα αυτά είναι σημαντικά στο βαθμό που η συμμετοχή 

δεν εξασφαλίζει και ανάλογες δυνατότητες επηρεασμού των πολιτικών, ιδιαίτερα 

σε περιπτώσεις που το κράτος διατηρεί το δικαίωμα αρνησικυρίας στις 

αποφάσεις. 

Η ικανότητα του κράτους να θεσμοθετήσει προτρεπτικά κίνητρα για την 

εξασφάλιση της συμμετοχής μη κρατικών φορέων στη διαδικασία λήψης των 

αποφάσεων είναι λοιπόν αποφασιστικής σημασίας για την εξασφάλιση των πόρων 

που απαιτούνται για την αποτελεσματική ρύθμιση. Το βασικότερο προτρεπτικό 

κίνητρο είναι η ίδια η ιεραρχική λειτουργία του κράτους. Ιδιωτικά συμφέροντα 

και κοινωνικοί φορείς αναλαμβάνουν όχι μόνο την υλοποίηση των 

συμφωνηθέντων αλλά και την παρακολούθηση και επιβολή της συμμόρφωσης 

με στόχο την αποφυγή δυσμενέστερων συνεπειών που επιφέρει η μονομερής 

προσφυγή του κράτους σε ιεραρχικά (νομικά) μέσα επιβολής τα οποία επιφέ-

ρουν συχνά δυσμενέστερο κόστος στα μέρη (σκιά ιεραρχίας). 5 Η ουδετερότητα 

των θεσμών και διαδικασιών λήψης απόφασης από πολιτικές λογικές και η 

απεξάρτησή της από τον εκλογικό κύκλο αποτελεί εξίσου ισχυρό προτρεπτικό 

κίνητρο και βασική εγγύηση σταθερότητας και συνέχειας στη λήψη ζωτικών 

ρυθμιστικών αποφάσεων. 6 Παράλληλα, η εισαγωγή μη πλειοψηφικών διαδικασιών 

λήψης των αποφάσεων προτάσσεται ως στρατηγική αποφυγής του παραπάνω 

κινδύνου μέσα από διαδικασίες που προωθούν, όχι τη διαπραγμάτευση, 

αλλά την πειθώ στη βάση τεκμηριωμένων επιχειρημάτων που οδηγούν στη αναπροσαρμογή 

των αρχικών προτιμήσεων των συμμετεχόντων. Η εισαγωγή μη 

πλειοψηφικών κανόνων λήψης αποφάσεων οδηγεί στη σταδιακή διαμόρφωση 

μιας συνεργατικής αντίληψης που ευνοεί τον επιμερισμό του κόστους υλοποίησης 

των πολιτικών και τη δημιουργία προσδοκιών για μελλοντικά κέρδη μεταξύ 

των εμπλεκόμενων φορέων. 7 

Η συστηματική λοιπόν ένταξη των μη κρατικών φορέων στην πολιτική διαδικασία 

προβάλλεται ως αποτέλεσμα δύο βασικών θεσμικών χαρακτηριστικών 

του κράτους που εν πολλοίς χαρακτηρίζουν και το βαθμό ισχύος του. Πρώτον, 

από την ικανότητα ανάληψης αυτόνομης δράσης από το κράτος μέσω της προσφυγής 

σε ιεραρχικά μέσα εξαναγκασμού. Δεύτερον, από την ικανότητα διείσδυσης 

του κράτους στην κοινωνία και άντλησης πόρων μέσω της θεσμοποίησης 

μη ιεραρχικών συμμετοχικών θεσμών. Το κράτος λοιπόν από primus solus στη 

διαδικασία διαμόρφωσης των πολιτικών μεταβάλλεται σε primus inter pares 

απεμπολώντας, τουλάχιστον σε συμβολικό επίπεδο, τη δυνατότητα μονομερούς 

προσφυγής σε μέσα εξαναγκασμού, ώστε να δημιουργήσει σχέσεις εμπιστοσύνης 

και συνεργατικό κλίμα στις σχέσεις του με τους φορείς που διαθέτουν τους 

κρίσιμους πόρους εκείνους πόρους για την αποτελεσματική αντιμετώπιση δημόσιων 

προβλημάτων. Το συγκεκριμένο μίγμα προτρεπτικών και αποτρεπτικών 

κινήτρων διαφέρουν ανάλογα με το πρόβλημα, αλλά και είδος των πόρων 

που απαιτούνται για την αποτελεσματική επίλυση του. Το ίδιο και η μορφολογία 

των θεσμών που προκύπτουν. 

Η ενδυνάμωση της δημοκρατικής νομιμοποίησης των εισροών και των 

εκροών της διαδικασίας λήψης αποφάσεων ευνοείται μέσω της εισαγωγής θεkef03:kef03 

06/03/2009 13:59 Page 285 


5 A. Heritier, D. Lehmkuhl, «The Shadow of Hierarchy and New Modes of 

Governance: Sectoral Governance and Democratic Government», Journal of Public 

Policy, Special Issue, Vol. 28, σελ. 1-17. 

6 Μεταξύ άλλων βλέπε στο D. Epstein and S. O’Halloran, Delegating Powers: A 

Transaction Cost Politics Approach to Policy Making under Separate Powers, 

Cambridge University Press, Cambridge, 2000. 

7 T. Risse, «Global Governance and Communicative Action», Government and 

Opposition, Vol. 39 No 2, 2004, σελ. 288-313.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 286 


σμών διαβούλευσης και δημοψηφισμάτων. Αυτά αποτελούν συγκριτικά τις πιο 

ασθενείς μορφές ιδιωτικής συμμετοχής στις διαδικασίες λήψης των αποφάσεων, 

ιδιαίτερα όταν τα αποτελέσματά τους δεν είναι δεσμευτικά για τις τελικές 

κυβερνητικές επιλογές. Κλασσικά παραδείγματα είναι ο εθνικός διάλογος 

για την παιδεία στον οποίο η συμμετοχή κοινωνικών φορέων είναι ευρεία αλλά 

δεν παράγει δεσμευτικά αποτελέσματα για τις κυβερνητικές επιλογές. 

Η ισότιμη συμμετοχή κρατικών και μη κρατικών φορέων σε συμμετοχικά δίκτυα 

πολιτικής με σκοπό τη λήψη ρυθμιστικών αποφάσεων προσδίδει σαφώς 

μεγαλύτερο βαθμό ισχύος σε ιδιωτικούς φορείς. Οι φορείς διαχείρισης προστατευόμενων 

περιοχών που εντάσσονται στο δίκτυο «Φύση 2000», όπου έχουν 

λειτουργήσει, αποτελούν κλασσικό παράδειγμα συρρύθμισης. Οι δομές αυτές 

διαμορφώνουν μέρος του κανονιστικού πλαισίου που διέπουν την προστασία 

των περιοχών αυτών μέσω της εξειδίκευσης διαχειριστικών σχεδίων. 

Σε περιπτώσεις όπου βασική επιδίωξη του κράτους είναι η ενδυνάμωση των 

τεχνοκρατικών εισροών της διαδικασίας λήψης των αποφάσεων, ο βαθμός αυτονομίας 

των ιδιωτικών φορέων αυξάνεται. Η μεταβίβαση αρμοδιοτήτων σε 

ρυθμιστικές αρχές που διοικούνται από δομές στις οποίες συμμετέχουν ισότιμα 

κρατικοί και μη κρατικοί φορείς είναι η ποιο παγιωμένη πρακτική ρύθμισης. 

Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο Ευρωπακός Οργανισμός Τροφίμων ο 

οποίος λαμβάνει σημαντικές αποφάσεις για την διαχείριση του ρίσκου από γενετικά 

μεταλλαγμένους οργανισμούς, αλλά και επικίνδυνες διατροφικές ουσίες. 

Ο βαθμός αυτονομίας των ιδιωτικών φορέων διευρύνεται ακόμα περισσότερο 

μέσω της μεταβίβασης ρυθμιστικών αρμοδιοτήτων σε ιδιωτικούς οργανισμούς, 

χωρίς τη συμμετοχή δημόσιων φορέων στη διοίκησή τους. Κλασσικά παραδείγματα 

αποτελούν η πιστοποίηση προδιαγραφών προόντων από ιδιωτικά 

συστήματα σήμανσης και ελέγχου ή η αναγνώριση ευρεσιτεχνιών από τον αντίστοιχο 

Ευρωπακό Οργανισμό Διπλωμάτων Ευρεσιτεχνίας (European Patent 

Office). Το ίδιο ισχύει και για τις εθελούσιες συμφωνίες οι οποίες προβλέπουν 

την αυτοδέσμευση των εταιρειών ενός κλάδου της οικονομίας για την επίτευξη 

συγκεκριμένων αποτελεσμάτων που συνήθως αποτελούν αντικείμενο κρατικής 

ρύθμισης. Τα συστήματα ανακύκλωσης απορριμμάτων σε πολλές χώρες της ΕΕ 

οργανώνονται στη βάση ιδιωτικών πολυμετοχικών σχημάτων που δεσμεύονται 

στην επίτευξη συγκεκριμένων στόχων. Το βασικό κίνητρο ανάληψης του επιχειρηματικού 

αυτού ρίσκου από τον ιδιωτικό τομέα είναι η αποφυγή θεσμοθέτησης 

από το κράτος δυσμενέστερων ρυθμίσεων σε περίπτωση που δεν επιτευχθούν 

οι στόχοι αυτοί. Σε άλλες πάλι περιπτώσεις το κράτος αναλαμβάνει μέρους 

του ρίσκου αυτού μέσω της συμβολικής αναγνώρισης με νόμο των αποτελεσμάτων 

της αυτορρυθμιστικής λειτουργίας ιδιωτικών φορέων. Η κίνηση αυτή 

συμβάλει στη μείωση των κινήτρων παραβατικής συμπεριφοράς των συμμετε-

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 287 


χόντων. Τέλος η αυτορρύθμιση στην αμιγή της μορφή, χωρίς δηλαδή καμία 

μορφή άμεσης ή έμμεσης κρατικής παρέμβασης αφορά κυρίως ρυθμίσεις στο 

πλαίσιο της οικονομικής λειτουργίας ιδιωτικών φορέων, οι οποίες καλύπτουν 

τις αρνητικές εξωτερικοτήτες της δράσης τους. Η αυτοδέσμευση μεγάλων πολυεθνικών 

εταιρειών να ελέγχουν τη συμμόρφωση των προμηθευτών τους με 

την περιβαλλοντική νομοθεσία ή τη νομοθεσία για την ασφάλεια και την υγιεινή 

στους χώρους εργασίας αποτελούν κλασσικές περιπτώσεις αυτορρύθμισης 

που δεν έχει όμως προκύψει ως αποτέλεσμα μεταβίβασης σχετικών ρυθμιστικών 

αρμοδιοτήτων από το κράτος. 

Τα ενδεικτικά αυτά παραδείγματα αναδεικνύουν, ότι η μεταβίβαση ρυθμιστικών 

αρμοδιοτήτων από το κράτος σε μη κρατικούς φορείς προκύπτει κυρίως 

ως αποτέλεσμα συγκεκριμένων λειτουργικών πιέσεων (έλλειψη πόρων) που 

αντιμετωπίζει το κράτος. Η θεωρία της ορθολογικής επιλογής προτείνει ότι 

όσο μεγαλύτερη ισχύ έχουν οι λειτουργικές αυτές πιέσεις, τόσο μεγαλύτερο θα 

είναι το εύρος της ρυθμιστικής ύλης που μεταβιβάζεται σε μη κρατικούς φορείς. 

Η ασυμμετρία βασικών πόρων, όπως η πληροφόρηση και η τεχνογνωσία 

που προκύπτει οδηγεί σταδιακά στη διεύρυνση της αυτονομίας του εντολοδόχου 

λόγω της ουσιαστικής αδυναμίας του κράτους να ελέγξει αποτελεσματικά 

τη δράση του, αλλά και της εγγενούς τάσης του να διευρύνει τον ρυθμιστικό του 

ρόλο, ώστε να ισχυροποιήσει την πολιτική και την διοικητική του ισχύ. Μια 

μορφή λοιπόν κρατικής αδυναμίας ανάληψης αυτόνομης δράσης είναι αναγκαία 

συνθήκη για τη μετάβαση σε μη ιεραρχικές, συμμετοχικές μορφές διακυβέρνησης 

σε συγκεκριμένα ρυθμιστικά πεδία. Είναι όμως και ικανή να οδηγήσει 

από μόνη της στην σταδιακή απώλεια σημαντικού μέρους των κυριαρχικών 

λειτουργιών του κράτους που καθιστούν την αντιμετώπιση δημόσιων προβλημάτων 

με κλασσικά νομοθετικά μέσα αναποτελεσματική; Αν ναι είναι αντιστρέψιμη 

η κατάσταση στην κατεύθυνση μιας προοδευτικής διακυβέρνησης με 

σκοπό την διασφάλιση του δημόσιου συμφέροντος μέσα από θεσμούς δημοκρατικής 

λογοδοσίας και ελέγχου; 

Το σόφισμα του σωρού και η κρατική ισχύς 

Η συγκριτική μελέτη του τρόπου ανταπόκρισης των σύγχρονων κρατών σε 

κοινές προκλήσεις από το περιβάλλον τους αναδεικνύει ότι διαφορετικά πολιτικά 

συστήματα ανταποκρίνονται με τελείως διαφορετικό τρόπο σε παρόμοιας 

ισχύος λειτουργικές πιέσεις. Οι διαφοροποιήσεις αυτές δύσκολα θα μπορούσαν 

να ερμηνευτούν μέσω της ποσοτικής και ποιοτικής διαφοροποίησης της 

κρατικής ισχύος, δηλαδή, του συνόλου των υλικών και άυλων πόρων που εξασφαλίζουν 

την αυτονομία δράσης σε ένα κράτος.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 288 


Η αδυναμία του κράτους να ενεργοποιήσει με αξιοπιστία τα μέσα εξαναγκασμού 

που διαθέτει δημιουργεί ισχυρά αντικίνητρα συμμετοχής των μη κρατικών 

φορέων στη διαδικασία διαμόρφωσης και υλοποίησης πολιτικών. Με 

άλλα λόγια, ενώ η εξάρτηση του κράτους από πόρους μη κρατικών φορέων είναι 

αναγκαία συνθήκη για την θεσμοθέτηση συμμετοχικών δικτύων πολιτικής, 

εντούτοις δεν φαίνεται να είναι και ικανή για να τη μετάβαση σε μη ιεραρχικές 

μορφές συντονισμού της δράσης. Όπως απωτυπώνεται στο παρακάτω σχήμα, 

το κίνητρο συνεργασίας μη κρατικών φορέων με το κράτος αυξάνεται όσο αυξάνεται 

και η ικανότητα του κράτους να αναλάβει αυτόνομη δράση. 

Σχήμα 1. Κρατική ισχύς και κίνητρα συνεργασίας κρατικών και μη κρατικών φορέων 

Ισχυρό κράτος 

Κίνητρο 

συμμετοχής 

Μη κρατικοί 

φορείς 

Κρατικοί 

φορείς 

Αδύναμο κράτος 

Ισχυρό κράτος 

Αν όμως η δυνατότητα αυτή επαρκεί για την αποτελεσματική διαμόρφωση 

και υλοποίηση πολιτικών, οι κρατικοί φορείς δεν έχουν κανένα πλέον κίνητρο 

για τη θεσμοποίηση μη ιεραρχικών μορφών συντονισμού. Αντιθέτως αν η δυνατότητα 

αυτή είναι ανύπαρκτη, το κίνητρο των κρατικών φορέων για συνεργασία 

με μη κρατικούς φορείς μειώνεται λόγω της αδυναμίας του κράτους να 

ελέγξει τη δράση τους. Ανάλογα μειώνεται και το κίνητρο συμμετοχής των μη 

κρατικών φορέων, καθώς οι τελευταίοι δεν αντιμετωπίζουν το ενδεχόμενο δυσμενέστερων 

συνεπειών που επιφέρει η μονομερής προσφυγή του κράτους σε 

ιεραρχικά (νομικά) μέσα επιβολής. Κράτη που αντιμετωπίζουν σοβαρές ελλείψεις 

των αναγκαίων εκείνων πόρων για αποτελεσματική ρύθμιση αποδεικνύονται 

συχνά ως τα λιγότερο δεκτικά σε εναλλακτικές μορφές ρύθμισης. Η παραπάνω 

σχέση θα μπορούσε να προσομοιαστεί με το γνωστό σόφισμα του σωρού. 

Δεν είναι δυνατόν να ορίσει κανείς ένα ανώτατο ή κατώτατο όριο πόρων, πάνω 

(ή κάτω) από το οποίο το κράτος θεωρείται ότι αδυνατεί να αναλάβει αυτόνομη 

δράση για τη ρύθμιση των δημόσιων προβλημάτων.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 289 


Η θεσμοποίηση μη ιεραρχικών μορφών διακυβέρνησης σε διαφορετικούς 

τομείς κρατικών ρυθμίσεων στην Ελλάδα αναδεικνύει το εξής παράδοξο: η ελληνική 

διοίκηση σπάνια προσφεύγει στην συστηματική συνεργασία με μη κρατικούς 

φορείς με σκοπό την αναπλήρωση των ασθενών αυτών πόρων. Οι σποραδικές 

μορφές διαβουλευτικών κυρίως πρωτοβουλιών χαρακτηρίζονται από 

χαμηλό βαθμό θεσμοποίησης. Πόσο μάλλον η μεταβίβαση αρμοδιοτήτων υλοποίησης 

πολιτικών σε συμμετοχικά δίκτυα πολιτικής, πρακτική παγιωμένη σε 

άλλα κράτη μέλη της ΕΕ, αλλά εν πολλοίς άγνωστη στη χώρα μας. Ωστόσο, η 

αδυναμία διαμόρφωσης και υλοποίησης αποτελεσματικών πολιτικών παρεμβάσεων 

είναι έκδηλη. Βάση των στατιστικών στοιχείων, η ελληνική διοίκηση κατατάσσεται 

μεταξύ των πιο αδύναμων συγκριτικά με τα λοιπά κράτη μέλη της 

ΕΕ ως προς το επίπεδο παροχής δημόσιων υπηρεσιών στους πολίτες, την ποιότητα 

των ανθρώπινων πόρων και το βαθμό αυτονομίας της διοίκησης από πολιτικές 

πιέσεις, την πληρότητα και σαφήνεια του κανονιστικού πλαισίου και το 

βαθμό αξιοπιστίας στην υλοποίηση των περιβαλλοντικών πολιτικών. 8 

Από την ανάλυση ενός ικανού αριθμού περιπτώσεων αναδεικνύεται ότι οι 

βασικότεροι ανασταλτικοί παράγοντες στην ανάληψη ουσιαστικών θεσμικών 

πρωτοβουλιών για τη διεύρυνση των συμμετοχικών δομών, διαδικασιών και 

πρακτικών στη χώρα μας σχετίζονται, όχι με την ικανότητα (ή μη) ανάληψης 

αυτόνομης δράσης από τη διοίκηση, αλλά κυρίως με παγιωμένες αντιλήψεις, 

νοοτροπίες, αξίες και πεποιθήσεις σχετικά με το ρόλο του κράτους και τα όρια 

μεταξύ δημόσιας και ιδιωτικής σφαίρας. Η συμμετοχή μη κυβερνητικών φορέων 

σε δημόσιες λειτουργίες αντιμετωπίζεται με μεγάλη δυσπιστία ως προς τα 

κίνητρα, αλλά κυρίως ως προς το ενδεχόμενο απώλειας του δημόσιου ελέγχου 

υπό το βάρος πελατειακών λογικών. 

Το οξύμωρο είναι ότι ενώ οι βασικοί αυτοί θεσμοί άρθρωσης και ολοκλήρωσης 

των δημοκρατικών προτιμήσεων και συμφερόντων της κοινωνίας, όπως 

τα πολιτικά κόμματα και τα συνδικάτα φαίνεται ότι αμφισβητούνται έντονα 

από τους πολίτες, ο βαθμός εμπιστοσύνης των πολιτών σε πολιτικούς θεσμούς, 

όπως το κοινοβούλιο, η κυβέρνηση, και η τοπική αυτοδιοίκηση διατηρείται σε 

υψηλά επίπεδα. Το ίδιο ισχύει και για παραδοσιακά μέσα κρατικής παρέμβασης, 

όπως ο νόμος. Ενώ η Ελλάδα συγκεντρώνει υψηλά ποσοστά ελλειμματικής 

εφαρμογής των νόμων από τη διοίκηση, και παρά την πολυνομία που οδηγεί 

συχνά σε αναποτελεσματικότητα στη λειτουργία του κρατικού μηχανισμού, η 

υιοθέτηση αυστηρότερων νομικών ρυθμίσεων αποτελεί για τους πολίτες το 

προσφιλέστερο μέσο αντιμετώπισης των δημοσίων προβλημάτων. 

8 

DEMSTAR, «Conceptualizing State Capacity», Research Report, No 6, 2002, 

Aarhus: http://www.demstar.dk/papers/ConceptualizingStateCapacity.pdf.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 290 


Το αίτημα για την ισχυροποίηση του κράτους μέσω της συγκρότησης μιας ορθολογικής, 

αποτελεσματικής διοίκησης στην βάση της αρχής της νομιμότητας 

παρουσιάζεται, λοιπόν, ως το βασικό αίτημα της κοινωνίας προς τους δημόσιους 

φορείς και τα πολιτικά κόμματα. Αιτήματα, όπως η αξιοκρατία, η ισότητα δικαιωμάτων, 

υποχρεώσεων και προσδοκιών των πολιτών απέναντι στο κράτος, αλλά 

και η αποτελεσματικότητα της διοίκησης έχουν εδώ και δεκαετίες ενταχθεί στη 

ρητορική των πολιτικών κομμάτων. Ωστόσο, η πραγμάτωση τους αποτελεί, δυστυχώς 

ακόμη, κεντρικό πολιτικό διακύβευμα. Είναι ενδεικτικό, ότι η εισαγωγή 

θεσμών που περιβάλλονται από υψηλό βαθμό λειτουργικής ανεξαρτησίας από 

κομματικές επιρροές, όπως ο Συνήγορος του Πολίτη, το ΑΣΕΠ, οι πανελλαδικές 

εξετάσεις εισαγωγής στην ανώτατη εκπαίδευση, έχουν παγιωθεί σε πολύ 

σύντομο χρονικό διάστημα στη συνείδηση των πολιτών ως επιτυχείς μεταρρυθμιστικές 

πρωτοβουλίες. Έχουν δε λειτουργήσει λυτρωτικά για τα πολιτικά κόμματα 

και τους πολιτευτές τους, μειώνοντας τις πελατειακές πιέσεις από τους ψηφοφόρους, 

συντελώντας έτσι στη μεταβολή της παγιωμένης αντίληψης περί 

αδιαφάνειας και διαφθοράς στην πολιτική ζωή του τόπου. 

Οι παραπάνω διαπιστώσεις θέτουν επιτακτικά τα διλήμματα που αντιμετωπίζει 

μια σύγχρονη προοδευτική διακυβέρνηση στη χώρα μας. Ποιες θεσμικές 

παρεμβάσεις μπορούν να εμπεδώσουν το αναγκαίο κλίμα εμπιστοσύνης στη 

κοινωνία σχετικά με την αποτελεσματικότητα, αποδοτικότητα και δημοκρατική 

νομιμοποίηση συμμετοχικών μορφών ρύθμισης που αναπληρώνουν την εγγενή 

αδυναμία του κράτους να αντιμετωπίσει συγκεκριμένες προκλήσεις; 

Το ζήτημα αυτό δεν έχει απασχολήσει εκτενώς τη βιβλιογραφία. Η τελευταία 

επικεντρώνεται στην αναζήτηση των θεσμικών παραγόντων που εξασφαλίζουν 

μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα και αποδοτικότητα στη διαμόρφωση, 

υλοποίηση, παρακολούθηση και έλεγχο των ρυθμιστικών πολιτικών. Είναι ενδεικτικό, 

ότι βασικοί θεσμοί άρθρωσης των δημοκρατικών προτιμήσεων, όπως 

τα πολιτικά κόμματα, αλλά και το κοινοβούλιο, σπάνια αναφέρονται ως παράγοντες 

στη διαδικασία λήψης των αποφάσεων. Το «δημοκρατικό έλλειμμα» στη 

βιβλιογραφία εμφανίζεται συχνά ως μεθοδολογική επιλογή που σχετίζεται με 

την επιλογή περιπτώσεων μελέτης, όπου οι διαδικασίες διαμόρφωσης και υλοποίησης 

των πολιτικών χαρακτηρίζονται από υψηλό βαθμό αλληλεξάρτησης 

του κράτους από ιδιωτικούς φορείς. Δεν μπορεί, όμως, να αγνοηθεί από καμία 

σύγχρονη πρόταση διακυβέρνησης της χώρας με προοδευτική κατεύθυνση. 

Η αναζήτηση θεσμικών διεξόδων αναστροφής της εγγενούς τάσης στεγανοποίησης 

από το δημόσιο έλεγχο περιοχών πολιτικής με τεχνοκρατικό χαρακτήρα 

πρέπει να αναζητηθεί στην ενδυνάμωση της ελεγκτικής λειτουργίας του 

κοινοβουλίου. Η ανάληψη συγκεκριμένων πρωτοβουλιών που προσδιορίζουν 

με σαφήνεια τα όρια αυτονομίας των ιδιωτικών φορέων, το εύρος της ρυθμιστικής 

ύλης που μεταβιβάζεται και τους μηχανισμούς λογοδοσίας και ελέγχου θα

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 291 


αμβλύνουν τις αρνητικές προσλαμβάνουσες της κοινωνίας και θα λειτουργήσουν 

ως ισχυρά προτρεπτικά κίνητρα για την ενεργοποίηση νέων μορφών συμμετοχικής 

διακυβέρνησης. Συγκεκριμένα: 

α) Η ανάληψη οιονεί δημόσιων λειτουργιών από μη κρατικούς φορείς, είτε 

στο πλαίσιο αυτορρύθμισης ή συρρύθμισης μέσω συμμετοχικών δικτύων θα 

πρέπει να έχει πάντα συγκεκριμένο νομοθετικό έρεισμα ως προς το αντικειμένου 

της ρύθμισης και τα επιδιωκόμενα αποτελέσματα, καθώς και σαφείς προβλέψεις 

ότι σε περιπτώσεις αποτυχίας επίτευξης των στόχων το κράτος έχει 

υποχρέωση (όχι διακριτική ευχέρεια) ανάληψης νομοθετικής πρωτοβουλίας. 

β) Οι συμμετέχοντες θα πρέπει να έχουν συγκεκριμένες υποχρεώσεις ενημέρωσης 

του κοινοβουλίου για τις προτάσεις τους. Το δε ρυθμιστικό αποτέλεσμα 

θα πρέπει να τίθεται υπό την έγκριση του κοινοβουλίου. 

γ) Οι όροι συμμετοχής μη κρατικών φορέων θα πρέπει να ρυθμίζονται με 

τρόπο που να εξασφαλίζεται η ευρύτερη δυνατή εκπροσώπηση συλλογικών 

αντιπροσωπευτικών φορέων με σκοπό την αποφυγή της μονομερούς κυριαρχίας 

ισχυρών επιχειρηματικών συμφερόντων στην διαδικασία. 9 

Συμπερασματικές παρατηρήσεις 

Η ενδυνάμωση της ρυθμιστικής ικανότητας του κράτους εμφανίζεται ως το 

κυρίαρχο αίτημα της κοινωνίας προς τα πολιτικά κόμματα και τη διοίκηση. Το 

αίτημα, όμως, αυτό δεν θα πρέπει να οδηγεί στην εξιδανίκευση ή αναβίωση ξεπερασμένων 

πλέον κρατικιστικών λογικών, που οδήγησαν σε προφανείς στρεβλώσεις, 

τόσο στην οικονομική ανάπτυξη, όσο και στη λειτουργία των πολιτικών 

θεσμών. Στο σύγχρονο παγκοσιοποιημένο περιβάλλον βασικό συστατικό 

της ισχύος ενός σύγχρονου κράτους δεν αποτελεί πλέον αποκλειστικά η δυνατότητα 

προσφυγής σε μονομερή μέσα εξαναγκασμού. Η πολυπλοκότητα των 

προβλημάτων απαιτούν τη δημιουργία σταθερών σχέσεων συνεργασίας του 

κράτους με μη κρατικούς φορείς που διαθέτουν τους απαραίτητους εκείνους 

πόρους για την αποτελεσματική ρύθμιση των δημόσιων προβλημάτων. Η λειτουργία 

αυτή απαιτεί διαφορετικά ποιοτικά χαρακτηριστικά που προσδίδουν 

στο κράτος μια ιδιαίτερη μορφή ισχύος που είναι δύσκολο να αποτιμηθεί. Του 

παρέχει, όμως, τη δυνατότητα να διεισδύσει στην κοινωνία, να επεξεργαστεί 

συναινετικές λύσεις σε συγκρουσιακά προβλήματα και να προωθήσει θεσμούς 

συνεργασίας και εμπιστοσύνης στη σχέση του με την κοινωνία. 

9 Βλέπε επίσης Communication from the Commission, Action Plan «Simplifying and 

improving the regulatory environment», COM (2002) 278 τελικό.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 292

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 293 

15 

Δημόσια διαβούλευση, συμμετοχικότητα 

και διοικητική μεταρρύθμιση 

Στέλλα Λαδή 


Η έλλειψη εμπιστοσύνης στους δημοκρατικούς θεσμούς και στην αποτελεσματικότητα 

των κυβερνήσεων έχει σημάνει την αναζήτηση ενός νέου συμβολαίου 

μεταξύ κυβερνόντων και κυβερνωμένων. Η ενδυνάμωση της κοινωνίας 

των πολιτών και η αύξηση της συμμετοχικότητας θεωρούνται πλέον μονόδρομος. 

Συγκεκριμένα, η συμμετοχή των πολιτών στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων 

και στην εφαρμογή των δημοσίων πολιτικών μέσω μηχανισμών διαβούλευσης 

είναι τουλάχιστον στα σχέδια των περισσότερων αναπτυγμένων κρατών. 

Τις τελευταίες δύο δεκαετίες παρατηρείται διάχυση των διαδικασιών διαβούλευσης 

τόσο στις δυτικές κοινωνίες (π.χ. ΗΠΑ, Μ. Βρετανία, Καναδάς), 

όσο και στα πλαίσια διακρατικών και διεθνών οργανισμών (π.χ. ΟΟΣΑ, ΕΕ με 

COM, 2002/ 704). 

Στην Ελλάδα, η συζήτηση περί διαβούλευσης έχει αρχίσει να εντείνεται τα 

τελευταία χρόνια, αλλά οι πρακτικές είναι ακόμα περιορισμένες. Την παρούσα 

στιγμή, μια σημαντική ευκαιρία εδραίωσης του θεσμού της διαβούλευσης και 

στην Ελλάδα αποτελεί το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Διοικητικής Μεταρρύθμισης 

του Υπουργείου Εσωτερικών το οποίο προβλέπει «τη διοικητική και επιχειρησιακή 

ενίσχυση των δομών κοινωνικής διαβούλευσης». 1 Στην πράξη όμως η 

εδραίωση μηχανισμών δημόσιας συμμετοχής αποτελεί μια πρόκληση καθώς το 

ελληνικό διοικητικό μοντέλο είναι ιεραρχικό ενώ οι συμμετοχικές διαδικασίες 

είναι χαρακτηριστικό διοικητικών μοντέλων που οργανώνονται με βάση τα δί- 

1 http://www.gspa.gr/

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 294 

294 ΣΤΕΛΛΑ ΛΑΔΗ 

κτυα. Θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι η ουσιαστική καθιέρωση της δημόσιας 

συμμετοχής ως αναπόσπαστου στοιχείου του κύκλου της δημόσιας πολιτικής, 

στην πραγματικότητα ισοδυναμεί με αλλαγή παραδείγματος για την Ελλάδα. 

Το κεφάλαιο αυτό χωρίζεται σε τέσσερα μέρη. Στο πρώτο μέρος εισάγονται, 

οι έννοιες της χρηστής διακυβέρνησης και της διαβούλευσης έτσι ώστε να 

υπογραμμισθούν οι λόγοι για τους οποίους οι κυβερνήσεις στρέφονται προς 

την ενίσχυση της συμμετοχής των πολιτών στη δημόσια πολιτική. Στο δεύτερο 

μέρος συγκρίνονται το μοντέλο της ιεραρχίας με αυτό των δικτύων σε σχέση με 

τη συμμετοχικότητα. Στο τρίτο μέρος, η δημόσια συμμετοχή, οι τύποι και οι αρχές 

της ορίζονται και αναλύονται σε μεγαλύτερο βάθος. Το τέταρτο μέρος παρουσιάζει 

μερικά από τα σημαντικότερα παραδείγματα κατοχύρωσης της δημόσιας 

επικοινωνίας και της προώθησης του θεσμού της δημόσιας διαβούλευσης 

στην Ελλάδα, καταλήγοντας σε κάποια θεωρητικά και εμπειρικά συμπεράσματα 

και σε κάποιες προτάσεις πολιτικής. 

Διακυβέρνηση, διοικητική μεταρρύθμιση και δημόσια 

διαβούλευση 

Η έννοια της διακυβέρνησης έχει χρησιμοποιηθεί με πολλούς διαφορετικούς 

τρόπους με αποτέλεσμα να είναι αρκετά ευρεία. Ο Cleveland που είναι ο 

πρώτος που χρησιμοποίησε την έννοια της διακυβέρνησης είπε χαρακτηριστικά 

για να τη διακρίνει από την κυβέρνηση: «Αυτό που θέλουν οι άνθρωποι 

είναι λιγότερη κυβέρνηση και περισσότερη διακυβέρνηση». 2 Οι βασικές παράμετροι 

της διακυβέρνησης σύμφωνα με τον Rhodes είναι: 

• το «Νέο Δημόσιο Μάνατζμεντ» (New Public Management), 

• η «χρηστή διακυβέρνηση» (good governance) (αποδοτικότητα, διαφάνεια, 

αξιοκρατία και ισοτιμία), 

• η διεθνής και η δια-τμηματική αλληλεξάρτηση, 

• η αύξηση της σημασίας των μη – κυβερνητικών μορφών διακυβέρνησης, 

• η νέα πολιτική οικονομία, που σπρώχνει το κράτος απλά στο να ρυθμίζει 

και όχι να παρέχει υπηρεσίες, 

• η ύπαρξη δικτύων πολιτικής. 3 

2 H. Cleveland, The Future Executive: A Guide for Tomorrow’s Managers, Harper & 

Row, New York, 1972. 

3 R. Rhodes, «Governance and Public Administration», σε J. Pierre (επιμ.), Debating 

Governance: Authority, Steering and Democracy, Oxford University Press, Oxford, 2000: 

54-90)

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 295 

ΔΗΜΟΣΙΑ ΔΙΑΒΟΥΛΕΥΣΗ, ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΟΤΗΤΑ 295 

Όλες οι παραπάνω παράμετροι παραπέμπουν σε ένα πιο ευέλικτο και αποτελεσματικό 

διοικητικό σύστημα που απομακρύνεται από τις αγκυλώσεις της 

κλασσικής δημόσιας διοίκησης. Στην πράξη, μεταρρυθμίσεις προς ένα σύστημα 

διακυβέρνησης παρατηρούμε καταρχάς στις Μ. Βρετανία, Ν. Ζηλανδία, Αυστραλία 

και ΗΠΑ, όπου έμφαση δίνεται στις δημόσιες αγορές και στον ανταγωνισμό, 

στη συμμετοχική διοίκηση, στην ευελιξία και στην απορύθμιση. 4 

Όσον αφορά τη χρηστή διακυβέρνηση, η Παγκόσμια Τράπεζα είναι ένας 

από τους οργανισμούς που έχουν ευρύτατα χρησιμοποιήσει την έννοια της χρηστής 

διακυβέρνησης. Σε κείμενο της υπογραμμίζει τρεις βασικές παραμέτρους 

της διακυβέρνησης: α) τον τύπο του πολιτικού καθεστώτος, β) το δημόσιο μάνατζμεντ 

των οικονομικών και κοινωνικών πόρων, και γ) την ικανότητα της κυβέρνησης 

να σχεδιάσει, να σχηματοποιήσει και να εφαρμόσει δημόσιες πολιτικές. 

5 Ο πρώην Γενικός Γραμματέας του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ) 

σε ομιλία του περιγράφει τη χρηστή διακυβέρνηση ως μια επιρροή που ενισχύει 

το σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και του νόμου, την ενδυνάμωση 

της δημοκρατίας, την προώθηση της διαφάνειας και τη βελτίωση της ικανότητας 

της δημόσιας διοίκησης. 6 Τα τελευταία χρόνια η έννοια της χρηστής 

διακυβέρνησης έχει επεκταθεί και περιλαμβάνει πολύ περισσότερα από πολυκομματικές 

εκλογές και ανεξάρτητη δικαστική και κοινοβουλευτική εξουσία. 

Το ενδιαφέρον έχει επεκταθεί σε περιοχές όπως: «η παγκόσμια προστασία 

των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, νόμοι που αποφεύγουν τις διακρίσεις, αποτελεσματικές, 

αμερόληπτες και ταχείες δικαστικές διαδικασίες, διαφάνεια των δημοσίων 

φορέων, λογοδοσία για τις πράξεις των στελεχών της δημόσιας διοίκησης, 

αποκέντρωση των πόρων και των αποφάσεων από την πρωτεύουσα στην 

περιφέρεια και εποικοδομητική συμμετοχή των πολιτών στις συζητήσεις περί 

δημοσίων πολιτικών και επιλογών». 7 

Η χρηστή διακυβέρνηση έχει επομένως εξελιχθεί σε έναν ελαστικό όρο, ο 

οποίος συνοψίζει και μεταφέρει ένα σύνολο μηνυμάτων της ίδιας λογικής. 8 Η 

μεγάλη αυτή ποσότητα στόχων που φιλοξενείται υπό τον όρο χρηστή διακυβέρνηση, 

οδήγησε στην εισαγωγή του όρου «αρκετά καλή διακυβέρνηση» (good 

4 B. Peters, The Future of Governing, University Press of Kansas, Lawrence, 2001. 

5 World Bank, Governance. The World Bank’s Experience, The World Bank, 

Washington DC, 1994. 

6 T. Weiss, «Governance, Good Governance and Global Governance: Conceptual 

and Actual Challenges», Third World Quarterly, Vol. 21 No. 5, 2000, σσ. 795-814. 

7 Weiss, oπ.π., σελ. 801. 

8 M. Doornbos, «“Good Governance”: The Rise and Decline of a Policy Metaphor?», 

Journal of Development Studies, Vol. 37 No. 6, 2001, σελ. 93-108.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 296 


enough governance) που θεωρεί ότι δεν είναι δυνατόν να αντιμετωπισθούν όλα 

τα κυβερνητικά ελλείμματα ταυτόχρονα και για αυτό πρέπει να τίθενται προτεραιότητες. 

Η επίτευξη χρηστής διακυβέρνησης είναι και θέμα χρόνου και επομένως 

οι ιστορικές, πολιτικές και οικονομικές ιδιαιτερότητες της κάθε χώρας 

πρέπει να λαμβάνονται υπόψη. 9 

Η ανάμειξη των πολιτών κατά τις διαδικασίες σχεδιασμού δημόσιων πολιτικών, 

όπως προκύπτει από τη μέχρι τώρα συζήτηση, είναι μέρος της χρηστής 

διακυβέρνησης και άρα πρέπει να είναι στόχος των κυβερνήσεων. Οι λόγοι 

που έχει αυξηθεί η πίεση για διαφάνεια και για συμμετοχή των πολιτών είναι η 

μείωση της συμμετοχής στις εκλογές, η μείωση των μελών των πολιτικών κομμάτων 

και η έλλειψη εμπιστοσύνης στους κυβερνητικούς θεσμούς. Σύμφωνα με 

τον Οργανισμό Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ), καθώς οι 

κυβερνήσεις διευκολύνονται στο να συλλέξουν περισσότερες πληροφορίες, 

απόψεις και πιθανές λύσεις έτσι ώστε να μπορέσουν να αντιμετωπίσουν τις 

προκλήσεις του σχεδιασμού πολιτικής σε συνθήκες αυξανόμενης πολυπλοκότητας, 

αλληλεξάρτησης των πολιτικών και χρονικών πιέσεων, η βελτίωση της 

ποιότητας των πολιτικών συνίσταται στα: 

• αντιμετώπιση των προκλήσεων της κοινωνίας της πληροφορίας, 

• ενσωμάτωση των απόψεων των πολιτών κατά τις διαδικασίες σχεδιασμού 

δημόσιας πολιτικής, 

• επίτευξη των στόχων της διαφάνειας και της λογοδοσίας, και 

• ενίσχυση της δημόσιας εμπιστοσύνης στη κυβέρνηση. 10 

Ιεραρχίες, δίκτυα πολιτικής και δημόσια συμμετοχή 

Το ιεραρχικό μοντέλο καταρχάς χαρακτηρίζεται από σαφείς και αυστηρούς 

κανόνες δικαίου, οι οποίοι ορίζουν τις αρμοδιότητες της γραφειοκρατίας και 

τα ακριβή όρια της νομιμότητας του δημοσίου τομέα. Καθορίζεται, δηλαδή, 

ποιος είναι υπεύθυνος, σε ποια καθήκοντα και ποιες είναι οι διοικητικές διαδικασίες 

που πρέπει να ακολουθηθούν. Διευκρινίζονται τα βήματα των διαδικασιών 

και οι χρόνοι μέσα στους οποίους θα πρέπει να έχουν ολοκληρωθεί. Ο λόγος 

για τον οποίο υπάρχει αυτή η αυστηρότητα είναι για να αποφεύγεται η κατάχρηση 

της δημόσιας εξουσίας και να είναι δυνατός ο έλεγχος των πράξεων 

9 M. Grindl, «Good Enough Governance Revisited», Development Policy Review Vol. 

25 No. 5, 2007, σελ. 553-574. 

10 OECD, Citizens as Partners: Information, Consultation and Public Participation in 

Policy Making, OECD, Paris, 2001, σελ. 19-26.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 297 


και των παραλείψεων των δημοσίων λειτουργών. Ένα άλλο χαρακτηριστικό 

του μοντέλου αυτού είναι η διαφάνεια η οποία πρέπει να χαρακτηρίζει τις διοικητικές 

πράξεις έτσι ώστε ο πολίτης να μπορεί να πληροφορείται για οτιδήποτε 

τον απασχολεί και να μπορεί να καταθέτει τα παράπονα του εφόσον δεν είναι 

ικανοποιημένος. Όλες οι παραπάνω δραστηριότητες λαμβάνουν χώρα υπό τη 

σκιά του δημοσίου συμφέροντος το οποίο υποδηλώνει την ύπαρξη μιας συνεκτικής 

κοινωνίας όπου η εργασία στους δημόσιους οργανισμούς είναι λειτούργημα 

και ο απώτερος στόχος είναι η ικανοποίηση του δημοσίου αυτού συμφέροντος. 

11 

Όσον αφορά στον έλεγχο του δημοσίου τομέα, το ιεραρχικό μοντέλο, δίνει 

έμφαση στην επιτήρηση (oversight). Δεδομένου ότι υπάρχει σαφής διάκριση 

των αρμοδιοτήτων των δημοσίων λειτουργών και ένα συγκεκριμένο πλαίσιο 

κανόνων που πρέπει να ακολουθηθεί, είναι δυνατός ο έλεγχος των πράξεων 

τους μέσω της αυστηρής επιτήρησης. Κατά συνέπεια, όταν παρουσιάζονται 

προβλήματα κακοδιοίκησης, η απάντηση του ιεραρχικού μοντέλου είναι ότι 

χρειάζεται ακόμα μεγαλύτερη διευκρίνιση των κανόνων, των ορίων και των 

αρμοδιοτήτων και ότι η επιτήρηση πρέπει να ενταθεί μέσω της δημιουργίας περισσότερων 

μορφών παρακολούθησης και ελέγχου, μέσω της ενίσχυσης των 

αρμοδιοτήτων των δικαστηρίων ή μέσω της αύξησης των προστίμων για παραβατική 

συμπεριφορά. 12 

Μια θεωρία που βρίσκεται στον αντίποδα του ιεραρχικού μοντέλου, είναι 

αυτή της ισότητας και των δικτύων πολιτικής. Η προσέγγιση των δικτύων πολιτικής 

εστιάζει στις σχέσεις μεταξύ των φορέων πολιτικής, στις άτυπες διαστάσεις 

της δημιουργίας και άσκησης δημόσιας πολιτικής και στην εκμάθηση πολιτικής 

(policy learning), η οποία αναφέρεται στο πως οι οργανώσεις και τα 

κράτη μαθαίνουν το ένα από τις εμπειρίες και τα λάθη του άλλου. 13 Τα δίκτυα 

πολιτικής συνδέονται με την έννοια της διακυβέρνησης και της αυξημένης πολυπλοκότητας 

των διαδικασιών της δημόσιας διοίκησης και πολιτικής. 

Υποστηρίζεται ότι το μάνατζμεντ των δημοσίων υπηρεσιών έτσι όπως προτείνεται 

από το ιεραρχικό μοντέλο, δεν αποτελεί λύση τους προβλήματος αλλά 

μέρος του. Η λύση είναι να βρεθούν τρόποι «διοίκησης χωρίς διοικητές» 

(managing without managers). Προτεινόμενες κατευθύνσεις είναι ο «κοινοτισμός» 

(communitarianism) και η συμμετοχική οργάνωση με τη μορφή αποκε- 

11 J. E. Lane, The Public Sector, Sage Publications, London, 2000, σελ. 194-197. 

12 Σ. Λαδή και Β. Νταλάκου, Εισαγωγή στη Δημόσια Διοίκηση και Δημόσια Πολιτική, 

Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα, (υπό έκδοση, 2009) 

13 W. Parsons, Public Policy, Edward Elgar, Cheltenham and Lyme, 1995.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 298 


ντρωμένων αυτοδιοικούμενων διοικητικών μονάδων. 14 Ο κοινοτισμός εμφανίστηκε 

ως αντίδοτο στον ατομικισμό και αντιπροτείνει τις αξίες της συμμετοχής, 

της αφοσίωσης στην κοινότητα και της πρόταξης των συλλογικών αγαθών του 

πολιτισμού και της παράδοσης της εκάστοτε κοινότητας. 15 Οι ρίζες του ανομοιογενούς 

αυτού κινήματος βρίσκονται στην Αθηνακή δημοκρατία, στους ουτοπιστές 

σοσιαλιστές όπως ο Robert Owen (1817) και ο Charles Fourier, 16 στη 

Μαρξιστική σκέψη, αλλά και στις προτάσεις του οικολογικού και φεμινιστικού 

κινήματος. 

Μια βασική διάσταση αυτού του παραδείγματος είναι ότι η μέγιστη άμεση 

υπευθυνότητα (Maximum Face-to-Face Accountability) σύμφωνα με την οποία 

ο έλεγχος που προέρχεται από το εξωτερικό μιας οργάνωσης, όπως για παράδειγμα 

ο έλεγχος των πολιτών προς τους δημόσιους λειτουργούς συντελείται 

μέσω του όσο πιο άμεσου καταλογισμού ευθυνών. Το εναρκτήριο σημείο είναι 

ότι η ευθύνη βρίσκεται σε όλη την κοινότητα και όχι μόνο σε αυτούς που έχουν 

εκλεγεί ή διορισθεί για να ασκούν την εξουσία. Κατά συνέπεια όλοι οι δημόσιοι 

λειτουργοί βρίσκονται υπό συνεχή έλεγχο από την κοινότητα και μηχανισμοί 

ανάκλησης τους μέσω ψηφοφορίας βρίσκονται σε λειτουργία. Ο μεγαλύτερος 

δυνατός έλεγχος επιτυγχάνεται μέσω αποκεντρωμένων μονάδων έτσι 

ώστε οι πολίτες να βρίσκονται όσο το δυνατόν πιο κοντά στους δημόσιους λειτουργούς. 

17 Πρέπει να τονισθεί ότι οι διαδικασίες διαβούλευσης θεωρούνται 

πολύ συχνά σημαντικότερες από τα αποτελέσματα. 18 Άρα όποιες πιθανές χρονικές 

καθυστερήσεις λόγω χρονοβόρων συνδιασκέψεων ή άλλων διαδικασιών 

είναι προτιμότερες από λιγότερο δημοκρατικές διαδικασίες που θα οδηγούσαν 

σε γρηγορότερα αποτελέσματα, που αποξενώνουν τους πολίτες. Το επιχείρημα 

είναι υπέρ μιας κοινωνίας, η οποία αποτελείται από ορθολογικούς και υπεύθυνους 

πολίτες, που μέσω συμμετοχικών διαδικασιών και διαλόγου λαμβάνουν 

τις βέλτιστες αποφάσεις για την κοινότητα τους. 

Οι μεταρρυθμίσεις με κατεύθυνση την αύξηση της συμμετοχής δεν είναι 

άνευ κριτικής, με κυριότερο επιχείρημα τη μη γνησιότητα της συμμετοχής που 

σημαίνει ότι οι πολίτες και οι κατώτεροι υπάλληλοι θεωρούν ότι μπορούν να 

14 A. Etzioni, The Spirit of Community, Crown Publishers, New York, 1993. 

15 M. J. Sandel, Ο Φιλελευθερισμός και τα Όρια της Δικαιοσύνης, εκδόσεις Πόλις, 

Αθήνα, 2003. 

16 R. M. Kanter, Commitment and Continuity, Harvard University Press, Cambridge. 

Mass., 1972. 

17 C. Hood, The Art of the State, Clarendon Press, Oxford, 1998, σελ. 120-144. 

18 B. Barber, Ισχυρή Δημοκρατία: Συμμετοχική Πολιτική για μια Νέα Εποχή, εκδόσεις 

Παπαζήσης, Αθήνα, 2007.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 299 


διαμορφώσουν πολιτική ενώ αυτό δε συμβαίνει στην πραγματικότητα, καθώς 

συνεχίζουν και ισχύουν όλων των τύπων οι σχέσεις εξουσίας. Μια άλλη διάσταση 

της κριτικής αφορά στις συγκρούσεις που μπορεί να δημιουργηθούν και 

στις καθυστερήσεις που μπορεί να προκληθούν λόγω της συμμετοχής μεγάλου 

αριθμού φορέων κατά τις διαδικασίες σχεδιασμού και εφαρμογής των δημόσιων 

πολιτικών. 19 Στην επόμενη ενότητα τα χαρακτηριστικά της δημόσιας συμμετοχής 

αναλύονται περισσότερο. 

Ορισμός, αρχές και τύποι της δημόσιας συμμετοχής 

Ένας γενικά αποδεκτός ορισμός της δημόσιας συμμετοχής υποστηρίζει ότι 

πρόκειται για μια πρακτική που στοχεύει στην εμπλοκή των πολιτών κατά τις 

δράσεις διαμόρφωσης της ατζέντας, της λήψης αποφάσεων και του σχηματισμού 

των πολιτικών, των οργανισμών και των θεσμών που είναι υπεύθυνοι για 

την ανάπτυξη δημόσιων πολιτικών. Ανάλογα με τη ροή της πληροφορίας μπορούμε 

να διακρίνουμε τρεις τύπους δημόσιας συμμετοχής: τη δημόσια επικοινωνία, 

τη δημόσια διαβούλευση και την άμεση δημόσια συμμετοχή: 20 

• Δημόσια Επικοινωνία: Η ροή της επικοινωνίας είναι από την κυβέρνηση 

προς τους πολίτες και δεν υπάρχει άμεση συμμετοχή των πολιτών καθώς 

η αντίδραση στην πληροφορία δεν είναι το ζητούμενο και άρα δεν έχουν 

αναπτυχθεί οι ανάλογοι μηχανισμοί. 

• Δημόσια Διαβούλευση: Η ροή της επικοινωνίας είναι από τους πολίτες 

προς την κυβέρνηση μέσω της χρήσης μηχανισμών που έχει θέσει σε λειτουργία 

η ίδια η κυβέρνηση. Η δυνατότητα πραγματικού διαλόγου μεταξύ 

πολιτών και κυβέρνησης είναι περιορισμένη. 

• Άμεση Δημόσια Συμμετοχή: Η ροή της επικοινωνίας είναι διττή, δηλαδή 

και από την κυβέρνηση προς τους πολίτες, αλλά και από τους πολίτες 

προς την κυβέρνηση. Στην περίπτωση αυτή, υπάρχει δυνατότητα κάποιας 

μορφής διαλόγου. 

Η υιοθέτηση μηχανισμών δημόσιας επικοινωνίας από μια κυβέρνηση είναι 

το πιο απλό και σύνηθες και ακολουθεί η εγκαθίδρυση μηχανισμών δημόσιας 

διαβούλευσης και δημόσιας άμεσης συμμετοχής. Κάθε προσπάθεια εισαγωγής 

του θεσμού της διαβούλευσης σε εθνικό ή διακρατικό επίπεδο ξεκινάει από την 

19 Peters, οπ.π., 2001. 

20 G. Rowe και L. Frewer, «A Typology of Public Engagement Mechanisms» Science, 

Technology and Human Values, Vol. 30, No. 2, 2005, σελ. 251-290.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 300 


παράθεση των γενικών αρχών που οφείλουν να τη διέπουν. Οι αρχές αυτές περιλαμβάνουν: 

21 

• Συμμετοχή: Η ποιότητα των δημοσίων πολιτικών εξαρτάται από την εξασφάλιση 

ευρείας συμμετοχής σε όλα τα στάδια της πολιτικής: από τη χάραξη 

έως την εφαρμογή της. Άρα και η διαδικασία της διαβούλευσης 

πρέπει να χαρακτηρίζεται από ευρεία συμμετοχή. 

• Διαφάνεια και Λογοδοσία: Οι διαδικασίες διαβούλευσης πρέπει να χαρακτηρίζονται 

από διαφάνεια τόσο για αυτούς που συμμετέχουν όσο και για 

το ευρύ κοινό. Για να επιτευχθεί αυτό πρέπει να διευκρινίζονται σαφώς: τα 

θέματα που εξετάζονται, οι μηχανισμοί διαβούλευσης που χρησιμοποιούνται, 

με ποιόν πραγματοποιείται η διαβούλευση και γιατί, και τέλος, ποιοί 

παράγοντες επηρέασαν τις αποφάσεις κατά τη χάραξη της πολιτικής. 

Όσον αφορά στη λογοδοσία, οι φορείς που συμμετέχουν θα πρέπει 

να καθιστούν σαφές ποιά συμφέροντα εκπροσωπούν και σε ποιο βαθμό 

γίνεται η εν λόγω εκπροσώπηση. 

• Αποτελεσματικότητα: Η διαβούλευση πρέπει να είναι αποτελεσματική 

και αυτό σημαίνει ότι πρέπει να ξεκινήσει όσο το δυνατόν νωρίτερα. 

Υπάρχει περίπτωση να χρειαστεί να διεξαχθεί σε περισσότερα του ενός 

σταδίου. Στόχος της πρέπει να είναι η κατανόηση της μιας πλευράς από 

την άλλη. Τέλος, για να είναι αποτελεσματική πρέπει να ισχύει η αρχή 

της αναλογικότητας, δηλαδή η μέθοδος και το εύρος της πρέπει να είναι 

ανάλογα της επίπτωσης που θα έχει η πρόταση που αποτελεί αντικείμενο 

της διαβούλευσης. 

Στην επόμενη ενότητα ακολουθεί μια συζήτηση περί των προκλήσεων αλλά 

και των επιτυχιών της προσπάθειας εφαρμογής των παραπάνω διαδικασιών 

και αρχών συμμετοχής στην ελληνική περίπτωση. 

Συμμετοχικότητα και διοικητική μεταρρύθμιση στην Ελλάδα 

Η συμμετοχή των πολιτών στο σχεδιασμό και την εφαρμογή της δημόσιας 

πολιτικής στην Ελλάδα είναι περιορισμένη και συνάδει με τη γενικότερη εικόνα 

μιας ατροφικής κοινωνίας πολιτών, ενός υπερδιογκωμένου κράτους και 

της κυριαρχίας των πολιτικών κομμάτων. 22 Επιπροσθέτως, το επικρατές στην 

21 Π.χ. COM, 2002/704 

22 Π.χ. Ν. Μουζέλης, και Γ. Παγουλάτος, «Κοινωνία Πολιτών και Ιδιότητα του Πολίτη 

στην Μεταπολεμική Ελλάδα», Ελληνική Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήμης, No. 22, 

2003, 5-29.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 301 


Ελλάδα, ιεραρχικό μοντέλο διοίκησης δυσχαιρένει την υιοθέτηση πρακτικών 

που αποτελούν μηχανισμό ενός μοντέλου διοίκησης που βασίζεται στα δίκτυα 

πολιτικής. Σε κάθε περίπτωση πάντως, οι διεθνείς τάσεις, η συμμετοχή της Ελλάδας 

στην Ευρωπακή Ένωση (ΕΕ) και η ανάγκη συμμόρφωσης με τις αρχές 

της χρηστής διακυβέρνησης έχουν πλέον ανοίξει τη συζήτηση περί της σημασίας 

της συμμετοχικότητας για τη διοικητική μεταρρύθμιση. Από τους τρεις τύπους 

δημόσιας συμμετοχής, όπως αναλύεται στη συνέχεια, η δημόσια επικοινωνία 

είναι η πιο αναπτυγμένη, η δημόσια διαβούλευση έχει αρχίσει να κερδίζει 

έδαφος, ενώ η άμεση δημόσια συμμετοχή δεν έχει ακόμα απασχολήσει ιδιαίτερα, 

ούτε το δημόσιο τομέα, ούτε την κοινωνία των πολιτών. 

Πριν στραφούμε στην ανάλυση, των προσπαθειών εφαρμογής των πρακτικών 

δημόσιας συμμετοχής στην Ελλάδα, θα πρέπει να τονισθεί η σημασία του 

κυρίαρχου διοικητικού παραδείγματος, δηλαδή του ιεραρχικού μοντέλου. Υποστηρίζεται, 

ότι η αυστηρά ιεραρχική δομή της ελληνικής δημόσιας διοίκησης 

εμποδίζει την υιοθέτηση μηχανισμών αύξησης της συμμετοχικότητας, καθώς 

αυτοί βρίσκονται σε σύγκρουση με το κεντρικό σύστημα αξιών του ιεραρχικού 

μοντέλου. Η επιτυχημένη υιοθέτηση μηχανισμών συμμετοχικότητας θα σήμαινε, 

ότι έχει ξεκινήσει η αλλαγή διοικητικού παραδείγματος για την Ελλάδα 

και ότι βρισκόμαστε στη διαδικασία μετάβασης από την εποχή της κυβέρνησης 

και της ιεραρχίας στην εποχή της διακυβέρνησης και των δικτύων. Κάτι τέτοιο 

δε φαίνεται να ισχύει, καθώς η ελληνική δημόσια διοίκηση παραμένει ιεραρχική 

και συγκεντρωτική τόσο όσον αφορά την οργάνωση της, αλλά και τους 

ισχύοντες μηχανισμούς ελέγχου. Σημαντικό είναι δε να σημειωθεί ότι το ιεραρχικό 

αυτό μοντέλο δυσλειτουργεί, με αποτέλεσμα η οποιαδήποτε μετάλλαξη 

του να καθίσταται πραγματικά δυσχερής. 23 Παρακάτω, αναλύονται τα βήματα 

που έχουν γίνει στον τομέα της δημόσιας επικοινωνίας και της δημόσιας διαβούλευσης 

έτσι ώστε να αποτυπωθεί με σαφήνεια η παρούσα κατάσταση. 

Δημόσια Επικοινωνία 

Η δημόσια επικοινωνία συνίσταται κυρίως στη μετάδοση της πληροφορίας 

από την κυβέρνηση και τους δημόσιους οργανισμούς στους πολίτες. Έχει να 

κάνει δηλαδή με τη διαφάνεια των κυβερνητικών πράξεων και τη δυνατότητα 

πρόσβασης των πολιτών στη πληροφορία και ειδικότερα στα δημόσια έγγραφα. 

Αποτελεί χαρακτηριστικό του ιεραρχικού μοντέλου διοίκησης και προ- 

23 Π.χ. K. Σπανού, Ελληνική Διοίκηση και Ευρωπακή Ολοκλήρωση, εκδόσεις Παπαζήσης, 

Αθήνα, 2001 και Α. Μακρυδημήτρης, Δημόσια Διοίκηση, εκδόσεις Σάκκουλας, 

Αθήνα-Θεσσαλονίκη, 2006.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 302 


πόθεση για τη μετάβαση στη διοίκηση μέσω δικτύων. 

Το δικαίωμα στην πληροφορία κατ’ αρχάς προστατεύεται από το άρθρο 5 Α 

του Συντάγματος σύμφωνα με το οποίο: 

«1. Καθένας έχει δικαίωμα στην πληροφόρηση, όπως νόμος ορίζει. Περιορισμοί 

στο δικαίωμα αυτό είναι δυνατόν να επιβληθούν με νόμο μόνο 

εφόσον είναι απολύτως αναγκαίοι και δικαιολογούνται για λόγους εθνικής 

ασφάλειας, καταπολέμησης του εγκλήματος ή προστασίας δικαιωμάτων και 

συμφερόντων τρίτων. 

2. Καθένας έχει δικαίωμα συμμετοχής στην Κοινωνία της Πληροφορίας. 

Η διευκόλυνση της πρόσβασης στις πληροφορίες που διακινούνται ηλεκτρονικά, 

καθώς και της παραγωγής, ανταλλαγής και διάδοσης τους αποτελεί 

υποχρέωση του Κράτους, τηρουμένων πάντοτε των εγγυήσεων των άρθρων 

9. 9 Α και 19.» 

Ο Κώδικας Διοικητικής Διαδικασίας (Ν 2690/1999) είναι ο νόμος που σήμερα 

συμπληρώνει τη διάταξη του Συντάγματος και προβλέπει ότι οι ενδιαφερόμενοι 

πολίτες, και όχι μόνο όσοι έχουν συμφέρον, έχουν δικαίωμα πρόσβασης 

στα έγγραφα που παράγουν οι δημόσιες υπηρεσίες. Ο έλεγχος της εφαρμογής 

των διατάξεων περί πρόσβασης στην πληροφορία γίνεται είτε από τον 

Συνήγορο του Πολίτη που λαμβάνει τα παράπονα των πολιτών για άρνηση πρόσβασης, 

είτε από την Αρχή Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων, εφόσον ζητηθεί 

η γνωμοδότηση της από δημόσια υπηρεσία ή από τον ενδιαφερόμενο. 

Στην πράξη, αν και έχουν γίνει κάποια βήματα για την εύκολη πρόσβαση 

στη δημόσια πληροφορία, οι ελλείψεις, οι καθυστερήσεις και τα προβλήματα 

είναι συχνά ο κανόνας και όχι η εξαίρεση. Στις θετικές εξελίξεις είναι η λειτουργία 

των Κέντρων Εξυπηρέτησης Πολιτών (ΚΕΠ) και της αντίστοιχης ιστοσελίδας 

τους 24 καθώς και τα διάφορα τηλεφωνικά κέντρα εξυπηρέτησης που 

λειτουργούν όλο το 24ώρο. Συνηθισμένη είναι και η επικοινωνία της κυβέρνησης 

με τους πολίτες μέσω διαφημίσεων στα μέσα μαζικής ενημέρωσης, αλλά 

αυτή αφορά συνήθως μηνύματα που θέλει να μεταδώσει η κυβέρνηση και όχι 

λεπτομερή πληροφορία. Σε κάθε περίπτωση, σε συγκριτικό επίπεδο, η Ελλάδα 

έχει πλήρες ρυθμιστικό πλαίσιο, αλλά υστερεί στην πρακτική εφαρμογή. 25 

24 http://www.kep.gov.gr/portal/ 

25 D. Banisar, Freedom of Information around the World 2006, Privacy International, 

2006.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 303 


Δημόσια Διαβούλευση 

Η χρήση του θεσμού της διαβούλευσης στην Ελλάδα είναι σποραδική και 

απαιτείται ενίσχυση του τόσο για την επίτευξη του στόχου της καλής νομοθέτησης 

όσο και για την πληρέστερη και ποιοτικότερη εφαρμογή των δημόσιων πολιτικών 

και αποφάσεων. Μέχρι τώρα έχουν γίνει βήματα όπως η ίδρυση της Οικονομικής 

και Κοινωνικής Επιτροπής (ΟΚΕ) με πρότυπο την αντίστοιχη επιτροπή 

της Ευρωπακής Ένωσης, η οργάνωση διαβουλεύσεων για επιμέρους 

θέματα όπως η Στρατηγική της Λισαβόνας και η επιλεκτική διαβούλευση από 

κάποιους δημόσιους οργανισμούς (π.χ. Δήμους, Εθνική Επιτροπή Τηλεπικοινωνιών 

και Ταχυδρομείων). Μια πιο συντονισμένη στρατηγική ακόμα υπολείπεται. 

Η ΟΚΕ ιδρύθηκε το 1994, είναι νομικό πρόσωπο ιδιωτικού δικαίου και 

αποτελεί μια πλατφόρμα κοινωνικού διαλόγου κυρίως όσον αφορά θέματα οικονομικής 

και κοινωνικής πολιτικής. Από το 2001, με την αναθεώρηση του Συντάγματος 

αποτελεί και συνταγματικά αναγνωρισμένο θεσμό του ελληνικού 

κράτους. Σύμφωνα με τον Νόμο σύστασής της (Ν. 2232/1994), έργο της ΟΚΕ 

είναι η διατύπωση αιτιολογημένης γνώμης σε θέματα ιδιαίτερης σπουδαιότητας 

που σχετίζονται με τις εργασιακές σχέσεις, την κοινωνική ασφάλιση, τα φορολογικά 

μέτρα, καθώς και με τη γενικότερη κοινωνικοοικονομική πολιτική, 

ιδίως σε θέματα περιφερειακής ανάπτυξης, επενδύσεων, εξαγωγών, προστασίας 

καταναλωτή και ανταγωνισμού. Αξίζει να σημειωθεί ότι στα θέματα αυτά 

δεν περιλαμβάνεται ο προπολογισμός. Η σημασία της ΟΚΕ για την ωρίμανση 

του θεσμού της διαβούλευσης στην Ελλάδα γίνεται φανερή από το σκοπό της 

που είναι η προώθηση του κοινωνικού διαλόγου και μέσω αυτού η διαμόρφωση 

κοινά αποδεκτών θέσεων για θέματα που απασχολούν την κοινωνία 

Το 2006 η εγκύκλιος του Πρωθυπουργού σχετικά με την νομοθετική πολιτική 

και αξιολόγηση της ποιότητας και αποτελεσματικότητας των νομοθετικών 

και κανονιστικών ρυθμίσεων τόνισε ως βασική προπόθεση για την καλή νομοθέτηση 

την κατά το δυνατόν ευρύτερη κοινωνική συναίνεση και συμμετοχή. Συγκεκριμένα, 

υπογραμμίζει ότι για την επίτευξη της μεγαλύτερης δυνατής κοινωνικής 

συναίνεσης και συμμετοχής, είναι σκόπιμη η έγκαιρη ενημέρωση των 

ενδιαφερομένων ομάδων της κοινωνίας των πολιτών και η συμμετοχή των εκπροσώπων 

τους σε κοινωνικό διάλογο και διαβούλευση. Προβλέπεται ότι η 

διαβούλευση διεξάγεται με τη συμμετοχή των ενδιαφερομένων μερών που προσκαλούνται 

με πρωτοβουλία του προτείνοντος τη ρύθμιση, με την αξιοποίηση 

της σύγχρονης τεχνολογίας, καθώς και με κάθε άλλο πρόσφορο μέσο, ιδίως με 

τη χρήση του διαδίκτυο και των μέσων μαζικής ενημέρωσης. 

Ενδιαφέρον παρουσιάζει και ο Νέος Κώδικας Τοπικής Αυτοδιοίκησης (Ν. 

3463/2006) που δίνει την δυνατότητα συμμετοχής των πολιτών σε ειδική συνε-

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 304 


δρίαση του Δημοτικού Συμβουλίου σε ό,τι αφορά την οικονομική κατάσταση, 

τη διοίκηση του Δήμου και την εφαρμογή του προγράμματος διοικητικής δράσης 

(Αρ. 217). Κάθε φορέας δημότης, κάτοικος ή φορολογούμενος από τον 

Δήμο έχει δικαίωμα να διατυπώσει παρατηρήσεις σχετικές με τον απολογισμό 

στην συνεδρίαση αυτή (Αρ. 217§5). Ο νόμος είναι αρκετά πρόσφατος οπότε 

δεν έχει ακόμα ολοκληρωθεί η αξιολόγηση της πρακτικής του εφαρμογής. Τέλος, 

το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα για τη Διοικητική Μεταρρύθμιση 2007-13 

περιλαμβάνει δράσεις προώθησης του θεσμού της διαβούλευσης και ενίσχυσης 

της κοινωνίας των πολιτών και εκκρεμεί η υλοποίηση τους. 

Πέρα από τις νομοθετικές ρυθμίσεις, η εδραίωση του θεσμού της διαβούλευσης 

στην Ελλάδα προποθέτει τη συνειδητοποίηση των οφελών της διάχυσης 

της πληροφορίας και της κοινωνικής συναίνεσης για την καλύτερη εφαρμογή 

των νόμων, αλλά και γενικότερα για την καλύτερη λειτουργία της διοίκησης 

στην εποχή της διακυβέρνησης. Απαιτεί επίσης, την πολιτική βούληση έτσι 

ώστε να ενισχυθούν οι πρωτοβουλίες των φορέων που επιχειρούν τη δημόσια 

διαβούλευση, γιατί αποτελούν καινοτόμες πρακτικές σε μια παραδοσιακά συγκρουσιακή 

κοινωνία. Παραδείγματα άμεσης δημόσιας συμμετοχής δεν υπάρχουν, 

καθώς αυτά θεωρούνται ακόμα πρώιμα για την Ελληνική κοινωνία. 


Η ανάγκη για αύξηση της συμμετοχής των πολιτών στις διαδικασίες της δημόσιας 

πολιτικής είναι πλέον αποδεκτή τόσο στο διεθνές περιβάλλον όσο και 

στην Ελλάδα. Οι βασικοί λόγοι που οδήγησαν σε αυτήν την αποδοχή είναι η 

μείωση της εμπιστοσύνης των πολιτών στην κυβέρνηση και στα πολιτικά κόμματα, 

η ανάγκη βελτίωσης των δημοσίων πολιτικών και επομένως η αύξηση της 

δυνατότητας συγκέντρωσης πληροφοριών για τα πραγματικά προβλήματα και 

τέλος, η ενσωμάτωση των απόψεων των πολιτών κατά τις διαδικασίες σχεδιασμού 

δημοσίων πολιτικών έτσι ώστε να είναι ευκολότερο να επιτευχθεί συναίνεση. 

Τα βασικά εργαλεία που βρίσκονται στη διάθεση των κυβερνήσεων για 

την επίτευξη των στόχων αυτών είναι η καλύτερη διάχυση της δημόσιας πληροφορίας 

και η ενίσχυση του θεσμού της διαβούλευσης. 

Στην Ελλάδα, το κυρίαρχο διοικητικό παράδειγμα είναι αυτό της ιεραρχίας 

με αποτέλεσμα να ευνοείται η διαφάνεια μέσω μηχανισμών διάχυσης της πληροφορίας, 

αλλά να υπολείπεται ο θεσμός της διαβούλευσης, ο οποίος αποτελεί 

χαρακτηριστικό του διοικητικού παραδείγματος που βασίζεται στα δίκτυα πολιτικής. 

Είναι εμφανές ότι ακόμα και το ιεραρχικό παράδειγμα δυσλειτουργεί, 

καθώς ενώ το ρυθμιστικό πλαίσιο όσον αφορά τη διάχυση της δημόσιας πληροφορίας 

είναι πλήρες, στην πράξη συχνά παρατηρούνται προβλήματα και καθυ-

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 305 


στερήσεις στην αναζήτηση πληροφορίας. Η χρήση των νέων τεχνολογιών μπορεί 

να βοηθήσει τόσο στην καλύτερη αρχειοθέτηση των δημοσίων εγγράφων, 

όσο και στην ευκολότερη αναζήτηση και διάχυση της δημόσιας πληροφορίας. 

Βασική προπόθεση για την κατοχύρωση του θεσμού της διαβούλευσης είναι 

η ευκολία πρόσβασης στη δημόσια πληροφορία. Μια πιο ολοκληρωμένη 

στρατηγική για τη δημόσια διαβούλευση στην Ελλάδα είναι αναγκαία, καθώς η 

σποραδική χρήση του εργαλείου αυτού δεν είναι πιθανό να αποδώσει. Η διαβούλευση 

θα μπορούσε να εντατικοποιηθεί πιλοτικά εκεί που η νομοθεσία είναι 

ήδη προωθημένη (π.χ. Δήμους και Κοινότητες), έτσι ώστε να δημιουργηθούν 

οι συνθήκες για την περαιτέρω χρήση της και σε άλλα επίπεδα ή πολιτικές. 

Σημασία, πάντως έχει η χρήση του θεσμού να είναι ειλικρινής και τα αποτελέσματα 

των διαβουλεύσεων να δημοσιοποιούνται και να λαμβάνονται 

υπόψη στις αποφάσεις της δημόσιας πολιτικής, έτσι ώστε να ενθαρρυνθεί η 

συμμετοχικότητα. Κάτι διαφορετικό θα μπορούσε να οδηγήσει σε μεγαλύτερη 

έλλειψη εμπιστοσύνης και απάθεια.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 306

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 307 

16 

Δημόσια πολιτική και «οιονεί αγορές» 

(quasi-markets) 

Χρήστος Ι. Παρασκεύοπουλος 


Τα θέματα που σχετίζονται με την παροχή δημόσιων ή οιονεί δημόσιων 

αγαθών και υπηρεσιών, όπως π.χ. υγεία, εκπαίδευση, κοινωνική φροντίδα κτλ., 

βρίσκονται σχεδόν καθημερινά στην επικαιρότητα. Επειδή άπτονται της ποιότητας 

ζωής των πολιτών, είναι αντικείμενα ενασχόλησης τόσο για τους πολίτες, 

όσο και για τους πολιτικούς ή διαμορφωτές πολιτικής. Για τους τελευταίους, 

μάλιστα, αποτελούν κυριολεκτικά «καυτή πατάτα» που διστάζουν να αγγίξουν. 

Κι’ αυτό γιατί, αν και δεν ομολογείται πολλές φορές ρητά, τα προβλήματα αυτά 

είναι εξαιρετικά περίπλοκα και δυσεπίλυτα, ενώ δεν υπάρχουν εύκολες απαντήσεις 

ούτε σε θεωρητικό ούτε σε πρακτικό επίπεδο. Αν και η ελληνική περίπτωση 

με τις γνωστές παθογένειες και ιδιαιτερότητες (θεσμική υστέρηση, κομματοκρατία, 

διαφθορά, προσοδοθηρία κτλ.) που έχουν σημαντικές συνέπειες 

στην παροχή οιονεί δημόσιων αγαθών δεν μπορεί να θεωρηθεί ως αντιπροσωπευτική 

μιας ώριμης και σύγχρονης δημοκρατίας, είναι, ωστόσο, ενδεικτική 

των προβλημάτων που αντιμετωπίζουν και πολλές άλλες χώρες με διαφορετική, 

ίσως, ένταση. Κατά συνέπεια, δεδομένου του ρόλου της μεταφοράς ή υιοθέτησης 

παραδειγμάτων από άλλες χώρες στη δημόσια πολιτική, είναι χρήσιμη 

η μελέτη της εμπειρίας των προηγμένων χωρών και κυρίως των χωρών της βορειο-δυτικής 

Ευρώπης στην παροχή των οιονεί δημόσιων αγαθών. 

Σ’ αυτό το πλαίσιο, σε παλαιότερες δεκαετίες, και ιδιαίτερα κατά την πρώτη 

μεταπολεμική περίοδο, τα πράγματα στη δημόσια πολιτική ήταν ξεκάθαρα, 

τόσο σε θεωρητικό, όσο και σε πρακτικό επίπεδο. Κράτος και αγορά θεωρούνταν 

και ήταν στην πράξη τα δύο κυρίαρχα οργανωσιακά μοντέλα κατανομής 

και διαχείρισης των πόρων, ενώ ένα από τα αξιώματα του συναινετικού μοντέ-

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 308 


λου ρύθμισης ήταν ο ενεργός ρόλος του κράτους στην οικονομία μέσω του λεγόμενου 

κρατικού παρεμβατισμού (το γνωστό και ως κενσιανό μοντέλο) και η 

αποκλειστικότητά του στην κοινωνική πολιτική. Ήταν η εποχή των ανεξάρτητων 

εθνών-κρατών, της σταθερής και μακροχρόνιας απασχόλησης, της περιορισμένης 

διεθνούς κινητικότητας των συντελεστών της παραγωγής, της σχετικά 

σταθερής και πυρηνικής οικογένειας και των σχεδών ισόβιων δεξιοτήτων και 

προσόντων. Σ’ αυτό το πλαίσιο, και ιδιαίτερα στη δυτική και βόρεια Ευρώπη, 

οι λεγόμενοι επαγγελματίες του δημοσίου –γιατροί, δάσκαλοι και καθηγητές 

κάθε βαθμίδας της δημόσιας εκπαίδευσης– θεωρούνταν και ήταν εν πολλοίς 

«ιππότες», δηλαδή αλτρουιστές δημόσιοι λειτουργοί, προσηλωμένοι στο καθήκον 

και στη δεοντολογία του λειτουργήματός τους, με στόχο την εξυπηρέτηση 

του δημοσίου συμφέροντος. Ήταν οι ειδήμονες, αυτοί που «ήξεραν καλύτερα». 

Κατά συνέπεια, για τους χρήστες των υπηρεσιών, ασθενείς, μαθητές ή φοιτητές 

κ.ο.κ., δεν έμενε παρά ο ρόλος του παθητικού αποδέκτη των προσφερόμενων 

υπηρεσιών, χωρίς δηλαδή δικαίωμα επιλογής. Μ’αυτή την έννοια, οι χρήστες 

των δημόσιων υπηρεσιών θεωρούνταν (και ήταν) άβουλα «πιόνια». 

Η ανάδυση του παραδείγματος των «οιονεί αγορών» 

Το παράδειγμα των «οιονεί αγορών» (quasi markets) και ιδιαίτερα το μοντέλο 

«επιλογής-και-ανταγωνισμού» (choice-and-competition) στη δημόσια 

πολιτική αναδύθηκε ουσιαστικά ως συστατικό στοιχείο ενός νέου consensus 

μετά την σαρωτική νίκη της Margaret Thatcher το 1979 που τερμάτισε τη μεταπολεμική 

συναίνεση στη Βρετανία αμφισβητώντας τα δύο βασικά συστατικά 

της, δηλαδή την κενσιανή οικονομική πολιτική και το κοινωνικό κράτος. Είχαν 

προηγηθεί η «αλλαγή παραδείγματος» σε θεωρητικό επίπεδο που εξασφάλισε 

την ηγεμονία στις συντηρητικές ιδέες και προετοίμασε το έδαφος για τη 

κυριαρχία των συντηρητικών κυβερνήσεων, αλλά και η εγκατάλειψη των αρχικών 

σχεδίων για ιδιωτικοποίηση βασικών θεσμών του κοινωνικού κράτους, 

όπως το NHS –Βρετανικό ΕΣΥ– και η δημόσια εκπαίδευση. ΄Ετσι, η θεσμοθέτηση 

«οιονεί αγορών» στους τομείς της δημόσιας υγείας και της δημόσιας εκπαίδευσης 

ήταν ουσιαστικά αποτέλεσμα της αντοχής που επέδειξαν οι θεσμοί 

του κοινωνικού κράτους στη Βρετανία απέναντι στα σχέδια της Margaret 

Thatcher. Μ’ αυτή την έννοια, το παράδειγμα των «οιονεί αγορών» δεν μπορεί 

και δεν πρέπει να συγχέεται με το μοντέλο της αγοράς, όπως άλλωστε γίνεται 

εμφανές από τη φιλοσοφία και τα βασικά συστατικά του: καθολικότητα ως 

προς τις παροχές, δηλαδή δωρεάν υπηρεσίες για όλους, δημόσια χρηματοδότηση 

στους παρόχους των υπηρεσιών, αλλά υπό τον όρο της επιλογής τους από 

τους χρήστες, δηλ. τους ασθενείς, τους μαθητές ή/και τους γονείς τους.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 309 

ΔΗΜΟΣΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ «ΟΙΟΝΕΙ ΑΓΟΡΕΣ» 309 

Η φιλοσοφία του παραδείγματος βασίζεται στην παραδοχή ότι δεν μπορεί ο 

πολίτης-χρήστης δημοσίων υπηρεσιών να βασίζεται στον «ιπποτισμό», δηλαδή 

τον αλτρουισμό, των δημοσίων υπαλλήλων. Οι τελευταίοι δεν είναι απαραίτητα 

ούτε αποκλειστικά «ιππότες» ούτε αποκλειστικά «κατεργάρηδες»-εγωιστές με 

τα δικά τους συμφέροντα και τη δική τους ατζέντα που μικρή σχέση μπορεί να 

έχει με την εξυπηρέτηση των συμφερόντων των πολιτών. Αυτό που έχει σημασία, 

συνεπώς, είναι η δομή των συγκεκριμένων κινήτρων που μπορούν να επηρεάσουν 

καθοριστικά τη συμπεριφορά των υπαλλήλων προς την ενθάρρυνση 

της «ιπποτικής» και αποθάρρυνση της εγωιστικής (καιροσκοπικής) συμπεριφοράς. 

Μ’ αυτή την έννοια, το παράδειγμα των «οιονεί αγορών» προποθέτει την 

κατάργηση των κρατικών μονοπωλίων στους χώρους της υγείας και της εκπαίδευσης, 

και την εισαγωγή συνθηκών ανταγωνισμού ως προς τους παρόχους και 

επιλογής ως προς τους χρήστες δημοσίων υπηρεσιών και έτσι την μετατροπή 

των πολιτών από «πιόνια» σε «βασίλισσες»-χρήστες δημοσίων υπηρεσιών. Με 

άλλα λόγια, οι χρηματοδοτικοί πόροι είναι διαθέσιμοι σε όλους, με τη διαφορά 

ότι αυτοί ακολουθούν τις επιλογές των χρηστών (money follows choice). 

Στη Μ. Βρετανία, οι Νέοι Εργατικοί, μετά την άνοδό τους στην εξουσία το 

1997, διατήρησαν αρκετές από τις καινοτομίες της προηγούμενης κυβέρνησης, 

κατήργησαν μερικές, αλλά εισήγαγαν και πολλές δικές τους. 1 Παραδείγματα 

τέτοιων μεταρρυθμίσεων υπάρχουν από διάφορους τομείς δημόσιων πολιτικών, 

όπως το σύστημα υγείας, η σχολική εκπαίδευση με εισαγωγή κουπονιών, 

το δημογραφικό επίδομα, η συνεταιρική αποταμίευση και τα «παιδικά ομόλογα» 

(baby bonds) που με κρατική χρηματοδότηση εφαρμόζονται ήδη. 

«Οιονεί αγορές» και «κλασσικά» μοντέλα στην παροχή 

δημοσίων υπηρεσιών 

Το παράδειγμα των «οιονεί αγορών», εξεταζόμενο σε σύγκριση με τα τρία 

πιο κλασσικά μοντέλα στην παροχή δημοσίων υπηρεσιών, δηλαδή το ιεραρχικό 

ή «εντολών και ελέγχου» (command and control), αυτό της «εμπιστοσύνης» ή «δικτύων» 

(trust and networks model) και αυτό της «φωνής» (voice), θεωρείται ότι 

υπερτερεί σημαντικά ως προς τα κριτήρια/στόχους της δημόσιας πολιτικής. 

Υπερέχει, δηλαδή, ως προς την ποιότητα, την αποτελεσματικότητα, την ανταπόκριση/λογοδοσία 

(responsiveness/accountability) και την κοινωνική δικαιο- 

1 Βλέπε στο J. Le Grand, Κίνητρα, Δράσεις και Δημόσια Πολιτική: «Ιππότες» και 

«Κατεργάρηδες», «Πιόνια» και «Βασίλισσες», ελληνική έκδοση, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, 

2007.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 310 


σύνη, κι αυτό, επειδή παρέχει την κατάλληλη δέσμη κινήτρων, κυρίως στους 

παρόχους. Γι’ αυτό, άλλωστε, συστατικά του έχουν υιοθετηθεί ήδη και εφαρμόζονται 

και σε άλλες χώρες, όπως τις Σκανδιναβικές, την Ολλανδία, το Βέλγιο κτλ. 

Δεδομένου ότι στην παροχή δημοσίων αγαθών κατά κανόνα συνδυάζονται ή συνυπάρχουν 

δύο ή περισσότερα από τα παραπάνω μοντέλα και το ουσιαστικό 

θέμα είναι πού δίνεται κάθε φορά έμφαση και πώς επιτυγχάνεται η σχετική ισορροπία 

μεταξύ τους, έχει ιδιαίτερη σημασία η εξέταση των πλεονεκτημάτων και 

μειονεκτημάτων καθενός απο τα θεωρούμενα ως «κλασσικά» μοντέλα. 

Κατά το μοντέλο «εντολών και ελέγχου», η παροχή αγαθών ή υπηρεσιών γίνεται 

μέσω της διοικητικής ιεραρχίας του κράτους ή άλλου κρατικού φορέα. 

Στη Βρετανική εκδοχή του, το μοντέλο αυτό ονομάζεται «διαχείρισης στόχων 

και απόδοσης» (targets and performance management). Στα πλαίσια αυτού, τίθενται 

συγκεκριμένοι και μετρήσιμοι στόχοι για τους οργανισμούς που εμπλέκονται 

στην παροχή δημοσίων αγαθών (σχολεία, νοσοκομεία κ.ο.κ) και αξιολογείται 

η απόδοσή τους με βάση το βαθμό εκπλήρωσης των στόχων αυτών. 

Παρόλο ότι, όπως έχει δείξει η Βρετανική εμπειρία, το παράδειγμα «εντολών 

και ελέγχου» δείχνει να έχει σημαντικά πλεονεκτήματα και αποδίδει, κυρίως 

σε βραχυχρόνια βάση, υπάρχουν σημαντικά προβλήματα σχετιζόμενα με τα κίνητρα. 

Συγκεκριμένα, θεωρείται ότι αποθαρρύνει την διαρκή καινοτομία και 

βελτίωση μετά την επίτευξη των στόχων που είχαν τεθεί, ενώ το σύστημα μπορεί 

επίσης να ενθαρρύνει τη «δημιουργική λογιστική» ως προς τα στοιχεία και 

συνεπώς την πλασματική επίτευξη των στόχων. Τέλος, ο διαρκής βομβαρδισμός 

με οδηγίες και κατευθύνσεις εκ των άνω σχετικά με την επίτευξη των στόχων 

θεωρείται ότι έχει αρνητικές επιπτώσεις ως προς τα κίνητρα και το ηθικό 

των δημοσίων λειτουργών. 

Το μοντέλο της «εμπιστοσύνης» βασίζεται στην υπόθεση ότι οι επαγγελματίες 

και άλλοι εργαζόμενοι στις δημόσιες υπηρεσίες απολαμβάνουν την εμπιστοσύνη 

ότι θα παρέχουν υπηρεσίες ποιότητας χωρίς καμμία παρέμβαση από 

το κράτος (θεωρούνται δηλαδή «ιππότες»-αλτρουιστές). Παρόλο ότι το μοντέλο 

της εμπιστοσύνης θεωρείται ότι έχει σημαντικά πλεονεκτήματα και προτιμάται 

γενικά από τους επαγγελματίες του δημοσίου, εντούτοις πάσχει και 

αυτό ως προς την παροχή κινήτρων. Συγκεκριμένα, πρώτον, όπως έχει ήδη 

αναφερθεί, οι δημόσιοι λειτουργοί δεν είναι ούτε αποκλειστικά «ιππότες» ούτε 

αποκλειστικά «κατεργάρηδες», και άρα αυτό που έχει σημασία είναι η ύπαρξη 

συγκεκριμένων κινήτρων. Δεύτερον, συναφώς, δεν υπάρχουν επαρκή κίνητρα 

στο σύστημα σε σχέση με την ποιότητα και την αποτελεσματικότητα, ενώ υπάρχουν 

δυσκολίες ως προς τις λειτουργίες παρακολούθησης και ελέγχου. Τρίτον, 

μπορεί οι επαγγελματίες του χώρου να έχουν τις δικές τους προτεραιότητες ως 

προς τους στόχους, οι οποίες είναι πιθανόν να μη συμφωνούν απαραίτητα με 

αυτούς που έχουν τεθεί από την κυβέρνηση.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 311 


Τέλος, το μοντέλο της «φωνής» βασίζεται στην υπόθεση ότι οι χρήστες προσπαθούν 

να επιτύχουν καλή ποιότητα υπηρεσιών μέσω της επικοινωνίας των 

απόψεων/κριτικής τους, είτε άμεσα προς τους υπεύθυνους επαγγελματίες (π.χ. 

δασκάλους, γιατρούς), είτε έμμεσα μέσω υποβολής παραπόνων/διαμαρτυριών 

προς εκλεγμένους εκπροσώπους τους, ή προς ανεξάρτητες αρχές, όπως π.χ. ο 

Συνήγορος του Πολίτη κ.ο.κ. Παρ’ ότι και το μοντέλο της φωνής έχει σημαντικά 

πλεονεκτήματα σχετιζόμενα κυρίως με τη δυνατότητα των πολιτών-χρηστών να 

παρεμβαίνουν άμεσα με σκοπό τη βελτίωση της ποιότητας των υπηρεσιών 

μέσω ατομικών ή συλλογικών διαμαρτυριών και παραπόνων, εντούτοις θεωρείται 

ότι ευνοεί περισσότερο τις μεσαίες και ανώτερες κοινωνικές τάξεις, δεδομένου 

ότι αυτές διαθέτουν τους απαραίτητους πόρους (χρόνο, χρήμα, μορφωτικό 

επίπεδο κτλ.) και άρα είναι πιο εύκολο γι’ αυτούς να ασκήσουν επιρροή 

και να «ακουσθούν». Τέλος, το σημαντικότερο είναι ότι το σύστημα πάσχει 

ως προς το ότι δεν παρέχει επαρκή κίνητρα για βελτίωση-καινοτομία, δεδομένου 

ότι μπορεί κάλλιστα οι επαγγελματίες να αγνοήσουν τις υποδείξεις και τα 

παράπονα των χρηστών χωρίς κόστος. 

«Οιονεί αγορές» και οι κριτικές τους 

Παρότι το μοντέλο της «επιλογής και ανταγωνισμού» και των «οιονεί αγορών» 

γενικά φαίνεται να υπερτερεί ή/και να λειτουργεί συμπληρωματικά προς 

τα κλασσικά μοντέλα παροχής δημόσιων υπηρεσιών, έχει δεχθεί κριτική τόσο 

από τη νέα δεξιά (new right) όσο και από την παραδοσιακή σοσιαλδημοκρατική 

πτέρυγα των Νέων Εργατικών στη Βρετανία, τόσο σε θεωρητικό (βλ. π.χ. 

D. Marquand, A. Pollock, D. Harvey, M. Jacques κ.ά), όσο και σε πολιτικό (βλ. 

π.χ. R. Hattersley) επίπεδο. Από τη σκοπιά της νέας δεξιάς, η κριτική επικεντρώνεται 

γενικά στην άποψη υπέρ της –πλήρους/καθαρής– ιδιωτικοποίησης 

στην παροχή των δημοσίων υπηρεσιών. Η κριτική της παραδοσιακής σοσιαλδημοκρατίας, 

από την άλλη πλευρά, επικεντρώνεται σε προβλήματα σχετικά με 

τον κίνδυνο υπονόμευσης του ήθους των δημόσιων λειτουργών (public service 

ethos) από την εισαγωγή συνθηκών αγοράς και ανταγωνισμού, στο λεγόμενο 

παράδοξο της επιλογής (paradox of choice), σε θέματα έλλειψης επαρκούς 

πληροφόρησης και γνώσης από την πλευρά των χρηστών, σε θέματα κοινωνικής 

δικαιοσύνης (equity) και τέλος στα προβλήματα που σχετίζονται με την επιλογή 

των καλλίτερων χρηστών –«αφρόκρεμας» (cream-skimming)– από την 

πλευρά των παρόχων. 

Το επιχείρημα σχετικά με τον κίνδυνο υπονόμευσης του ήθους των δημόσιων 

λειτουργών από την εισαγωγή συνθηκών επιλογής και ανταγωνισμού στην 

παροχή δημόσιων υπηρεσιών βασίζεται στον παλαιό, κλασσικό ισχυρισμό ενός

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 312 


από τους μεγάλους θεωρητικούς και θεμελιωτές του κράτους πρόνοιας, του 

Richard Titmuss, καθηγητή κοινωνικής πολιτικής στο London School of 

Economics, ότι ο δημόσιος τομέας κυριαρχείται σχεδόν αποκλειστικά από λειτουργούς 

με «ιπποτική» ή αλτουιστική συμπεριφορά, ενώ αντίθετα ο ιδιωτικός 

τομέας από καιροσκόπους-«κατεργάρηδες». Συνεπώς, υπάρχει ο κίνδυνος ότι 

η εισαγωγή κανόνων επιλογής και ανταγωνισμού στο δημόσιο τομέα μπορεί να 

διαβρώσει τους «ιππότες»-δημόσιους λειτουργούς και να τους μετατρέψει σε 

εγωιστές-«κατεργάρηδες». Ωστόσο, αν και τα αλτρουιστικά κίνητρα είναι 

υπαρκτά και σημαντικά, είναι προφανές ότι δεν μπορεί να θεωρούνται αποκλειστικότητα 

του δημόσιου τομέα. Στην πραγματικότητα, τόσο στο δημόσιο 

τομέα, όσο και στην αγορά απαντώνται και τα δύο, δηλαδή και «ιππότες» και 

«κατεργάρηδες», και άρα αυτό που έχει σημασία είναι η ύπαρξη των κατάλληλων 

κινήτρων που θα αποθαρρύνουν τους δεύτερους και θα ενθαρρύνουν τους 

πρώτους, και το παράδειγμα της επιλογής και ανταγωνισμού παρέχει επαρκή 

τέτοια κίνητρα. 

Το επιχείρημα του «παράδοξου της επιλογής», που φαίνεται να ενισχύεται 

και από πρόσφατη έρευνα του Barry Schwartz, 2 βασίζεται στην υπόθεση ότι η 

ύπαρξη ευρείας επιλογής από την πλευρά των χρηστών συνδέεται με το λεγόμενο 

κόστος ευκαιρίας (opportunity cost), και έτσι μπορεί να προκαλεί υπερβάλλον 

άγχος στους χρήστες σχετικά με το αν τελικά η κάθε επιλογή τους ήταν 

όντως η καλλίτερη. Κατά συνέπεια, το επιχείρημα είναι ότι αυτό που στην 

πραγματικότητα επιθυμεί η πλειονότητα των πολιτών-χρηστών δημοσίων υπηρεσιών 

δεν είναι η επιλογή καθεαυτή, αλλά μάλλον ένα καλό επίπεδο υπηρεσιών 

σε τοπικό επίπεδο (τοπικό σχολείο ή νοσοκομείο). Το επιχείρημα φαίνεται 

βάσιμο, ιδιαίτερα σε περιπτώσεις επείγουσας ανάγκης (π.χ. επείγον και 

ξαφνικό πρόβλημα υγείας) ή δυσκολίας μετακίνησης (π.χ. μετακίνηση για πρόσβαση 

σε καλύτερες υπηρεσίες εκπαίδευσης). Ωστόσο, με δεδομένες τις αδυναμίες 

των άλλων –κλασσικών– μοντέλων δημόσιας πολιτικής, ιδιαίτερα ως 

προς την παροχή κατάλληλων κινήτρων, δεν είναι προφανές με ποιο τρόπο είναι 

δυνατόν να εξασφαλισθεί επαρκής ποιότητα στους κρίσιμους τομείς 

υγείας, εκπαίδευσης κ.ο.κ., σε τοπικό επίπεδο. Αντιθέτως, το παράδειγμα επιλογής 

και ανταγωνισμού παρέχει τα κίνητρα αυτά. 

Η έλλειψη επαρκούς πληροφόρησης και γνώσης από την πλευρά των χρηστών 

είναι ένα υπαρκτό και πολύ σημαντικό ζήτημα στη δημόσια πολιτική γενικά 

που έχει άλλωστε αναδειχθεί από τη σχολή της δημόσιας επιλογής (public 

choice theory). Πράγματι, η ελλειπής γνώση και πληροφόρηση μπορεί να κάνει 

2 B. Schwartz, The Paradox of Choice: Why More is Less, HarperCollins, New York, 

2004.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 313 


δύσκολη την επιλογή σχολείου από τους γονείς ή νοσοκομείου/γιατρού από 

τους ασθενείς κτλ. Υπάρχει, ωστόσο, εμπειρία από επιτυχημένα παραδείγματα 

οργανωμένης πληροφόρησης για τους χρήστες, η οποία μπορεί να αναληφθεί 

από φορείς σε εθνικό ή τοπικό επίπεδο, π.χ. από οργανισμούς τοπικής αυτοδιοίκησης, 

για την ποιότητα των σχολείων ή από ανεξάρτητες οργανώσεις ειδικών 

για τον τομέα της υγείας. Τέτοια παραδείγματα προέρχονται κυρίως από 

την Βρετανία ή στις Σκανδιναβικές χώρες, και πείθουν ότι μπορούν να αντιμετωπίσουν 

το πρόβλημα σχετικά ικανοποιητικά. 

Τα προβλήματα σχετικά με την κοινωνική δικαιοσύνη και ισότητα (equality) 

σχετίζονται εν πολλοίς με το επιχείρημα ότι επιλογή και ανταγωνισμός είναι 

στην πραγματικότητα μια εμμονή των μεσαίων και ανώτερων κοινωνικών 

στρωμάτων. Κι αυτό γιατί είναι πιο εύκολο για τις μεσαίες και ανώτερες εισοδηματικά 

τάξεις να αλλάζουν π.χ. περιοχή κατοικίας –«ψηφίζοντας με τα πόδια 

τους» (voting by their feet) κατά το διάσημο στη βιβλιογραφία της δημόσιας 

επιλογής θεώρημα του Tiebout 1956– σε σύγκριση με τις κατώτερες τάξεις, με 

κριτήριο τις καλλίτερες παροχές εκπαίδευσης και υγείας. 3 Ωστόσο, με δεδομένα 

τα βασικά χαρακτηριστικά του μοντέλου των οιονεί αγορών, δηλαδή καθολικότητα 

στις παροχές και ελεύθερη πρόσβαση από τη μία και πόροι που 

ακολουθούν τις επιλογές των χρηστών από τη άλλη, είναι προφανές ότι το μοντέλο 

της «επιλογής και ανταγωνισμού» όχι μόνο δεν αντιστρατεύεται τον 

στόχο της κοινωνικής δικαιοσύνης και της ισότητας, αλλά μπορεί να τον εξυπηρετεί 

πληρέστερα, αφού παρέχει το δικαίωμα επιλογής σε όλους και όχι μόνο 

στις ανώτερες κονωνικά τάξεις. Επίσης, ως προς το συναφές επιχείρημα που 

τείνει να συνδέει την εισαγωγή του μοντέλου, κυρίως στη Βρετανία, με την 

υπαρκτή επιδείνωση κάποιων κοινωνικών ανισοτήτων, αυτό είναι ουσιαστικά 

αβάσιμο, δεδομένου ότι η επιδείνωση των κοινωνικών ανισοτήτων στις αγγλοσαξωνικές 

κυρίως χώρες και ιδιαίτερα στη Βρετανία συνδέεται με έλλειψη 

αποτελεσματικών πολιτικών αναδιανομής μάλλον, παρά με την εισαγωγή του 

μοντέλου των οιονεί αγορών στην παροχή δημόσιων υπηρεσιών που ουσιαστικά 

τείνει μάλλον να αμβλύνει τις κοινωνικές ανισότητες. 

Τέλος, τα προβλήματα που σχετίζονται με την επιλογή των «καλλίτερων 

χρηστών» αναφέρονται ουσιαστικά στις επιπτώσεις από τη μετάθεση του δικαιώματος 

επιλογής από τους χρήστες στους παρόχους δημόσιων υπηρεσιών, 

όπως π.χ. δημοφιλή σχολεία μπορούν ουσιαστικά να επιλέγουν τους καλλίτερους 

μαθητές ή φοιτητές στον τομέα της εκπαίδευσης, ή καλά νοσοκομεία να 

επιλέγουν ευκολότερες και πιο αποδοτικές περιπτώσεις ασθενών στον τομέα 

3 C. Tiebout, «A Pure Theory of Local Expenditure», Journal of Political Economy, 

64:5, 1956, σσ. 416-24.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 314 


της υγείας κ.ο.κ. Αυτό είναι ένα υπαρκτό πρόβλημα του μοντέλου επιλογής και 

ανταγωνισμού που μπορεί να έχει σημαντικές αρνητικές επιπτώσεις ως προς 

την ισότητα και την κοινωνική συνοχή, μέσω του διαχωρισμού και απομόνωσης 

(segregation) και συνεπώς υποβάθμισης που προκύπτει για τις μονάδες (π.χ. 

σχολεία, νοσοκομεία) που υστερούν ή αποτυγχάνουν σ’ αυτό το επίπεδο. 

Ωστόσο, έχουν μελετηθεί και εφαρμοσθεί διάφοροι εναλλακτικοί τρόποι αντιμετώπισης 

με ενεργοποίηση μηχανισμών από τα άλλα μοντέλα δημόσιας πολιτικής 

και ιδιαίτερα αυτό των «εντολών και ελέγχου». Έτσι, μπορεί π.χ. στο 

χώρο της εκπαίδευσης να περιορισθεί ή και να αφαιρεθεί από τα σχολεία η αρμοδιότητα 

για εισαγωγή μαθητών ή να υποχρεωθούν τα πανεπιστήμια σε τήρηση 

συγκεκριμένων ποσοστώσεων ως προς την εισαγωγή φοιτητών από κατώτερα 

κοινωνικά στρώματα. Στο χώρο της υγείας έχουν μελετηθεί διάφοροι τρόποι, 

όπως η αφαίρεση της αρμοδιότητας εισαγωγής ασθενών από τα νοσοκομεία 

ή η προσαρμογή των αμοιβών/τιμολογίου, ώστε για δυσκολότερες περιπτώσεις 

ασθενών τα νοσοκομεία να δικαιούνται αντίστοιχα υψηλότερες αμοιβές 

κ.ο.κ. 


Συμπερασματικά, παρά τα εγγενή προβλήματα που συνδέονται με την 

εφαρμογή του, το παράδειγμα «επιλογής και ανταγωνισμού» και «οιονεί αγορών», 

γενικά, μπορεί πράγματι να προσφέρει έναν καλύτερο συνδυασμό κινήτρων 

από την πλευρά των παρόχων με όρους ποιότητας, αποτελεσματικότητας, 

ανταπόκρισης/λογοδοσίας και κοινωνικής δικαιοσύνης σε κρίσιμους τομείς 

ημι-δημόσιων αγαθών. Μ’ αυτή την έννοια, μπορεί και πρέπει να αποτελεί 

έναν κρίσιμο πυλώνα στην άσκηση δημόσιας πολιτικής γενικά, και ιδιαίτερα 

στους τομείς οιονεί δημόσιων αγαθών και υπηρεσιών, όπως υγεία, εκπαίδευση 

κτλ. Αυτό, ωστόσο, πρέπει να γίνεται σε συνδυασμό με τα άλλα παραδείγματα/μοντέλα, 

και ιδιαίτερα με αυτό των «εντολών και ελέγχου», δεδομένων 

των προβλημάτων που υπάρχουν σχετικά με κρίσιμα ζητήματα, όπως π.χ. το 

θέμα της επαρκούς πληροφόρησης και γνώσης από την πλευρά των χρηστών ή 

της επιλογής των καλλίτερων χρηστών από την πλευρά των παρόχων. Επίσης, 

τα όποια μοντέλα άσκησης δημόσιας πολιτικής είναι απαραίτητο να συνοδεύονται 

από κατάλληλες πολιτικές με στόχο την αναδιανομή και την ισότητα. Η τελευταία 

άλλωστε αποτελεί κρίσιμη προπόθεση για την εξασφάλιση της κοινωνικής 

συνοχής, ενός δηλαδή από τους θεμελιώδεις στόχους όλων των ασκούμενων 

δημόσιων πολιτικών.

Ένας μεγάλος αριθμός άρθρων και βιβλίων τονίζουν το ρόλο της εκπαίδευσης 

στους ρυθμούς οικονομικής μεγέθυνσης, ιδίως στις περιπτώσεις χωρών ευρισκόμενων 

σε σχετικά χαμηλό ή μέτριο επίπεδο ανάπτυξης. Ο R. Lucas, κάτοχος 

βραβείου Nobel Οικονομίας, επισημαίνει ότι το κεφάλαιο δεν κινείται τελικώς 

προς τις περιοχές του πλανήτη όπου είναι σπάνιο και που θα έπρεπε λογικά 

να κινείται, δηλαδή προς τις φτωχές χώρες, ακριβώς γιατί το χαμηλό μορφωτικό 

επίπεδο των εργαζομένων δεν επιτρέπει υψηλές παραγωγικότητες. 2 

Επομένως, η υψηλής ποιότητας –ιδίως– τριτοβάθμια εκπαίδευση του εργατικού 

δυναμικού θα πρέπει να γίνει ο άμεσος στόχος της πολιτικής των χωρών αυτών. 

Σύμφωνα με τα παραπάνω, εάν η Ελλάδα επιθυμεί πράγματι να γίνει χώρα 

υποδοχής ξένων επενδύσεων, 3 θα πρέπει να δημιουργήσει τις κατάλληλες συνkef03:kef03 

06/03/2009 13:59 Page 315 

17 

Αντιμετωπίζοντας την κρίση 

στο ελληνικό πανεπιστήμιο 1 

Μιχάλης Μητσόπουλος και Θοδωρής Πελαγίδης 

Εισαγωγή: Το ανθρώπινο κεφάλαιο και η χρηματοδότηση στην 

πανεπιστημιακή εκπαίδευση 

1 Τα στατιστικά στοιχεία με τα διαγράμματα που παρουσιάζονται για τις επιδόσεις 

είναι από τη βάση δεδομένων του OECD, Average reading, mathematics, and science 

literacy scores. Τα υπόλοιπα από το OECD (2004), Education και employment outlook 

2004, και για χρονιές 1999 έως 2001 (δεν είναι πάντα διαθέσιμες όμοιες χρονιές). 

2 J. Lucas, «Why Doesn’t Capital Flow from Rich to Poor Countries?», American 

Economic Review, Vol 80, No 2, 1980, σελ. 93-96. 

3 T. Pelagidis και T. Mastroyiannis, “The Saving - Investment Correlation in Greece 

1960-1997: Implications for Capital Mobility», Journal of Policy Modeling, Vol 6, No 7,

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 316 

316 ΜΙΧΑΛΗΣ ΜΗΤΣΟΠΟΥΛΟΣ – ΘΟΔΩΡΗΣ ΠΕΛΑΓΙΔΗΣ 

θήκες υψηλής αποδοτικότητας του κεφαλαίου και η κυβερνητική πολιτική θα 

πρέπει να εστιάσει στην αποδοτική επένδυση στον ανθρώπινο παράγοντα. Βέβαια, 

το ζήτημα δεν αφορά μόνον την προσέλκυση ξένων επενδύσεων. Η ποιότητα 

του παραγωγικού συντελεστή εργασία εξαρτάται περίπου απολύτως από 

την εκπαίδευση που έχει λάβει. Στον δε σύγχρονο, διεθνοποιημένο κόσμο, καθοριστική 

είναι και η δυνατότητα κινητικότητας του εργαζομένου, γεγονός που 

εξαρτάται ειδικότερα από το κατά πόσο έχει λάβει «κομβική» και «ολοκληρωμένη» 

εκπαίδευση. 

Οι πανεπιστημιακοί στην Ελλάδα διαμαρτύρονται ότι οι δαπάνες-επενδύσεις 

για την πανεπιστημιακή εκπαίδευση είναι ανεπαρκείς και οι μισθοί τους 

πενιχροί. Σίγουρα υπάρχει μια καταρχήν βάση στην θέση αυτή, καθώς η ιδιωτική 

δαπάνη για την τριτοβάθμια παιδεία στην Ελλάδα είναι μηδαμινή, σε αντίθεση 

με άλλες χώρες, γεγονός που, σύμφωνα με στοιχεία του ΟΟΣΑ, περιορίζει 

το άθροισμα της συνολικής δαπάνης. 4 Αλλά παράλληλα τίθεται και το ερώτημα 

του πόσο αποδοτική είναι η κατανομή των υφιστάμενων πόρων στην πανεπιστημιακή 

εκπαίδευση, ώστε να επιτυγχάνεται το μέγιστο δυνατό αποτέλεσμα 

κι όχι απλώς να δίνονται αδιακρίτως όλο και περισσότερα χρήματα. 

Σε ότι αφορά την αποδοτική χρήση των πόρων, η υπάρχουσα διαμάχη στη 

διεθνή βιβλιογραφία αφορά κυρίως το είδος, και τη κατανομή ανά είδος, της 

χρηματοδότησης. 5 Μία από τις συνήθεις ερωτήσεις είναι εάν θα πρέπει τα 

άτομα-καταναλωτές της πανεπιστημιακής εκπαίδευσης να μπορούν να δανειστούν 

από την αγορά για να χρηματοδοτήσουν τις σπουδές τους σταθμίζοντας 

το μελλοντικό κόστος και όφελος ή θα πρέπει οι κρατικές επιδοτήσεις να επικρατήσουν. 

Οι υποστηρικτές της πολιτικής των δανείων στους υποψήφιους φοιτητές 

(και της χρηματοδότησης εν μέρει με αυτό τον τρόπο των πανεπιστημίων) 

θεωρούν ότι με αυτόν τον τρόπο φτωχοί και πλούσιοι έχουν την ευκαιρία της 

πανεπιστημιακής εκπαίδευσης συγκρίνοντας προσωπικό κόστος και όφελος. 

Υποστηρίζουν ακόμη ότι, λόγω του ότι η αγορά έχει ατέλειες και δεν θα ήταν 

δυνατό να χρηματοδοτηθούν όλοι, και ιδιαιτέρως οι οικονομικά ασθενέστεροι, 

το κράτος θα πρέπει να δώσει εγγυήσεις για τα φοιτητικά δάνεια ή να επιδοτήσει 

τα επιτόκια των δανείων. 

Οι υποστηρικτές της πολιτικής των κρατικών επιχορηγήσεων θεωρούν ότι 

οι τελευταίες ευνοούν την κινητικότητα στην εκπαίδευση ενισχύοντας την ισότητα 

στην πρόσβαση, ενώ δεν μειώνουν την αποτελεσματικότητα (σύγκριση κό- 

2003 σελ. 1-8 και T. Pelagidis, «Capital Mobility in Greece before and after Financial 

Liberalization», Journal of Policy Modeling, Vol 30, No 6, 2008, σελ. 999-2003. 

4 OECD, Education and employment outlook 2004, OECD, Paris, 2004. 

5 J. Stiglitz, Οικονομική του Δημοσίου Τομέα, εκδόσεις Κριτική Αθήνα, 1992.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 317 

ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ ΣΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ 317 

στους - οφέλους), καθώς υποστηρίζουν ότι το κόστος της επιχορήγησης είναι 

σχετικά χαμηλό. Άλλοι, πάλι υποστηρίζουν ότι και οι δύο πολιτικές, ιδίως μάλιστα 

οι κρατικές επιχορηγήσεις στους φοιτητές (και μέσω αυτών στα Πανεπιστήμια), 

στην πραγματικότητα ευνοούν τις εύπορες τάξεις αφού η σχολική 

διαρροή έχει θέσει ήδη από τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση εκτός τους λιγότερο 

εύπορους και ικανούς. Εναντίον των κρατικών επιχορηγήσεων είναι και εκείνοι 

που πιστεύουν ότι με αυτό τον τρόπο υπάρχει «υπερβολική κατανάλωση» 

δημόσιας εκπαίδευσης, καθώς αναλογικά πολλοί φοιτητές φοιτούν, οι οποίοι 

αλλιώς δεν θα ενδιαφέρονταν να λάβουν πανεπιστημιακή εκπαίδευση, πράγμα 

που σημαίνει σπατάλη πόρων συνολικά για την κοινωνία Από την άλλη, όμως, 

υποστηρίζεται ότι ευνοείται η κοινωνική δικαιοσύνη (ισότητα στην εισροή), 

ενώ υπάρχουν και θετικές εξωτερικότητες, αφού σπουδάζοντας όλο και περισσότεροι 

φοιτητές, η συνολική ποιότητα του εργατικού δυναμικού μιας χώρας 

ανέρχεται. 

Σε κάθε περίπτωση πάντως, με οποιαδήποτε πολιτική, κατευθύνονται πόροι 

προς τα πανεπιστήμια, τα οποία αναλόγως με τις υποδομές και την ποιότητα 

του προσωπικού τους, απολαμβάνουν και υψηλότερη χρηματοδότηση. Ο τρόπος 

και το είδος χρηματοδότησης παίζει καθοριστικό ρόλο στη δομή, τη λειτουργία 

και την αξία και φήμη του πανεπιστημίου, καθώς και στις απολαβές 

των πανεπιστημιακών. 

Κράτος και δημόσια αγορά στην εκπαίδευση 

Στο ελληνικό πανεπιστήμιο καμιά από τις παραπάνω εναλλακτικές προτάσεις 

χρηματοδότησης δεν υπάρχει. Το γεγονός αυτό συνδέεται άρρηκτα με τον 

συνδυασμένο αποκλεισμό των πανεπιστημίων από την επιλογή των δύο πιο κρίσιμων 

παραμέτρων που καθορίζουν την λειτουργία τους, κάτι που τα καθιστά 

στην πράξη πλήρως εξαρτημένα από την κρατική χρηματοδότηση. Οι παράμετροι 

αυτοί είναι η επιλογή του διδακτικού προσωπικού και η επιλογή των φοιτητών. 

Συγκεκριμένα, οι καθηγητές είναι κρατικοί υπάλληλοι, γεγονός που συνεπάγεται 

την μεταφορά των αποφάσεων για την μισθοδοσία των καθηγητών, και 

των διοικητικών υπαλλήλων, από το Πανεπιστήμιο προς το Κράτος. Και επειδή 

δεν είναι απασχολούμενοι του κάθε πανεπιστημίου, αναλόγως των προσόντων 

και της προσφοράς τους, δεν είναι δυνατή η σοβαρή αύξηση των μισθών εκείνων 

που πραγματικά προσφέρουν και, κυρίως, εκείνων που έχουν τις δυνατότητες 

να προσφέρουν, αναλόγως βέβαια και της ποιότητας του Πανεπιστημίου 

που τους απασχολεί. Επίσης, το πανεπιστήμιο δεν είναι σε θέση να επιλέξει το 

ίδιο τους φοιτητές που αποδέχεται, αλλά αντιθέτως ο αριθμός των εισακτέων

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 318 


είναι, στην πράξη, προκαθορισμένος από το Υπουργείο και η επιλογή τους γίνεται 

βάση κριτηρίων για τα οποία αποφασίζει το κράτος. 

Η επιλογή των δύο αυτών παραμέτρων από το κράτος, και όχι το Πανεπιστήμιο, 

αποκλείει στην πράξη την δημιουργία μας εσωτερικής δημόσιας αγορά πανεπιστημιακής 

εκπαίδευσης. Σε μια τέτοια αγορά οι καταναλωτές-υποψήφιοι φοιτητές 

θα διέθεταν επιλογή (choice) ανάμεσα σε καθηγητές και Ιδρύματα με αποτέλεσμα 

να ενισχύεται η αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας των Πανεπιστημίων 

από τους φοιτητές, οι οποίοι δεδομένου ότι αποφασίζουν για το μέλλον τους θα είναι 

οι πιο αυστηροί κριτές. Με την σειρά τους τα Πανεπιστήμια θα ανταγωνίζονται 

μεταξύ τους για προσέλκυση φοιτητών, οι οποίοι θα «φέρνουν» με τις επιλογές 

τους την ανάλογη πρόσθετη κρατική επιδότηση στο πανεπιστήμιο, καθώς και 

τα χρήματα του (επιδοτούμενου) δανείου που κάποιοι θα έχουν πάρει. 

Ο ανταγωνισμός αυτός θα πιέζει το κάθε πανεπιστήμιο να αποδέχεται τις 

αιτήσεις των καλύτερων υποψήφιων φοιτητών, καθώς η ελκυστικότητά του για 

τους φοιτητές θα καθορίζεται αποκλειστικά και μόνο από την φήμη που αυτό 

θα έχει αποκτήσει με βάση τις επιδόσεις των αποφοίτων του. Την ίδια στιγμή 

θα προσλαμβάνει, και θα αμοίβει ανάλογα με τις επιδόσεις τους, τους καλύτερους 

καθηγητές που θα μπορεί να αποκτήσει, προκειμένου να αυξήσει την ελκυστικότητά 

του απέναντι στους υποψήφιους φοιτητές. Το μίγμα αποδοχής αιτήσεων 

υποψήφιων φοιτητών και διδακτικού προσωπικού θα καθορίσει στην 

συνέχεια την πορεία των αποφοίτων στην αγορά εργασίας, αλλά και την κοινωνία 

γενικότερα, και άρα θα διαμορφώσει την φήμη του κάθε Πανεπιστημίου, 

καθώς όλοι οι φοιτητές θα προτιμούν ένα Πανεπιστήμιο, του οποίου οι απόφοιτοι, 

συνήθως, έχουν μια πετυχημένη επαγγελματική σταδιοδρομία στην συνέχεια, 

από ένα άλλο για το οποίο δεν ισχύει αυτό. Έτσι η φήμη αυτή εξασφαλίζει 

στο τέλος την ικανότητα του Πανεπιστημίου να προσελκύει πόρους πέρα 

από τον Κρατικό Προπολογισμό. 

Σήμερα στην Ελλάδα, τόσο οι καθηγητές, όσο και οι φοιτητές αρνούνται τα 

παραπάνω και οχυρώνονται πίσω από έναν λανθάνοντα «δημόσιο χαρακτήρα», 

και αυτό γιατί βραχυπρόθεσμα όλοι βολεύονται με την υπάρχουσα κατάσταση. 

6 Οι φοιτητές, γιατί, στην συντριπτική τους πλειοψηφία, ιδίως στις λε- 

6 Επισημαίνεται στο σημείο αυτό ότι τα χαρακτηριστικά του δημόσιου αγαθού, δηλαδή 

η «αδιαιρετότητα» και η «αδυναμία αποκλεισμού», δεν εφαρμόζουν πλήρως στην 

περίπτωση της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Μια διερεύνηση της κοινωνικής διαστρωμάτωσης 

των φοιτητών στα Πανεπιστήμια δείχνει ότι ο φοιτητικός πληθυσμός προέρχεται 

πλέον κατά συντριπτική πλειοψηφία από τη μεσαία τάξη, ενώ περιορίζονται και αποκλείονται 

όλο και περισσότερο φοιτητές και φοιτήτριες από τα λακά κοινωνικά στρώματα. 

Κατά την έννοια αυτή, η πανεπιστημιακή εκπαίδευση δεν μπορεί, με αυστηρά οικονομικούς 

όρους, να θεωρηθεί «δημόσιο αγαθό».

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 319 


γόμενες «κοινωνικές επιστήμες», χωρίς παρακολουθήσεις και ουσιαστική ενσωμάτωση 

στην υποτυπώδη έστω ακαδημακή ζωή, με ήσσονα προσπάθεια 

ανταλλάσσουν τα 5-6 πιο παραγωγικά χρόνια της ζωής τους με ένα πτυχίο που 

συνήθως δεν έχει αντίκρισμα ούτε, πλέον, στην κοινωνία, ούτε, πολύ περισσότερο, 

στην αγορά εργασίας (ιδίως όσον αφορά στις κοινωνικές και ανθρωπιστικές 

επιστήμες), γεγονός που όμως φαντάζει μακρινό στα φοιτητικά χρόνια 

ενός φοιτητή που κατέληξε τυχαία σε ένα τμήμα σπουδών με αντικείμενο που 

δεν ήταν της επιλογής του, ενώ και η αγορά εργασίας αδιαφορεί για όλους τους 

αποφοίτους και άρα δεν τους δίνει κίνητρο να προσπαθήσουν για κάτι καλύτερο 

από το μέτριο. Για την «εξυπηρέτηση» των φοιτητών αυτών, οι θέσεις των 

οποίων δημιουργούνται διοικητικά, από το Κράτος, ιδρύονται συνεχώς πανεπιστημιακά 

τμήματα μη αποδεδειγμένης χρησιμότητας και με πολύ μεγάλο κόστος, 

ενώ οι δυνητικά διακεκριμένοι φοιτητές σε πολλές περιπτώσεις χάνονται 

στο κύμα του υπερπληθυσμού και της ισοπέδωσης των εκπαιδευτικών προγραμμάτων. 

Πραγματικά αφοσιωμένοι, ενεργητικοί και δραστήριοι φοιτητές, 

με ενδιαφέρον πρώτα από όλα για την επιστήμη που σπουδάζουν, σπανίζουν 

πλέον ή αναχωρούν μόλις τους δοθεί η ευκαιρία στο εξωτερικό. Οι περισσότεροι 

από αυτούς που μένουν πίσω θέλουν να «τελειώνουν» σύντομα με υψηλό 

βαθμό και με τον λιγότερο κόπο. Και έχοντας περίσσεια χρόνου, πολλοί φοιτητές 

απολαμβάνουν πλήρως τα προνόμια συνδιοίκησης του Πανεπιστημίου παγκόσμιας 

πρωτοτυπίας που έχουν, με αποκορύφωμα την αδικαιολόγητα υψηλή 

συμμετοχή τους στην εκλογή των πρυτανικών αρχών. 

Οι διοικητικοί, βεβαίως, ως μόνιμοι υπάλληλοι μιας ακόμη «υπηρεσίας» με 

εργασία εξασφαλισμένη ανεξάρτητα της προσπάθειας που καταβάλλουν και με 

μισθό δεδομένο και χαμηλό, αντιδρούν απολύτως ορθολογικά και μεγιστοποιούν 

την χρησιμότητα τους ελαχιστοποιώντας, μέχρι του πλήρους μηδενισμού, την 

προσπάθεια. Δεν έχουν λόγο και κίνητρα να αποδώσουν, εκτός από το σπάνιο 

πλέον φαινόμενο του φιλότιμου υπαλλήλου, ο οποίος για λόγους συνειδησιακούς 

συνήθως, αντιστέκεται. Οι δε καθηγητές αντιμετωπίζουν μια άνευ προηγουμένου 

συρρίκνωση, όχι μόνο του μισθού, αλλά και του κύρους τού επαγγέλματός τους. 

Όσοι δεν μπορούν να βρουν διέξοδο στην αγορά ή στη δημόσια διοίκηση και 

στις ακριβοπληρωμένες «πολιτικές» θέσεις, είναι καταδικασμένοι στη μίζερη – 

μόνον κατ’ όνομα πια– ακαδημακή ζωή με τους χαμηλούς ισοπεδωμένους μισθούς 

του δημοσίου. Τα όποια οφέλη από μία αλλαγή της κατάστασης φαίνονται 

όμως μακρινά, ενώ μετά από κάποια χρόνια στο σημερινό σύστημα το ανύπαρκτο 

ερευνητικό και διδακτικό έργο τους σημαίνει ότι εύκολα τους φοβίζει ο ανταγωνισμός 

και άρα εύκολα υιοθετούν την άποψη ότι η αξιολόγηση, ο ανταγωνισμός, 

το ύψος του μισθού αναλόγως των αντικειμενικών προσόντων κτλ, είναι 

«πράγματα» για τις αγορές κι όχι για τη δημόσια εκπαίδευση, η οποία δεν πρέπει 

να λογοδοτεί για τα χρήματα που λαμβάνει σε κανέναν και για τίποτα.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 320 


Είναι μια ενδιαφέρουσα ομολογουμένως, άποψη για τον τρόπο λειτουργίας 

του Πανεπιστημίου σε ένα δημοκρατικό Πολίτευμα, ιδίως όταν την ίδια ώρα τα 

κρατικά πανεπιστήμια που προστατεύουν την εκπαίδευση από τα δεινά των 

αγορών, αναπτύσσουν μια αγορά στις μεταπτυχιακές σπουδές, στην οποία 

όμως απουσιάζει παντελώς η κρατική επικουρία, τουλάχιστον για τους φοιτητές 

ή τους υποψήφιους φοιτητές με χαμηλό εισόδημα! Εδώ πράγματι θα μπορούσε 

να αναπτυχθεί η αγορά των δανείων για σπουδές με κρατική εγγύηση, 

ώστε να ευνοηθούν οι κατάφωρα αδικούμενοι φοιτητές που αδυνατούν να συνεχίσουν 

τις σπουδές τους λόγω χαμηλού εισοδήματος. 

Πανεπιστημιακή εκπαίδευση και αγορά εργασίας 

Στην Ελλάδα σήμερα το κάθε Πανεπιστήμιο, με δεδομένη χρηματοδότηση 

από το Κράτος και τον αποκλεισμό του από τις κρίσιμες για την λειτουργία του 

αποφάσεις δεν έχει κίνητρο, αλλά ούτε και είναι σε θέση, να συντονιστεί με την 

κοινωνία και να αντιληφθεί τις ανάγκες αυτής, ώστε το μίγμα φοιτητών και καθηγητών 

που διαλέγει να αυξάνει τις πιθανότητες μιας καλής επαγγελματικής 

σταδιοδρομίας των αποφοίτων του. Προσοχή! Δεν αναφερόμαστε μόνο στις 

ανάγκες των επιχειρήσεων, αλλά και στις προτεραιότητες και τις ανάγκες του 

κοινωνικού συνόλου, μέρος του οποίου, βεβαίως, είναι και οι ανάγκες του παραγωγικού 

συστήματος της χώρας. Και δεν μπορεί να αμφισβητηθεί ότι η επαγγελματική 

αποκατάσταση είναι μια από τις πιο σημαντικές παραμέτρους που 

καθορίζουν την ψυχική ευημερία του ατόμου και άρα την δυνατότητα του να 

λειτουργεί σαν εποικοδομητικό μέλος του κοινωνικού συνόλου. 7 

Ο πρωταρχικός στόχος του εκπαιδευτικού συστήματος πρέπει να είναι η 

εξασφάλιση στους αποφοίτους εκείνων των γνώσεων και δεξιοτήτων που θα 

τους επιτρέψουν να απορροφηθούν εποικοδομητικά από την κοινωνία, γεγονός 

που σημαίνει ότι θα πρέπει να αποκτήσουν και μια ικανοποιητική έστω 

επαγγελματική ζωή. Σίγουρα μια απαραίτητη προπόθεση για την επίτευξη του 

στόχου αυτού είναι η απόκτηση εκ μέρους τους δεξιοτήτων, τις οποίες μπορεί 

να αξιοποιήσει επικερδώς η αγορά εργασίας, ώστε αυτή να έχει το κίνητρο να 

προσφέρει ικανοποιητικές αμοιβές στους απασχολούμενους εργαζόμενους. Η 

απόκτηση αξιοποιήσιμων από την αγορά δεξιοτήτων από τον εργαζόμενο εξασφαλίζει 

ότι η απασχόληση του εργαζόμενου είναι κερδοφόρα (και άρα επιθυ- 

7 L. Winkelmann, «Why are the Unemployed so Unhappy? Evidence from Panel 

Data», Economica, 64, 1998, σελ. 1-15 και A. Clark και A. Oswald, «Unhappiness and 

Unemployment», The Economic Journal, 104, 1994, σελ. 648-659.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 321 


μητή) για τον εργοδότη. Εξίσου σημαντικό, όμως, είναι και το γεγονός ότι ένας 

εργαζόμενος που έχει τέτοιες, επιθυμητές, δεξιότητες είναι σε θέση να διαπραγματευτεί 

με τον εργοδότη του μια απολύτως ικανοποιητική αμοιβή για την 

εργασία, ακριβώς επειδή οι υπηρεσίες του είναι επιθυμητές. 

Ο βαθμός στον οποίο το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα επιτυγχάνει να εξασφαλίσει 

τους στόχους αυτούς, δηλαδή να εξοπλίζει τους μελλοντικούς εργαζόμενους 

με επιθυμητές από την αγορά εργασίας δεξιότητες, μπορεί να εκτιμηθεί, 

προσεγγιστικά, από την καταγραφή ορισμένων πραγματικοτήτων. Έτσι, αρχικά, 

αποτυπώνεται τις τελευταίες δεκαετίες η σημαντική βελτίωση της παραγωγής 

στις χαμηλότερες βαθμίδες της ελληνικής εκπαίδευσης. Είναι προφανές ότι η 

ύπαρξη μιας ικανοποιητικής εκπαίδευσης στις χαμηλότερες βαθμίδες αποτελεί 

την απαραίτητη προπόθεση για την επίτευξη κάθε επόμενου στόχου. Αλλά αποτυπώνεται, 

επίσης, η αδύναμη επίδοση της ανώτερης εκπαίδευσης, καθώς και η 

αδύναμη σύνδεση του εκπαιδευτικού συστήματος με την αγορά εργασίας. Η αδύναμη 

επίδοση της ανώτερης εκπαίδευσης είναι απολύτως λογικό να συνδέεται με 

την χαλαρότητα που έχουν οι δεσμοί αγοράς εργασίας και εκπαίδευσης. 

Αναλυτικότερα, παρατηρούμε τα ακόλουθα:

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 322 


Τα στατιστικά δεδομένα που αναρτώνται από την ΕΣΥΕ για την εκπαίδευση, 

σύμφωνα με οδηγίες της EUROSTAT, ώστε να εξασφαλιστεί η συμβατότητα 

τους με τα στοιχεία άλλων χωρών, αποτυπώνουν την αδυναμία του συστήματος 

να εξασφαλίσει την παραγωγή γνώσης που βρίσκεται στην εμπροσθοφυλακή 

της έρευνας. Η παραγωγή καινοτόμας γνώσης δεν αποτελεί μόνον 

την κορωνίδα ενός συστήματος εκπαίδευσης, αλλά και έναν ικανοποιητικό 

εκτιμητή για τον βαθμό στον οποίο οι υπάρχουσες δομές της κοινωνίας και της 

οικονομίας έχουν αναπτύξει έναν ομοιογενή και υγιή ιστό παραγωγής και 

απορρόφησης της γνώσης. Έτσι και το έτος 2000, η Ελλάδα είχε παραγωγή 

γνώσης, όπως αυτή μετριέται από την κατάθεση διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας 

ανά 1 εκατ. κατοίκους, εξαιρετικά χαμηλότερη από τον μέσο όρο της Ευρωπακής 

Ένωσης (ΕΕ). Στην ανταγωνιστική αγορά εργασίας, η οποία αναπτύσσεται 

στην παγκόσμια κοινωνία και στην οποία η αξιοποίηση της συνεχώς εξελισσόμενης 

καινοτόμας γνώσης αποτελεί την κύρια πηγή παραγωγής πλούτου, η 

διά βίου ενημέρωση και επανεκπαίδευση του εργατικού δυναμικού αποτελεί, 

για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας, αναγκαιότητα. Παρατηρούμε 

ότι και εδώ, σύμφωνα με τις τυποποιημένες μεθόδους μέτρησης της EUROSTAT, 

τα στοιχεία της ΕΣΥΕ δείχνουν την σημαντική υστέρηση της Ελλάδας σε σχέση 

με τον ευρωπακό μέσο όρο, ενώ και πάλι δεν παρατηρείται καμία τάση βελτίωσης 

το έτος 2001.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 323 


Αντίθετα μια εξαρχής θετική εξέλιξη αποτελεί το γεγονός ότι η Ελλάδα δεν 

μειώνει τις δημόσιες δαπάνες της για εκπαίδευση ως ποσοστό του ΑΕΠ τα τελευταία 

χρόνια, παρά το γεγονός ότι αυτό υπολείπεται σαν ποσοστό του ΑΕΠ 

των υπόλοιπων χωρών του ΟΟΣΑ και της ΕΕ, σύμφωνα με στοιχεία της 

EUROSTAT. Αποτελεί επίσης αδιαμφισβήτητο γεγονός, ότι η Ελλάδα έχει 

πραγματοποιήσει μια πολύ σημαντική πρόοδο στον περιορισμό του αναλφαβητισμού 

τα τελευταία 30 χρόνια. Μάλιστα, η βελτίωση των σχετικών δεικτών της 

Ελλάδας στο διάστημα αυτό είναι από τις πλέον εμφανείς παγκοσμίως σύμφωνα 

με την πρόσφατη έρευνα του OΟΣΑ για την εκπαίδευση στην παγκόσμια 

κοινωνία. Έτσι ενώ το 1999 στις ηλικίες 55-64 ετών το 25% είχε ολοκληρώσει 

την δευτεροβάθμια εκπαίδευση (με μέσο όρο για τον ΟΟΣΑ 45%) το αντί-

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 324 


στοιχο ποσοστό για τις ηλικίες 25-34 ετών είναι πια 71% με τον μέσο όρο του 

ΟΟΣΑ να βρίσκεται στο 72%. Επιπλέον στις ηλικίες 12-14 ετών, η Ελλάδα παρέχει 

651 ώρες παιδείας σε μαθηματικά και θετικές επιστήμες όταν ο αντίστοιχος 

μέσος όρος του ΟΟΣΑ για το 1999 είναι 665 ώρες (και συνεπώς βρίσκεται 

στον μέσο όρο). Λίγο χαμηλότερες από τον μέσο όρο είναι οι συνολικές ώρες 

που αφιερώνονται ετησίως στην εκπαίδευση στην πρώτη και δεύτερη βαθμίδα. 

Διαμορφώνεται, συνεπώς, μια εικόνα κατά την οποία με βάση ποσοτικά κριτήρια 

(που όμως δεν είναι ποιοτικά κριτήρια), η πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια 

εκπαίδευση σήμερα πια δεν υστερεί σημαντικά από τον μέσο όρο του 

ΟΟΣΑ, αντίθετα με ότι συνέβαινε πριν από 30 χρόνια. 

Από τα στοιχεία του OΟΣΑ προκύπτουν κάποια από τα αίτια για την διττή 

αυτή εικόνα- αρκετά ικανοποιητική στην βασική και αρκετά απογοητευτική 

στην υψηλότερη εκπαίδευση και στην παραγωγή γνώσης. Έτσι η Ελλάδα έχει 

καλή στελέχωση των κατώτερων και μεσαίων βαθμίδων της εκπαίδευσης. Αντίθετα 

η στελέχωση είναι πολύ χειρότερη από τον μέσο όρο στις ψηλότερες βαθμίδες 

της εκπαίδευσης. Επίσης, ενώ η δαπάνη ανά μαθητή στις δύο πρώτες 

βαθμίδες υπολείπεται, σε προσαρμοσμένα για την αγοραστική δύναμη δολάρια, 

του μέσου όρου του ΟΟΣΑ, κατά 40% περίπου, στην τριτοβάθμια εκπαίδευση 

η υστέρηση αυτή φτάνει το 65%. 

Η υστέρηση που παρουσιάζει η ανάπτυξη της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης 

και η παραγωγή καινοτόμας γνώσης πιθανότατα δεν σχετίζεται απλά με την 

ανεπαρκή στελέχωση και χρηματοδότηση ανά φοιτητή της εκπαίδευσης στις 

ανώτερες βαθμίδες της, καθώς η δαπάνη ως ποσοστό του ΑΕΠ υστερεί σημαντικά 

λιγότερο. Αντίθετα η κατάσταση αυτή μάλλον υποδεικνύει ότι δεν έχει 

αναπτυχθεί ο προαναφερόμενος ομοιογενής ιστός παραγωγής και απορρόφησης 

της γνώσης. Μέρος της ανομοιογένειας αυτής είναι ο υπερβολικά μεγάλος 

αριθμός φοιτητών στις πρώτες βαθμίδες της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και ο 

χαμηλός αριθμός φοιτητών της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης που παραμένουν σε 

μεγαλύτερες ηλικίες σε πιο προχωρημένα ερευνητικά προγράμματα. 

Ένα σημαντικό συστατικό στοιχείο ενός τέτοιου ομοιογενή ιστού αποτελεί 

και η σύνδεση της αγοράς εργασίας με την εκπαίδευση, που εξετάζεται στη συνέχεια 

στα πλαίσια της απασχόλησης. Η σχέση αυτή αποτελεί τον προφανή 

συνδετικό κρίκο ανάμεσα στην παραγωγή της γνώσης και την παραγωγική 

απορρόφησή της από την οικονομία και την κοινωνία. 

Κρατική δαπάνη και πρόσβαση στην αγορά εργασίας 

Παρόλο που υπάρχουν αυτές οι ενδείξεις για μια σοβαρή οργανική δυσλειτουργία, 

νέα κρατικά πανεπιστήμια/Τμήματα και ΤΕΙ ιδρύονται συνεχώς και

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 325 


σχεδόν παντού στις ελληνικές περιφέρειες. Παρόλα αυτά, φαίνεται ότι πολλοί 

υποψήφιοι φοιτητές και οι γονείς τους προτιμούν ένα δίπλωμα των παραρτημάτων 

ξένων πανεπιστημίων συνήθως σε σπουδές στα πρότυπα της αγοράς εργασίας, 

από ότι το κρατικά αναγνωρισμένο πτυχίο πολλών Τμημάτων ΑΕΙ και 

ΤΕΙ, ιδίως μάλιστα όταν αυτά βρίσκονται στην επαρχία, μακριά από τον τόπο 

διαμονής της οικογένειας. Μάλιστα η επιλογή αυτή υιοθετείται, παρόλο που 

στην Ελλάδα ένα ασυνήθιστα ψηλό με δεδομένα τα συγκριτικά στοιχεία του 

ΟΟΣΑ ποσοστό των φοιτητών, πάνω από 10% που φοιτητικού πληθυσμού, ήδη 

προτιμάει τις σπουδές στο εξωτερικό. 

Βέβαια, η ποιότητα σπουδών που παρέχουν τα «παραρτήματα» αυτά δεν 

έχει καμία σχέση με τα πρότυπα ποιότητας ενός κανονικού, μέσου πανεπιστημιακού 

τίτλου. Όμως, η ζήτηση για αυτά τα προγράμματα αποτελεί και ένα μέτρο 

για το πώς αντιλαμβάνονται οι γονείς και οι φοιτητές την ποιότητα πολλών 

κρατικών πανεπιστημίων. Η επιλογή τους αποκαλύπτει την εκτίμησή τους ότι 

αυτά τα κρατικά προγράμματα είναι, είτε ακόμα πιο χαμηλής ποιότητας, είτε 

δεν έχουν καμία απολύτως σχέση με την αγορά εργασίας, και γι’ αυτό ορθολογικά 

οι δεκάδες χιλιάδες υποψήφιοι φοιτητές, που δεν μπορούν να μεταβούν 

στο εξωτερικό για σπουδές, λόγω του δυσβάσταχτου πλέον οικονομικού κόστους, 

απευθύνονται στα «παραρτήματα» αυτά. Στην πραγματικότητα, λοιπόν, 

το στρεβλό και κακό σε πολλές περιπτώσεις κρατικό τριτοβάθμιο Τμήμα οδηγεί 

στην εμφάνιση των παραρτημάτων αυτών με αποτέλεσμα ο φορολογούμενος 

γονέας να πληρώνει και για το κρατικό πανεπιστήμιο που δεν χρησιμοποιεί 

και να πληρώνει εκ νέου το παράρτημα αυτό, με αποτέλεσμα την σπατάλη σημαντικών 

πόρων. 

Η γνώμη των γονέων και των φοιτητών, όπως την αποκαλύπτουν οι επιλογές 

τους, φαίνεται ότι δεν είναι αβάσιμη. Πράγματι, μικρό ποσοστό των αποφοίτων 

τριτοβάθμιας εκπαίδευσης στην Ελλάδα βρίσκει εργασία, και μάλιστα το ποσοστό 

είναι αρκετά χαμηλό για να βρίσκεται, για την δεδομένη δαπάνη της Ελλάδας 

σε τριτοβάθμια παιδεία ως ποσοστό του ΑΕΠ, σε μια νοητή καμπύλη 

αναποτελεσματικότητας. 

Συνεπώς το ελληνικό Πανεπιστήμιο φαίνεται ότι, όχι μόνο δεν επιτελεί τον 

βασικό του προορισμό, να δημιουργεί δηλαδή ολοκληρωμένα χρήσιμα μέλη 

μιας κοινωνίας που να μπορούν να ζήσουν μια ευπρεπή ζωή, καθώς αδυνατεί να 

τους εξασφαλίσει επαγγελματική αποκατάσταση, και άρα στερεί από τους αποφοίτους 

την δυνατότητα για βιοπορισμό, αλλά επιπλέον η αποτυχία αυτή δεν ερμηνεύεται 

μόνο από το χαμηλό ποσοστό δαπάνης για την τριτοβάθμια παιδεία 

ως ποσοστό του ΑΕΠ. Συνεπώς ακόμα και οι λίγοι, σχετικά πόροι που διατίθενται 

για την τριτοβάθμια παιδεία δεν χρησιμοποιούνται αποτελεσματικά. 

Ορισμένοι θα έχουν την αντίρρηση, ότι η αγορά δεν πρέπει να καθορίζει τις 

σπουδές, καθώς δεν εγγυάται την παροχή «κομβικής» γνώσης στον φοιτητή,

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 326 


ώστε να μπορεί ο τελευταίος να λαμβάνει «ολοκληρωμένη» παιδεία και, επιπροσθέτως, 

να μπορεί να αλλάζει θέσεις εργασίας και να προσαρμόζεται στις 

μεταβαλλόμενες καταστάσεις. Το χαμηλό ποσοστό των εργαζόμενων πτυχιούχων 

στη χώρα μας (μια προσέγγιση που λαμβάνει υπόψη και αυτούς που έχουν 

αποσυρθεί από την αγορά εργασίας και άρα ούτε εργάζονται και ούτε είναι 

άνεργοι) είναι ακριβώς η απόδειξη περί του αντιθέτου, ότι δηλαδή οι φοιτητές 

που αποφοιτούν από τα κρατικά Πανεπιστήμια και ΤΕΙ δεν είναι ικανοί να 

προσαρμοστούν στις απαιτήσεις της σύγχρονης ζωής, ακριβώς επειδή δεν αποκτούν 

κομβική, πολύπλευρη γνώση. Την κατάσταση συμπληρώνουν και επιβεβαιώνουν 

οι χαμηλές ερευνητικές επιδόσεις (δημοσιεύσεις σε διεθνή ακαδημακά 

περιοδικά) των κρατικών ιδρυμάτων, σταθερά στην τελευταία ή προτελευταία 

θέση στην ΕΕ. 8 

Συμπέρασμα 

Η ανάλυσή μας κατέγραψε, ότι η αποκλειστικά κρατική χρηματοδότηση, η 

επιλογή και κατανομή των φοιτητών από το κράτος και η μισθοδοσία και εξέλιξη 

των καθηγητών σύμφωνα με τις επιταγές του κράτους, σε αντίθεση με την 

χρηματοδότηση και από την αγορά, την επιλογή φοιτητών και διδακτικού προσωπικού 

από τα πανεπιστήμια και την μισθοδοσία των καθηγητών από αυτά, 

είναι χαρακτηριστικά του ελληνικού πανεπιστημίου που είναι άρρηκτα δεμένα 

μεταξύ τους. Δεν μπορεί να αλλάξει το ένα χωρίς να αλλάξουν τα άλλα. 

Την ίδια ώρα το σημερινό σύστημα καταφέρνει να παράγει άνεργους απόφοιτους, 

και άρα δυστυχισμένους και μη χρήσιμους για την κοινωνία, επιβάλλοντας 

έτσι ένα τεράστιο κόστος ευημερίας στο πιο νέο ηλικιακά κομμάτι της 

κοινωνίας, το οποίο δεν υποστηρίζεται στην προσπάθειά του να δημιουργήσει 

το πλαίσιο μιας αξιοπρεπούς ζωής. Το κόστος αυτό προστίθεται, βέβαια, στο 

σημαντικό κόστος διδάκτρων, διαβίωσης και μετάβασης που συνεπάγεται η 

παρουσία άνω του 10% του φοιτητικού πληθυσμού σε ξένα πανεπιστήμια. 

Αλλά ούτε και το διδακτικό προσωπικό είναι ευνοημένο από την παρούσα 

κατάσταση. Αν και πράγματι η πλειοψηφία του δεν μπορεί σήμερα να σταθεί 

σε μια διεθνή σύγκριση, σε ότι αφορά το ερευνητικό και διδακτικό έργο, η μεγάλη 

πλειοψηφία τελικά θα προσαρμοζόταν σε μια διαφορετική κατάσταση 

και θα κέρδιζε την πρόσβαση σε ευκαιρίες για πιο αξιοπρεπή αμοιβή και ταυτόχρονα 

μια πιο πλούσια ερευνητικά, και άρα πιο ενδιαφέρουσα, σταδιοδρομία. 

8 ΓΓΕΤ, Ερευνώντας, Ιούνιος, 2003.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 327 


Σίγουρα υπάρχει σήμερα μια μειοψηφία μέτριων φοιτητών και καθηγητών 

που στο υπάρχον σύστημα έχουν καταφέρει, λόγω της μη ύπαρξης μέτρου σύγκρισης, 

να επιβληθούν και να εξασφαλίσουν απολαβές, τις οποίες θα έχαναν 

σε ένα πιο ελεύθερο σύστημα, και χωρίς να έχουν την δυνατότητα να προσαρμοστούν 

σε αυτό, ώστε να αντικαταστήσουν τις απώλειες τους. Ταυτόχρονα, η 

αβεβαιότητα της αλλαγής τρομάζει πολύ περισσότερους και τους αποθαρρύνει 

από την υποστήριξη των αλλαγών. Όμως το τεράστιο τίμημα που καταβάλλουν, 

τόσο οι φοιτητές όσο και η πλειοψηφία του διδακτικού προσωπικού δεν δικαιολογεί 

την διατήρηση της υπάρχουσας κατάστασης προς όφελος αυτών των λίγων. 

Τίθεται, λοιπόν, ξανά και επιτακτικά το ερώτημα: θα κάνουμε ποτέ κάτι 

για όλα αυτά εισάγοντας τον ανταγωνισμό, τη διαφάνεια, τη λογοδοσία και την 

αξιολόγηση ανάμεσα στα Ιδρύματα, εισάγοντας κίνητρα ερευνητικής αποδοτικότητας 

και χρηματοδότησης ή θα υπερασπιζόμαστε υποκριτικά το κατ’ όνομα 

«δημόσιο» πανεπιστήμιο παρατηρώντας, χωρίς να το ομολογούμε δημόσια, τη 

συνεχή του υποβάθμιση και, αντιστοίχως τον πολλαπλασιασμό των «παραρτημάτων» 

των ξένων Πανεπιστημίων και των «κέντρων» που στήνουν ανεξέλεγκτα 

διάφοροι επιτήδειοι;

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 328

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 329 

18 

Προτάσεις για τη μεταρρύθμιση 

της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης 

Θέμης Λαζαρίδης 


Παρά τις νησίδες αριστείας που αναμφισβήτητα υπάρχουν, το ελληνικό πανεπιστήμιο 

διέρχεται μια βαθιά θεσμική και ηθική κρίση. Τα απαράδεκτα φαινόμενα 

αυταρχισμού και βίας εκ μέρους μερίδας των φοιτητών δεν είναι παρά 

η κορυφή του παγόβουνου. «Δομικά» προβλήματα, όπως τα πελατειακά δίκτυα, 

η συναλλαγή, και η ευνοιοκρατία είναι πολύ πιο σοβαρά και δισεπίλυτα. 

Σε πρόσφατο βιβλίο του γράφοντος 1 τα προβλήματα αυτά καταγράφονται και 

αναλύονται διεξοδικά. Παράλληλα, γίνεται σύγκριση του θεσμικού πλαισίου 

των ελληνικών πανεπιστημίων με αυτό πανεπιστημίων του εξωτερικού και κατατίθεται 

μια δέσμη προτάσεων για θεσμική μεταρρύθμιση. Το παρόν κεφάλαιο 

αποτελεί μια σύνοψη των προτάσεων. 

Προβλήματα του ελληνικού πανεπιστημίου 

1. Απουσία σοβαρής και μακροπρόθεσμης εκπαιδευτικής πολιτικής 

Ο εκάστοτε Υπουργός Παιδείας λειτουργεί με ορίζοντα τετραετίας ή λιγότερο, 

τοποθετεί στελέχη και συμβούλους αμφισβητούμενων γνώσεων και ικανοτήτων 

και λαμβάνει αποφάσεις με κριτήριο τον προσπορισμό ψήφων στο κυ- 

1 Θ. Λαζαρίδης, Ο δρόμος για την αναγέννηση του ελληνικού πανεπιστημίου, εκδόσεις 

Κριτική, Αθήνα, 2008.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 330 

330 ΘEΜΗΣ ΛΑΖΑΡIΔΗΣ 

βερνών κόμμα, αντί για το δημόσιο συμφέρον. Η δημιουργία πανεπιστημίων 

διεσπαρμένων σε τρεις ή τέσσερις τοποθεσίες είναι μια παγκόσμια ελληνική 

πρωτοτυπία που καταδεικνύει με τον καθαρότερο τρόπο την υποταγή της εκπαιδευτικής 

πολιτικής στην ψηφοθηρία. Πολλές φορές νέα τμήματα δημιουργούνται 

για να ικανοποιήσουν τις ανάγκες κομματικά ευνοουμένων διδασκόντων 

και όχι τις εκπαιδευτικές ανάγκες της χώρας. 

Η ανασύσταση του ΕΣΥΠ (Εθνικό Συμβούλιο Παιδείας) είναι ένα θετικό 

βήμα, αλλά το θεσμικό πλαίσιο, η στελέχωσή του, και ο τρόπος λειτουργίας του 

απέχουν αρκετά από το ιδανικό. 

2. Αναξιοκρατία, ευνοιοκρατία, νεποτισμός, «ενδογαμία» 

Ο νόμος-πλαίσιο του 1982 εμπιστεύεται την εκλογή νέων μελών ΔΕΠ στα 

ίδια τα τμήματα. Αυτά όμως έχουν αποδειχθεί ανάξια της εμπιστοσύνης της πολιτείας. 

Σε πολλές περιπτώσεις υπερτερεί η ατομική ή οικογενειακή ιδιοτέλεια. 

Ένα τεράστιο πρόβλημα στο ελληνικό πανεπιστήμιο είναι η «ενδογαμία» 

(inbreeding), δηλαδή η πλήρωση θέσεων ΔΕΠ σε ένα τμήμα από άτομα που 

έκαναν το διδακτορικό τους εκεί. Αυτό οδηγεί σε σταδιακή υποβάθμιση του 

τμήματος, γιατί το στερεί από «νέο αίμα» και νέες ιδέες. 

3. Έλλειψη ακαδημακής δεοντολογίας, συναλλαγή, πελατειακά δίκτυα 

Η ευνοιοκρατία είναι μια μορφή αντιακαδημακής συμπεριφοράς. Υπάρχουν 

και άλλες. Η συναλλαγή στις ψηφοφορίες είναι συνηθισμένο φαινόμενο. 

Η λογοκλοπή σε επιστημονικές εργασίες ανθεί και μας έχει εκθέσει επανειλημμένα 

στο εξωτερικό. 

4. Αναποτελεσματική διοίκηση, ανομία, ατιμωρησία 

Στο ελληνικό πανεπιστήμιο, πρύτανης δεν γίνεται ο καλύτερος, αλλά ο πιο 

δικτυωμένος, και ιδίως αυτός που θα δώσει «γη και ύδωρ» στις κομματικές 

φοιτητικές παρατάξεις που στην ουσία διοικούν το πανεπιστήμιο. Η ομηρία 

των πρυτάνεων στις παρατάξεις τους καθιστά άτολμους και ασπόνδυλους διαχειριστές, 

όχι οραματιστές ηγέτες. Στο όνομα μιας κακώς νοούμενης συναδελφικότητας, 

οι παρανομίες και οι αντιδεοντολογικές συμπεριφορές συγκαλύπτονται. 

Αντίθετα, σε πειθαρχικό συμβούλιο παραπέμπονται αυτοί που αντιστρατεύονται 

το «σύστημα». Η εφαρμογή των νόμων του κράτους είναι εθελοντική 

στο ελληνικό πανεπιστήμιο. Τα παραδείγματα κακοδιοίκησης είναι 

πολλά.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 331 

ΠΡΟΤAΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΤΑΡΡYΘΜΙΣΗ ΤΗΣ ΤΡΙΤΟΒAΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑIΔΕΥΣΗΣ 331 

5. Χαμηλές απαιτήσεις, εσωστρέφεια, ξενοφοβία 

Το επιστημονικό επίπεδο μερίδας των μελών ΔΕΠ στα ελληνικά πανεπιστήμια 

είναι χαμηλό. Σημαντικό ρόλο σε αυτό έπαιξαν οι μεταβατικές διατάξεις 

του νόμου-πλαισίου του 1982, σύμφωνα με τις οποίες χιλιάδες πρώην βοηθοί 

και επιμελητές καθηγητοποιήθηκαν με υποτυπώδεις διαδικασίες. 2 Το χαμηλό 

επίπεδο οδηγεί στην εσωστρέφεια και στην ξενοφοβία. 

6. Αθέμιτες πολιτικές παρεμβάσεις 

Οι κομματικές φοιτητικές παρατάξεις παίζουν καθοριστικό ρόλο στην 

εκλογή πρυτάνεων. Βουλευτικά και κομματικά γραφεία ανενδοίαστα τηλεφωνούν 

σε καθηγητές πανεπιστημίων με αίτημα να γίνει δεκτός ένας φοιτητής σε 

μεταπτυχιακό πρόγραμμα, να περάσει κάποιος φοιτητής ένα μάθημα, ή να υποστηριχθεί 

κάποιο υποψήφιο μέλος ΔΕΠ. 

7. Χαλαρότητα στις σπουδές 

Έλλειψη προαπαιτουμένων μαθημάτων, απεριόριστη δυνατότητα επανεξέτασης, 

αιώνια φοίτηση, ανοχή στην αντιγραφή, «δημοκρατικό 5» και άλλες τέτοιες 

διευκολύνσεις οδηγούν σε σημαντικό ποσοστό ημιμαθών πτυχιούχων. 

8. Ατελείς μηχανισμοί κρίσης και διαχείρισης ερευνητικών προγραμμάτων 

Η κατανομή των λιγοστών ερευνητικών κονδυλίων από τη Γενική Γραμματεία 

Έρευνας και Τεχνολογίας (ΓΓΕΤ) δεν είναι τόσο δίκαιη, αμερόληπτη και 

αξιοκρατική όσο θα έπρεπε. Δεν υπάρχουν μηχανισμοί αποφυγής σύγκρουσης 

συμφερόντων. Ο σχεδιασμός των προγραμμάτων από τη ΓΓΕΤ είναι ατελής 

έως κακός, σε βαθμό που να αναρωτιέται κανείς αν οι υπεύθυνοι έχουν την παραμικρή 

ιδέα από έρευνα. Πέρα από τα προβλήματα στην κατανομή, υπάρχει 

και ελλιπής λογοδοσία. Ούτε η Ελλάδα, ούτε η Ευρωπακή Ένωση (ΕΕ) είναι 

επαρκώς αυστηρές στον έλεγχο των αποτελεσμάτων των ερευνητικών προγραμμάτων. 

Η διαχείριση των ερευνητικών προγραμμάτων γίνεται σε κάθε πανεπιστήμιο 

από τους ΕΛΚΕ (Ειδικούς Λογαριασμούς Κονδυλίων Έρευνας). 

Ωστόσο, αυτή η διαχείριση δεν φαίνεται να είναι πάντα χρηστή. Ο έλεγχος των 

ΕΛΚΕ από ορκωτούς λογιστές δεν είναι επαρκής για να αποτρέψει τη διαφθορά. 

2 Γ. Λιάνης, Βήμα, 1/10/1989, Θ. Λουκάκης, Βήμα, 11/2/2007.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 332 


Προτάσεις Μεταρρύθμισης 

1. Αλλαγή του διοικητικού μοντέλου 

Στην Ελλάδα οι πρυτανικές αρχές εκλέγονται από τα μέλη ΔΕΠ (50%), 

τους φοιτητές (40%) και τους διοικητικούς υπαλλήλους (10%). Πολλά έχουν ειπωθεί 

για τη συναλλαγή μεταξύ φοιτητικών εκπροσώπων και υποψηφίων πρυτάνεων. 

Η πρόσφατη ρύθμιση για καθολική ψηφοφορία των φοιτητών έχει κατ’ 

αρχήν θετικό πρόσημο, αλλά η διατήρηση του υπερβολικά μεγάλου ποσοστού 

βαρύτητας της φοιτητικής ψήφου, ανεξάρτητα από την προσέλευσή τους, ακυρώνει 

σε μεγάλο βαθμό την ωφέλεια που κανείς θα προσδοκούσε. Όμως, 

ακόμη και να μηδενιζόταν η φοιτητική συμμετοχή, τα προβλήματα δεν θα εξέλλιπαν 

εξαιτίας της υπάρχουσας συναλλαγής μεταξύ μελών ΔΕΠ και υποψηφίων 

πρυτάνεων. Πολλές φορές οι πρυτανικές αρχές συγκαλύπτουν ατασθαλίες 

μελών ΔΕΠ, επειδή ακριβώς εκλέγονται από αυτούς και λογοδοτούν σε 

αυτούς, και όχι στην κοινωνία, στην οποία θεωρητικά τα πανεπιστήμια ανήκουν. 

Κάθε είδους εξωτερική επιρροή στη διοίκηση του ελληνικού πανεπιστημίου 

απουσιάζει. 

Στην Αμερική όλα τα πανεπιστήμια, τόσο τα ιδιωτικά-μη κερδοσκοπικά όσο 

και τα δημόσια, διοικούνται από Συμβούλιο Επιτρόπων (Board of Trustees). 

Στα δημόσια πανεπιστήμια τα μέλη του Συμβουλίου συνήθως διορίζονται από 

τον Κυβερνήτη της Πολιτείας. Το Συμβούλιο επιλέγει τον πρόεδρο του πανεπιστημίου 

μετά από ανοιχτό διαγωνισμό και με γνωμοδότηση των διδασκόντων. 

Ο πρόεδρος διορίζει όλα τα ανώτερα διοικητικά στελέχη (Provost, αντιπροέδρους, 

και κοσμήτορες) και έχει τον τελικό λόγο στα περισσότερα ζητήματα. 

Οι πρόεδροι των τμημάτων αλλού εκλέγονται από τα μέλη ΔΕΠ και αλλού διορίζονται 

από τη διοίκηση. Τα διοικητικά στελέχη είναι ακαδημακοί που σε κάποια 

στιγμή της καριέρας τους πήραν το διοικητικό δρόμο (ξεκινά κανείς από 

πρόεδρος τμήματος, μετά αν θέλει επιδιώκει θέση κοσμήτορα, και μετά θέση 

Provost ή Προέδρου). Τα διοικητικά στελέχη, εφόσον αξιολογούνται θετικά 

από τους ανωτέρους τους, έχουν απεριόριστο χρόνο θητείας κι έτσι αποκτούν 

την απαιτούμενη πείρα και κρίνονται από το έργο που παράγουν. Η διοίκηση 

και τα μέλη ΔΕΠ είναι δύο διακριτές οντότητες, των οποίων η εξουσία εξισορροπείται. 

Τα Συμβούλια Επιτρόπων είναι μιά έξυπνη επινόηση για τη μείωση αθέμιτων 

πολιτικών παρεμβάσεων στα πανεπιστήμια και την αύξηση της ανεξαρτησίας 

του πανεπιστημίου από την πολιτική εξουσία. Συνήθως αποτελούνται από 

προσωπικότητες κύρους εκτός του πανεπιστημίου που δεν έχουν σύγκρουση 

συμφερόντων και είναι επομένως ανιδιοτελείς. Επειδή το έργο τους δεν είναι 

πλήρους απασχόλησης, είναι άμισθοι, και αυτό αποκλείει τη πελατειοκρατική

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 333 


μισθοθηρία που συχνά παρατηρεί κανείς στην Ελλάδα. Αν και οι Επίτροποι 

στα δημόσια πανεπιστήμια είναι διορισμένοι, η παρεμβολή τους μεταξύ της πολιτικής 

εξουσίας και του πανεπιστημίου μετριάζει και αμβλύνει τον κρατικό 

έλεγχο. Ο τρόπος σκέψης ενός επιτρόπου είναι πολύ διαφορετικός από αυτόν 

ενός πολιτικού. Όταν μάλιστα η θητεία του επιτρόπου είναι μακρύτερη από αυτήν 

του πολιτικού που τον διορίζει, διασφαλίζεται μιά συνέχεια στην εκπαιδευτική 

πολιτική, αποφεύγονται δηλαδή οι απότομες αλλαγές πλεύσης όταν ένα 

νέο κόμμα ή άτομο έρχεται στην εξουσία. Όλες οι αποφάσεις (προγράμματα 

σπουδών, προσλήψεις, προαγωγές κτλ) σταματούν στο Συμβούλιο. Η μόνη δικαιοδοσία 

που μένει στους πολιτικούς είναι να αποφασίσουν για το ύψος της 

χρηματοδότησης. Αυτό ενισχύει την ακαδημακή ελευθερία, π.χ. καθιστά πολύ 

πιό εύκολο για έναν πανεπιστημιακό να ασκήσει σκληρή κριτική στην πολιτική 

εξουσία. 

Αλλά και στις ευρωπακές χώρες τα πανεπιστήμια διοικούνται από συμβούλια 

στα οποία την πλειοψηφία έχουν τα εξωτερικά μέλη. 3 Π.χ. στη Σουηδία τα 

πανεπιστήμια διοικούνται από Συμβούλιο στο οποίο την πλειοψηφία έχουν τα 

μέλη που διορίζονται από την κυβέρνηση. Στη Δανία και στην Ιρλανδία ο πρύτανης 

εκλέγεται από το Συμβούλιο, στο οποίο την πλειοψηφία έχουν τα εξωτερικά 

μέλη. Στην Αυστρία το Συμβούλιο έχει αριθμό μελών 2ν+1, ν μέλη ορίζονται 

από την κυβέρνηση, ν από την Σύγκλητο (η οποία είναι αιρετή), και 1 μέλος 

είναι κοινής αποδοχής. Τα Βρετανικά πανεπιστήμια δεν έχουν κοινό τρόπο 

διοίκησης, αλλά γενικά και εκεί οι πρυτάνεις εκλέγονται από συμβούλιο στο 

οποίο την πλειοψηφία έχουν τα εξωτερικά μέλη. 4 Το εξαιρετικό ΕΤΗ της Ζυρίχης 

διοικείται από Συμβούλιο αποτελούμενο από τον Πρόεδρο, δύο αντιπροέδρους, 

και τον πρύτανη. Ο πρύτανης εκλέγεται από τα μέλη ΔΕΠ και ασχολείται 

με θέματα διδασκαλίας, ενώ ο πρόεδρος επιλέγεται από το ETH Board, τα 

μέλη του οποίου διορίζονται για 5 χρόνια από την ομοσπονδιακή κυβέρνηση. 

Για τους παραπάνω λόγους προτείνεται η προσαρμογή του τρόπου διοίκησης 

των ελληνικών πανεπιστημίων σε αυτόν των πανεπιστημίων του εξωτερικού. 

Ναι, να αυξηθεί η αυτοδυναμία των πανεπιστημίων και η ανεξαρτησία 

τους από το Υπουργείο Παιδείας, αλλά με τρόπο που να μην οδηγήσει σε περισσότερη 

ασυδοσία και ατιμωρησία. Για να γίνει αυτό η διοίκηση του πανεπιστημίου 

θα πρέπει να είναι καθαιρέσιμη. Αν βρεθεί τρόπος να ανατεθεί η διοίκηση 

των πανεπιστημίων σε ανθρώπους με ικανότητες και πυγμή, αυτοί μετά 

θα αναλάβουν και τις απαραίτητες πρωτοβουλίες για την επίλυση των προβλημάτων 

που σχετίζονται με το επίπεδο των σπουδών. 

3 Προσχέδιο του πορίσματος της επιτροπής Βερέμη, GUR/paid170406.pdf 

4 π.χ. http://www.manchester.ac.uk/aboutus/structure/governance/

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 334 


2. Ριζική αναθεώρηση του άρθρου 16 

Η μεταρρύθμιση του ελληνικού πανεπιστημίου θα διευκολυνόταν από μια ριζική 

αναθεώρηση του άρθρου 16 του Συντάγματος. Πέρα από την αδιανόητη 

απαγόρευση των ιδιωτικών πανεπιστημίων, το άρθρο 16 επηρεάζει σημαντικά 

και τη λειτουργία των δημόσιων πανεπιστημίων. Υπάρχουν διατάξεις στο άρθρο 

αυτό που παρεμποδίζουν τις τομές που χρειάζονται για την αναβάθμισή τους. 

Π.χ., ο καθορισμός της νομικής υπόστασης των δημοσίων πανεπιστημίων ως Νομικά 

Πρόσωπα Δημοσίου Δικαίου (ΝΠΔΔ) είναι υπερβολικά περιοριστικός. 

Πολλά δημόσια ερευνητικά κέντρα είναι ΝΠΙΔ και λειτουργούν κατά γενική 

ομολογία πιο αποτελεσματικά από τα πανεπιστήμια. Το δημόσιο λογιστικό, το 

οποίο διέπει τα ΝΠΔΔ, με τους ξεχωριστούς κωδικούς για κάθε κατηγορία δαπανών, 

είναι δύσκαμπτο και οδηγεί σε σπατάλες. Επίσης, προβληματική είναι η 

επιταγή ότι η εκπαίδευση παρέχεται δωρεάν σε όλες τις βαθμίδες. Τα πλεονεκτήματα 

της δωρεάν παιδείας είναι γνωστά, όμως υπάρχουν και μειονεκτήματα: 

το «τζάμπα» μειώνει την προσωπική υπευθυνότητα και οδηγεί σε καταχρήσεις 

και σπατάλες. Ειδικά για τα πανεπιστήμια, το κόστος της εκπαίδευσης μοιράζεται 

από κοινού σε όλους, όμως το αγαθό της παιδείας το απολαμβάνει μόνο ένα 

μέρος του πληθυσμού. Δεν πρέπει κάποιος να συνεισφέρει οικονομικά στην εκπαίδευσή 

του όταν θα έχει ο ίδιος οικονομικό όφελος από την εκπαίδευση που 

θα λάβει; Ένα σύστημα διδάκτρων, σε συνδυασμό με υποτροφίες για τους οικονομικά 

ασθενέστερους, θα ήταν σημαντικά πιο ευεργετικό για τους τελευταίους. 

Σημειωτέον, ότι η επιταγή του Συντάγματος για δωρεάν παιδεία ήδη παραβιάζεται 

στην περίπτωση τοο Ανοικτού Πανεπιστημίου, του νεοσύστατου Διεθνούς 

Πανεπιστημίου, και των μεταπτυχιακών προγραμμάτων. Αν επιζητούμε ένα 

σύγχρονο σύστημα τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, όπου καθένας θα σπουδάζει 

αυτό που θέλει, σε όποια ηλικία το θέλει, είναι αυτό εφικτό χωρίς κάποια οικονομική 

συνεισφορά από τους εκπαιδευόμενους; Μπορεί η Πολιτεία να προσφέρει 

υψηλής ποιότητας εκπαίδευση με ένα σύστημα όπου όλα είναι δωρεάν; Τέλος, 

η διακήρυξη ότι τα πανεπιστήμια είναι «πλήρως αυτοδιοικούμενα» είναι 

ασαφής και μπορεί να οδηγήσει σε περιπέτειες αν αποφασιστεί να αλλάξει ο 

τρόπος διοίκησης των πανεπιστημίων. Για τους λόγους αυτούς, η ριζική αναθεώρηση 

του άρθρου 16 θα βοηθούσε σημαντικά, όχι μόνο στην απελευθέρωση της 

ιδιωτικής πρωτοβουλίας στο χώρο της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, αλλά και στην 

αναβάθμιση του δημοσίου πανεπιστημίου. 

3. Θεσμοί που προάγουν την αξιοκρατία στις προσλήψεις 

Η αξιοκρατία στις προσλήψεις αποτελεί ακρογωνιαίο λίθο για την οικοδόμηση 

ενός ποιοτικού πανεπιστημίου. Ο καλύτερος τρόπος να προαχθεί η αξιο-

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 335 


κρατία είναι έμμεσα, με τη δημιουργία κινήτρων για την πρόσληψη του αξιότερου. 

Ένας βασικός τρόπος για τη δημιουργία τέτοιων κινήτρων είναι η (εξωτερική) 

αξιολόγηση. Αξιολογικές κατατάξεις ομοειδών τμημάτων, ακόμα κι όταν 

δεν συνοδεύονται από οικονομικές επιβραβεύσεις, ασκούν πίεση στα τμήματα 

να προσλάβουν τους καλύτερους. Ένας δεύτερος τρόπος είναι η αξιοκρατική 

χρηματοδότηση της έρευνας. Στις ΗΠΑ τα πανεπιστήμια έχουν ισχυρό κίνητρο 

να προσλαμβάνουν άξιους ερευνητές γιατί μόνο αυτοί έχουν τη δυνατότητα να 

φέρουν στο πανεπιστήμιο ερευνητικά προγράμματα, από τα οποία κερδίζει και 

το ίδιο το πανεπιστήμιο (μέσω του overhead, της προσαύξησης που πηγαίνει 

στο πανεπιστήμιο για τη στήριξη της ερευνητικής υποδομής). 

Μαζί με τους έμμεσους τρόπους, καλό είναι να υπάρχουν και άμεσοι μηχανισμοί 

ελέγχου. Η λεπτομερής περιγραφή των διαδικασιών στον νόμο Σουφλιά 

του 1992 δεν έχει λειτουργήσει. Προτείνεται η επίβλεψη και έγκριση των αποφάσεων 

του τμήματος από την κοσμητεία και το πρυτανικό συμβούλιο, όπως 

επίσης και από ένα ανεξάρτητο «γραφείο αξιοκρατίας και διαμεσολάβησης». 

Αν κάποιος υποψήφιος θεωρήσει ότι αδικήθηκε, δεν θα προσφύγει στο Συμβούλιο 

της Επικρατείας, όπως συμβαίνει σήμερα, αλλά στα αρμόδια όργανα 

του πανεπιστημίου, δηλαδή στο «γραφείο αξιοκρατίας», ή τον πρύτανη. Αν θεωρήσει 

ότι και ο πρύτανης δεν είναι αμερόληπτος, θα μπορεί να προσφύγει και 

στο Συμβούλιο Επιτρόπων. Το Συμβούλιο της Επικρατείας θα πάψει να ασχολείται 

με τέτοια ζητήματα. Ένα απλό αλλά σημαντικό μέτρο είναι η απαγόρευση 

πρόσληψης σε ένα τμήμα διδακτόρων του ίδιου τμήματος χωρίς κάποιο 

διάστημα απασχόλησης τους ως μέλη ΔΕΠ σε άλλο ίδρυμα. Αυτό το μέτρο θα 

καταπολεμήσει την ενδογαμία και θα μειώσει δραστικά την αναξιοκρατία, 

γιατί στη συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων η αναξιοκρατία υπάρχει 

λόγω εύνοιας προς τον «εσωτερικό υποψήφιο». 

4. Αξιολόγηση παντού 

Η εφαρμογή του νόμου 3374/2005 για την αξιολόγηση προχωρεί με πολύ 

αργούς ρυθμούς. Είναι επιτακτική ανάγκη να ολοκληρωθεί αυτή η διαδικασία 

το συντομότερο δυνατό. Ταυτόχρονα πρέπει να εφαρμοστεί συστηματικά και 

γενικευμένα η αξιολόγηση της διδακτικής επάρκειας των μελών ΔΕΠ. Στις 

ΗΠΑ η αξιολόγηση αυτή γίνεται με δύο τρόπους: α) από συναδέλφους, μέλη 

ΔΕΠ ανώτερων βαθμίδων, που μπαίνουν στην τάξη και παρατηρούν τον διδάσκοντα. 

Συμπληρώνουν ένα έντυπο με τις παρατηρήσεις τους, ενώ παράλληλα 

κάνουν και συστάσεις στον αξιολογούμενο, και β) με ερωτηματολόγια που συμπληρώνονται 

από φοιτητές στο τέλος του μαθήματος. Αυτή είναι και η πιο 

σκληρή αξιολόγηση. Τα αποτελέσματά της περιλαμβάνονται στον φάκελο του 

διδάσκοντα και παίζουν σημαντικό ρόλο στην προαγωγή και μονιμοποίησή

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 336 


του. Δεν είναι πάντως κακή ιδέα να δημοσιοποιούνται τα αποτελέσματα στο 

διαδίκτυο. Έτσι θα έπρεπε να εκτιμάται η διδακτική ικανότητα ενός μέλους 

ΔΕΠ και όχι μέσω μαρτυριών εκπροσώπων των κομματικών φοιτητικών παρατάξεων 

στις γενικές συνελεύσεις, ατόμων που συχνά έχουν αλλότριες σκοπιμότητες 

ή και εξαγοράζονται. 

Πέρα από τα ερωτηματολόγια των φοιτητών, η αξιολόγηση του εκπαιδευτικού 

έργου των πανεπιστημίων θα μπορούσε να γίνει και με πανελλήνιες εξετάσεις 

μετά την αποφοίτηση από το πανεπιστήμιο. Οι εξετάσεις αυτές, διαφορετικές 

σε κάθε κλάδο, θα μπορούσαν να χρησιμεύσουν για διάφορους σκοπούς: 

θα μπορούσαν π.χ. να αντικαταστήσουν τις εξετάσεις του ΑΣΕΠ και να χρησιμοποιηθούν 

ως ένα επιπλέον κριτήριο για την αποδοχή σε μεταπτυχιακά προγράμματα. 

Στην περίπτωση των επαγγελματικών σχολών (Ιατρική, Πολυτεχνείο, 

Νομική) θα μπορούσαν να χρησιμεύσουν για την απόκτηση άδειας 

άσκησης επαγγέλματος (οι σημερινές εξετάσεις του Τεχνικού Επιμελητήριου 

Ελλάδας είναι μια τυπική διαδικασία με υποτυπώδεις προφορικές ερωτήσεις 

πάνω στη διπλωματική εργασία). Η στατιστική επεξεργασία των αποτελεσμάτων 

των εξετάσεων αυτών θα μας επέτρεπε να αποτιμήσουμε και το εκπαιδευτικό 

έργο κάθε πανεπιστημιακού τμήματος σε σχέση με την ποιότητα των φοιτητών 

που εισήχθησαν. Αυτή η ανάλυση μπορεί να γίνει και σήμερα σε κάποιο 

βαθμό με τις εξετάσεις του ΑΣΕΠ. Οι συγκεντρωτικές επιδόσεις των αποφοίτων 

κάθε ιδρύματος θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για την αξιολόγηση 

του εκπαιδευτικού τους έργου. Επίσης, οι επιτροπές εξωτερικής αξιολόγησης 

που (υποτίθεται) θα επισκεφτούν σύντομα τα τμήματα και θα εξετάσουν το 

πρόγραμμα σπουδών, τα χρησιμοποιούμενα συγγράμματα, το επίπεδο των εργαστηρίων 

κ.ά., θα μπορούσαν να ποσοτικοποιήσουν την αξιολόγησή τους, έτσι 

ώστε να μπορεί να γίνει σύγκριση και κατάταξη των ομοειδών τμημάτων. Σημειώνεται 

ότι ο ΟΟΣΑ προτείνει τη θέσπιση ενός προγράμματος σαν την PISA 

για τα πανεπιστήμια: δηλαδή δειγματοληπτικά επιλεγμένοι φοιτητές (ή απόφοιτοι) 

πανεπιστημίων θα δίνουν εξετάσεις για να διαπιστωθεί τι έχουν μάθει. 5 

5. Εκπαιδευτική πολιτική που να προάγει την αριστεία 

Πέρα από τη διάκριση ΑΕΙ-ΤΕΙ, δεν υπάρχει στη χώρα μας έντονη διαβάθμιση 

ποιότητας στα ιδρύματα της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Όλα τα πανεπιστήμια 

είναι λίγο-πολύ παρόμοια. Εξαιρετικοί δάσκαλοι και ερευνητές είναι 

διεσπαρμένοι σε διάφορα ιδρύματα. Τα κεντρικά πανεπιστήμια προτιμούνται 

από τους φοιτητές για γεωγραφικούς λόγους, αλλά δεν είναι απαραιτήτως κα- 

5 Economist, 15/11/2007

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 337 


λύτερα από τα περιφερειακά. Η διαβάθμιση ποιότητας στην ανώτατη εκπαίδευση 

είναι επιθυμητή, ιδιαίτερα σήμερα που ο αριθμός των φοιτητών έχει αυξηθεί 

δραματικά. Μια κοινωνία πρέπει να δίνει ιδιαίτερη προσοχή στην εκπαίδευση 

της μερίδας εκείνης των νέων που έχει υψηλές επιδόσεις (δηλαδή των 

μαθητών του 18-20). Τα πλεονεκτήματα της διαβάθμισης ποιότητας είναι αρκετά: 

α) Εξαιρετικοί επιστήμονες θέλουν να έχουν εξαιρετικούς συναδέλφους 

και εξαιρετικούς φοιτητές. Έτσι δημιουργούνται οι προποθέσεις για συνεργασίες 

και μια γενικότερη ατμόσφαιρα αριστείας. β) Η δυνατότητα απόκτησης 

ενός πτυχίου με μεγαλύτερη αξία ανταμείβει τους ικανούς μαθητές και δημιουργεί 

κίνητρα σε όλους τους μαθητές για καλύτερες επιδόσεις, γ) Δημιουργείται 

άμιλλα μεταξύ των πανεπιστημίων για την κατάκτηση του ανώτατου επιπέδου 

(elite status). 

Κάποια ευρωπακά κράτη προσπαθούν ήδη να ενισχύσουν την υπάρχουσα 

διαβάθμιση ποιότητας. Η Γερμανία, για παράδειγμα, θορυβημένη από την 

απουσία των πανεπιστημίων της από τις υψηλές θέσεις στη διεθνή κατάταξη, 

ξεκίνησε ένα διαγωνισμό μεταξύ των πανεπιστημίων της (Exzellenzinitiativ) 

για να ξεχωρίσει και να ανταμείψει μερικά ελίτ ιδρύματα. Τα επιλεχθέντα 

ιδρύματα θα εισπράξουν 30 εκ. ευρώ το χρόνο για 5 χρόνια σε μια προσπάθεια 

να εξομοιωθούν με τα καλύτερα ιδρύματα της Αμερικής και της Αγγλίας. Στη 

Γαλλία ανέκαθεν υπήρχε διαχωρισμός μεταξύ των ελίτ ιδρυμάτων (των 

Grandes Ecoles) και των απλών πανεπιστημίων. 

Για τους ανωτέρω λόγους, η διαβάθμιση ποιότητας στα ελληνικά πανεπιστήμια 

φαίνεται να είναι ένας καλός στόχος. Ένας δραστικός τρόπος για να 

επιτευχθεί θα ήταν η μετακίνηση διδακτικού προσωπικού από το ένα πανεπιστήμιο 

στο άλλο. Μια τέτοια μετακίνηση δεν φαίνεται να έχει νομικό κώλυμα, 

αφού όλοι οι διδάσκοντες είναι υπάλληλοι του δημοσίου. Ως πρώτο βήμα θα 

μπορούσε να γίνει μια βιβλιομετρική αξιολόγηση όλων των μελών ΔΕΠ για να 

εκτιμηθεί η υπάρχουσα κατάσταση. Το επόμενο και πιο δύσκολο βήμα είναι η 

λήψη αποφάσεων για την αναδιοργάνωση, που επειδή είναι πολιτικά ευαίσθητη 

θα έπρεπε να ανατεθεί σε μια επιτροπή απαρτιζόμενη από τους πιο διακεκριμένους 

Έλληνες επιστήμονες από την Ελλάδα και το εξωτερικό. 

Αρχικά θα μπορούσε να επιδιωχθεί η δημιουργία ενός «ελίτ» πανεπιστημίου 

με τη συγκέντρωση εκεί των καλύτερων επιστημόνων σε κάθε τομέα. Ένα 

ποσοστό των θέσεων θα μπορούσε να διατεθεί για την προσέλκυση και επιστημόνων 

από το εξωτερικό. Η συγκέντρωση της ποιότητας δεν θα είναι απλώς 

μια ανακατανομή, αλλά η διαβάθμιση ποιότητας θα βοηθήσει μακροπρόθεσμα 

στη βελτίωση όλων των πανεπιστημίων. Βέβαια, για να πετύχει αυτό χρειάζονται 

προποθέσεις: ένα ελίτ πανεπιστήμιο χρειάζεται περισσότερους πόρους. 

Για να προσελκύσει τους καλύτερους επιστήμονες (ιδιαίτερα αν είναι στην 

επαρχία) ίσως χρειάζεται να προσφέρει και καλύτερους μισθούς. Θα μπο-

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 338 


ρούσε επίσης να υπόκειται σε ένα ιδιαίτερο νομικό πλαίσιο. 

Είναι η διαβάθμιση ποιότητας στην ανώτατη εκπαίδευση και η ύπαρξη ελίτ 

ιδρυμάτων κοινωνικά άδικη; Εδώ πρέπει να πούμε ότι κοινωνικές ανισότητες 

στην πρόσβαση στην τριτοβάθμια εκπαίδευση αναμφισβήτητα υπάρχουν. 6 

Όμως αυτές πρέπει να αντιμετωπιστούν με την παροχή βοήθειας στους οικονομικά 

ασθενέστερους και με την αναβάθμιση του δημόσιου σχολείου, όχι με την 

ισοπέδωση προς τα κάτω, όχι με την εξίσωση του άξιου με τον μέτριο και όχι με 

το χαμήλωμα του πήχυ, όπως επιδιώκουν όσοι εναντιώνονται στη βάση του 10. 

Η υποβάθμιση του δημόσιου σχολείου τα τελευταία 20 χρόνια προήλθε περισσότερο 

από την έλλειψη αξιολόγησης των διδασκόντων, αλλά και των διοικητικών 

στελεχών του εκπαιδευτικού συστήματος παρά από την θρυλική «υποχρηματοδότηση». 

Το περίεργο είναι ότι αυτοί που θρηνούν για τις κοινωνικές ανισότητες, 

είναι ακριβώς αυτοί που υποστηρίζουν τις συντεχνίες των δασκάλων 

και των καθηγητών στην άρνησή τους να αξιολογηθούν. Είναι αυτοί ακριβώς 

που υποστηρίζουν τις μαθητικές καταλήψεις, μια μεγάλη πληγή που συντελεί 

στην περαιτέρω υποβάθμιση του δημόσιου σχολείου. 

6. Ανεξάρτητη αρχή για τα πανεπιστήμια 

Η τριτοβάθμια εκπαίδευση είναι ένα θέμα πολύπλοκο, που η διαχείρισή του 

απαιτεί προσεκτική μελέτη και ειδικές γνώσεις. Ποιος αποφασίζει για το ποια 

τμήματα χρειάζεται να δημιουργηθούν ή να κλείσουν; Ποιος αποφασίζει για το 

αν χρειάζονται νέα πανεπιστήμια; Ασφαλώς η πολιτική ηγεσία έχει τον τελικό 

λόγο, αλλά χρειάζεται λεπτομερής γνωμοδότηση. Η επεξεργασία αυτών των 

θεμάτων δεν μπορεί να γίνει από τον διοικητικό μηχανισμό του ΥΠΕΠΘ. Η 

ιδέα μιας ανεξάρτητης αρχής για τα πανεπιστήμια υποστηρίχθηκε από τον 

Νίκο Μουζέλη. 7 Υπήρχε στο αρχικό κείμενο της επιτροπής Βερέμη που εξεδόθη 

γύρω στα τέλη του 2005 8 αλλά απαλείφθηκε στο τελικό πόρισμα. Eίναι 

απαραίτητο να θεσμοθετηθεί ένα ανώτατο όργανο, ίσως με τη νομική μορφή 

της ανεξάρτητης αρχής, που να γνωμοδοτεί στο ΥΠΕΠΘ για θέματα εκπαιδευτικής 

πολιτικής. Κάτι σαν το ΕΣΥΠ, αλλά με περισσότερες εξουσίες και πληρέστερο 

θεσμικό πλαίσιο. Μπορούν να εκλέγονται με αυξημένη πλειοψηφία δύο 

τρίτων από τη Βουλή. Τα αμερικανικά Boards of Regents θα μπορούσαν να 

6 Βλέπε Ε. Σιάνου-Κύργιου, Εκπαίδευση και κοινωνικές ανισότητες, εκδόσεις Μεταίχμιο, 

Αθήνα 2005. 

7 Βήμα, 27/11/05 

8 GUR/porisma_epitropis_dec05.pdf

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 339 


αποτελέσουν ένα πρότυπο για την αρχή αυτή. 9 Το όργανο πρέπει να είναι ολιγομελές 

και όχι διακομματικό, αλλά ακομμάτιστο. Καίριας σημασίας εδώ είναι 

η αξιοκρατία. Πρέπει σε αυτό το όργανο να μετέχουν οι διαπρεπέστεροι Έλληνες 

επιστήμονες, όχι οι πολιτικά ευνοούμενοι. Η αξιοκρατία στο όργανο 

αυτό δεν μπορεί να διασφαλιστεί αποκλειστικά μέσω του θεσμικού πλαισίου. 

Σημαντικό ρόλο πρέπει να παίξουν και οι ενεργοί πολίτες μέσω της δημόσιας 

κριτικής. 

7. Αξιόπιστοι μηχανισμοί κρίσης και διαχείρισης ερευνητικών 

προγραμμάτων 

Χρειάζεται μια εκ βάθρων αναδιάρθρωση του συστήματος κρίσης και διαχείρισης 

ερευνητικών κονδυλίων. Όσον αφορά στην κρίση, έχει πρόσφατα νομοθετηθεί 

η σύσταση «Εθνικού Οργανισμού Έρευνας και Τεχνολογίας». Η 

αξιοκρατικότητα των κρίσεων που θα κάνει θα εξαρτηθεί από τον εσωτερικό 

κανονισμό του. Θα πρέπει να θεσπιστούν διαφανείς μηχανισμοί για την αμερόληπτη 

κρίση των ερευνητικών προτάσεων. Επειδή «μικρό χωριό–κακό χωριό» 

και για να αποφευχθούν οι «παρεούλες», θα ήταν καλό τα προγράμματα να 

γράφονται στα Αγγλικά και να χρησιμοποιούνται αποκλειστικά ξένοι κριτές 

(μια μικρή αμοιβή θα είναι επαρκές κίνητρο για να συμμετέχουν). 

Προτείνεται η κατάργηση των ΕΛΚΕ και η αντικατάστασή τους από μια κεντρική 

υπηρεσία διαχείρισης ερευνητικών κονδυλίων. Όλα τα ερευνητικά κονδύλια 

με τους προπολογισμούς τους θα αποδίδονται στην υπηρεσία αυτή. Οι 

ερευνητές θα καταθέτουν ηλεκτρονικά αιτήσεις πληρωμών. Η υπηρεσία θα 

ελέγχει τη νομιμότητα αυτών των εξόδων και θα εκδίδει τις επιταγές πληρωμής. 

Στο τέλος του προγράμματος η υπηρεσία θα καταθέτει σε κάποιο ελεγκτικό 

όργανο λεπτομερή αναφορά για τον τρόπο που αναλώθηκε η χορηγία. 

Το overhead από τις χορηγίες (δηλαδή το ποσό που προορίζεται για υποστήριξη 

της έρευνας από το πανεπιστήμιο) θα αποδίδεται στο πανεπιστήμιο και θα 

το χειρίζεται αυτό όπως κρίνει σωστό, μέσα σε λογικά πλαίσια (για υποδομές, 

βιβλιοθήκη, κτλ). Το ποσοστό του overhead πρέπει να αυξηθεί σε λογικά επίπεδα 

(50% επί του άμεσου κόστους). 

8. Θέσπιση πανεπιστημιακής αστυνομίας 

Για τα προβλήματα βίας αυτονόητη λύση είναι η δημιουργία πανεπιστημιακής 

αστυνομίας με βάση τα διεθνή πρότυπα, που θα συνεργάζεται με την πολι- 

9 Βλέπε http://www.regents.nysed.gov/

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 340 


τική αστυνομία για την τήρηση της τάξης. Τα στελέχη της πανεπιστημιακής 

αστυνομίας θα είναι ειδικά εκπαιδευμένα, ένστολα, αλλά άοπλα. Θα διαθέτουν 

ασύρματο τηλέφωνο για επικοινωνία μεταξύ τους. Θα επεμβαίνουν σε 

κάθε βίαιη πράξη και θα επιβάλουν την τάξη. Π.χ. θα εγγυώνται την πρόσβαση 

κάθε μέλους ΔΕΠ στο γραφείο του και κάθε φοιτητή στις αίθουσες διδασκαλίας 

(δηλαδή, ναι, θα λύουν τις απαράδεκτες και αντιδημοκρατικές καταλήψεις). 

Θα διαφυλάττουν την ελευθερία διακίνησης ιδεών όταν αυτή απειλείται 

από αυταρχικές ομάδες. Θα επεμβαίνουν όταν ομάδες φοιτητών εισβάλλουν 

παράνομα σε συνεδριάσεις, χτίζουν γραφεία καθηγητών, ή διαπληκτίζονται 

μεταξύ τους, κτλ. Θα προστατεύουν τη δημόσια περιουσία από κλοπές και βανδαλισμούς. 

Θα περιπολούν για την αποτροπή ποινικών αδικημάτων, όπως είναι 

η διακίνηση ναρκωτικών. Σε περίπτωση τέλεσης ποινικών αδικημάτων στους 

χώρους του πανεπιστημίου θα καλούν ή θα συνεργάζονται με την αστική αστυνομία 

για τη σύλληψη των δραστών. 

9. Κατάργηση της δωρεάν διανομής των πανεπιστημιακών συγγραμμάτων 

Ταυτόχρονα, να διατεθούν όλοι οι εξοικονομούμενοι πόροι σε υποτροφίες 

για οικονομικά ασθενέστερους φοιτητές. Να δημιουργηθούν πανεπιστημιακά 

βιβλιοπωλεία που να πωλούν νέα και μεταχειρισμένα πανεπιστημιακά συγγράμματα 

σε τιμή κόστους. Οι οικονομικά ασθενέστεροι θα πρέπει να ταυτοποιούνται 

με βάση όχι μόνο τη φορολογική δήλωση, αλλά και τα συνολικά περουσιακά 

στοιχεία μιας οικογένειας (έντυπα Ε2 και Ε9 της εφορίας). 

Ταυτόχρονα θα πρέπει να θεσπιστεί μηχανισμός αξιολόγησης όλων των πανεπιστημιακών 

συγγραμμάτων. Παρά την πρόοδο που έχει επιτευχθεί στην ποιότητα 

των πανεπιστημιακών συγγραμμάτων, ακόμα κυκλοφορούν βιβλία πρόχειρα 

και κακογραμμένα, που περιέχουν ακόμα και οφθαλμοφανή λάθη. Χρειάζεται 

συστηματική και αντικειμενική αξιολόγηση όλων των συγγραμμάτων. 

Κάθε βιβλίο θα μπορούσε να αξιολογηθεί από τριμελή επιτροπή επιστημόνων 

του συγκεκριμένου γνωστικού πεδίου που δεν έχουν σύγκρουση συμφερόντων 

ή προσωπική σχέση με κανένα συγγραφέα βιβλίου του αντικειμένου αυτού. Η 

αξιολόγηση θα μπορούσε να περιλαμβάνει ένα κείμενο που να περιγράφει τα 

προτερήματα και μειονεκτήματα του βιβλίου και βαθμό (π.χ. από το 1 ως το 5). 

Όλες οι αξιολογήσεις θα μπορούσαν να αναρτώνται σε κεντρική ιστοσελίδα 

και βιβλία για το ίδιο μάθημα θα μπορούσαν να κατατάσσονται αξιολογικά. 

Έτσι, θα είναι πιο δύσκολο για έναν διδάσκοντα να υιοθετήσει το δικό του 

σύγγραμμα αν είναι πραγματικά υποδεέστερο άλλων. Η αξιολόγηση των συγγραμμάτων 

είναι πολύ πιο αποτελεσματική δράση από το δικαίωμα επιλογής 

συγγράμματος που θεσπίστηκε στο νόμο 3549/2007. Οι φοιτητές πιθανότατα θα

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 341 


επιλέξουν το σύγγραμμα του διδάσκοντος προσδοκώντας ότι θα τους φανεί πιο 

χρήσιμο στις εξετάσεις. 

10. Αλλαγές στη λειτουργία των φοιτητικών συλλόγων 

Θεσπίζονται κανόνες για τη λειτουργία των φοιτητικών συλλόγων. Οι φοιτητές 

ενός τμήματος έχουν το δικαίωμα να συγκροτήσουν φοιτητικό σύλλογο. 

Μέλη του συλλόγου είναι αυτοδικαίως όλοι οι εγγεγραμμένοι φοιτητές του τμήματος 

εξαιρουμένων αυτών που έχουν υπερβεί το κανονικό όριο σπουδών 

κατά δύο έτη. Ο σύλλογος διαιρείται σε υποσυλλόγους που αντιστοιχούν σε 

κάθε έτος σπουδών. Οι φοιτητές που έχουν υπερβεί το κανονικό όριο σπουδών 

κατά λιγότερο από δύο έτη συγκροτούν ξεχωριστό υποσύλλογο (αυτό λύνει το 

πρόβλημα των «αιωνίων» φοιτητοσυνδικαλιστών). 

Για τη μείωση του κομματισμού και την εξασφάλιση ίσου δικαιώματος του 

εκλέγεσθαι μεταξύ κομματικά ενταγμένων και ανένταχτων, προτείνεται οι 

εκλογές να γίνονται με ενιαίο ψηφοδέλτιο. Οι ψηφοφόροι βάζουν σταυρούς και 

οι υποψήφιοι με τους περισσότερους σταυρούς αποτελούν το ΔΣ του έτους. Τα 

μέλη των ΔΣ των ετών εκλέγουν το προεδρείο του συλλόγου του τμήματος. Οι 

αποφάσεις των γενικών συνελεύσεων θεωρούνται έγκυρες μόνο όταν είναι παρόντα 

τουλάχιστον το 50% των μελών τους και οι ψηφοφορίες γίνονται με αδιάβλητο 

τρόπο (με έλεγχο ταυτότητας). Εννοείται ότι γενική συνέλευση ενός συλλόγου 

με χιλιάδες μέλη δεν είναι εφικτή για πρακτικούς λόγους. Στην περίπτωση 

αυτή, μπορούν να αναπτυχθούν διαδικασίες με χρήση του διαδικτύου. 

Τα τριμελή προεδρεία όλων των τμημάτων του ιδρύματος αποτελούν τη 

Φοιτητική Σύγκλητο, η οποία και εκλέγει το δικό της Πρόεδρο, Αντιπρόεδρο 

και Γραμματέα. Η Φοιτητική Σύγκλητος, επίσης, εκλέγει ένα μέλος της ως εκπρόσωπο 

των φοιτητών στο Πρυτανικό Συμβούλιο. Τα προεδρεία των Φοιτητικών 

Συγκλήτων όλων των ιδρυμάτων της χώρας συνιστούν την ΕΦΕΕ, η οποία 

συνέρχεται μετά τις φοιτητικές εκλογές και εκλέγει το δικό της προεδρείο και 

όποια άλλα όργανα επιθυμεί. Ανάλογα όργανα συγκροτούνται και για τους μεταπτυχιακούς 

φοιτητές. 

11. Αλλαγές στον τρόπο εισαγωγής στο πανεπιστήμιο 

Ο σημερινός τρόπος εισαγωγής στο πανεπιστήμιο έχει αρκετά προβλήματα. 

Βέβαια, δεν είναι αυτός υπεύθυνος για όλες τις κακοδαιμονίες της Παιδείας 

μας. Π.χ. η παραπαιδεία δεν οφείλεται τόσο στον τρόπο εισαγωγής, όσο στην 

υποβάθμιση του δημόσιου σχολείου λόγω, μεταξύ άλλων, της έλλειψης αξιολόγησης 

των εκπαιδευτικών, τον ελλιπή επαγγελματικό προσανατολισμό, και την 

υπερπροστατευτική νοοτροπία των ελληνικών οικογενειών. Η «παπαγαλία»

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 342 


φαίνεται να οφείλεται εν μέρει στα αναλυτικά προγράμματα, εν μέρει στην 

ανεπάρκεια των εκπαιδευτικών, εν μέρει στη νοοτροπία των ελληνικών οικογενειών 

που έχουν οδηγήσει τα παιδιά να απαιτούν από το σχολείο «μασημένη 

τροφή» και ενδεχομένως στα θέματα των πανελληνίων εξετάσεων και στον 

τρόπο βαθμολόγησης. Όμως υπάρχουν όντως προβλήματα στον τρόπο εισαγωγής, 

όπως η απουσία κινητικότητας μετά την εισαγωγή και η δυσκολία να σπουδάσει 

κάποιος σε μεγαλύτερη ηλικία. 

Όταν το μόνο που μετράει για εισαγωγή στο πανεπιστήμιο είναι η επίδοση 

ενός μαθητή στις πανελλήνιες εξετάσεις, είναι φυσικό να επικεντρώνει σε αυτές 

και να μη δίνει σημασία στο σχολείο. Έτσι το σχολείο υποβαθμίζεται. Σε 

όλες τις χώρες οι βαθμοί του Λυκείου αποτελούν βασικό κριτήριο για είσοδο 

στο πανεπιστήμιο. Και στην Ελλάδα τη δεκαετία του '80 οι βαθμοί του Λυκείου 

συνυπολογίζονταν με αυτούς των πανελληνίων εξετάσεων και το σύστημα λειτουργούσε 

ικανοποιητικά. Όμως στη δεκαετία του '90 ο αριθμός των «αριστούχων» 

αυξήθηκε δραματικά και οι βαθμοί του Λυκείου έχασαν την αξιοπιστία 

τους. Πέρα από την «κοινωνική πίεση», είναι φυσικό οι καθηγητές να έχουν 

διαφορετικές προδιαγραφές αυστηρότητας (το 15 του ενός μπορεί να ισοδυναμεί 

με το 19 του άλλου). Μία λύση στο πρόβλημα του «πληθωρισμού βαθμών» 

είναι να χρησιμοποιείται ως συμπληρωματικό στοιχείο η κατάταξη του 

μαθητή στην τάξη. Όμως αυτό αγνοεί διαφορές στο επίπεδο ενός σχολείου σε 

σχέση με κάποιο άλλο. Μια πιο συστηματική ιδέα είναι να γίνεται «κανονικοποίηση» 

των βαθμών του Λυκείου με βάση τον μέσο όρο της τάξης στις πανελλήνιες 

εξετάσεις, οι οποίες θα μπορούσαν να μετατραπούν σε εξετάσεις βασικών 

γνώσεων και δεξιοτήτων και να αποδεσμευτούν από την ύλη των μαθημάτων 

του Λυκείου. Ανάλογες ξένες εξετάσεις (SAT, κτλ) θα μπορούσαν να χρησιμεύσουν 

ως πρότυπα. 

Ο αριθμός των εισακτέων θα αποφασίζεται από κάθε τμήμα σε συνεργασία 

με τη διοίκηση του πανεπιστημίου. Για να μη μειώσουν όμως υπέρ του δέοντος 

τον αριθμό εισακτέων τα τμήματα, θα πρέπει να υπάρχουν κίνητρα. Π.χ. ο αριθμός 

μελών ΔΕΠ του τμήματος και η χρηματοδότηση θα πρέπει να είναι συναρτήσεις 

του αριθμού των φοιτητών που εισάγονται και που αποφοιτούν από ένα 

τμήμα. Για τη διευκόλυνση της φοίτησης σε οποιαδήποτε ηλικία θα μπορούσε να 

οριστεί ένα ποσοστό εισακτέων μεγαλύτερης ηλικίας που θα εισάγεται με βάση 

μόνο τις πανελλήνιες εξετάσεις δεξιότητας και ίσως την επαγγελματική εμπειρία. 

Η δυνατότητα φοίτησης σε κάθε ηλικία θα μειώσει την ψυχολογική πίεση 

των μαθητών στο Λύκειο και την ανάγκη για φροντιστήριο. Για την διευκόλυνση 

της κινητικότητας και τη μείωση των ανενεργών και αδιάφορων φοιτητών προτείνεται 

ένας μαθητής να διατηρεί δια βίου το δικαίωμα να εγγραφεί σε οποιαδήποτε 

σχολή που του επιτρέπεται βάσει των μορίων του και των μαθημάτων στα 

οποία εξετάσθηκε κατά τη χρονιά που αποφοίτησε από το Λύκειο.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 343 


12. Οργάνωση και αξιοποίηση του επιστημονικού δυναμικού 

της διασποράς 

Οι απόδημοι Έλληνες επιστήμονες είναι μια δυναμική μερίδα του ελληνισμού 

που μένει αναξιοποίητη. Χιλιάδες Έλληνες με εξαιρετική μόρφωση και 

ικανότητες εργάζονται σε πανεπιστήμια και σε εταιρείες του εξωτερικού. Αυτή 

η «διαρροή εγκεφάλων» (brain drain) είναι ένα μεγάλο πρόβλημα για τη χώρα 

γιατί τη στερεί από το πιο δυναμικό της κομμάτι. Η πολιτεία αερολογεί για την 

επιστροφή των επιστημόνων, αλλά στην πράξη δεν κάνει τίποτα. Τα πανεπιστήμια 

αποτελούν εχθρικό χώρο για τους επαναπατριζόμενους επιστήμονες (αρκετοί 

δοκίμασαν να γυρίσουν και ετράπησαν μετά από λίγο σε φυγή) και βιομηχανία 

που θα χρειαζόταν και θα αξιοποιούσε τις γνώσεις τους δεν υπάρχει. Ίσως 

μάλιστα να υφίσταται και κάποια ανταγωνιστική διάθεση προς τους επιστήμονες 

της διασποράς από την κυρίαρχη εγχώρια επιστημονική και πολιτική μετριότητα. 

Πιθανότατα αισθάνονται ότι οι «καρέκλες» τους απειλούνται από ανθρώπους 

αξιότερους από τους ίδιους. Η κατάσταση αυτή δεν μπορεί να συνεχιστεί. 

Χρειάζεται αυτο-οργάνωση και ενεργοποίηση των επιστημόνων της διασποράς. 

Το Συμβούλιο Απόδημου Ελληνισμού είναι ένα εν πολλοίς διακοσμητικό 

όργανο που αναλώνει δημόσιους πόρους παράγοντας ελάχιστο έργο. Ένα 

πρώτο βήμα θα ήταν η δημιουργία ενός επίσημου συλλόγου των ελλήνων επιστημόνων 

της διασποράς με τους εξής σκοπούς: 

α. Την καταγραφή του ανά τον κόσμο ελληνικού επιστημονικού δυναμικού. 

Τέτοιες προσπάθειες έχουν γίνει στο παρελθόν από τη ΓΓΕΤ ή τις κατά τόπους 

πρεσβείες, αλλά όχι με συστηματικό και συντηρήσιμο τρόπο. Τα στοιχεία, η 

επιστημονική ειδίκευση και τα τυχόν ερευνητικά ενδιαφέροντα των μελών του 

συλλόγου θα πρέπει να καταγραφούν σε βάση δεδομένων, προσβάσιμη από 

όλα τα μέλη μέσω της ιστοσελίδας του φορέα. 

β. Την ενίσχυση των επιστημονικών και ερευνητικών συνεργασιών, την 

ανάπτυξη αίσθησης κοινότητας, την διασύνδεση και την αλληλοβοήθεια μεταξύ 

τους. Η ιστοσελίδα του συλλόγου θα αποτελεί κομβικό σημείο όπου θα αναρτούνται 

χρήσιμες πληροφορίες για θέματα που μας αφορούν, προκηρύξεις για 

θέσεις εργασίας, κτλ. Για παράδειγμα, όλες οι προκηρύξεις θέσεων σε Ελληνικά 

πανεπιστήμια ή ΤΕΙ θα μπορούσαν να αναγράφονται εδώ. Εταιρίες που 

χρειάζονται εξειδικευμένα στελέχη θα μπορούσαν να κάνουν το ίδιο, δωρεάν. 

Επίσης, θα μπορούσαν να αναρτώνται και ανακοινώσεις σχετικά με την 

έρευνα ή την ακαδημακή ζωή, επιτεύγματα Ελλήνων επιστημόνων και οποιαδήποτε 

ανακοίνωση που η ελληνική πολιτεία θα ήθελε να απευθύνει στους Έλληνες 

επιστήμονες σε παγκόσμια κλίμακα. 

γ. Την ενίσχυση της επικοινωνίας και μεταφοράς ιδεών μεταξύ αποδήμων 

Ελλήνων επιστημόνων και Ελλάδας με σκοπό την αύξηση της ποιότητας και πο-

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 344 


σότητας της ελληνικής επιστημονικής παραγωγής. Π.χ., η ΓΓΕΤ θα μπορούσε 

να χρησιμοποιήσει τη βάση δεδομένων του φορέα για την εύρεση κριτών ερευνητικών 

προγραμμάτων, και η κυβέρνηση ή ο τύπος για την εύρεση εμπειρογνωμόνων. 

δ. Την ενίσχυση της οικονομικής ανάπτυξης της Ελλάδας σε τομείς έντασης 

γνώσης. Για παράδειγμα, ο φορέας θα μπορούσε να διαθέτει συμβουλευτικές 

υπηρεσίες και τεχνογνωσία προς επενδυτές και επιχειρηματίες στην Ελλάδα 

που θα ήθελαν να δραστηριοποιηθούν στο χώρο της τεχνολογικής ανάπτυξης. 

ελληνικές εταιρείες θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν τη βάση δεδομένων 

του φορέα για στρατολόγηση ειδικευμένων στελεχών. 

ε. Την δραστηριοποίηση για την επίτευξη κοινών στόχων, όπως λόγου χάριν 

την προώθηση των εθνικών μας θεμάτων σε κυβερνήσεις και ΜΜΕ του εξωτερικού 

ή την άσκηση επιρροής στην ελληνική πολιτική ηγεσία για τον εκσυγχρονισμό 

της ελληνικής κοινωνίας. 

13. Αλλαγές κουλτούρας 

Πέρα από τις θεσμικές αλλαγές απαιτούνται αλλαγές και σε πολλές πτυχές 

της πανεπιστημιακής, και γενικότερα, κουλτούρας. Ένα σημαντικό πρόβλημα 

κουλτούρας στην ελληνική κοινωνία είναι η απροθυμία δημόσιας κριτικής, 

τόσο από τα ΜΜΕ, όσο και από την κοινωνία πολιτών. Η κριτική έχει φυσικά 

κόστος, αφού ο κρινόμενος μπορεί να προσπαθήσει να αντεκδικηθεί. Η απουσία 

της δημόσιας κριτικής είναι που έχει καταστήσει την Ελλάδα μια χώρα του 

«είσαι ό,τι δηλώσεις». Το Μάρτιο του 2006 τριάντα εννιά από τους πιο διακεκριμένους 

Ιταλούς επιστήμονες απέστειλαν ανοικτή επιστολή στον διευθυντή 

του Εθνικού Συμβουλίου Έρευνας Fabio Pistella διαμαρτυρόμενοι για τη ρηχή 

απάντησή του στην κατηγορία ότι στο βιογραφικό του ισχυρίστηκε ότι έχει 150 

δημοσιεύσεις ενώ στο Web of Science βρέθηκαν μόνο 3. 10 Πόσο συχνά το βλέπουμε 

αυτό στην Ελλάδα; Όταν η πολιτεία κάνει αναξιοκρατικές επιλογές και 

κανείς δεν αντιδρά, το μισό φταίξιμο είναι δικό μας. Κανένας νόμος και κανένα 

θεσμικό μέτρο δεν μπορεί να υποκαταστήσει τη δημόσια κριτική. Δεν βελτιωνόμαστε 

με την ανταλλαγή φιλοφρονήσεων, αλλά με την κριτική. Από το 

«μην κρίνεις ίνα μην κριθείς» πρέπει να πάμε στο «όλοι κρίνουμε και όλοι κρινόμαστε». 

Αλλαγή κουλτούρας στο σημείο αυτό μπορεί να επέλθει αν όλο και 

περισσότεροι πανεπιστημιακοί βρουν την τόλμη να εκφράζονται δημόσια, καθώς 

και από τη δημιουργία ενός δικτύου υποστήριξης μεταξύ αυτών που θα το 

κάνουν. Η ισχύς εν τη ενώσει. 

10 Nature, 30/3/06.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 345 

19 

«Πρόθυμη εκχώρηση» για μια αβέβαιη επιβίωση; 

Κοινωνία της γνώσης, γνωσιοκεντρική οικονομία, 

εκπαιδευτική πολιτική και μάθηση βασισμένη στις ικανότητες 

Νίκος Ε. Παπαδάκης 

Ευρωπακή Ολοκλήρωση και Κοινωνία της Γνώσης: η αναγγελία 

μιας (διακυβεύσιμης) συναίνεσης 

Tο 1995, η Ευρωπακή Επιτροπή ανήγγειλε μια νέα στρατηγική για την 

πλοήγηση της Ευρωπακής Ένωσης (ΕΕ) στην Κοινωνία της Γνώσης 

(knowledge-based economy), επισημαίνοντας ότι «η διεθνοποίηση του εμπορίου 

(και της οικονομίας), το παγκόσμιο περιεχόμενο της τεχνολογίας, και, 

πάνω από όλα, η κοινωνία της πληροφορίας, έχουν αυξήσει τις πιθανότητες 

προσέγγισης στην πληροφορία και τη γνώση για τους ανθρώπους, αλλά συγχρόνως 

σαν συνέπεια έχουν μεταβάλλει την οργάνωση της εργασίας και τις 

αναγκαίες «δεξιότητες». 1 Συγχρόνως στο ίδιο, εμβληματικό, κείμενο πολιτικής 

ανήγγειλε το «τέλος» της συζήτησης σε επίπεδο αρχών για την πορεία της εκπαίδευσης. 

2 

1 European Commission, Teaching and learning: Towards the learning society, Office 

for Official Publications of the European Communities, Luxembourg, 1995, σ. 23. 

2 Πρόκειται για μια κατ’ ουσίαν κανονιστική απόφανση της Ευρωπακής Επιτροπής 

αναφορικά με την «verita effettuale della cosa» (με όρους Nicolo Machiaveli), που μέσω 

της επίκλησης του «τέλους» έδειχνε να μετατρέπει μια αποσκοπούσα συναίνεση σε μια 

διαγνωσμένη πραγματικότητα. Βλέπε στα Ν. Papadakis, «European Educational Policy 

and the challenges of the post-industrial society» σε P. Alheit, H. S. Olesen & S. Papaioan - 

nou (επιμ.), Education, Modernization and Peripheral Community. RUC, Ro skilde, 1998, 

σσ. 11-51 και Ι. Πυργιωτάκης & N. Παπαδάκης, «Η φλεγμαίνουσα συναίνεση. Προ-

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 346 

346 ΝΙΚΟΣ ΠΑΠΑΔΑΚΗΣ 

H διάγνωση της κρίσης στη μορφή της ανελαστικότητας και δυσκαμψίας 

των παραδοσιακών εκπαιδευτικών συστημάτων, τα οποία εθεωρούντο ότι έφεραν 

ευθύνες για την υστέρηση της Ευρώπης ως προς την απόκριση στις ανάγκες 

της τεχνολογικής επανάστασης και της Κοινωνίας της Πληροφορίας, καθώς 

θεωρούνται «δύσκαμπτα», «απομονωμένα» και διακρίνονται από «έλλειψη 

ευελιξίας….καθώς δεν λαμβάνουν υπόψη την πολυποίκιλση των ανθρώπινων 

απαιτήσεων» και όχι σπάνια καταγγέλλονται ως «ανίκανα να διασφαλίσουν 

την κοινωνική ενσωμάτωση και τις προοπτικές της απασχόλησης» 3 , διευκόλυναν 

την προαναφερθείσα συναίνεση. Η κατασκευή της τελευταίας εδράστηκε 

σε μια τελολογική- εσχατολογική θεώρηση της παιδείας και της πολιτικής, 

ενόσω είχε μια σαφή επιχειρησιακή διάσταση: επιχειρούσε να καταστήσει 

το επερχόμενο αναπόφευκτο και ως τέτοιο δυνητικά τετελεσμένο. Η «έξοδος 

από την κρίση», η αντιμετώπιση της απώλειας του ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος 

αλλά και του προβλήματος της αναντιστοιχίας δεξιοτήτων μεταξύ αγοράς 

εργασίας και εκπαίδευσης και της ανελαστικότητας των παραδοσιακών 

συστημάτων μάθησης που «βάρυναν» τις ευρωπακές οικονομίες (ζητήματα 

που θίγονται αναλυτικά στη «Λευκή Βίβλο» του 1995 και έκτοτε εκ περιτροπής 

σε όλα τα θεμελιώδη κοινοτικά κείμενα), χρειάζονταν ένα νέο εργαλείο πολιτικής. 

Στην πορεία η συναίνεση αυτή δεν κατέστη εφικτή, παρά μόνο ως ευχή. 

Ωστόσο, όσο κι αν οι επιμέρους αντιθέσεις, οι εναλλακτικές προτάσεις, οι ανασχέσεις 

και οι παλινωδίες που προκύπτουν από τη θεωρητικοποίηση της αμηχανίας 

μπροστά στα (προαναφερθέντα) νέα δεδομένα απονευρώνουν καταστασιακά 

την τελολογική απόφανση της Επιτροπής, η πολιτική πραγματικότητα 

της Λισαβόνας μάλλον επιβεβαίωσε τους όρους «κατασκευής» μιας, άλλου τύπου, 

συναίνεσης. 

Ανασυγκροτώντας το μεταρρυθμιστικό corpus της ΕΕ: η νέα 

στρατηγική για τη Δια Βίου Μάθηση 

Το τέλος της δεκαετίας του ’90, βρίσκει τα κράτη-μέλη 

• να έχουν εξέλθει από την δεκαετία της ύφεσης (’80), 

γραμματικός Λόγος και Πολιτική της Ευρωπακής Ένωσης για την Εκπαίδευση» σε 

Ίδρυμα Σάκη Καράγιωργα, Ιδεολογικά ρεύματα και τάσεις της διανόησης στη σημερινή 

Ελλάδα, Ίδρυμα Σάκη Καράγιωργα, Αθήνα, 2002, σ 209- 243. 

3 European Commission, Teaching and learning: οπ.π., 1995, κεφ. IV.B κι ειδικότερα 

σελ. 24.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 347 

«ΠΡΟΘΥΜΗ ΕΚΧΩΡΗΣΗ» ΓΙΑ ΜΙΑ ΑΒΕΒΑΙΗ ΕΠΙΒΙΩΣΗ; 347 

• να έχουν επανεκκινήσει με νέους όρους τη διαδικασία της πολιτικής και 

οικονομικής ολοκλήρωσης (Μάαστριχτ και εντεύθεν), και τελικά 

• να προετοιμάζουν τους όρους συγκρότησης μιας νέας στρατηγικής ολοκλήρωσης, 

μέσω ενός αποτελεσματικότερου συντονισμού πολιτικών (που 

θα απολήξει στη Στρατηγική της Λισαβόνας). 

Στην πραγματικότητα τα κράτη-μέλη αντιλαμβανόμενα ως αξιόπιστη 

απειλή τις πιέσεις στην οικονομική και πολιτική ισχύ της Ένωσης, 4 αναζητούσαν 

μια βιώσιμη και αποτελεσματική πολιτική επανάκτησης του ανταγωνιστικού 

πλεονεκτήματος και στη δημιουργία βιώσιμων οικονομιών κλίμακος. Μια 

κοινή στρατηγική για μια αξιόπιστη κινητοποίηση ανθρώπινων πόρων, «φιλική» 

στις οικονομίες κλίμακος και συγχρόνως «ανοικτή» στις ατζέντες της κοινωνικής 

ενσωμάτωσης, φαινόταν παραπάνω από αναγκαία. Η στροφή στη Δια 

Βίου Μάθηση έδειχνε πλέον απολύτως αναπόφευκτη. Κι αυτό γιατί η Δια Βίου 

Μάθηση θεωρείται, από πολλούς, ότι «μπορεί να εκπληρώσει ταυτόχρονα διάφορες 

λειτουργίες, λειτουργώντας ως εντολέας του κράτους, της αγοράς και 

της κοινωνίας των πολιτών» 5 . Εξίσου αναγκαία έδειχνε και η υπερεθνικοποίηση 

της σχετικής πολιτικής, σύστοιχη άλλωστε με την διεθνοποίηση της πολιτικής 

οικονομίας. 

Έχοντας θεμελιωθεί ως έννοια στη βάση μιας αναδιανεμητικής προοπτικής 

του δημόσιου αγαθού της παιδείας (έχοντας δηλαδή την παράδοση μιας από 

κάτω (bottom up) προσέγγισης στη μαθησιακή διαδικασία), η Διά Βίου Μάθηση 

προκρίθηκε για να ανασυγκροτήσει το μεταρρυθμιστικό corpus της ΕΕ 

και να λειτουργήσει ως πολιτική και επιχειρησιακή «ομπρέλα» των πολιτικών 

εκπαίδευσης και κατάρτισης. Το πρόταγμα ήταν πλέον μια εκ των άνω (top 

down) υπερεθνική στρατηγική, με τη σύστοιχη θεματοποίηση νέων κεντρικών 

ζητημάτων όπως η απασχολησιμότητα, η προσαρμοστικότητα και η ευελιξία 

και το «reskilling» μέσω μιας συνεκτικής διαδικασίας εμπράγματης δια βίου 

μάθησης, 6 διατυπωμένο μάλιστα με μελιοριστικούς όρους: «Εάν δοθεί μεγαλύ- 

4 Βλέπε M. Murphy, «Πετρέλαιο, ύφεση και η αναζήτηση της Ευρωπακής Πρωτοπορίας» 

σε Δ. Γράβαρης & Ν. Παπαδάκης (επιμ.), Εκπαίδευση και εκπαιδευτική πολιτική 

μεταξύ Κράτους και Αγοράς, Σαββάλας, Αθήνα, 2005, σσ. 112-134. 

5 Οπ.π.. Και ας μην ξεχνάμε ότι ήδη από το 1995, επισημαινόταν στο πλέον σημαντικό 

κοινοτικό policy document, ότι η σχέση μάθησης (learning relationship) και το 

γνωστικό κεφάλαιο αναμένεται να προσδιορίσει τη «θέση καθενός σε σχέση με τους 

συμπολίτες του στο πεδίο της γνώσης, των δεξιοτήτων και της απασχόλησης» στην Ευρώπη 

του μέλλοντος. European Commission, οπ.π, 1995, σ. 2. 

6 Βλέπε European Commission, European report on education and training in emp loy - 

ment policies. Vol. 1: Analysis of the 2000 National Action Plans for Employment, Luxembourg, 

2001. www.europa.eu.int/comm/ education/employment/employ_vol1_en.pdf.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 348 


τερη έμφαση σε ευρωπακό και εθνικό επίπεδο στην απόκτηση δεξιοτήτων και 

στη δια βίου μάθηση, τα άτομα θα μπορούν να ευκολότερα να κινηθούν σε νέες 

θέσεις απασχόλησης» 7 . 

Η μελιοριστική πρόσληψη της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης, δεν αποτέλεσε 

μονάχα μια διαχρονική συγκροτησιακή συνιστώσα των πολιτικών για την 

εκπαίδευση, την κατάρτιση και τη δια βίου μάθηση, αλλά φάνηκε να συνιστά 

και το εστιακό σημείο της σύγχρονης, ταχύτατα υπερεθνικοποιούμενης, σχετικής 

πολιτικής στην Ευρώπη. Η διαδικασία της ευρωπακής ολοκλήρωσης έδειχνε, 

παρά τις όποιες παλινδρομήσεις, να λαμβάνει υπόψη το δυσβάστακτο κόστος 

της «μη-Ευρώπης», ενώ η μάθηση άρχισε να ανα-σημαίνεται ως όρος συγκρότησης 

της ευρωπακής ολοκλήρωσης, στρέφοντας ολοένα και περισσότερο 

το πολιτικό ενδιαφέρον σε αυτήν και τις εκροές της» 8 . Συγχρόνως η στροφή 

στην ποιότητα, στα μετρήσιμα αποτελέσματα και στην συγκρότηση υπολογίσιμων 

κανονικοτήτων (στις οποίες «οφείλουν» να εμβαπτιστούν τα εκπαιδευτικά 

συστήματα) έδειχνε όχι μόνο αναπόφευκτη, αλλά και απολύτως ευκταία. 

Οι δημόσιες πολιτικές εκπαίδευσης και κατάρτισης στην αυγή 

της Λισαβόνας 

Η εκκίνηση της Στρατηγικής της Λισαβόνας αποτέλεσε μια σαφή ένδειξη 

του, εν εξελίξει, μετασχηματισμού της στρατηγικής διαβούλευσης και διακυβέρνησης 

της ΕΕ σε όλα τα μείζονα πεδία δημόσιας πολιτικής, συμπεριλαμβανομένης 

της πολιτικής για την εκπαίδευση, κατάρτιση, δια βίου μάθηση και 

απασχόληση. Η ίδια η Στρατηγική της Λισαβόνας (2000-2010) και η εκκίνηση 

του εκπαιδευτικού της βραχίονα (Work Programme: Education & Training 

2010) το 2001-2, εδράστηκε ρητορικά σε μια τελολογική θεώρηση της παιδείας, 

ενόσω είχε μια σαφή επιχειρησιακή διάσταση. Η «έξοδος από την κρίση», η 

αντιμετώπιση του προβλήματος της αναντιστοιχίας δεξιοτήτων μεταξύ αγοράς 

εργασίας και εκπαίδευσης και της ανελαστικότητας των παραδοσιακών συστημάτων 

μάθησης που «βάρυναν» τις ευρωπακές οικονομίες, χρειάζονταν ένα 

νέο υπόδειγμα παραγωγής πολιτικής. Η ένθεση της υπερεθνικότητας σε μια 

πολιτική, την οποία κατεξοχήν διέπει η αρχή της επικουρικότητας, έδειχνε δύ- 

7 European Commission, Commission Staff Working Document: Annex to the 

Communication «Draft 2006 Joint Report on progress on implementing the Education 

and Training 2010 Work Programme», E.C. DG EAC, Brussels, 2005b, σ. 10. 

8 Μαθησιακά αποτελέσματα - learning outcomes.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 349 


σκολη μεν απολύτως αναγκαία ωστόσο. 

Η επαναθεμελίωση του αξιακού πλέγματος της Λισαβόνας σε συνδυασμό 

με την οριστική αναδιάταξη των όρων της μάθησης, παραγωγής και οργάνωσης 

της εργασίας, οδήγησαν την ΕΕ να αναζητήσει νέους τρόπους διατήρησης της 

επιρροής και διασφάλισης της προόδου σε ένα εκτεταμένο «reskilling», όπως 

ήδη επισημάνθηκε. H ένταση της κινητικότητας του κεφαλαίου και η προούσα 

διεθνοποίηση του κράτους εξηγούν άλλωστε σε μεγάλο βαθμό την πολιτική σύγκλισης 

στην Ευρώπη και τελικά την «επακόλουθη επανέναρξη της ευρωπακής 

ολοκλήρωσης» 9 και τις εξελίξεις από το 2000 και εντεύθεν. Δε θα ήταν μάλιστα 

υπερβολή να επισημάνει κανείς ότι η πολυεπίπεδη ανάπτυξη της κατάρτισης 

(VET), η έμφαση στις βασικές ικανότητες και η συσχέτιση δεξιοτήτων 

που προκύπτουν από κάθε είδος μάθησης με την ανάπτυξη της απασχολησιμότητας 

αποτελούν την ύψιστη πολιτική προτεραιότητα στην ΕΕ σήμερα 10 . Μέσα 

σε αυτό το πλαίσιο, προωθείται ειδικά από τη γερμανική Προεδρία και εντεύθεν 

(2007-) το «Evidence Based Policy Making», το οποίο αναγγέλλεται ως καταστατική 

προπόθεση της επίτευξης όλων των μεγάλων στόχων της ΕΕ. Η αλλαγή 

υποδείγματος παραγωγής πολιτικής και οι μετασχηματισμοί του περιεχομένου 

της (με δεδομένη την υπερθνικοποίηση της), στην κατεύθυνση της κεντρόφυγης 

εντατικότητας της επιδιωκόμενης ευελιξίας, εκβάλλουν στο λειτουργικό 

πλέγμα των δημόσιων πολιτικών για το ανθρώπινο δυναμικό. 11 

9 O. Holman & K. Van der Pijl, «The capitalist crisis in the EU» σε G. Kourvetaris & 

A. Moschonas (επιμ.), The impact of European Integration: Political, sociological and 

economic changes, Praeger, Westport, 1996, σ. 58. 

10 Καθώς «το εγχείρημα διαμόρφωσης μιας ενιαίας και ομογενοποιημένης αγοράς 

εργασίας εντός της ΕΕ δείχνει να δυσχεραίνεται καθοριστικά από τις εθνικές θεσμικές- 

κανονιστικές οικονομικές και πολιτικές ασυμμετρίες, τις περιφερειακές και κοινωνικο- 

οικονομικές ανισότητες, η εκπαιδευτική πολιτική καλείται να λειάνει τις εν 

λόγω ασυμμετρίες και να συμβάλλει έμπρακτα στην ενδυνάμωση της απασχολησιμότητας», 

δρώντας σύμφωνα με την Ευρωπακή Επιτροπή και ως «εργαλείο ενίσχυσης της». 

Ν. Παπαδάκης, «Αυτό ήταν λοιπόν….; Ευρωπακή εκπαιδευτική πολιτική, κατάρτιση 

και Στρατηγική της Λισαβόνας. Πέρα από την αρχή της επικουρικότητας» σε Μ. Τσινισιζέλης 

& Ν. Μαραβέγιας (επιμ.), Νέα Ε.Ε. Οργάνωση και Πολιτικές, Θεμέλιο, Αθήνα, 

2007, σ. 761 και European Commission, Education and Training in Europe: diverse 

systems, shared goals for 2010, Office for Official Publications of the European 

Communities, Luxembourg, 2002b σ. 9. 

11 Bλέπε N. Παπαδάκης, «Η πολιτική της ΕΕ για την εκπαίδευση και κατάρτιση 

στον αστερισμό μιας επίμονης ανταγωνιστικότητας», Economist (ελληνική έκδοση), T. 

53, 28 Ιουλίου 2008β.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 350 


Μέσα σε αυτό το πολιτικό τοπίο, απολύτως ενδεικτική του εγχειρήματος 

ενιαιοποίησης των υπερεθνικών πλαισίων δράσης στην ΕΕ είναι η πολλαπλώς 

εντεινόμενη έμφαση, που δίνει η Επιτροπή, στα ζητήματα της διασφάλισης ποιότητας 

και αποτελεσματικότητας. 12 Τη στιγμή που η πορεία των μεταρρυθμίσεων 

σε εθνικό επίπεδο υπόκειται στον κανόνα της διεθνούς διαφάνειας και 

δημοσιότητας (με τις, ανά διετία, εκθέσεις για την πρόοδο των μεταρρυθμίσεων 

και πολιτικών για την εκπαίδευση στα πλαίσια της στρατηγικής της Λισαβόνας 

–Εθνικές Εκθέσεις– να κατακυριεύουν την τεχνοκρατική δημοσιότητα), 

η έμφαση πλέον αποδίδεται στην ενδυνάμωση της θεσμικής, πολιτικής και επιχειρησιακής 

διάστασης της Διά Βίου Μάθησης. Η νέα προσέγγιση στη Διά 

Βίου Μάθηση, ως συγκροτησιακής συνιστώσας της «γνωσιοκεντρικής οικονομίας» 

και τελικά κινητήριας δύναμης για την ανάπτυξη και διαχείριση ανθρωπίνων 

πόρων (HRD) 13 συνδυάστηκε με το πρόταγμα της ανάπτυξης «δεξιοτήτων 

για την ανταγωνιστικότητα». 14 

Πολιτικές προτεραιότητες και προκλήσεις στην τομή εκπαιδευτικής 

πολιτικής και στρατηγικής της ευρωπακής ολοκλήρωσης, 

μετά το 2000 

Όπως ήδη επιχειρήσαμε να τεκμηριώσουμε, ήταν πολλές εκείνες οι εξελίξεις 

και παράμετροι που οδήγησαν τα παλαιά έθνη της Ευρώπης να αναζητήσουν, 

ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του ΄90 τρόπους, προκειμένου «να συνεχίσουν 

να απολαμβάνουν οικονομική και κοινωνική πρόοδο και να διατηρήσουν 

την επιρροή τους στον κόσμο» 15 . Ο συνδυασμός υπερεθνικότητας (στη μέθοδο) 

και ανταγωνιστικότητας –στοχευμένης ανάπτυξης των ανθρώπινων πό- 

12 Bλέπε αναλυτικά N. Papadakis & Th. Tsakanika, «Towards the region? The 

Higher Education Policy Agenda and the stake of regionalisation: Aspects and Trends», 

European Legacy, Vol. 11 No. 4, 2006 και N. Παπαδάκης, Προς την «Κοινωνία των Δεξιοτήτων»; 

Τα όρια της υπερεθνικότητας, το διακύβευμα της απασχολησιμότητας και οι 

πολιτικές κατάρτισης, Σάκκουλας & Κέντρο Ευρωπακού & Συνταγματικού Δικαίου, 

Αθήνα, 2006. 

13 Bλέπε European Council in Brussels 2003, παρ. 40. 

14 A. Green, «National policies and the Lisbon Agenda, Investment, LifeLong 

Learning. Preparation of the cross-country analysis, based on the national reports» σε 

European Commission. DG EAC, Meeting of National Coordinators. Preparation of the 

2006 Joint Report. Brussels, 12 September 2005. 

15 P. Fontaine, Europe in ten points, Office for the Official Publications of the 

European Communities, Luxembourg, 1995, σ. 8.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 351 


ρων– 16 , κατέδειξε το μεταβιομηχανικό Αμετάθετο Όλο: τις Δεξιότητες. 17 και 

συγχρόνως ανέδειξε τις νέες πολιτικές προτεραιότητες, οι οποίες επένδυσαν 

τόσο νομιμοποιητικά όσο και πραγματολογικά τη Στρατηγική της Λισαβόνας. 

Κάποιες εξ αυτών και συγκεκριμένα μία ανά πεδίο εκπαίδευσης, αναλύονται 

συνοπτικά, παρακάτω: 

α) Βασική Εκπαίδευση και Βασικές Ικανότητες (key competences) 

Ένα από τα κομβικά σημεία της πολιτικής της ΕΕ για την εκπαίδευση και 

κατάρτιση (όπως αυτή κυρίως αποτυπώνεται στα πλαίσια του Work Program - 

me: Education & Training 2010) αποτελεί η ανάπτυξη των Βασικών Ικανοτήτων 

σε όλο το φάσμα της Δια Βίου Μάθησης, προκειμένου κάθε πολίτης στην 

ΕΕ να έχει τη δυνατότητα να αναπτύξει τις συγκεκριμένες ικανότητες. Πρόκειται 

για τις οκτώ μείζονες δέσμες δεξιοτήτων, των οποίων η ανάπτυξη θεωρείται 

conditio sine qua non για την εκπαιδευτική πολιτική στην ΕΕ. Με βάση την 

Κοινή Σύσταση Ευρωπακού Κοινοβουλίου & Συμβουλίου του Νοεμβρίου 2006 

για τις «Βασικές Ικανότητες – Ένα ευρωπακό πλαίσιο αναφοράς» (η οποία 

συγκεφαλαιώνει τα Συμπεράσματα του Ευρωπακού Συμβουλίου των Βρυξελλών 

του Μαρτίου 2005, αλλά τις σχετικές επισημάνσεις στα πλαίσια των ολοκληρωμένων 

κατευθυντήριων τραμμών για την ανάπτυξη και την απασχόληση 

2005-8, που εγκρίθηκαν από το Ευρωπακό Συμβούλιο του Ιουνίου του 2005) 

συνίσταται στα κράτη-μέλη να εξασφαλίσουν «ότι τα συστήματά τους αρχικής 

εκπαίδευσης και κατάρτισης προσφέρουν σε όλους τους νέους τα μέσα για να 

αναπτύξουν τις βασικές ικανότητες σε επίπεδο που να τους εξασφαλίζει τα 

προσόντα για την ενήλικη ζωή τους και (που) να αποτελεί τη βάση για την περαιτέρω 

μάθηση και την επαγγελματική ζωή». Στα πλαίσια αυτής της προτεραιότητας, 

αναπτύσσει πρωτοβουλίες το σχετικό Cluster της Ευρωπακής Επιτροπής 

18 , ενώ επιχειρείται η παραγωγή εμπειρικά θεμελιωμένης πολιτικής μέσα 

16 Βλέπε European Commission, Communication: Mobilizing the brainpower of 

Europe, COM (2005) 152 final, Brussels, 2005a. 

17 Βλέπε Ν. Παπαδάκης, «Μέλι στο ξυράφι. Σημειώσεις για τη διακυβεύσιμη ατζέντα 

των πολιτικών εκπαίδευσης, κατάρτισης και ανθρώπινων πόρων στην Ευρώπη και 

τις εστίες μιας ανέκκλητης κρίσης», Κοινωνικό Κέντρο, Τ. 2-3, 2008 α , σ. 175. 

18 Τα οκτώ Clusters της European Commission για την πολιτική σε εκπαίδευση, κατάρτιση 

και διά βίου μάθηση αντιστοιχούν στα μείζονα πεδία της κοινοτικής πολιτικής 

αλλά και των μεταρρυθμίσεων σε επίπεδο κρατών-μελών, τα οποία πρακτικά αποτυπώνουν 

τις πολιτικές προτεραιότητες στην ΕΕ: α. Εκσυγχρονισμός της Ανώτατης Εκπαίδευσης. 

β. Εκπαιδευτικοί και επιμορφωτές. γ. Βέλτιστη δυνατή χρήση πόρων. δ. Μαθηματικά, 

τεχνολογία και θετικές επιστήμες. ε. Πρόσβαση στη Διά Βίου Μάθηση και

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 352 


από τις Αμοιβαίες Μαθησιακές Δραστηριότητες (Peer Learning Activity) οι 

οποίες αναπτύσσονται μεταξύ των κρατών-μελών. 

β) Ανώτατη Εκπαίδευση και διαμόρφωση του Ενιαίου Ευρωπακού Χώρου 

Με στόχο την «ενίσχυση του ρόλου των ΑΕΙ στην Ευρώπη της Γνώσης», η 

Διαδικασία της Bologna 19 αποτελεί βασικό εργαλείο πολιτικής της ευρωπακής 

ολοκλήρωσης, όντας ένα πολυσυζητημένο όσο και πολυδιάστατο μεταρρυθμιστικό 

επεισόδιο. Αν και υπερβαίνει τα πολιτικά και χωροταξικά όρια της ΕΕ 

(μετέχουν 46 χώρες), συνδέεται καταστατικά με το ενωσιακό εγχείρημα. 20 Σήμερα, 

δέκα και πλέον έτη μετά την εκκίνησή της Διαδικασίας «η έμφαση στα 

μαθησιακά αποτελέσματα, η ένθεση βαρύτητας στη σημασία του «workload» 

και του «time budgeting» για την οργάνωση και λειτουργία των ευρωπακών 

ΑΕΙ, η ανάδειξη καλών πρακτικών και η διάχυσή τους σε όλα τα ευρωπακά 

ΑΕΙ (ECTS και Tuning Project) 21 –, η ένταση της συμβολής των ΑΕΙ στην περιφερειακή 

ανάπτυξη και αειφορία, 22 οι προτάσεις για όλο και πιο εξελιγμένα 

εργαλεία Ελέγχου και Διασφάλισης Ποιότητας (QA), το ζητούμενο της κοινωνικής 

διάστασης, 23 αλλά και οι (συχνά έντονες) διαμαρτυρίες και αμφισβητήσεις 

για αρκετές από τις διαστάσεις και τα αποτελέσματα της Διαδικασίας της 

Bologna, τα προβλήματα εφαρμογής της και οι ίδιες οι ασυμμετρίες των εθνικοινωνική 

ενσωμάτωση (μέσω αυτής). στ. Βασικές Ικανότητες (key-competences) και 

μεταρρυθμίσεις στα προγράμματα σπουδών (curricular reform). ζ. ICTs. η. Αναγνώριση-πιστοποίηση 

των μαθησιακών αποτελεσμάτων σε όλο το φάσμα της Δια Βίου Μάθησης, 

σε πλήρη συνέργεια και με την αντίστοιχη διαδικασία της Bologna. Για τα πεδία 

αυτά βλ. αναλυτικότερα σε Παπαδάκης, οπ.π. 2007, σ. 755- 780 και Παπαδάκης, οπ.π. 

2008, σ. 179- 181. 

19 M. Klemencic, The Bologna Process and students expectations, in Bologna 

Handbook, Vol. 1, 2006, A.1.1-3, σ. 2 και Standing Group on Indicators and Benchmarks, 

The 2007 report progress towards the Lisbon Objectives in Education and Training, EC, 

Brussels, 2007, κεφ 4. A-7. 

20 Βλέπε P. Zgaga, General Report for the Bologna Seminar on Designing Policies for 

Mobile Students, Noordwijk, 10-12 Oct 2004. http://www.bologna-bergen2005.no/en/bolsem/seminars/041010-12 

Noordwijk/041010-12_report.pdf 

21 Bλέπε TUNING, Tuning Phase IV: Curricular Reform Taking Shape. Learning 

Outcomes and Competences in Higher Education. TUNING project, University of 

Groningen, 2006. 

22 OECD/ Institutional Management in Higher Education, Higher Education: The 

keys to sustainability, in IMHE Info, Νo. 2, 2003, σ. 1-2. 

23 D. Kladis, «The social dimension of the Bologna Process: principles and concepts», 

Bologna Handbook, Vol. 1, Sept. 2006, B5.1-1, σ. 2.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 353 


κών περιβαλλόντων χαρτογραφούν, τόσο τις εξελίξεις, όσο και τις δυνάμει και 

ενεργεία ανασχέσεις, υπενθυμίζοντας την διακυβεύσιμη φύση ενός τέτοιου εγχειρήματος 

24 . 

γ) Κατάρτιση και ενεργήματα ανάπτυξης της Επαγγελματικής Εκπαίδευσης 

& Κατάρτισης (VET) 

Μια σειρά από μέτρα και μεταρρυθμιστικές προτεραιότητες, που κυμαίνονται 

από την σχετικά πρόσφατη συνεργασία Ευρωπακής Επιτροπής και 

ΟΟΣΑ στα πλαίσια του προγράμματος PIAAC για την εμπράγματη ανάπτυξη 

και αξιολόγηση των Δεξιοτήτων, 25 την ανάπτυξη νέων πολυπαραμετρικών ποιοτικών 

δεικτών (composite indicators) όπως ο δείκτης «Learning to Learn», το 

«SurveyLang», το «TALIS» (που θεμελιώνονται πιλοτικά ειδικά μετά το 2006, 

προκειμένου να εξακολουθήσουν να λειτουργούν και μετά το 2010), μέχρι την 

υιοθέτηση του EQF το 2007 26 αποτελούν τις πρακτικές απολήξεις της σαφούς 

έμφασης στην επαγγελματική εκπαίδευση και κατάρτιση. 

Αξίζει να επιμείνει κανείς περισσότερο στην περίπτωση του EQF, το οποίο 

συνδέεται καταστατικά με την ανάπτυξη δεξιοτήτων, την ενδυνάμωση της ευελιξίας 

και της προσαρμοστικότητας και την απόκτηση αλλά και τη δυνατότητα 

διαρκούς πιστοποίησης των επαγγελματικών, επιχειρησιακών και κοινωνικών 

ικανοτήτων (competences), που απαιτούνται προκειμένου να καθίσταται ο εργαζόμενος 

ικανός να προσαρμόζεται στις εξελίξεις της αγοράς εργασίας. 27 

Όπως έχουμε υποστηρίξει σε πρόσφατη μελέτη μας «η ανάπτυξη πλαισίων 

αναφοράς και κοινών δεικτών για τα διαφορετικά συστήματα και βαθμίδεςεπίπεδα 

εκπαίδευσης και κατάρτισης, με εκείνον τον βαθμό συγκρισιμότητας 

24 Παπαδάκης, οπ.π., 2008b, σ. 175-176. 

25 European Commission, To assess adult skills: progress in PIAAC project, DG EAC, 

Brussels, 10 Nov. 2008, σ. 1-2. 

26 Με βάση την αρχική πρόταση της Commission για Κοινοτική Σύσταση του Ευρωπακού 

Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου αναφορικά με την δημιουργία του European 

Qualifications Framework- EQF και την επακόλουθη σχετική επεξεργασία τόσο σε επίπεδο 

κρατών-μελών όσο και σε επίπεδο κοινοτικών οργάνων (και κυρίως στα πλαίσια 

του ETCG) το Ευρωπακό Κοινοβούλιο ψήφισε στις 24/10/2007 την υιοθέτηση του 

EQF. Βλ. European Commission, Implementing the Community Lisbon Programme. 

Recommendation Of The European Parliament and of the Council on the establishment of 

the European Qualifications Framework for lifelong learning, COM (2006) 479 final. 

2006/0163 (COD). 

27 Επιτροπή των ΕΚ, Για μια Ευρώπη της Γνώσης, ΕΕ COM (1997) 563/12-11-1997, 

Βρυξέλλες, σ. 4.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 354 


και συμβατότητας που θα καταστήσει εφικτή την επίτευξη ενός ολοκληρωμένου 

Ευρωπακού Πλαισίου Προσόντων-Τίτλων Σπουδών (που με τη σειρά του 

θα εδράζεται στα αντίστοιχα Εθνικά Πλαίσια Προσόντων (NQFs) - αποτελεί 

μια από τις μείζονες πολιτικές προτεραιότητες στην ΕΕ. 

Το EQF επιμερίζεται σε οκτώ επίπεδα, έκαστο εκ των οποίων απαρτίζεται 

από τρία υπο-επίπεδα. 28 Τα τελευταία, με δεδομένη την τεράστια ποικιλία προσόντων, 

τίτλων σπουδών και προγραμμάτων εκπαίδευσης, επαγγελματικής εκπαίδευσης 

και κατάρτισης στην Ευρώπη, επιτρέπουν την ποιοτική διάκριση μεταξύ 

διαφορετικών προγραμμάτων και των αποτελεσμάτων- εκροών τους. Στην 

ουσία κωδικοποιείται η συσχέτιση του πλαισίου των κοινών επιπέδων αναφοράς 

με τα επιμέρους χαρακτηριστικά των εθνικών αλλά και τομεακών συστημάτων 

εκπαίδευσης, επαγγελματικής εκπαίδευσης και κατάρτισης και πιο συγκεκριμένα 

με τα χαρακτηριστικά εκείνα που αφορούν τις παρεχόμενες γνώσεις 

και τις αναπτυσσόμενες δεξιότητες και ικανότητες, ώστε να περιλαμβάνονται 

και «συγκεκριμένοι ποιοτικοί δείκτες γνώσης, δεξιοτήτων και ικανοτήτων 

που συνδέονται με ευρύτερα επαγγελματικά προφίλ» 29 . Τελικά η συγκρότηση 

εθνικών πλαισίων επαγγελματικών προσόντων (national qualifi cation frame - 

work), 30 μέσω της ανάπτυξης κοινών στρατηγικών, μεθόδων και εργαλείων πιστοποίησης- 

αναγνώρισης δεξιοτήτων, απηχεί την πρόθεση αποτελεσματικής 

απόκρισης στην ανάγκη διαμόρφωσης ενός υπερεθνικού πλαισίου πιστοποίησης. 

31 Στην πραγματικότητα, τόσο το EQF όσο και παρόμοια ενεργήματα όπως 

το European Credit Transfer System for VET (ECVET 32 ), φέρνουν στο προσκήνιο 

μαζί με την πιστοποίηση και τα επαγγελματικά περιγράμματα (που στην 

ουσία αποτελούν ένα συνδυασμό προσόντων και δεξιοτήτων- ικανοτήτων) και 

μας επιτρέπουν να παρατηρήσουμε μια διακριτική μετατόπιση από τα πλαίσια 

προσόντων (qualification framework) στις δέσμες δεξιοτήτων (με ότι αυτό σημαίνει 

για τα επαγγελματικά δικαιώματα) 33 . Όλα τα προαναφερθέντα κατα- 

28 Βλέπε αναλυτικά Παπαδάκης, οπ.π. 2006, σ. 110-112. 

29 Βλέπε Παπαδάκης οπ.π., 2008α, σ. 176- 177. 

30 Ας μην ξεχνάμε ότι στόχος του EQF και των NQFs είναι η πλήρης διασαφήνιση 

(για κάθε ενδιαφερόμενο) της φύσης και του περιεχομένου ενός τίτλου- αποδεικτικού 

σπουδών, το οποίο αντιστοιχεί σε κάποιο από τα 8 επίπεδα αναφοράς, με βάση 3 ενδοσυστημικά 

κριτήρια που αναπτύσσονται: δυνατότητα ενός qualification να περιγραφεί 

με όρους «μαθησιακών αποτελεσμάτων»/ δυνατότητα του να αξιολογηθεί/ και διασφάλιση 

της ποιότητας του (that is quality assured). 

31 Βλέπε Παπαδάκης, οπ.π. 2006. 

32 Αμφότερα θεωρούνται πλέον και επισήμως «εργαλεία της ευρωπακής ολοκλήρωσης». 

Βλέπε Standing Committee on Benchmarks & Indicators, οπ.π. 2007. 

33 Τα επαγγελματικά δικαιώματα εμβαπτίζονται στην νεόδμητη πραγματικότητα την 

οποία συνιστούν η έμφαση στον έλεγχο ποιότητας, η τάση για διαρκή και αυστηρή πι-

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 355 


δεικνύουν τόσο την σημασία του μείζονος πολιτικού και τεχνοκρατικού εγχειρήματος, 

που συνιστά το EQF, όσο και τις πολιτικές συνδηλώσεις του σε μια 

σειρά από ζητήματα που μετεωρίζονται μεταξύ διαχείρισης της μάθησης και 

οργάνωσης της εργασίας. 

Προς ένα σχεδίασμα κριτικού αναστοχασμού 

Όπως ήδη έχει (ελπίζουμε) τεκμηριωθεί η είσοδος στην Στρατηγική της Λισαβόνας 

και η συνακόλουθη εκκίνηση του «εκπαιδευτικού» της τμήματος, στη 

μορφή του Work Programme: Education & Training 2010, 34 σήμανε και την 

εδραίωση ενός νέου υποδείγματος σχεδιασμού και παραγωγής πολιτικής. Πιο 

συγκεκριμένα, εξαιτίας του, μια νέα μορφή εταιρικής σχέσης και (στοχευμένης) 

δράσης τείνει να αναπτυχθεί αναφορικά με την εκπόνηση και υλοποίηση 

πολιτικής για την εκπαίδευση και (κυρίως) την κατάρτιση και την ανάπτυξηαναβάθμιση 

δεξιοτήτων. Στo πλαίσιο αυτό, η Ευρωπακή Επιτροπή επιχείρησε 

να θεματοποιήσει ορθολογικότερα τα πεδία πολιτικής και κυρίως να αξιοποιήσει 

ακόμα αποτελεσματικότερα την ανοικτή μέθοδο συντονισμού (open 

coordination method), αφενός 

• δομώντας (με τη συνδρομή του ETCG, των Clusters και των αρμόδιων 

Task Forces και Επιτροπών –κι ειδικά του ολοένα αναβαθμιζόμενου 

Standing Committee on Indicators & Benchmarks–) ένα πλαίσιο ανάδειξης 

και αξιοποίησης των «καλών πρακτικών» και αφετέρου, 

• αποβλέποντας στον αποτελεσματικότερο συντονισμό της ανταλλαγής και 

διάχυσης τεχνογνωσίας στα μείζονα θεματικά πεδία της κοινοτικής εκπαιδευτικής 

πολιτικής 

Alterum dicum, τόσο η προαναφερθείσα νέα εταιρική σχέση όσο και η αξιοποιούμενη 

τεχνοκρατία συμβάλλει στην εγκαθίδρυση ενός νέου ισοζυγίου σχέσεων 

εξειδικευμένης γνώσης, συμφερόντων και πολιτικής εξουσίας, που αναμένεται 

να επιτρέψει την νομιμοποιημένη επίτευξη της επιδιωκόμενης αποτελεσματικότητας. 

Η τάση εξορθολογισμού αλλά και από-ιδεολογικοποίησης της 

στοποίηση και για μια ευελιξία στη δυνατότητα ανάπτυξης δεξιοτήτων και συνακόλουθα 

η μετακύλιση «της ευθύνης προσαρμογής στον δυνάμει ή ενεργεία εργαζόμενο 

και τελικά δεν μπορεί παρά να σημαίνει (πιθανόν νομιμοποιημένη) ελαστικότητα». Παπαδάκης, 

οπ.π. 2006, σ. 124. 

34 Το Work programme αποτέλεσε και συνεχίζει να αποτελεί από το 2001-2 το νέο 

πλαίσιο ανάπτυξης της ευρωπακής πολιτικής για την εκπαίδευση, κατάρτιση, διά βίου 

μάθηση και (σε μεγάλο βαθμό) για τη διαχείριση ανθρώπινων πόρων, στα πλαίσια της 

Στρατηγικής της Λισαβόνας.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 356 


διαδικασίας υλοποίησης των, εδώ εξεταζόμενων, πολιτικών, είναι παραπάνω 

από προφανής. «Φαίνεται να δικαιώνεται έτσι το αναλυτικό-ερμηνευτικό πρότυπο 

που προτείνει ο Radaelli, 35 o οποίος με τη σειρά του αρδεύεται από την 

«τεχνοκρατική» προσέγγιση του G. Majone. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο αναδιάταξης 

προτεραιοτήτων και επαναπροσδιορισμού των προτύπων διαβούλευσης, 

τα κράτη-μέλη δείχνουν να επιλέγουν τα ‘ενωσιακά’ αναπόφευκτά τους» 36 . 

Τι συμβαίνει εδώ? Τι απηχεί η εντεινόμενη αξιοποίηση ποσοτικών δεικτών 

σύγκρισης και προόδου σε σχέση με την προπάρχουσα κατάσταση (compa - 

rison & improvement benchmarks); Πόσο η επικυριαρχία των ποσοτικών δεικτών 

απονευρώνει το «πολιτικό περιεχόμενο» της διαδικασίας λήψης απόφασης; 

Το νεόδμητο υπόδειγμα πολιτικής, απηχώντας την επικυρίαρχη τάση υπερεθνικοποίησης 

της πολιτικής (συνδυασμένης με την πρόθυμη εκχώρηση - 

«willing surrender» –πεδίων κυριαρχίας σε επίπεδο διαβούλευσης και λήψης 

αποφάσεων– 37 , νομιμοποιεί μια διαδικαστική δημοκρατία ή αποτελεί μια ουσιαστική 

τομή στους όρους συγκρότησης και τις περιεχομενικές συνιστώσες της 

πολιτικής για την εκπαίδευση και την κατάρτιση και στη σχέση τους με τις ενεργητικές 

πολιτικές απασχόλησης; Και τελικά πόσο, εν τοις πράγμασοι, πολιτικό 

είναι το νέο (προτεινόμενο) υπόδειγμα παραγωγής πολιτικής, ήτοι το «Evide - 

nce Based Policy Making»; 

Τα ερωτήματα αυτά δεν επιδέχονται μονοσήμαντες απαντήσεις. Είναι βαθιά 

πολιτικά και ως τέτοια υπόκεινται στη βάσανο μιας μακροσκοπικής ανάλυσης 

επιπτώσεων. Η είσοδος σε μια πολυεπίπεδη, οικονομική, κοινωνική και τελικά 

πολιτική κρίση, επιβάλλει την ψύχραιμη εκκίνηση μιας τέτοιας διαδικασίας. 

Αλλά και την ψύχραιμη αποτίμηση 

35 C. Radaelli, Technocracy in the European Union, Longman, London, 1999, σελ. 11- 

24 και 33-37. 

36 Παπαδάκης, οπ.π. 2008, σ. 183. 

37 Βλέπε D. Held & A. McGrew, «Globalization and the liberal democratic state» 

Government and Opposition, Vol. 28 Νo. 2, σ. 272. Πρέπει να τονιστεί ότι η σαφής τάση 

υπερεθνικοποίησης δεν συνιστά και την αναγγελία της οριστικής απόσυρσης του Κράτους. 

Όπως επισημάναμε σε πρόσφατη μελέτη μας «τίποτα ακόμα δεν τεκμαίρει ότι 

αυτό θα συμβεί, τίποτα δεν συνηγορεί στην ακύρωση της κρατικής κυριαρχίας και 

οπωσδήποτε τα Κ-Μ είναι πάντα κυρίαρχα και παρόντα, ενόσω το εύρος των ευρωπακών 

αρμοδιοτήτων (και στο πεδίο των δημόσιων πολιτικών εκπαίδευσης, κατάρτισης 

και δια βίου μάθησης) εξακολουθεί να αποτελεί συνάρτηση της δυνατότητας “των συστατικών 

μερών να ασκούν αποτελεσματικό έλεγχο». Κ. Λάβδας & Δ. Χρυσοχόου, «Η 

πρόκληση του ρεπουμπλικανισμού» σε Κ. Λάβδας & Δ. Χρυσοχόου (επιμ.), Ευρωπακή 

Ενοποίηση και Πολιτική Θεωρία, Σιδέρης, Αθήνα, σ. 13-38. Το Κράτος δεν έχει αποσυρθεί, 

χάριν της Ένωσης. Ωστόσο κάποια ατραπός καθηγεμονίας του «υπερεθνικού» 

φαίνεται να έχει ανοίξει …». Παπαδάκης, οπ.π. 2008α, σ. 184.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 357 


• των συνεπειών ενός επίμονου μετεωρισμού του κράτους μεταξύ μιας θεσμικής 

αμηχανίας και μια (δίκαιας) επιθυμίας για επιβίωση 38 στην οριστικά 

αναδιατασσόμενη διεθνή οικονομική αρένα, αλλά και 

• της αγωνίας της ΕΕ για μια ολοκλήρωση που πλέον δείχνει να αποτελεί 

μάλλον μονόδρομο παρά επιλογή. 

Μέσα σε ένα πολιτικό «περιβάλλον» επίμονης ρευστότητας, η ψυχραιμία είναι 

ότι ακριβώς αξιώνει η επιστροφή στην πραγματική πολιτική. Μια επιστροφή 

τόσο, μα τόσο, απαραίτητη… 

38 Βλέπε αναλυτικά N. Παπαδάκης, M. Murphy & Δ. Ροζάκη, «Πολιτικές Ανώτατης 

Εκπαίδευσης και Εκπαίδευση Ενηλίκων: Η περίπτωση του Βελγίου και της Ιρλανδίας», 

Συγκριτική και Διεθνής Εκπαιδευτική Επιθεώρηση, Τ. 2, 2004, σ. 48.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 358

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 359 

20 

Τα όρια της ευρωπακής συνδιάθεσης 

Μιχάλης Ι. Τσινισιζέλης, Δημήτρης Ν. Χρυσοχόου και 

Κωνσταντίνος Γ. Κούγιας 


Η εστίαση της δημόσιας συζήτησης γύρω από την πολιτική φύση και τη θεσμική 

εξέλιξη της Ευρωπακής Ένωσης (ΕΕ) περιλαμβάνει, εκτός από τα παραδοσιακά 

ζητήματα γύρω από την ανθεκτικότητα ή την υπέρβαση του εθνικού 

κράτους, και όλα εκείνα που απασχολούν την εθνική πολιτική ανάλυση, επιτρέποντας 

την πρόσληψη της ΕΕ ως σύνθετης πολιτείας. Αυτά τα ζητήματα αφορούν, 

μεταξύ άλλων, την κατανομή αξιών σε πολυεπίπεδα συστήματα, την κοινωνική 

συνοχή ως συστημική προκείμενη ενός νέου οργανωμένου όλου, την 

οργάνωση συμφερόντων, την ποιότητα ζωής, τη διαχείριση διαιρετικών τομών, 

τη μεταεθνική ιδιότητα του πολίτη, την κοινωνική νομιμοποίηση, το συνταγματισμό 

και την οικοδόμηση δημόσιας σφαίρας. 1 Μια τόσο διευρυμένη συζήτηση, 

η οποία στρέφει το ενδιαφέρον της από τις διεθνείς σχέσεις στη συγκριτική πολιτική 

επιστήμη και την κανονιστική πολιτική θεωρία δεν αφορά μόνον τη μελέτη 

της κρατικής συμπεριφοράς, αλλά κυρίως το γεγονός ότι ζητήματα πολιτείας 

αποτελούν αναπόσπαστο μέρος μιας νέας ερευνητικής διάταξης. 

Πέραν της ανάλυσης των μάλλον διαχειριστικού τύπου θεσμικών μεταβολών 

που επέφεραν διαφορετικές αναθεωρήσεις των Συνθηκών στα μέσα και τέλη 

της προηγούμενης δεκαετίας, το κρίσιμο ερώτημα παραμένει ως προς το πώς θα 

επικρατήσει μια πιο δημοκεντρική μορφή ένωσης, βασιζόμενη σε μια διαβουλευτική 

δημόσια σφαίρα και μια αίσθηση κοινού πολιτικού προορισμού. Με δε- 

1 Για μια συνολική εικόνα δες Ν. Μαραβέγιας και Μ. Ι. Τσινισιζέλης (επιμ.), Νέα 

Ευρωπακή Ένωση: Οργάνωση και Πολιτικές, Θεμέλιο, 2007.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 360 

360 ΜΙΧΑΛΗΣ ΤΣΙΝΙΣΙΖΕΛΗΣ – ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΧΡΥΣΟΧΟΟΥ – ΚΩΝ/ΝΟΣ ΚΟΥΓΙΑΣ 

δομένη, όμως, την έλλειψη ενός κοινού δημοκρατικού οράματος εκ μέρους τόσο 

των ηγεσιών όσο και των πληθυσμών της Ευρώπης, παρατηρούμε διαρκώς την 

περαιτέρω ενίσχυση και εμπέδωση του κρατοκεντρικού χαρακτήρα της ενοποίησης, 

τάση η οποία συνάδει με την αντιστροφή της ενοποιητικής λογικής του 

Mitrany, στη βάση ότι η λειτουργία είναι αυτή που ακολουθεί τη δομή, και όχι το 

αντίθετο. Αμφισβητώντας, με άλλα λόγια, ότι η ενοποίηση αποτελεί μια γραμμική 

διαδικασία, η σημερινή κατάσταση της ΕΕ αποτυπώνει την ευφάνταστη περιγραφή 

του Schmitter για την εδραίωση μιας νέας μορφής συγκυριαρχίας, η 

οποία θα βασίζεται σε «πολλαπλές ευέλικτες ισορροπίες». 2 Οι σκέψεις που 

ακολουθούν έχουν σκοπό να συμβάλλουν στη διερεύνηση αυτών των τάσεων, 

καθώς και σε μια συνολική –πανοραμική– απεικόνιση της σημερινής ΕΕ. 

Ένα αβέβαιο θεσμικό κεκτημένο 

Εν μέσω της σοβαρότερης μεταπολεμικής κρίσης του διεθνούς χρηματοπιστωτικού 

συστήματος, οι 27 ηγέτες της ΕΕ συναντήθηκαν στις Βρυξέλλες στις 

16 Οκτωβρίου του 2008 προκειμένου να αποφασίσουν τους άξονες για μια συντονισμένη 

ευρωπακή απάντηση στην πρωτόγνωρη παγκόσμια χρηματοπιστωτική 

κρίση. Πέραν, όμως, της δυσμενούς οικονομικής συγκυρίας, και ανεξάρτητα 

από το αν –και το πώς– το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και η Παγκόσμια 

Τράπεζα θα μετεξελιχθούν σε συστατικούς πυλώνες ενός «νέου» Bretton 

Woods, η ΕΕ έχει επίσης να ανησυχεί για τη συστημική συνοχή της: το βαθμό 

κατά τον οποίο το πολιτικό της σύστημα θα είναι σε θέση να συμφιλιώνει τις 

αντίρροπες τάσεις για αυτονομία των μερών (ή αυτοκυβέρνηση) και ενότητα 

του όλου (ή συνδιακυβέρνηση). Στο ερώτημα αυτό δεν υπάρχουν εύκολες απαντήσεις, 

καθώς σήμερα δοκιμάζεται συνολικά η ανθεκτικότητα του γενικού συστήματος 

συνδιάθεσης: η ικανότητά του να προάγει το κοινό συμφέρον και, 

κατ’ επέκταση, να επιφέρει βιώσιμες και δυναμικές εξισορροπήσεις. 

Πώς διαγράφεται, λοιπόν, η πορεία της ενοποίησης με αναφορά στη σημερινή 

συγκυρία; Ο λόγος εδώ αφορά μια σειρά ζητημάτων που συνδέονται, μεταξύ 

άλλων, με το μέλλον του ευρωπακού κοινωνικού προτύπου, την αποφασιστική 

ικανότητα της ΕΕ ως συλλογικού συστήματος διακυβέρνησης, τον εκδημοκρατισμό 

των δομών της κοινής διακυβέρνησης, τα δικαιώματα (αλλά και τις 

2 P. C. Schmitter, «Some alternative futures for the European polity and their 

implications for European public policy», στο Y. Mény et al. (επιμ.), Adjusting to Europe: 

The impact of the European Union on national institutions and policies, Routledge, 

London and New York, 1996, σελ. 31.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 361 

ΤΑ ΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΚΗΣ ΣΥΝΔΙΑΘΕΣΗΣ 361 

υποχρεώσεις) των πολιτών σε σχέση με την ευρύτερη πολιτεία που κυοφορείται, 

τη συνοχή των εξωτερικών δράσεων της ΕΕ (και όχι μόνον του διεθνούς 

πολιτικού λόγου της) και, σε όρους θεσμικής πολιτικής, τα ποιοτικά, δηλαδή 

ενισχυτικά της εμβάθυνσης, χαρακτηριστικά της Συνθήκης. Η εν λόγω Συνθήκη, 

η οποία υπεγράφη στις 13 Δεκεμβρίου 2007 στο ιστορικό Μοναστήρι των 

Ιερωνυμιτών και αναμενόταν –πριν το Ιρλανδικό δημοψήφισμα– να τεθεί σε 

ισχύ τον Ιανουάριο του 2009, δηλαδή πριν από τη νέα σύνθεση της Ευρωπακής 

Επιτροπής και του Ευρωπακού Κοινοβουλίου, έχει ως βασική αποστολή της 

την εύρυθμη θεσμική λειτουργία της ΕΕ των 27, ενισχύοντας, αν και με μάλλον 

φειδωλό τρόπο, τις αρμοδιότητες των κοινών θεσμών. Μια πρώτη γενική διαπίστωση 

γύρω από την πολιτική ταυτότητα της νέας Συνθήκης, η οποία τροποποιεί 

χωρίς να ενοποιεί τις ιδρυτικές Συνθήκες, και άρα χωρίς να καθιστά το 

περιεχόμενό τους περισσότερο εύληπτο, αναγνωρίσιμο ή προσιτό στους πολίτες, 

είναι ότι αποφεύγει τους συνταγματικούς συμβολισμούς της απορριφθείσας 

Συνταγματικής Συνθήκης, χωρίς όμως ουσιαστικά να μεταβάλλει την υπάρχουσα 

ισορροπία μεταξύ των κοινών θεσμών διακυβέρνησης, και μεταξύ της 

συλλογικότητας και των μερών. 

Στο επίπεδο των θεσμικών μεταρρυθμίσεων, η Συνθήκη καταργεί το σύστημα 

της «κυκλικής» προεδρίας ανά εξάμηνο και θεσμοθετεί τη θέση μονίμου Προέδρου 

του Ευρωπακού Συμβουλίου με θητεία 2,5 χρόνια (με δικαίωμα ανανέωσης 

άλλης μιας θητείας). Επίσης, εισάγει μια πιο απλουστευμένη –συγκριτικά με 

τις διατάξεις του δυσλειτουργικού συστήματος της «τριπλής πλειοψηφίας» που 

εισήγαγε η Νίκαια– διαδικασία συγκρότησης ειδικής πλειοψηφίας, η οποία 

απαιτεί το 55% των κρατών-μελών (15 από τα 27 κράτη-μέλη) με αντιστοιχία 

πληθυσμού στο 65% (αν και το νέο σύστημα ισχύσει πλήρως το 2017). Σχετικά με 

τη σύνθεση της Επιτροπής, μετά το 2014, ο αριθμός των Επιτρόπων μειώνεται 

στα 2/3 του αριθμού των κρατών (15 από 27), με την αρχή της εναλλαγής να καθορίζει 

τη μελλοντική σύνθεση του σώματος. Η Συνθήκη επαναπροσδιορίζει το 

ρόλο του Ύπατου Εκπροσώπου της ΕΕ για θέματα Εξωτερικής Πολιτικής και 

Πολιτικής Ασφαλείας, θέση που συγχωνεύεται με αυτή του Επιτρόπου για τις 

Εξωτερικές Σχέσεις, αποφεύγοντας την προωθημένη εκδοχή της Συνταγματικής 

Συνθήκης περί Υπουργού Εξωτερικών της ΕΕ. Επίσης, καθιερώνει με σαφή 

τρόπο ρήτρα αμοιβαίας συνδρομής, ενώ θεσπίζει Υπηρεσία Ευρωπακής Εξωτερικής 

Δράσης για την υποστήριξη του Ύπατου Εκπροσώπου. 

Καταργείται η αρνησικυρία σε περίπου 40 περιπτώσεις, συμπεριλαμβανομένων 

των τομέων καταπολέμησης της τρομοκρατίας, του οργανωμένου εγκλήματος 

και της παράνομης μετανάστευσης (κρίσιμη εδώ είναι η σχετική επέκταση 

της δικαιοδοσίας του Ευρωπακού Δικαστηρίου, με πρόνοια για αναβολή 

απόφασης αν ένα κράτος-μέλος θεωρήσει ότι αυτή η απόφαση αντιβαίνει 

σε θεμελιώδεις αρχές του δικαστικού του συστήματος (και αυτόματη παραπο-

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 362 


μπή στο Ευρωπακό Συμβούλιο). Από αυτό το πλαίσιο εξαιρούνται η Βρετανία 

και η Ιρλανδία (μετανάστευση, σύνορα, αστυνομική και ποινική συνεργασία) 

μέσω μιας διαδικασίας προεπιλογής, βάσει της οποίας θα επιλέγουν τις πρωτοβουλίες 

στις οποίες επιθυμούν να συμμετάσχουν. Επίσης, αν και η Χάρτα των 

Θεμελιωδών Δικαιωμάτων αποκτά νομική ισχύ –αναγνωρίζοντας τα θεμελιώδη 

δικαιώματα ως μέρος των γενικών αρχών του δικαίου της ΕΕ– εντούτοις, 

δεν συμπεριλαμβάνεται στη Συνθήκη (όπως ορθά, για λόγους δημοκρατικής 

τάξης, προέβλεπε η Συνταγματική Συνθήκη), ενώ αναφορικά με την (αναβαθμισμένη 

πλέον) τήρηση της αρχής της επικουρικότητας, τα εθνικά κοινοβούλια 

αποκτούν για πρώτη φορά το δικαίωμα να προβάλλουν αντίρρηση σε πρόταση 

νομοθετικής πράξης μέσω αιτιολογημένης γνώμης (με απλή πλειοψηφία στο 

πλαίσιο της συνήθους νομοθετικής διαδικασίας), αναγκάζοντας την Επιτροπή 

να επανεξετάσει το σχετικό σχέδιο νόμου. 

Αναφορικά με τη διαδικασία της συναπόφασης, επεκτείνεται η εφαρμογή 

της, και μάλιστα σε κρίσιμους τομείς εσωτερικών υποθέσεων και δικαιοσύνης. 

Επίσης, η Συνθήκη προβαίνει στην απόδοση νομικής προσωπικότητας στην 

ΕΕ, θεσπίζει ρήτρα εξόδου αν ένα κράτος-μέλος επιθυμεί να αποχωρήσει από 

την ΕΕ, οργανώνει τις αρμοδιότητες της ΕΕ σε αποκλειστικές, συντρέχουσες 

και υποστηρικτικές, και απλοποιεί την ενεργοποίηση των ενισχυμένων συνεργασιών 

(στην οποία διατηρείται η ομοφωνία, ενώ σε περίπτωση μόνιμης διαρθρωμένης 

συνεργασίας προβλέπεται ειδική πλειοψηφία). Αναφορικά με τη 

διαδικασία επικύρωσης, μετά το απορριπτικό Ιρλανδικό δημοψήφισμα επικρατεί 

έντονος σκεπτικισμός ως προς τη φύση της πολιτικής ή θεσμικής διευθέτησης 

της κρίσης. Καταλυτικό ρόλο εδώ, όπως άλλωστε αναμενόταν, έπαιξαν τα 

απορριπτικά δημοψηφίσματα στη Γαλλία και την Ολλανδία τον Μάιο και τον 

Ιούνιο του 2005 αντιστοίχως, παρά το γεγονός ότι 18 κράτη-μέλη είχαν ήδη επικυρώσει 

τη Συνταγματική Συνθήκη. Πώς διαμορφώνεται το νέο τοπίο; 

Εμπειρικές συνιστώσες και στρατηγικές 

Μια από τις πλέον κρίσιμες συνιστώσες που θα επηρεάσουν την εσωτερική 

συνοχή της ΕΕ αφορά τον τρόπο με τον οποίο θα αξιοποιήσει το ρόλο της ως 

διαμορφωτή κοινωνικής πολιτικής και, εν γένει, ως φορέα επαναπροσδιορισμού 

όχι μόνον της αποτελεσματικότητας, αλλά και της ίδιας της φύσης του ευρωπακού 

προτύπου ανάπτυξης, με στόχο την κοινωνική ειρήνη, την κοινωνική 

ενσωμάτωση και, συνολικά, την κοινωνική συνοχή. Με άλλα λόγια, η ιδέα (και 

πράξη) του κοινωνικού κράτους, των προνοιακών συστημάτων και των εχεγγύων 

διασφάλισης μιας αξιοπρεπούς διαβίωσης, όχι μόνον δεν έχει ξεπεραστεί 

από τις διεθνείς εξελίξεις –ή τις επικρατούσες τάσεις των νεοφιλελεύθερων με-

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 363 


ταρρυθμιστικών αποδομήσεων– αλλά απαιτείται εκ μέρους της ΕΕ μια γενναία 

ενίσχυση της «κοινωνικής επένδυσης». 

Ο μετασχηματισμός της εργασίας και των δομών απασχόλησης, σε συνδυασμό 

με τις τεχνολογικές εξελίξεις και την αύξηση της παραγωγικότητας, οδηγεί 

όχι μόνον στη διεύρυνση των εξατομικευμένων και ευέλικτων μορφών απασχόλησης, 

αλλά και στην ανάγκη αναπροσανατολισμού των στρατηγικών επιλογών 

του ευρωπακού πρότυπου ανάπτυξης. Ενός προτύπου, το οποίο καλείται να 

προσαρμοστεί στις νέες προκλήσεις (καινοτομία, έρευνα, τεχνολογία), βελτιώνοντας, 

όμως, τις κοινωνικές συνθήκες στη βάση της σταθερής και πλήρους 

απασχόλησης και της ποιότητας στην εκπαίδευσης και την εργασία. Κεντρική 

θέση εδώ αποτελεί η πρόσληψη της κοινωνικής πολιτικής ως παραγωγικού συντελεστή, 

εμφορούμενου από τις αρχές της ισότητας και της αποτελεσματικότητας. 

Ως έννοια, συνδέεται με την ιδέα ότι όχι μόνον δεν υφίσταται αρνητική συσχέτιση 

μεταξύ υψηλού επιπέδου κοινωνικής πολιτικής και οικονομικής μεγέθυνσης, 

αλλά ότι το κόστος ευκαιρίας για την αποφυγή λήψης κοινωνικών μέτρων 

είναι ιδιαίτερα υψηλό για τις επιδόσεις της οικονομίας, επαναπροσδιορίζοντας, 

έτσι, την έννοια της κοινωνικής ανάπτυξης. 3 

Η μεγάλη πρόκληση για την ΕΕ δεν είναι να αντιγράψει ή να δημιουργήσει 

ex nihilo ένα ιδιότυπο, και πάντως υβριδικό, κοινωνικό πρότυπο, πολλώ μάλλον 

που η ιδέα του κοινωνικού κράτους δεν είναι καθόλου παρωχημένη. Αυτό που 

χρειάζεται είναι η αναδιοργάνωση της ευρωπακής κοινωνικής πολιτικής, γεγονός 

που αφενός θα επιτρέψει τη διάχυση των εθνικών ιδιαιτεροτήτων και 

προτιμήσεων, ενισχύοντας την ενωσιακή συνοχή, και αφετέρου θα διευκολύνει 

την εξεύρεση λύσεων στα κοινά προβλήματα των –δομικά πλέον– αλληλεξαρτούμενων 

ευρωπακών κοινωνιών. 4 Η εν λόγω προβληματική επαναπροσδιορίζει 

την όλη διαδικασία με πολιτικούς όρους και παραπέμπει σε μια διακριτή 

ευρωπακή εκδοχή περί φιλελευθερισμού. Σε αυτό το πλαίσιο, η ανάδυση ενός 

συνεκτικού ευρωπακού κοινωνικού και αναπτυξιακού προτύπου θα πρέπει να 

αξιολογηθεί υπό το πρίσμα τεσσάρων μεταβλητών: των κοινών προβλημάτων, 

3 Βλ. A. Sapir, «Globalization and the Reform of European Social Models», Journal 

of Common Market Studies, Vol. 44 Νο. 2, 2006, J. Heckman, «Flexibility, Job Creation 

and Globalization: Τhe Case of Italy», ανακοίνωση στο Third Μillennium Colloquia, 

Instituto di studi Economici, Venice, 2-3 Δεκεμβρίου 2002, και I. Begg et al. The Costs on 

Social Policy, Report for the European Commission, Brussels, 2004. 

4 Β Βλ. E. Andersen, D.Gallie, A. Hemmerijck και J. Myles, Why we Νeed a New 

Welfare State, Oxford University Press, Oxford, 2002, Α. Giddens, The Third Way: The 

Renewal of Social Democracy, Polity Press, Cambridge, 1998, και Μ. Ferrera, A. 

Hemerijck και M. Rhodes, The Future of European Welfare States: Recasting Welfare for a 

New Century, Oxford University Press, Oxford, 2004.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 364 


των κοινών αξιών, του βαθμού ενοποίησης της ενιαίας αγοράς και της νομισματικής 

ένωσης, και του ίδιου του ρυθμού της ευρωπακής ενοποίησης. 5 

Ξεκινώντας από τη διαλεκτική σχέση μεταξύ Ευρώπης και παγκοσμιοποίησης, 

ως σχέσης ανατροφοδοτούμενης και όχι στατικής ή προκαθορισμένης, 

αξίζει να σημειωθεί ότι ο περασμένος αιώνας κληροδότησε δύο έννοιες που 

καταλαμβάνουν κεντρική θέση στο διεθνή δημόσιο λόγο. Η πρώτη, αφορά την 

παγκοσμιοποίηση, που, αν και αφαιρετικά, ταυτίζεται με την έννοια (και δυναμική) 

της «νέας οικονομίας», ενώ προσδιορίζει και προσδιορίζεται από τη δυναμική 

νέων και ασύμμετρων οικονομικών και κοινωνικών διεργασιών. 6 Η 

δεύτερη αφορά το κράτος ως θεσμικό εγγυητή της πολιτικής σταθερότητας, της 

κοινωνικής δικαιοσύνης και της αναδιανομής του εισοδήματος εντός, όμως, 

ενός περιβάλλοντος που χαρακτηρίζεται από στοιχεία οικονομικού παρεμβατισμού 

προς όφελος της γενικής ευημερίας. 7 Δεν είναι παράδοξο, έτσι, που σήμερα, 

στην εποχή της ύστερης νεωτερικότητας, η ΕΕ, όπως και πλήθος άλλων 

εθνικών και διεθνικών δρώντων, ακροβατεί πάνω σε αυτές τις δύο τάσεις, προσπαθώντας 

να συμφιλιώσει αντίρροπες μεταξύ τους δυνάμεις προς όφελος 

μιας δυναμικής, αλλά από τη φύση της εν τέλει μεταβλητής, εξισορρόπησης. 

Από τη μια πλευρά έχουμε τη διεθνοποίηση των συναλλαγών, την απελευθέρωση 

των αγορών, τις ανέλεγκτες επενδυτικές και κεφαλαιακές ροές σε παγκόσμια 

κλίμακα, την εξίσου ανέλεγκτη πολυεθνική επιχειρηματικότητα, το 

διάτρητο των συνόρων σε συνδυασμό με την εξασθένιση των κρατικών ελέγχων, 

ακόμη και την υπέρβαση της κρατικής κυριαρχίας –των φυσικών και νομικών 

ορίων του εθνικού κράτους– και της ομοιογενοποίησης που ορίζει μια ιδεολογική 

ταυτότητα βάσει μιας «παγκόσμιας κουλτούρας». 8 Από την άλλη 

πλευρά, έχουμε τη «διάσωση» –ή προσαρμογή, ως ελεγχόμενη μεταβολή– του 

5 Sapir, «Globalization and the Reform of European Social Model», οπ.π. σελ. 375. 

Βλέπε επίσης Μ. Ferrera και Α. Hemmerijck, «Recalibrating Europe’s Welfare 

Regimes», στο J. Zeitlin και T. Trubek (επιμ.), Governing Work and Welfare in a New 

Economy: European and American Experiments, Oxford University Press, Oxford, 2003. 

6 P. Genschel, «Globalization and the Welfare State: a Retrospective», Journal of 

European Public Policy, Vol. 11 No. 4, 2004, σελ. 616. Βλέπε επίσης στα E. Huber και J. 

Stehens, State and Social Policy in Global Capitalism, στο T. Janosky et al. (επιμ.), The 

Ηandbook of Political Sociology: States , Civil Societies and Globalization , Cambridge 

University Press, Cambridge, 2005, σελ. 606-612. 

7 Βλέπε F. W. Scharpf και A. V. Schmidt, Welfare and Work in the Open Economy, 

Vols. I-II. Oxford University Press, Oxford, 2000. 

8 Ν. Μουζέλης, «Πρόκληση ή απειλή;», Βήμα Ιδεών, Αφιέρωμα Παγκοσμιοποίηση: 

Πρόκληση ή απειλή;, 12/3/2000.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 365 


εδαφικού κράτους, τη διαχρονία και ανθεκτικότητα του τοπικού στοιχείου, καθώς 

και τα υπαρκτά και άδηλα όρια της διεθνοποίησης. 9 

Σε αυτό το πλαίσιο, ο ρόλος του εθνικού κράτους δεν περιθωριοποιείται 

αλλά μετασχηματίζεται, όπως ακριβώς μεταλλάσσεται και η ίδια του η φύση. 

Ρυθμιστικές λειτουργίες που επιτελούσε κατά την πρώιμη μεταπολεμική περίοδο 

εξασθενούν, όπως αυτές της αναδιανομής του πλούτου, της εσωτερικής 

επιτήρησης στην κίνηση των κεφαλαίων και του ελέγχου των συνόρων, ενώ 

αποκτά νέες, σε διακρατικό και σε παγκόσμιο επίπεδο. Αυτό που σταδιακά 

εκλείπει δεν είναι το κράτος per se, αλλά ο κρατισμός, η ικανότητα των κρατικών 

ηγετικών ομάδων να ελέγχουν εντός των εθνικών συνόρων τις κινήσεις κεφαλαίων, 

την εγκληματικότητα, τις αυξανόμενες ανισότητες, κ.λπ. 10 Παράλληλα, 

οι διακρατικές σχέσεις μετακινούνται από μια γεωπολιτικού σε μια αναπτυξιακού 

τύπου προσέγγιση, όπου τα αναπτυξιακά προσανατολισμένα κράτη 

όχι μόνον δεν περιθωριοποιούνται, αλλά γίνονται σοβαροί δρώντες στην παγκόσμια 

σφαίρα. Ας μην ξεχνάμε, επίσης, ότι ο νεοφιλελεύθερος χαρακτήρας 

της παγκόσμιας οικονομίας δεν επήλθε τυχαία αλλά, όπως γράφει ο Bogdandy, 

αποτελεί συνειδητή επιλογή από έναν μικρό αριθμό ισχυρών πολιτικών φορέων. 

11 Ως άμεση συνέπεια προβάλλει η αδυναμία του κράτους να καλύψει τις 

ανάγκες του κοινωνικού τομέα, ο οποίος υφίσταται σε έντονο βαθμό τις επιπτώσεις 

της απελευθέρωσης των αγορών, της εντατικοποίησης της εργασίας, 

καθώς και του παγκόσμιου ανταγωνισμού. 12 Το κράτος καλείται να απαντήσει 

στο αίτημα για τη μείωση των ανισοτήτων και την ενίσχυση της κοινωνικής προστασίας, 

με κίνδυνο να υποσκάψει το «ευνοκό κλίμα» για την προσέλκυση ξένων 

επενδύσεων, κάτι που με τη σειρά του οδηγεί σε χαμηλούς ρυθμούς ανάπτυξης 

και οικονομική επιβράδυνση. 13 

Η βασική αντινομία της παγκοσμιοποίησης αφορά την παραγωγή του πλούτου 

και το βαθμό δικαιοσύνης στην κατανομή του. Όπως επισημάνθηκε και στη 

9 Μ. Ferrera, «European Integration and National Social Citizenship: Changing 

Boundaries, New Structuring», Working Paper CIIP-3, University of Pavia, 2003. 

10 N. Μουζέλης, Παγκοσμιοποίηση, μύθοι και πραγματικότητες, Το Βήμα, 

14/10/2007. 

11 Βλέπε A. von Bogdandy, (2004), «Globalization and Europe: How to Square 

Democracy, Globalization and International Law», European Journal of International 

Law, Vol. 15 No 5, 2004. 

12 I. Begg, J. Draxler και J. Mortensen, Is Social Europe Fit for Globalisation? A Study 

of the Social Iimpact of Globalisation in the European Union, Report for the European 

Commission, 2008. 

13 Βλέπε V. Tanzi, «Globalization, Tax Competition and the Future of Tax Systems» στο 

G. Krause-Junck (επιμ.), Steuersysteme der Zukunft, Berlin: Dunker and Humboldt, 1998.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 366 


Διακήρυξη της Χιλιετίας του ΟΗΕ, «τα οφέλη από την παγκοσμιοποίηση είναι 

άνισα μοιρασμένα, όπως άνισα διανεμημένα είναι και τα κόστη». Η ένταση 

των ανισοτήτων και της περιθωριοποίησης βασίζεται εν μέρει στην αυξανόμενη 

ανισορροπία μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας. Το κεφάλαιο κινείται σε 

παγκόσμια κλίμακα, ενώ ο πόλος της εργασίας παραμένει ενταγμένος σε κρατικά 

θεσμοποιημένους χώρους. Σε αυτή την κατάσταση η ΕΕ προσπαθεί να 

βρει το δρόμο της ανάπτυξης με κοινωνική προστασία. Οι νέες προκλήσεις της 

ευρωπακής οικονομίας, οι οποίες δημιουργούν συνθήκες κοινωνικής, πολιτικής 

και παραγωγικής αβεβαιότητας συνίστανται: 14 

• Στη μεταφορά τμημάτων της ευρωπακής παραγωγής στις ασιατικές χώρες 

και στις χώρες φθηνού κόστους εργασίας της Κεντρικής και Ανατολικής 

Ευρώπης, με αποτέλεσμα τη διατήρηση της ανεργίας σε υψηλά επίπεδα. 

• Στην ανεξαρτητοποίηση της αυτοματοποιημένης παραγωγικής διαδικασίας 

(τεχνολογική εξέλιξη) από τις κοινωνικές συνιστώσες της, με αποτέλεσμα 

τη διεύρυνση εξατομικευμένων και ευέλικτων μορφών απασχόλησης 

σε βάρος της πλήρους και σταθερής μισθωτής εργασίας. 

• Στη δημογραφική γήρανση του πληθυσμού και στην ανάγκη για περιοριστικές 

δημοσιονομικές πολιτικές σε συνθήκες δημοσιονομικής εξυγίανσης. 

Συνολικά, η ΕΕ βρίσκεται αντιμέτωπη με δύο επιλογές: Από τη μια πλευρά, 

να μετατρέψει την παγκοσμιοποίηση σε ευκαιρία, μεταρρυθμίζοντας τις κοινωνικές 

πολιτικές και τις αγορές εργασίας, δίνοντας ώθηση στην ενιαία αγορά 

(μέσω της αναδιοργάνωσης των επιχειρήσεων, της ανάδειξης συγκριτικών πλεονεκτημάτων, 

της ενίσχυσης της ανταγωνιστικότητας, κ.ά.), προωθώντας παράλληλα 

την έρευνα και την καινοτομία, και αξιοποιώντας τα πλεονεκτήματα 

της νομισματικής ένωσης. Από την άλλη, να διατηρήσει τις υπάρχουσες δομές 

με αποτέλεσμα η παγκοσμιοποίηση, η ενιαία αγορά και το κοινό νόμισμα να 

θεωρούνται ως μακροπρόθεσμοι κίνδυνοι. 15 Η ένταση αυτής της προβληματικής 

αποτυπώθηκε στα απορριπτικά δημοψηφίσματα στη Γαλλία και την Ολλανδία, 

αφού η άρνηση δεν αφορούσε εν τέλει τη φύση της Συνταγματικής Συνθήκης, 

αλλά τον τρόπο με τον οποίο αυτή συνέβαλε σε μια φοβική αντίληψη περί 

παγκοσμιοποίησης, καθώς και την πολιτική-ηγετική ανεπάρκεια της ΕΕ να δώσει 

πειστικές λύσεις σε πιεστικά οικονομικά προβλήματα. Η ευρωπακή κοινή 

γνώμη τείνει να εκλαμβάνει την παγκοσμιοποίηση μέσα από τις επιπτώσεις 

της: τον αυξημένο ανταγωνισμό, τη μετεγκατάσταση επιχειρήσεων με όρους 

φτηνού εργατικού δυναμικού, την ανεπιθύμητη μετανάστευση, την ανασφά- 

14 Ινστιτούτο Επιμόρφωσης, Ετήσια Έκθεση, 2007, σελ. 29. 

15 Βλ. Sapir, «Globalization and the Reform of European Social Models».

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 367 


λεια, την απώλεια θέσεων εργασίας, κ.ά. 16 Η εγγενής αδυναμία του ιδιωτικού 

τομέα να δημιουργήσει νέες θέσεις πλήρους απασχόλησης στην Ευρώπη από 

τα τέλη της δεκαετίας του ’70, σε συνδυασμό με τα 20 εκατομμύρια ανέργων, 

αποτελούν πιεστικά προβλήματα που αναζητούν πρακτικές λύσεις. Σε έρευνα 

της γερμανικής εταιρείας CfK το 38% των Ιταλών ερωτηθέντων θεώρησαν την 

ανεργία ως το πιο πιεστικό κοινωνικό ζήτημα ενώ τα ποσοστά αυξάνονταν σε 

Γαλλία και Γερμανία με 58% και 81% αντίστοιχα. 17 

Η Ευρωπακή Στρατηγική για την Απασχόληση και η Στρατηγική για την 

Ανάπτυξη και την Απασχόληση αποτελούν τις βασικές πολιτικές με τις οποίες η 

ΕΕ επιχειρεί να επιλύσει τα προαναφερθέντα προβλήματα και να δώσει την 

απαραίτητη δυναμική στην ευρωπακή οικονομία. Ωστόσο, η διαλεκτική σχέση 

μεταξύ Ευρώπης και παγκοσμιοποίησης δεν εξαντλείται στην στατική αποτύπωση 

των συνεπειών που η δεύτερη επιφέρει στην πρώτη, αλλά έχει ένα δυναμικό 

χαρακτήρα, αφού η ίδια η ΕΕ είναι δυνατόν αν εκληφθεί ως μια μορφή 

«παγκοσμιοποίησης» σε μικρή κλίμακα. Πράγματι, η διευρυμένη ΕΕ αποτελεί 

την πλέον παγκοσμιοποιημένη περιφέρεια στον πλανήτη, αφού εντός της διακινείται 

το 18% του παγκόσμιου εμπορίου και το 25% των παγκόσμιου εμπορίου 

υπηρεσιών, ενώ παράλληλα διατηρεί πρωτεύουσα θέση στο σύνολο των ξένων 

άμεσων επενδύσεων. Οι παραπάνω αριθμοί έρχονται προς επίρρωση αυτού 

που αποτυπώνει η γεωγραφία, η ιστορία και η πραγματικότητα στην ευρωπακή 

ήπειρο. Το ενοποιητικό εγχείρημα αποτελεί προόν αλλά και συνέχεια 

μιας διαδικασίας, την οποία η Wallace εντοπίζει στη διαχείριση των διασυνοριακών 

επαφών, 18 καθιστώντας την Ευρώπη ως την πιο ιδιότυπη περιφέρεια. 

Αναπτύσσοντας πολυεπίπεδα συστήματα διακυβέρνησης και πολυλογικά σχήματα 

θεσμοθετημένης συνδιάθεσης, η ΕΕ αποτελεί μια νέα δομή διαχείρισης 

διασυνοριακών σχέσεων. 19 

Δεν είναι τυχαίο, έτσι, το γεγονός ότι η Ευρώπη αντιμετωπίζει το ζήτημα της 

απασχόλησης με έναν ιδιαίτερο τρόπο. Η «Κοινωνική Ευρώπη» και η οικονομία 

της κοινωνικής αγοράς βρήκαν πρόσφορο έδαφος στα δυτικοευρωπακά 

συστήματα τη δεκαετία του ’60, συνδυάζοντας την παραγωγικότητα, την ανταγωνιστικότητα, 

την κοινωνική συνοχή και την πολιτική δημοκρατία. Απορρίπτοντας, 

κατά συνέπεια, τον κοινωνικό δαρβινισμό, η Ευρώπη δεν μπορεί εύ- 

16 

J. P. Lehmann, Can Europe Age Gracefully?, Part II, στην ιστοσελίδα 

http://www.globalenvision.org/library/8/1523/ 

17 H. C. Dalle, Challenges Facing Europe in a World of Globalization, στην ιστοσελίδα 

http://www.globalenvision.org/library/1/1167/ 

18 H. Wallace, «Europeanization and Globalization: Complementary or Contra - 

dictory Trends?», New Political Economy, Vol. 5 No 3, 2000, σελ. 369. 

19 Ibid, σελ. 376.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 368 


κολα να παραδοθεί στις επιταγές των νέων αποδομητικών πρακτικών. Ο 

Stiglitz θεωρεί ότι η επιτυχία της οφείλεται στη προώθηση μιας δέσμης αξιών 

που ταυτόχρονα είναι και ευρωπακές και παγκόσμιες. Μια από αυτές είναι η 

κοινωνική δικαιοσύνη, η οποία δίνει τη δυνατότητα στους πολίτες να αναπτυχθούν 

σε ένα περιβάλλον κοινωνικής ευθύνης και συνοχής. Για να προσδιορίσουμε 

το πώς η Ευρώπη θα μπορέσει να συνδυάσει τις απαιτήσεις του νέου οικονομικού 

περιβάλλοντος με τις ανάγκες για κοινωνική προστασία θα πρέπει 

να κατανοήσουμε τη σχέση μεταξύ οικονομικής και της κοινωνικής πολιτικής: 

αυτό που καθορίζει την ισορροπία ανάμεσα στο άτομο, την αγορά και το κράτος. 

Υπό αυτή την έννοια, είναι ορθότερο να μιλάμε για τη διαμόρφωση μιας 

ευρωπακής κοινωνικής ταυτότητας που προσδιορίζεται βάσει συγκεκριμένων 

αξιών και αρχών. 20 Βάση της αποτελεί η ύπαρξη ενός «τριγώνου», στις κορυφές 

του οποίου τοποθετούνται το κράτος, ο πολίτης και η αγορά. Βασικές αρχές 

αυτής της τριαδικής σχέσης είναι η αποδοχή της λειτουργίας της οικονομίας 

της αγοράς, η ρυθμιστική παρέμβαση του κράτους για την άμβλυνση των δυσλειτουργιών 

της αγοράς, 21 και η επιλογή της διαπραγμάτευσης ως μέσου επίλυσης 

των διαφορών. 22 Το «τρίγωνο» εμφορείται από τις αξίες που διέπουν εν 

γένει τον ευρωπακό δημόσιο –νομικό και πολιτικό– πολιτισμό, και ιδιαίτερα 

αυτές που αντανακλούν την ανθρωποκεντρική του θεώρηση. Οι αρχές και οι 

αξίες της ισότητας, της μη διάκρισης, της ενσωμάτωσης, της πλήρους απασχόλησης, 

της κοινωνικής προστασίας, των συλλογικών διαπραγματεύσεων, της 

ισότητας ευκαιριών, του πλουραλισμού και του οργανωμένου κοινωνικού διαλόγου 

ενσωματώνονται σε ένα κοινό όραμα για μια βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη 

με κοινωνική συνοχή. Είναι ενδεικτικό ότι οι εν λόγω αξίες και αρχές 

διατρέχουν τις αποφάσεις της ΕΕ σε επίπεδο δεσμευτικών κειμένων και στρατηγικών 

επιλογών. 23 

20 G. Esping-Andersen, The Three Worlds of Welfare Capitalism, Princeton University 

Press, Princeton, 1990. Βλέπε επίσης F. G. Castles και D. Mitchell, «Worlds of Welfare 

and Families of Nations», στο F. G. Castles (επιμ.), Families of Nations: Patterns of Public 

Policy in Western Democracies, Dartmouth, Aldershot, 1993 και S. Leibfied, «Towards a 

European Welfare State? On Integrating Poverty Regimes into the European 

Community» στο Z. Ferge και J. E. Kolberg (επιμ.), Social Policy in a Changing Europe, 

Campus Verlag, Frankfurt am Main, 1992. 

21 Ν. Barr, The Welfare State as Piggy Bank: Information Risk, Uncertainty and the Role 

of the State, Oxford University Press, Oxford, 2001. 

22 W. Streeck, «Beneficial Constraints: on the Limits of Rational Voluntarism» στο J. 

R. Hollingsworth και R. Boyer (επιμ.), Contemporary Capitalism: The Embeddedness of 

Institutions, Cambridge University Press 1997, Cambridge, σελ. 197-219. 

23 

Βλ. επίσης European Commission, White Paper on «European Social Policy: A 

Way Forward for the Union», Luxembourg, 1994.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 369 


Στην λογική αυτού του «τριγώνου», τα ευρωπακά κράτη σχεδίασαν τα δικά 

τους διακριτά «τρίγωνα ανάπτυξης», τα οποία και αντιπροσωπεύουν τις διαφορετικές 

συνθήκες, προτιμήσεις και παραδόσεις. 24 Υπό αυτήν ακριβώς την έννοια 

αναδύεται η εικόνα μιας ευρωπακής κοινωνικής ταυτότητας, η οποία είναι 

μοναδική ως προς: 25 

• την ύπαρξη μιας κοινότητας αξιών και αρχών 

• τη συσχέτιση οικονομικής μεγέθυνσης και κοινωνικής συνοχής. 

• τον ποιοτικό ρόλο του κράτους, στη βάση ενός δημόσιου τομέα που παρέχει 

καθολικές υπηρεσίες κοινής ωφελείας (υγεία, εκπαίδευση, κοινωνική 

ασφάλιση), με έμφαση στη μακροοικονομική σταθερότητα και την άμβλυνση 

των αρνητικών εξωτερικοτήτων και δυσλειτουργιών της αγοράς. 

• τα διευρυμένα εργασιακά δικαιώματα σε συνδυασμό με τα δραστήρια εργατικά 

σωματεία. 

Η συνοπτική αυτή παρουσίαση κρίνεται απαραίτητη προκειμένου να αντιληφθούμε 

το βασικό πρόβλημα που αντιμετωπίζουν οι σημερινές ευρωπακές 

κοινωνίες και οικονομίες σε σχέση με τη νέα πραγματικότητα που επιφέρει η 

παγκοσμιοποίηση. Το βασικό δομικό πρόβλημα εντοπίζεται στο ότι έχει διαταραχθεί 

η ισορροπία του «τριγώνου ανάπτυξης», αφού τα νέα οικονομικά δεδομένα 

τείνουν αφενός να αποδομήσουν και να αναδιαρθρώσουν τις σχέσεις των 

τριών κορυφών του τριγώνου και αφετέρου να υποκαταστήσουν τις αρχές και 

τις αξίες που εμφορούνται στις μεταξύ τους σχέσεις. Η «διατάραξη» εντοπίζεται 

στα εξής σημεία: 26 

• στη σχέση μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας, αφού το παγκόσμιο άνοιγμα 

των (χρηματιστηριακών κυρίως) αγορών, σε συνδυασμό με τις νέες ηλεκτρονικές 

τεχνολογίες, δημιούργησαν ένα πλαίσιο όπου η αρχική ισορροπία 

μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας κατά την πρώιμη μεταπολεμική 

περίοδο ανατρέπεται σε βάρος της δεύτερης, 27 

• στην ισορροπία κράτους και κεφαλαίου, αφού το κράτος χάνει ρυθμιστι- 

24 B. Ebbinghaus, «Does a European Social Model Exist and Can it Survive?», στο G. 

Huemer, M. Mesch και F. Traxler (επιμ.), The Role of Employer Associations and Labour 

Union in the EU, Ashgate, Aldershot, 1999 και G. Esping-Andersen, Social Foundations 

of Post-industrial Economies, Oxford University Press, Oxford, 1999. 

25 Μ. Ferrera, A. Hemerijck και M. Rhodes, «The Future of European Welfare 

States: Recasting Welfare for a New Century», Report for the Portuguese Presidency, 

2004, σελ. 14. 

26 οπ.π., σελ. 5-14. 

27 N. Woods, «International Political Economy in an Age of Globalization», στο J. 

Baylis και S. Smith (επιμ.), The Globalization of World Politics, Oxford University Press, 

Oxford, 2001, σελ. 291.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 370 


κές λειτουργίες όπως ο έλεγχος κίνησης κεφαλαίων, 28 αλλά και την αποκλειστικότητα 

παροχής υπηρεσιών κοινής ωφελείας, 

• στην ασύμμετρη διασπορά εξουσίας σε εθνικό, τοπικό και υπερεθνικό 

επίπεδο, 29 

• στις αξίες της κοινωνικής συνοχής/δικαιοσύνης, οι οποίες θυσιάζονται 

στο βωμό του άκρατου ανταγωνισμού στην παγκόσμια οικονομία. 

Η επιτυχία του ευρωπακού προτύπου ανάπτυξης βασίστηκε επίσης στη διαθεσιμότητα 

του εργατικού δυναμικού και στον υψηλό βαθμό παραγωγικότητας. 

Οι δημογραφικές, όμως, αλλαγές που συντελούνται σήμερα στην Ευρώπη θέτουν 

σε αμφισβήτηση το υφιστάμενο πρότυπο ανάπτυξης. Αυτή τη στιγμή συντελούνται 

τρεις σχετικές διεργασίες. Οι δύο πρώτες αφορούν το φθίνοντα ρυθμό των 

γεννήσεων και την αύξηση του προσδόκιμου μέσου όρου ζωής, τάσεις που συνεπάγονται 

αυξημένες παροχές (συντάξεις και υπηρεσίες υγείας), υποστηριζόμενες 

όμως από ένα διαρκώς συρρικνούμενο εργατικό δυναμικό. Όλα αυτά υπονομεύουν 

και τους ρυθμούς παραγωγικότητας της Ευρώπης αφού, σύμφωνα με τις 

εκτιμήσεις της Ευρωπακής Επιτροπής, αν δεν αντισταθμιστούν οι τάσεις αυτές 

με την αύξηση της παραγωγικότητας, θα έχουμε μια πτώση στη δυναμικότητα της 

παραγωγής της τάξεως της μιας μονάδας μέχρι το 2040 (έναντι μιας αύξησης 3% 

στις ΗΠΑ που υποστηρίζεται από την πληθυσμιακή αύξηση). Η τρίτη σχετική 

διεργασία αφορά τη μετανάστευση. Κάθε χρόνο εισρέουν στην Ευρώπη περίπου 

800.000 μετανάστες από τους οποίους οι 600.000 βρίσκονται σε παραγωγική ηλικία. 

Στόχος της ΕΕ είναι να αυξήσει τα ποσοστά του εργατικού δυναμικού, γεγονός 

που συνεπάγεται αύξηση του μεταναστευτικού ρεύματος μέχρι το 2050. 30 Η 

είσοδος των μεταναστών όχι μόνον θα τονώσει τη ζήτηση αλλά, κυρίως μέσω της 

φορολογίας, θα υποστηρίξει της παροχές για την κοινωνική πρόνοια. Ωστόσο, θα 

πρέπει να τονιστεί η ανάγκη να υιοθετήσει η ΕΕ πολιτικές που θα ευνοούν την 

κοινωνική συμπερίληψη των μεταναστών. 

Ένας από τους βασικούς λόγους για τη χαμηλή επίδοση της Ευρώπης είναι 

ο σχετικά αργός ρυθμός των θεσμικών μεταρρυθμίσεων σε σχέση με την ταχύτητα 

των μεταβολών που επιφέρουν η παγκοσμιοποίηση και οι τεχνολογικές 

εξελίξεις. Πιο συγκεκριμένα, διαπιστώνονται τέσσερις εσωτερικές διεργασίες 

που οφείλουν είτε να επιταχυνθούν είτε να μεταρρυθμιστούν. Πρώτον, υπάρχει 

28 Ibid. 

29 P. Pierson, The New Politics of the Welfare State, Oxford University Press, Oxford, 

2001, F. Scharpf, Governing in Europe: Effective and Democratic?, Oxford University 

Press, Oxford, 1999, και M. Ferrera, The Boundaries of Welfare European Integration and 

the New Spatial Politics of Social Protection, Oxford University Press, Oxford, 2005. 

30 Europe’s demographic future: facts and figures, Commission staff working docu - 

ment, Brussels, 11.05.2007 SEC(2007) 638.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 371 


η ανάγκη επένδυσης στους τομείς της έρευνας και της τεχνολογίας. Η διαδικασία 

για την επανεξέταση των δαπανών και των πόρων του προπολογισμού 

2008-09 βάσει της Διοργανικής Συμφωνίας του 2006 αποτελεί ευκαιρία για την 

ΕΕ α) να κινηθεί προς αυτήν την κατεύθυνση, β) να προσδιορίσει τομείς πολιτικής 

στους οποίους δεν κρίνονται πλέον απαραίτητες οι ενωσιακές δαπάνες – 

ή στους οποίους η απόδοση είναι περιορισμένη– και γ) να εντοπιστούν νέες και 

οριζόντιες προτεραιότητες πολιτικής για τις οποίες απαιτούνται νέοι πόροι. 

Δεύτερον, το ισχύον δημοσιονομικό πλαίσιο επιχειρεί αφενός να ελέγξει και 

να εξασφαλίσει σταθερές δημοσιονομικές προοπτικές για τα κράτη-μέλη, αφετέρου 

όμως θα πρέπει να επιτρέπει έναν ικανό βαθμό απόκλισης αναφορικά 

με τις κρατικές δαπάνες στους τομείς της έρευνας και της καινοτομίας αφού 

εκεί διαπιστώνεται εθνικό έλλειμμα. 31 Τρίτον, τα κράτη-μέλη καθυστερούν τις 

αναγκαίες μεταρρυθμίσεις στην αγορά εργασίας και στον επανασχεδιασμό της 

κοινωνικής πολιτικής, με αποτέλεσμα τα πλεονεκτήματα της ενιαίας αγοράς 

και του κοινού νομίσματος να μην απελευθερώνουν το σύνολο της δυναμικής 

τους. Τέταρτον, η πλήρης ολοκλήρωση της ενιαίας αγοράς θα προσέφερε νέες 

ευκαιρίες σε όλους τους συμμετέχοντες, επιτρέποντας παράλληλα στις βιομηχανίες 

να αναδιαρθρωθούν σε πανευρωπακή κλίμακα να αναδείξουν τα συγκριτικά 

πλεονεκτήματα της Ευρώπης. 

Άμεση συνέπεια της μη ανταπόκρισης στις παραπάνω προκλήσεις είναι και 

η αστάθεια της νομισματικής ένωσης. Οι μη ευέλικτες αγορές δεν απορροφούν 

τις συντελούμενες αλλαγές και τις αναγκαίες μεταφορές πόρων. Αποτέλεσμα 

αυτής της ακαμψίας είναι να αναγκάζονται τα κράτη να προωθούν διαρθρωτικά 

μέτρα, τα οποία, στην περίπτωση των μελών της ευρωζώνης, και με δεδομένη 

την απουσία των συναλλαγματικών μηχανισμών, πρέπει να αναζητούν καταφύγιο 

στη δημοσιονομική πολιτική, η οποία όμως περιορίζεται από το Σύμφωνο 

Σταθερότητας. 32 Επίσης, αν τελικά η Συνθήκη της Λισσαβώνας τεθεί σε 

ισχύ, αναμένεται να δώσει στην ΕΕ την ικανότητα να προχωρήσει στις απαιτούμενες 

αλλαγές, προσφέροντας μεγαλύτερη ασφάλεια και ευημερία στους 

πολίτες. Αυτή η διατύπωση καταδεικνύει την πρόθεση της ΕΕ να συνδιαμορφώσει 

τις εξελίξεις στην παγκόσμια σφαίρα, ενισχύοντας τον «πρωτοβουλιακό» 

παρά τον «ανταποδοτικό» χαρακτήρα των ενεργειών της. 

Στο ιστορικό των σχέσεων Ευρώπης και παγκοσμιοποίησης, ο διακηρυγμένος 

στόχος του Ευρωπακού Συμβουλίου της Λισσαβώνας το 2000 –«η Ένωση 

να γίνει η ανταγωνιστικότερη και δυναμικότερη οικονομία της γνώσης ανά την 

31 Επισκόπηση των δραστηριοτήτων της ΕΕ, Έρευνα και Καινοτομία, στην ιστοσελίδα 

http://ec.europa.eu/invest-in-research/index_en.htm 

32 Wallace, «Europeanization and Globalization», σελ. 374-375.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 372 


υφήλιο μέχρι το 2010»– ανεξαρτήτως από τις πιθανότητες υλοποίησής του, κατέδειξε 

ότι η ΕΕ έχει αντιληφθεί ότι τα συστατικά οικονομικοκοινωνικά της συστήματα 

βρίσκονται σε μετασχηματισμό. Η αναθεωρημένη στρατηγική της 

Λισσαβώνας και η εμβάθυνσή της κατά την έναρξη του νέου κύκλου (2008-10) 

αποτελεί για τη θεμελιώδη απάντηση της ΕΕ στην πρόκληση της παγκοσμιοποίησης. 

Μια απάντηση, η οποία θα επιτρέψει την προώθηση των μεταρρυθμίσεων 

και τον εκσυγχρονισμό των συμμετεχόντων κοινωνικοοικονομικών συστημάτων 

με στόχο την ευημερία των πολιτών. Ως ενέργεια συμβολικού μάλλον 

χαρακτήρα, οι ευρωπαίοι ηγέτες κατέστησαν σαφές στην άτυπη σύνοδο κορυφής 

στο Hampton Court τον Οκτώβριο του 2005 ότι η ΕΕ θα πρέπει να αναζητήσει 

λύσεις στα προβλήματα που η παγκοσμιοποίηση θέτει στους τομείς της 

καινοτομίας, της ενέργειας, της μετανάστευσης, της εκπαίδευσης, και του δημογραφικού 

προβλήματος. 33 Ωστόσο το 2007, η ΕΕ έδειξε την αποφασιστικότητά 

της να ηγηθεί στην αντιμετώπιση των μεγάλων προκλήσεων. Στην κατεύθυνση 

αυτή, και περισσότερο ως «ανταποδοτικό» μέτρο, κινείται η σύσταση 

του Ευρωπακού Ταμείου Προσαρμογής στην Παγκοσμιοποίηση την 1η Ιανουαρίου 

2007, με στόχο την προσφορά μιας εξατομικευμένης και στοχευμένης 

βοήθειας στους εργαζόμενους «που πλήττονται προσωπικά και σοβαρά από τις 

απολύσεις που προκύπτουν από τους βαθείς μετασχηματισμούς στις διεθνείς 

εμπορικές ανταλλαγές». 34 

Με την υπογραφή της Συνθήκης της Λισσαβώνας, οι ηγέτες της ΕΕ έδειξαν 

να προσανατολίζονται στην ανάληψη συγκεκριμένων πρωτοβουλιών, συμφωνώντας 

στη σύσταση μιας ομάδας προβληματισμού με αντικείμενο το μέλλον 

της Ευρώπης. Το 2007-09 η ομάδα αυτή θα εξετάσει, μεταξύ άλλων, ζητήματα 

όπως το ευρωπακό οικονομικό και κοινωνικό πρότυπο, τη βιώσιμη ανάπτυξη, 

το κράτος δικαίου, την παγκόσμια ασφάλεια, τη μετανάστευση, το κλίμα, και 

την ενέργεια, προκειμένου να συμβάλει στην αντιμετώπιση των νέων προκλήσεων 

έως το 2030. 35 Τα κράτη-μέλη υπέγραψαν επίσης Δήλωση για την προσαρμογή 

της ΕΕ στην παγκοσμιοποίηση, 36 έπειτα από βρετανική κυρίως επιμονή, 

37 κίνηση που ερμηνεύεται με διττό τρόπο, αφού, σε συμβολικό επίπεδο, η 

ύπαρξη ξεχωριστής Δήλωσης αποτελεί έμμεση αναγνώριση της σπουδαιότητας 

33 Commission Communication, «European Values in a Globalized World», 

COM(2005) 525, 20/10/2005. 

34 Κανονισμός αριθ. 1927/2006, Επίσημη Εφημερίδα των Ευρωπακών Κοινοτήτων 

L 406 της 30/12/2006. 

35 Συμπεράσματα Ευρωπακού Συμβουλίου 14/12/2007, 16616/07, CONCL 3 σελ. 3-4 

36 Ibid. σελ. 26. 

37 «Sarkozy and Brown offer starkly different futures for EU», International Herald 

Tribune, 14/12/2007.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 373 


του θέματος και της αναγνώρισης της σημασίας του ρόλου της ΕΕ στην όλη διαδικασία, 

ενώ σε ουσιαστικό επίπεδο, η ΕΕ διατυπώνει ρητώς την πρόθεσή της 

να ηγηθεί των εξελίξεων προκειμένου να καταστεί η παγκοσμιοποίηση προς το 

συμφέρον των πολιτών βάσει κοινών αξιών και αρχών. 38 

Με βασικό άξονα δράσης τη Στρατηγική της Λισσαβώνας, η ΕΕ θα πρέπει 

να αναπτύξει περαιτέρω τις τέσσερις ελευθερίες της εσωτερικής αγοράς, ενισχύοντας 

με τον τρόπο αυτό την ανταγωνιστικότητα των μελών της. Παράλληλα, 

η ΕΕ θα πρέπει 

• να ηγηθεί των προσπαθειών σε παγκόσμιο επίπεδο στο φαινόμενο των 

κλιματικών αλλαγών και στον τομέα της ενέργειας, 

• να ενισχύσει περισσότερο τα πλαίσια για την προληπτική εποπτεία και τη 

διαφάνεια των χρηματοοικονομικών αγορών, 

• να διατηρήσει τον ηγετικό ρόλο στην προώθηση των ελεύθερων συναλλαγών, 

• να μοιραστεί την ευθύνη για την παγκόσμια ασφάλεια και σταθερότητα, 

• να προωθήσει μια συνολική ευρωπακή πολιτική μετανάστευσης σε όφελος 

της ιδίας και των τρίτων χωρών. 

Οι παραπάνω ενέργειες μπορούν να ιδωθούν και ως προόν μιας θεωρητικής 

επεξεργασίας του φαινομένου της παγκοσμιοποίησης και των επιπτώσεων 

του εκ μέρους της Επιτροπής. Η τελευταία έχει συντάξει μια σειρά κειμένων 

που αποτελούν το υπόβαθρο πάνω στο οποίο το Ευρωπακό Συμβούλιο θεμελιώνει 

τις προτάσεις του. 39 Ανάμεσα στα κείμενα αυτά, το The European 

Interest: Succeeding in the Age of Globalization αποτέλεσε τη βάση της Δήλωσης 

του Ευρωπακού Συμβουλίου, αλλά και ένα βήμα ιδεών για την εαρινή σύνοδο 

κορυφής το 2008. 40 Με κεντρική ιδέα την εμβάθυνση της Στρατηγικής της Λισσαβώνας, 

η Επιτροπή επιδιώκει: 

• την αποτελεσματική επικοινωνία με τους πολίτες ώστε η ΕΕ να αποτελέσει 

το ενδεδειγμένο πεδίο διαχείρισης της παγκοσμιοποίησης, 

• τη συνοχή μεταξύ της εσωτερικής και της εξωτερικής πολιτικής, αφού το 

αλληλένδετο των στόχων επιβάλλει μια σύγχρονη και σφαιρική προο- 

38 Συμπεράσματα Ευρωπακού Συμβουλίου 14.12.2007, 16616/07, CONCL 3, σελ. 

26-28. 

39 Commission Communications, «European Values in a Globalised World», 

COM(2005) 525, 20/10/2005, «Global Europe: competing in the world», COM(2006) 

567, 4.10.2006, «Reforming Europe for the 21st Century», COM(2007) 412, 10/7/2007, 

και «The European Interest: Succeeding in the age of Globalization», COM(2007) 581, 

3/10/2007. 

40 Commission Communication, «The European Interest», σελ. 9.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 374 


πτική σχετικά με τους τρόπους αποτελεσματικής προβολής, προώθησης 

και προστασίας των συμφερόντων και των αξιών της ΕΕ, 

• το συντονισμός των πολιτικών για βέλτιστα κοινωνικά αποτελέσματα. 

Στα Συμπεράσματα του Ευρωπακού Συμβουλίου στις 13-14 Μαρτίου 2008 

τονίζεται η ανάγκη να συνεχίσει η ΕΕ τις προσπάθειές της να συμμετέχει 

ενεργά στη διαμόρφωση των δομών και διαδικασιών της παγκοσμιοποίησης, 

ενισχύοντας όμως την εξωτερική διάσταση της ανανεωμένης Στρατηγικής της 

Λισσαβώνας, και καλώντας την Επιτροπή να προσδιορίσει χώρες και τομείς 

όπου εξακολουθούν να παρατηρούνται σημαντικοί φραγμοί πρόσβασης στην 

αγορά. 41 Η Στρατηγική ενθέτει την αύξηση στο 70% του ποσοστού απασχόλησης 

έως το 2010, και την ανάπτυξη νέων δομών διακυβέρνησης για την ενίσχυση 

της εταιρικής σχέσης και το σαφέστερο καταμερισμό έργου μεταξύ Επιτροπής 

και κρατών-μελών. Συνολικά, η Στρατηγική διαρθρώνεται σε 24 κατευθυντήριες 

γραμμές, με έμφαση σε τέσσερις προτεραιότητες όπως προσδιορίσθηκαν στο 

Ευρωπακό Συμβούλιο στις 23-24 Μαρτίου του 2006 και επιβεβαιώθηκαν από το 

ίδιο όργανο δύο χρόνια αργότερα: α) την επένδυση στη γνώση και στην καινοτομία, 

β) την απελευθέρωση του επιχειρηματικού δυναμικού, ιδίως στον τομέα 

των ΜΜΕ, και γ) τον εκσυγχρονισμό των αγορών εργασίας και την εστίαση στο 

ανθρώπινο δυναμικό, σε θέματα ενέργειας, και στις κλιματικές αλλαγές. 

Στο πλαίσιο αυτό, και μέσω της ανοιχτής μεθόδου συντονισμού, παράλληλα 

με τα πιο παραδοσιακά εργαλεία διαμόρφωσης πολιτικής, τα κράτη καλούνται 

να συγκροτήσουν μια σφαιρική και συνεκτική πολιτική, η οποία προβλέπει το 

ρόλο των επιμέρους ενδιαφερομένων και επαρκείς πόρους για την υλοποίησή 

της. Κάθε χώρα δεσμεύεται, από τον Οκτώβριο του 2005, να καταθέτει ένα 

Εθνικό Πρόγραμμα Μεταρρυθμίσεων για την υλοποίηση των στόχων της Λισσαβώνας 

στη βάση ενός τριετούς προγραμματισμού, ενώ προβλέπεται ένας 

ενεργός ρόλος της Επιτροπής, η οποία θα παρακολουθεί σε ετήσια βάση την 

πρόοδο της διαδικασίας, βασιζόμενη σε συμπεφωνημένους δείκτες σύγκρισης 

των επιδόσεων. Με το εαρινό Ευρωπακό Συμβούλιο του 2008 εγκαινιάστηκε ο 

δεύτερος τριετής κύκλος προγραμματισμού (2008-10) με στόχο η εν λόγω στρατηγική 

να συμβάλει εποικοδομητικά στην εξέλιξη της παγκοσμιοποίησης με 

βάση κοινές ευρωπακές αξίες αλλά και κοινά συμφέροντα. 

Αξιακές επιταγές για ένα κοινό μέλλον 

Αν και οι μεταρρυθμίσεις της Λισσαβώνας ενισχύουν, αν και δυνητικά, το 

ρόλο των εθνικών αντιπροσωπευτικών θεσμών στα ευρωπακά δρώμενα, κα- 

41 Συμπεράσματα Ευρωπακού Συμβουλίου 14/03/2008, 7652/08, CONCL 1, σελ. 8.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 375 


θώς επίσης και την αποτελεσματικότητα στη λήψη των αποφάσεων μέσω της – 

αν και καθυστερημένης– εφαρμογής του συστήματος της διπλής πλειοψηφίας, 

η ΕΕ απέχει πολύ από την άρθρωση ενός αξιόπιστου πολιτικού λόγου γύρω 

από τους όρους μετάβασής της «από δημοκρατίες σε δημοκρατία»: από μια θεσμοθετημένη 

συνέργεια δημοκρατιών σε μια μετακρατική πολιτεία με το δικό 

της πολιτικό υποκείμενο, στη μορφή ενός σύνθετου δήμου. Η συζήτηση συνδέεται 

με την ιδέα μιας κοινής ευρωπακής «πολιτικότητας», με τα μέλη του σύνθετου 

δήμου να είναι σε θέση να μεταβιβάζουν τα δημοκρατικά τους αιτήματα 

προς, και μέσω, των κεντρικών θεσμών. Λόγω του γεγονότος ότι η ΕΕ δεν μπορεί 

–και δεν θα πρέπει– να αποκοπεί από τις συστατικές ταυτότητες, η έννοια 

του δήμου δεν θα βασίζεται σε μια μορφή εθνοπολιτιστικής ενότητας, αλλά σε 

μια πλουραλιστική οντότητα, με στόχο την προσήλωση των μερών στις αρχές 

του ευρωπακού δημόσιου πολιτισμού: δημοκρατία, κράτος δικαίου, αλληλεγγύη. 

Βασική προπόθεση εδώ είναι η θεσμοθέτηση της ικανότητας των πολιτών, 

ως ελεύθερων και ίσων, να έχουν πρόσβαση στο χώρο της πολιτικής επιρροής, 

θέτοντας με τον τρόπο αυτό τα θεμέλια για ένα νέο, πολυεπίπεδο «δημοκρατικό 

συμβόλαιο». 

Για να προκύψει, όμως, μια κοινή ευρωπακή πολιτικότητα είναι επιτακτική 

η αποσύνδεση της ευρωπακής ιδιότητας του πολίτη από το εθνικό προαπαιτούμενο 

και η εναπόθεσή της σε μια ανεξάρτητη σφαίρα δικαιωμάτων, όπως είναι 

η επέκταση του δικαιώματος του εκλέγειν και του εκλέγεσθαι στις εθνικές 

εκλογές για τους πολίτες της ΕΕ που διαμένουν μόνιμα σε ένα κράτος-μέλος 

άλλο από το δικό τους, το δικαίωμα των ευρωπαίων πολιτών να διεκδικούν δημόσια 

αξιώματα στην ευρωπακή επικράτεια, η γενικευμένη εφαρμογή της 

Χάρτας των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων, και η αναγνώριση πολιτικών δικαιωμάτων 

σε υπηκόους τρίτων χωρών που διαμένουν νόμιμα στην ΕΕ. Σε αυτά τα 

μέτρα θα μπορούσε να προστεθεί η θέσπιση ενός «βήματος διαλόγου» γύρω 

από τα ευρωπακά κοινά, στη μορφή ενδεχομένως μιας Μόνιμης Συνδιάσκεψης 

των Πολιτών για την Ευρώπη, ως απάντηση στους υποστηρικτές ενός εσωστρεφούς, 

δυσανεκτικού και, εν τέλει, φοβικού, «πατριωτικού συνταγματισμού». 

Στόχος εδώ είναι η ανάδυση μιας γνήσια ευρωπακής δημόσιας διαδικασίας, 

ενός δημόσιου βήματος έλλογης αντιπαράθεσης βάσει αρχών, το οποίο 

θα λειτουργεί ως ένα «δίκτυο πολλαπλών δικτύων». Με άλλα λόγια, ως σύμπραξη 

ενεργών πολιτών στη μορφή μιας «δημοκρατίας των ιδεών», 42 ή ως μια 

σύγχρονη εκδοχή ενός «Κοινού των Ευρωπαίων», 43 ώστε να αναπτυχτεί μια 

42 P. Pettit, «The Many Meanings of “Demos”?», mimeo, University of Crete, June 

2005. 

43 K. A. Lavdas και D. N. Chryssochoou, «A Republic of Europeans: Civic Unity in Po - 

ly cultural Diversity», στο L. Bekemans et al. (επιμ.), Intercultural Dialogue and Citizenship:

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 376 


διαδραστική σχέση μεταξύ ίσων και ελεύθερων πολιτών εντός ενός νέου δημοκρατικού 

συνόλου. 

Ως φορέας δημόσιου πολιτισμού, η ΕΕ θα πρέπει να επενδύσει στη θετική 

πρόσληψη των νέων θεσμικών μεταρρυθμίσεων από την ευρωπακή κοινή 

γνώμη. Αν και το σύστημα που θα προκύψει από αυτές τις διεργασίες δεν θα 

έχει αποκτήσει έναν αυτοτελή πυρήνα πολιτικής κυριαρχίας, σε σύγκριση έστω 

με αυτόν που συγκροτεί τη δημοκρατική ταυτότητα των εθνικών πολιτειών, 

οφείλει ωστόσο να συμβάλλει στην προσπάθεια για έναν συμμετοχικό ευρωπακό 

δημόσιο χώρο με σεβασμό στη δημοκρατική ετερότητα των μερών. Κι 

αυτό γιατί η εν λόγω στόχευση αναδεικνύεται, εν τέλει, σε ένα από τα κορυφαία 

ζητήματα ελευθερίας και, άρα, ποιοτικών δημόσιων επιλογών, για όσους 

επιθυμούν τη συνέχεια αυτής της μοναδικής, ενίοτε «ανήσυχης», μα αναντίρρητα 

συναρπαστικής περιπέτειας στην ιστορία των πολιτικών θεσμών. 

Αναφορικά τώρα με την προσπάθεια αποτύπωσης μιας συνολικής εικόνας 

του γενικού συστήματος στις αρχές του εικοστού πρώτου αιώνα, και μάλιστα με 

αναφορά στην προοπτική ανάδειξης ενός τελικού ενοποιητικού προόντος, είναι 

δυνατόν να υποστηριχτεί ότι, ακόμη και εάν η νέα Συνθήκη τεθεί τελικά σε 

ισχύ, η ευρωπακή συγκρότηση θα εξακολουθεί να αποτελεί ένα υβριδικό πολιτικό 

μόρφωμα, στη μορφή μιας συμπολιτειακής νομικοπολιτικής τάξης, αποδίδοντας 

συγκεκριμένο περιεχόμενο στην ιδέα της οργανωμένης συναρχίας: στη 

συγκρότηση, βάσει της αρχής της πολιτικής συνδιάθεσης, μιας ένωσης μεταξύ 

συγκυρίαρχων δρώντων. 44 Ειδικότερα, με την ΕΕ να μην εμφορείται –στο 

βαθμό έστω που θα όφειλε– από τη λογική της «φυγής προς τα εμπρός», προβάλλει 

η ανάγκη για τη διασφάλιση ενός συνεκτικού θεσμικού ιστού με αυξημένες, 

όμως, εγγυήσεις δημόσιας πολιτικής συμμετοχής. Αν στόχος μας είναι η 

ενεργή και αποφασιστική συμμετοχή των πολιτών στο δημόσιο βίο της ΕΕ, τότε 

προκύπτει ξεκάθαρα η ανάγκη για μια συζήτηση in tandem με τους ευρωπακούς 

λαούς, προκειμένου να αναδείξει νέες ποιοτικές επιλογές για το μέλλον 

της Ευρώπης ως κοινότητας αξιών και ως νέας (μετα)πολιτειολογικής κατηγορίας. 

Αυτό το ιδιότυπο πολιτικό σύστημα επιβεβαιώνει την ανανοηματοδότηση 

της ενοποίησης –ως διαδικασίας συνένωσης μεταξύ διακριτών οντοτήτων σε 

ένα σύνθετο σύστημα συνδιάθεσης– και τη σύνδεσή της με νέες κατηγορίες 

«διακυριαρχικής» οργάνωσης (και πολιτικής ορολογίας), γεφυρώνοντας την 

απόσταση ανάμεσα σε όσους προκρίνουν την «κρατική αναλογία» για τη με- 

Translating Values into Actions, Marsilio, Venice, 2007. 

44 Βλέπε D. N. Chryssochoou, Theorizing European Integration, 2 η έκδοση Routledge, 

London, 2009.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 377 


λέτη της ΕΕ και όσων ευνοούν τη μοναδικότητά της. Συνέπεια αυτής της γεφύρωσης 

είναι η διερεύνηση της υβριδικής φύσης της ΕΕ και η εστίαση της έρευνας 

στην ανάγκη υπέρβασης των συμβατικών πλαισίων ανάλυσης μέσω της εξέτασης 

νέων, ακόμη και μετακρατικών ιδιοτήτων. Η νέα αυτή οπτική αναπροσδιορίζει 

τον τρόπο με τον οποίο διαπλέκονται μεταξύ τους έννοιες και ερμηνείες 

του φαινομένου της διακυβέρνησης, προκειμένου να ανταποκριθούν στις 

νέες προκλήσεις γύρω από την κατανόηση, και όχι μόνον ερμηνεία, ενός διευρυμένου 

πολιτικού χώρου, ικανού να παράγει διαβούλευση και πολιτική παράλληλα 

με το εδαφικό κράτος, και όχι απαραίτητα πέραν αυτού. 

Ιδωμένη ως συναρχία, η ευρωπακή πολιτεία δεν συνιστά έναν νέο τύπο 

κράτους πέραν ή εις βάρος του εθνικού, ούτε συντείνει σε μια ενιαία, πολλώ 

μάλλον υπερκείμενη και ιεραρχικά δομημένη, δημόσια πολιτική εξουσία. Ούτε 

ταυτίζεται με μια νέα κυριαρχική συλλογικότητα, κατασκευάζοντας ένα νέο 

πολιτικό υποκείμενο αφοσιωμένο σε μια ευρύτερη κανονιστική καθολικότητα. 

Η έννοια της συναρχίας θεμελιώνεται σε μια διεθνή συνεργατική κουλτούρα 

μεταξύ πολιτειακά διακριτών και ήδη ιστορικά διαμορφωμένων οντοτήτων – 

κρατών και δήμων. Αναφέρεται σε μια συμβιωτική σχέση μεταξύ συνεργουσών 

πολιτειών με στόχο την ανάδειξη κοινών «τόπων», οι οποίοι θα επιτρέψουν στα 

συγκυρίαρχα μέρη να συνασκήσουν την κοινή τους κυριαρχία. Ως μετακρατική 

ή ακόμη και μετακυριαρχική εκδοχή, η ΕΕ αποτελεί μια κοινοπραξία κυριαρχιών 

ή μια σύμπραξη συγκυρίαρχων, η οποία χαρακτηρίζεται ως μια από τις 

πιο ενδιαφέρουσες «στιγμές» της συζήτησης γύρω από το δομικό μετασχηματισμό 

του εθνικού κράτους και της σύγχρονης κυριαρχικής κρατικότητας. Κι 

αυτό, γιατί η αναδυόμενη «πολιτεία» της ΕΕ έρχεται αντιμέτωπη με το κλασικό 

βεστφαλιανό παράδειγμα, αν όχι δόγμα, περί κρατικής κυριαρχίας στην ίδια τη 

γενέτειρα του, προτείνοντας μια νέα εκδοχή περί κυριαρχικής συνδιάθεσης. 45 

Συνολικά, η απεικόνιση της ΕΕ ως οργανωμένης συναρχίας μπορεί να ιδωθεί 

και ως μια νέα καταστατική αποστολή για μια «μετά-το-κράτος» θεώρηση της 

πολιτικής. 

Συμπερασματικά 

Αυτό που απουσιάζει σήμερα από την αισιόδοξη εκδοχή για το μέλλον της 

Ευρώπης είναι η κατάθεση συγκεκριμένων προτάσεων με στόχο τον ποιοτικό 

μετασχηματισμό της ΕΕ από μια ένωση συγκυρίαρχων κρατών σε μια δημοκρατικά 

οργανωμένη –συνεκτική, περιεκτική και πλειοψηφική– πολιτεία, μέσω 

45 Δ. Ν. Χρυσοχόου, Η Άδηλος Κυριαρχία, Παπαζήσης, Αθήνα, 2008.

kef03:kef03 06/03/2009 13:59 Page 378 


της συγκρότησης κοινών δημοκρατικών «τόπων» με επίκεντρο τον πολίτη και 

τον προσδοκώμενο ρόλο του στα ευρωπακά κοινά. Ποικίλες ερμηνείες της εν 

εξελίξει θεσμικοπολιτικής κρίσης της ΕΕ δεν συνέδεσαν τα δομικά, και όχι μόνον 

τα συγκυριακά, αίτια της γενικευμένης δυσαρέσκειας της ευρωπακής κοινής 

γνώμης για τους χειρισμούς των ευρωπακών ηγεσιών γύρω από την παραγωγή 

εναλλακτικών θέσεων για το μέλλον της Ευρώπης. Παραθέτοντας τη 

θέση του Μανιτάκη ότι «ο εθνικός συνταγματισμός αδυνατεί να παράξει συνταγματικό 

πατριωτισμό ή ευρωπακή συλλογική ταυτότητα, όταν δεν συνοδεύεται 

και από αντίστοιχες πρακτικές, γενεσιουργές μιας δημόσιας ευρωπακής 

σφαίρας», 46 είναι σαφές ότι το βαθύτερο μήνυμα της κρίσης είναι ότι η ΕΕ θα 

πρέπει να αρχίσει να διαλέγεται, μετατρέποντας τη συμμετοχή των πολιτών σε 

πεδίο δημοκρατικής αμφισβήτησης και διεκδίκησης. Έτσι μπορούμε να φανταστούμε 

το μετασχηματισμό της ΕΕ από μια συμπολιτειακής έμπνευσης νομικοπολιτική 

τάξη σε μια συντεταγμένη, αυτοδύναμη και πρωτίστως ελεύθερη πολιτειακή 

συγκρότηση. 

46 Α. Μανιτάκης, «Τα αδιέξοδα της συνταγματοποίησης της ΕΕ και η προοπτική της 

μετάβασης από τη “Συγκυριαρχία” των κρατών στη Συναρχία των λαών της Ευρώπης», 

Διεθνής και Ευρωπακή Πολιτική, σελ. 114.

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 379 

ΕΝΟΤΗΤΑ ΙV 

Εξωτερική Πολιτική και Ασφάλεια

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 380

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 381 

21 

Η εξωτερική πολιτική, τα εθνικά Θέματα 

και η διεθνής θέση της Ελλάδας: 

Mια κριτική αποτίμηση* 

Δημήτριος Νεζερίτης 

Η Ελλάδα, καλώς ή κακώς, συμπεριλαμβάνεται στον συνεχώς μειούμενο 

αριθμό κρατών που είναι υποχρεωμένα να ασκούν εξωτερική πολιτική υπό την 

παραδοσιακή του όρου αυτού έννοια. Αυτό δεν αποτελεί παραδοξολογία αλλά 

αντανακλά την πραγματικότητα. Σήμερα, τα πλείστα κράτη ασκούν εξωτερική 

πολιτική όχι αυτοτελώς, αλλά ως ένα παρακλάδι της γενικής εθνικής πολιτικής 

τους, κυρίως γιά να προωθήσουν οικονομικά συμφέροντα, να επιπλήξουν αφ’ 

υψηλού άλλους γιά ανεπάρκειες στον τομέα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, να 

ενισχύσουν την πολιτιστική τους παρουσία σε τρίτες χώρες ή γιά να πάρουν 

θέση επί διαφόρων διεθνών προβλημάτων γιά τα οποία διατηρούν ένα ημιπλατωνικό 

ή απλώς πλατωνικό ενδιαφέρον. Πλέον ου, στις πλείστες των περιπτώσεων, 

η χρησιμοποίηση της εξωτερικής πολιτικής και του εκτελεστικού οργάνου 

αυτής, της διπλωματικής υπηρεσίας, για την προάσπιση των λεγομένων 

«εθνικών θεμάτων», δηλαδή η χρήση της εξωτερικής πολιτικής γιά τον σκοπό 

γιά τον οποίο αρχικά έχει προβλεφθή, αποτελεί privilegium odiosum όλο και 

ολιγωτέρων κρατών. Κι’ αυτό γιατί αυτά τούτα τα εθνικά θέματα τείνουν να 

εκλείψουν με την βαθμιαία διευθέτηση διαφόρων διεθνών εκκρεμοτήτων –δι- 

* Ωρισμένα από αυτά που θα ακολουθήσουν μπορεί να φανούν ότι είναι υπερβολικά 

απαισιόδοξα και ότι παρουσιάζουν μίαν υπεράγαν μελανή εικόνα της καταστάσεως 

σε ό,τι αφορά την Ελλάδα. Δεν βλάπτει. Συνηθίζουμε τόσο πολύ να ωραιοποιούμε 

τα πράγματα στον τομέα της εξωτερικής πολιτικής, ώστε μία δόσις απαισιοδοξίας μάλλον 

ωφελεί. Τουλάχιστον εξισορροπεί τις συνήθεις μεγαλοστομίες που ακούγονται.

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 382 

382 ΔΗΜHΤΡΙΟΣ ΝΕΖΕΡIΤΗΣ 

μερών ή πολυμερών. Η Ελλάδα, όμως, έχει αρκετά τέτοια θέματα εν εξελίξει. 

Γι’ αυτό η εξωτερική πολιτική αποτελεί γιά την χώρα μας παράγοντα πρωταρχικής 

σημασίας. 

Ιστορικά, η εξωτερική πολιτική υπήρξε, κυρίως προκειμένου περί των μικροτέρων 

κρατών, βασικό όργανο προωθήσεως εθνικών επιδιώξεων ή εξασφαλίσεως 

προστασίας έναντι επιβουλών τρίτων. Η επιτυχής εφαρμογή μιάς 

εξωτερικής πολιτικής προποθέτει ότι το κράτος που την ασκεί έχει στην διάθεσή 

του ωρισμένα ισχυρά «χαρτιά». Η πολιτική αυτή δεν ασκείται –και μάλιστα 

με προοπτικές επιτυχίας– απλώς και μόνο με την προβολή επιχειρημάτων 

περί της ορθότητος των θέσεων εκατέρας των πλευρών. Δεν υπάρχει αντικειμενικός 

κριτής ο οποίος θα ακούσει δυο χώρες, δίκην διαδίκων, να ανταλάσσουν 

επιχειρήματα, γιά να επιδικάσει στο τέλος το αντικείμενο της διαφοράς στην 

μία ή την άλλη πλευρά. Ακόμη λιγώτερο όταν πρόκειται γιά ένα εγχείρημα στο 

οποίο η μία πλευρά πρόκειται να πείσει την άλλη υπέρ της ορθότητος των θέσεών 

της. Οι βασικές θέσεις δυο χωρών που διαπραγματεύονται γύρω από μία 

διαφορά δεν υπόκεινται σε αναθεώρηση μόνο και μόνο επειδή η ετέρα πλευρά 

προέβαλε ένα ισχυρό επιχείρημα. Ακόμη πιό περιωρισμένα περιθώρια επιτυχίας 

έχει μία πολιτική η οποία επαφίεται στην πεποίθηση ότι μιά και το «δίκαιο» 

είναι με το μέρος εκείνου που το επικαλείται, τούτο αρκεί γιά να συγκινήσει 

τους τρίτους και να τους κάνει δεκτικούς στο αίτημα ενός κράτους γιά 

υποστήριξη. Πρόκειται γιά την κλασσική διάκριση μεταξύ του ελληνικού και 

του τουρκικού τρόπου ασκήσεως εξωτερικής πολιτικής: Η Ελλάς προσεγγίζει 

τους τρίτους την βοήθεια των οποίων θέλει να εξασφαλίσει και επικαλείται, σε 

ό,τι αφορά τις διαφορές της με την Τουρκία, ότι το διεθνές δίκαιο είναι με το 

μέρος της –επιχειρηματολογία η οποία συνήθως προκαλεί μία ευγενώς παγερά 

αντίδραση. Η Τουρκία, αντιθέτως, αφήνει να εννοηθεί ότι είναι προς το συμφέρον 

του συνομιλητού της να την υποστηρίξει –άλλως ότι η μη υποστήριξη μπορεί 

να επιφέρει αρνητικές συνέπειες στις οικονομικές και άλλες σχέσεις τής 

κατά περίπτωσιν χώρας με την Τουρκία. Η αντίδραση της ετέρας πλευράς είναι, 

αναπόφευκτα, σαφώς διάφορος και προς όφελος της Τουρκίας. 

Γιά τον λόγο αυτό, προκειμένου να είναι επιτυχής, είναι απαραίτητο η 

άσκηση της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής να συνοδεύεται και από άλλους 

παράγοντες οι οποίοι την ενισχύουν την και προσδίδουν μείζονα βαρύτητα στις 

ελληνικές θέσεις. Η στρατιωτική ισχύς είναι, στην σημερινή μας εποχή, δευτερεύον 

στοιχείο, προκειμένου περί χωρών όπως η Ελλάς. Αυτά που έχουν ιδιαιτέρα 

βαρύτητα είναι η οικονομική ισχύς και η αξιοπιστία του κράτους, αυτό 

που μέ λίγα λόγια θα λέγαμε η σοβαρότης του κράτους. Και στην περίπτωση 

αυτή η αυτοαπονομή επαίνων και οι κομπασμοί δεν έχουν την παραμικρή σημασία. 

Δεν μετράει π.χ. άν εμείς οι ίδιοι λέμε ότι είμαστε παράγων σταθερότητος 

στα Βαλκάνια. Μετράει άν οι τρίτοι μας προσδίδουν τον χαρακτηρισμό

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 383 

ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ Η ΔΙΕΘΝΗΣ ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ 383 

αυτό και κυρίως άν οι άλλες βαλκανικές χώρες αποδέχονται, έστω και ενδομύχως, 

αυτό. 

Μια ανάλυση της θέσεως της Ελλάδος στον κόσμο σήμερα δεν είναι δυνατόν 

να γίνει χωρίς μία σύντομη αναδρομή στο παρελθόν –το απώτερο αλλά και 

το σχετικά πιό εγγύς. Κι’ αυτό γιατί τα πλείστα των προβλημάτων που έχει σήμερα 

η Ελλάδα να αντιμετωπίσει, έχουν τις ρίζες τους στο παρελθόν. 

Όταν η χώρα απέκτησε την κρατική της υπόσταση το 1830, ήταν, χωρίς αμφιβολία, 

από τα ανεξάρτητα κράτη της Ευρώπης, το πιό φτωχό και το πιό καθυστερημένο. 

Η επιβίωσή της εξηρτάτο κυριολεκτικά από την φιλική έναντι αυτής 

διάθεση τρίτων κρατών. Δεν ήταν λοιπόν αξιοπερίεργο ότι τα πρώτα ελληνικά 

κόμματα, με μία αφοπλιστική ειλικρίνεια, βαπτίσθηκαν με τα ονόματα των 

ξένων δυνάμεων πρός τις οποίες έκαστο αυτών προσέκειτο. 

Η ύπαρξη κομμάτων με την επωνυμία αγγλικό-γαλλικό-ρωσσικό παρουσιάζεται 

συχνά στην Ελλάδα ως σημείο εσχάτου εθνικού ευτελισμού. Δεν νομίζω 

ότι η άποψη αυτή, διατυπωμένη εκ του ασφαλούς στο πλαίσιο μιάς Ελλάδος 

απείρως ισχυροτέρας εκείνης του πρώτου ημίσεως του δεκάτου ενάτου αιώνος, 

είναι δικαιολογημένη. Η Ελλάδα τότε ζούσε από τό επίδομα που της παρείχε ο 

πατέρας του Οθωνος, Βασιλεύς Λουδοβίκος της Βαυαρίας –επίδομα που συνέχισε 

να καταβάλλει και μετά την αποπομπή του γυιού του. Περιεστοιχίζετο από 

μία οθωμανική αυτοκρατορία, πανίσχυρο ακόμη κράτος, η οποία την έβλεπε με 

εχθρότητα. Η προσφυγή σε κάποιο τρίτο προστάτη ήταν όχι μόνον αναπόφευκτος 

αλλά και επιτακτική. Και βεβαίως, υπό τις συνθήκες αυτές, οι διακρατικές 

σχέσεις δεν μπορούσαν να διαμορφωθούν σε επίπεδο ισότητος. 

Έτσι, στην πρώτη φάση της ελληνικής παρουσίας στην διεθνή σκηνή, είναι 

ένα ελάσσονος σημασίας κράτος, με προσδοκίες όμως και επιδιώξεις επεκτάσεως 

στα εδάφη –κυρίως της οθωμανικής αυτοκρατορίας- όπου κατοικούσαν 

έλληνες. Η σημασία της διπλωματίας υπό τις συνθήκες αυτές ήταν αυτονόητη: η 

Ελλάδα έπρεπε να εξασφαλίσει την υποστήριξη τρίτων, ώστε αφ’ ενός μεν να 

μη κινδυνεύσει από την οθωμανική αυτοκρατορία, αφ’ ετέρου δε να μπορεί να 

στηρίζεται σ΄αυτούς γιά την προώθηση της δικής της ιρρεδεντιστικής πολιτικής. 

Στην πράξη, λόγω διαφορετικών αμέσων προτεραιοτήτων, αλλά και λόγω 

της δυναστικής μορφής που είχε τότε εν πολλοίς η άσκηση της εξωτερικής πολιτικής, 

περιωρισμένη σημασία δόθηκε στο βασικό όργανο αυτής, το Υπουργείο 

Εξωτερικών. Αποκορύφωμα της πολιτικής αυτής ήταν το κλείσιμο των τριών 

βασικών ελληνικών πρεσβειών στο εξωτερικό, ελλείψει χρημάτων, το 1862. Οι 

όποιες επιτυχίες είχε η Ελλάδα κατα τον δέκατο ένατο αιώνα, δεν ωφείλοντο 

τόσο στις δικές της δραστηριότητες, όσο στο ότι τα συμφέροντα της συνέπιπταν 

με τα συμφέροντα των ενδιαφερομένων μεγάλων ευρωπακών δυνάμεων. Η 

προσάρτηση των Επτανήσων και στη συνέχεια της Θεσσαλίας ήρθαν ως δώρο. 

Η αποτροπή της εφαρμογής της Συνθήκης του Αγίου Στεφάνου ωφείλετο στη

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 384 


άρνηση της Μεγ. Βρεταννίας να δεί την Ρωσσία, έστω και μέσω παρενθέτου 

κράτους, να εξέρχεται στην Μεσόγειο. Η ανώδυνος κατάληξη του καταστρεπτικού 

πολέμου του 1896 ωφείλετο και πάλι στην άρνηση των δυτικών να αποδεχθούν 

επανεπέκταση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. 

Αν θέλει κανείς να θέσει ένα ορόσημο γιά να εντοπίσει την στιγμή κατά την 

οποία η Ελλάδα παύει να είναι ένα ασήμαντο προβληματικό κράτος της νοτιοανατολικής 

Μεσογείου και εμφανίζεται σαν μία σοβαρή μεσαία Δύναμις, αυτό 

πρέπει να είναι οι Βαλκανικοί Πόλεμοι. Η εποχή αυτή είναι η κρίσιμη στιγμή 

κατά την οποία η Ελλάδα αναπτύσσει το πολύπτυχο που απαιτείται γιά την 

προώθηση της δικής της πολιτικής, σε αντιδιαστολή με την μοιρολατρική παρακολούθηση 

των εξελίξεων: ικανή στρατιωτική ισχύς – έντονη διπλωματική παρουσία 

και προώθηση συμμαχιών – πολιτικές προσωπικότητες με κύρος στο 

εξωτερικό που μπορούν να προωθήσουν πειστικά τις θέσεις της Ελλάδος. Και 

είναι γεγονός ότι η σημασία της παρουσίας και της δραστηριότητος του Ελευθερίου 

Βενιζέλου δεν μπορούν να υπερτιμηθούν. Ο Βενιζέλος άσκησε γιά 

πρώτη φορά ενεργό εξωτερική πολιτική και απέδωσε και μείζονα σημασία 

στην οργάνωση, την στελέχωση και την καλή λειτουργία του Υπουργείου Εξωτερικών. 

Είναι η εποχή που η Ελλάδα, γιά πρώτη φορά διαθέτει μία πολιτική προσωπικότητα 

με μείζον κύρος στο εξωτερικό. Αυτή η προσωπικότης, ενισχυμένη 

από μία καλά λειτουργούσα εξωτερική υπηρεσία, παρέσχε ανεκτίμητη ισχύ 

στις ελληνικές θέσεις. Αν συνυπολογίσει κανείς και την πτυχή της δυναστικής 

διπλωματίας –η αρχαιότης του Γεωργίου Α΄ μεταξύ των Ευρωπαίων Βασιλέων 

και οι εξ αγχιστείας δεσμοί του Διαδόχου Κωνσταντίνου με τον Γερμανό Αυτοκράτορα, 

που εξασφάλισαν στη Ελλάδα την Καβάλλα– βλέπουμε ότι η Ελλάδα 

την εποχή εκείνη ήταν διπλωματικώς ισχυροτάτη, μία ισχύς που παρέμεινε όχι 

μόνον αμείωτος αλλά και συνεχώς αυξανομένη μέχρι την εποχή της θνησιγενούς 

Συνθήκης των Σεβρών. 

Η Συνθήκη της Λωζάννης σημαίνει το τέλος των εθνικών προτεραιοτήτων 

της Ελλάδος όπως αυτές είχαν διαμορφωθεί από της καταβολής του ελληνικού 

κράτους. Έκτοτε, οι στόχοι της ελληνικής διπλωματίας μεταβάλλονται και δείχνουν 

να ομοιάζουν με εκείνους άλλων χωρών. Η προσέγγιση αυτή είναι όμως 

εν πολλοίς φαινομενική. Η Ελλάδα, στο διάστημα μέχρι του δευτέρου Παγκοσμίου 

Πολέμου, αντιμετωπίζει πρόβλημα ισορροπίας στις σχέσεις της με τις 

επεκτατικές δυνάμεις, Ιταλία και Γερμανία, αφ΄ενός και με τους παραδοσιακούς, 

παγίους συμμάχους της, Αγγλία και Γαλλία, αφ’ ετέρου, προσπαθώντας 

να μην ενοχλήσει τους μέν, χωρίς όμως και να αποξενωθεί από τους δε. Η ελληνική 

εξωτερική πολιτική καλείται επίσης να αντιμετωπίσει τις μεταπολεμικές 

ελληνοτουρκικές σχέσεις, με πλήρη συνείδηση του γεγονότος –από ελληνικής 

τουλάχιστον πλευράς– ότι ο φάκελλος «ελληνική επέκταση σε πατροπαράδοτα

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 385 


ελληνικά εδάφη» έχει οριστικά κλείσει σε ό,τι αφορά την Τουρκία και ότι αυτό 

που προέχει είναι η ειρηνική συμβίωση με ένα γείτονα που αποδεικνύεται με 

την πάροδο του χρόνου όλο και ισχυρότερος και με αυξανομένη νοσταλγία γιά 

το αυτοκρατορικό του παρελθόν. Η βαθμιαία αναστροφή της διμερούς σχέσεως 

–να είναι πλέον δηλαδή η Τουρκία εκείνη που αισθάνεται ότι έχει λαμβάνειν 

από την Ελλάδα– μόλις έχει αρχίσει και συνεχίζεται με αύξουσα ένταση 

μέχρι και επί των ημερών μας. 

Ειπώθηκε στην αρχή ότι η Ελλάδα συμπεριλαμβάνεται μεταξύ των χωρών 

εκείνων που αντιμετωπίζουν προβλήματα εξωτερικής πολιτικής, υπό την παραδοσιακή 

του όρου έννοια. Θα μπορούσε να προβάλει κανείς ότι ή ένταξη της 

στο ΝΑΤΟ έλυσε μεταπολεμικά το πρόβλημα ασφαλείας της χώρας και συνεπώς 

δεν είχαμε πλέον να αντιμετωπίσουμε παρά προβλήματα οικονομικής αναπτύξεως 

και τα συναφή, έχοντας εξασφαλισμένα τα σύνορά μας. Αυτό βεβαίως 

μπορούσε να ισχύσει γιά χώρες όπως η Νορβηγία καί τό Βέλγιο, αλλά με την 

Ελλάδα τα πράγματα ήσαν διαφορετικά. Ιστορικοί, γεωγραφικοί και συναισθηματικοί 

παράγοντες ωδήγησαν ώστε σήμερα να αντιμετωπίζουμε ένα σύμπλεγμα 

τριών εθνικών θεμάτων, άλλα περισσότερο, άλλα λιγώτερο πιεστικά, 

όλα όμως των οποίων είναι δυνάμει επικίνδυνα και απασχολούν –ή πρέπει να 

απασχολούν– σοβαρά την εξωτερική πολιτική της χώρας. 

Η Ελλάδα, λίγα χρόνια μετά την λήξη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου 

και μετά το τέλος της καταστρεπτικής εσωτερικής διαμάχης και ενώ μόλις άρχιζε 

την βραδεία οδό της οικονομικής ανασυγκροτήσεως, βρέθηκε να αντιμετωπίζει 

ένα σοβαρώτατο πρόβλημα εξωτερικής πολιτικής, το Κυπριακό. Οι συνέπειες 

ήταν καταλυτικές. Δεν υπάρχει άλλο πρόβλημα τό οποίο να επηρέασε 

την ελληνική πολιτική ζωή και τις εξωτερικές σχέσεις της χώρας στο βαθμό 

στον οποίο τις επηρέασε το Κυπριακό 

΄Οπως ειπώθηκε ανωτέρω έχουμε την κακή συνήθεια να αξιολογούμε τα 

μείζονα θέματα που αντιμετωπίζουμε υπό το πρίσμα «δίκαιο-άδικο». Έχουμε 

δίκιο στο Κυπριακό; Αναμφιβόλως, έχουμε. Κατόπιν αυτού ξεκινούμε τον 

αγώνα τόν καλόν και μένουμε κατάπληκτοι όταν στον αγώνα αυτό βρισκόμαστε 

μόνοι. Ειδικώτερα γιά το Κυπριακό, κανείς δεν πρέπει να παραγνωρίζει το 

γεγονός ότι ο ίδιος ο Ελευθέριος Βενιζέλος, αν και στα παρασκήνια των Βερσαλλιών 

αγωνίσθηκε με κάθε τρόπο να εξασφαλίσει την Κύπρο, όταν είδε ότι 

τούτο ήταν ανέφικτο, εγκατέλειψε την προσπάθεια, θεωρώντας προφανώς ότι 

η συγκρουσιακή πολιτική με την αποικιακή δύναμη δεν θά απέδιδε τίποτε. Και 

όχι μονο αυτό, αλλά απέτρεψε και την εν συνεχεία έγερση του Κυπριακού θέματος. 

Αυτό δεν σημαίνει ότι η συγκρουσιακη πολιτική πρέπει οπωσδήποτε να 

αποφεύγεται. Σημαίνει όμως ότι δεν μπορούμε να ξεκινάμε μία επιθετική πολιτική 

όταν στερούμεθα σοβαρών συμμάχων. Και στο Κυπριακό, όχι μόνο εστε-

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 386 


ρούμεθα συμμάχων, όχι μόνο το θέμα ηγέρθη σε μιά εποχή που η Βρεταννία 

ήταν ακόμη ισχυρή και τα αποαποικιοποιηθέντα κράτη ελάχιστα, αλλά και οι 

πλείστοι εξ εκείνων που μας «υπεστήριζαν», όπως η Σοβιετική ΄Ενωσις, το έκαναν 

γιά τους δικούς τους λόγους και ειδικώτερα για να ενσπείρουν ζιζάνια 

στους κόλπους της Δυτικής Συμμαχίας. 

Η εξέλιξη του Κυπριακού και, κυρίως, η έλλειψη ενιαίας και σταθερής πανεθνικής 

γραμμής επ’ αυτού, είχε πολλαπλές αρνητικές συνέπειες. Διευκόλυνε 

την ΄Αγκυρα να επιταχύνει και να ολοκληρώσει τα πάγια σχέδιά της γιά πλήρη 

αποπομπή του ελληνισμού από την Τουρκία. Απεξένωσε μεγάλο τμήμα του ελληνικού 

λαού από τη Δύση, γιατί καλλιεργήθηκε –καλώς ή κακώς, δεν έχει σημασία– 

η εντύπωση ότι η Δύση είναι εναντίον μας και ότι μεταξύ Ελλάδος και 

Τουρκίας η Δύση θα επιλέξει πάντοτε την Τουρκία. Έτσι, είχαμε έκτοτε τα 

πρώτα σπέρματα του αντιαμερικανισμού τα οποία στη συνέχεια ανδρώθηκαν 

μέχρι σημείου ώστε η Ελλάδα να είναι σήμερα εκ των πλέον αντιαμερικανικών 

χωρών στην Ευρώπη. 

Τα ανωτέρω ίσως να μη είχαν την σημασία που απέκτησαν αν η υπόθεση 

της Κύπρου είχε αφεθεί να εξελιχθεί ομαλά και άν είχε δοθεί στις Συμφωνίες 

Ζυρίχης-Λονδίνου η ευκαιρία να αποδείξουν αν ήσαν σε θέση να λειτουργήσουν, 

παρά τα εγγενή σοβαρά μειονεκτήματά τους. Η μετατροπή όμως ενός μεγίστου 

θέματος εξωτερικής πολιτικής σε θέμα ελληνικής εσωτερικής πολιτικής, 

η συνεχής μεταβολή της ελληνικής γραμμής επί του Κυπριακού, ανάλογα με την 

Κυβέρνηση που ήταν στην εξουσία, η άκαιρος έγερση του θέματος της τροποποιήσεως 

του Κυπριακού Συντάγματος και, βεβαίως, οι πάγιες τουρκικές επιδιώξεις, 

πάντοτε εις άγραν ευκαιριών, απέτρεψαν τούτο. Παρέλκει να αναφέρει 

κανείς το ανεκδιήγητο προδοτικό πραξικόπημα, οι συνέπειες του οποίου 

είναι πάντα μαζί μας, το πραξικόπημα το οποίο προκάλεσε την σημερινή κατάσταση, 

την οποίαν ο κυπριακός ελληνισμός εξακολουθεί, εις πείσμα πολλών, 

να αγωνίζεται να αναστρέψει. ΄Ετσι, πενηνταπέντε χρόνια μετά την αρχική 

έγερσή του, το Κυπριακό εξακολουθεί να αποτελεί μείζον πρόβλημα που απασχολεί 

συνεχώς την Ελλάδα. 

Οι σχέσεις με την Τουρκία αποτελούν ένα ακόμη θέμα –εθνικό, γιατί αφορά 

θέματα εθνικής κυριαρχίας– που από δεκαετίες απασχολεί την Ελλάδα, χωρίς 

προοπτική επιλύσεως στο προβλεπτό μέλλον. Είναι ένα σύμπλεγμα προβλημάτων 

και τουρκικών αυθαιρέτων επιδιώξεων γιά την δημιουργία των οποίων η 

Ελλάς δεν φέρει ευθύνη. Αποτέλεσμα της μεταξύ των δύο χωρών υφισταμένης 

εντάσεως είναι ότι η κατάσταση αυτή αποδυνάμωσε το αίσθημα ασφαλείας που 

θά έπρεπε να υφίσταται στην Ελλάδα λόγω της εντάξεως στο ΝΑΤΟ. 

Το αδύνατό μας σημείο, σε σχέση με την τουρκική τακτική, είναι τό γεγονός 

ότι η πολιτική μας έναντι της Τουρκίας μετεβλήθη κατ΄επανάληψιν, αναλόγως 

της κυβερνήσεως η οποία ήτο εις την εξουσίαν. Το ευμετάβλητο των ελληνικών

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 387 


θέσεων σε θέματα τακτικής έναντι της γρανιτώδους συμπεριφοράς των τούρκων, 

οπωσδήποτε δεν διηυκόλυνε την θέση μας. Για να διαπιστώσει κανείς του 

λόγου το αληθές δεν έχει παρά να διατρέξει τις, αναλόγως των εκάστοτε κυβερνήσεων, 

ή των εκάστοτε διαθέσεων, μεταβολές της πολιτικής μας έναντι της 

Τουρκίας από της αποκατάστασεως της δημοκρατίας και στην συνέχεια. Συγκεκριμένα: 

Μέχρι το 1981, ανεπιτυχείς προσπάθειες εξευρέσεως λύσεως στα προβλήματα 

μέσω συνομιλιών. 

Μεταξύ 1981-1987, καμμία απολύτως επαφή με την Τουρκία, σαν να μην 

υπήρχε αυτός ο γείτονας πλά μας. 

Την διετία 1987-1989, το Νταβός με προσπάθεια εξευρέσεως κοινών σημείων 

και εν συνεχεία το mea culpa. 

Μεταξύ 1990-1993, κάποιες διστακτικές επαφές και σχετική ύφεση στην 

ένταση. 

Στην συνέχεια, 1993-1995, πολύ περιωρισμένο ενδιαφέρον, μιά και η κυρία 

ενασχόληση μας ήταν με το Γιουγκοσλαυικό. 

Την τετραετία 1995-1999 έχουμε μία εποχή συνεχών κρίσεων και ως επακόλουθο, 

απόλυτη ελληνική άρνηση στην προώθηση της ευρωπαικής προοπτικής 

της Τουρκίας. 

Τέλος, από το 1999 μέχρι σήμερα, ανατροπή της πολιτικής μας, ύφεση και 

πλήρη υποστήριξη της ευρωπακής αυτής προοπτικής, μέχρι σημείου να θεωρούμεθα 

βασιλικώτεροι του Βασιλέως, με ωρισμένες μάλιστα εκρήξεις αφάτου 

φιλοτουρκισμού. Τα συμπεράσματα βγαίνουν από μόνα τους. 

Από τουρκικής πλευράς, η στάση της Αγκύρας παρέμεινε πάντα αμετακίνητος. 

Σε ωρισμένες περιπτώσεις, ανάλογα με την ιδιοσυγκρασία του συνομιλητού, 

οι τόνοι ήσαν ηπιώτεροι των συνήθων, αλλά η ουσία παρέμενε η ιδία. Η 

ετικέττα στο μπουκάλι μπορεί νά άλλαζε, αλλά το κρασί ήταν πάντοτε το ίδιο. 

Δεν είναι του παρόντος να αναπτυχθή –και είναι αμφίβολο άν χρειάζεται καν– 

γιατί και πώς η σταθερά πολιτική αυτή απέφερε σημαντικά διαπραγματευτικά 

οφέλη στην Τουρκία. 

Το τρίτο ζήτημα το οποίο μας απασχολεί είναι πολύ πιό πρόσφατο και 

αφορά την διάλυση της Γιουγκοσλαυίας και τις συνέπειες της. Βεβαίως το θέμα 

της ΠΓΔΜ είναι γιά μας πρωταρχικής σημασίας, αλλά σοβαρές επιπτώσεις γιά 

μας έχει και ή υπόθεση του Κοσσυφοπεδίου, η ανακήρυξη της ανεξαρτησίας 

του οποίου και η αναγνώρισή της από αρκετές –όχι ασήμαντες– χώρες αποτελεί 

γιά μάς ένα δυνάμει επικίνδυνο προηγούμενο. Για το σύμπλεγμα των θεμάτων 

που ανέκυψαν από την διάλυση της Γιουγκοσλαυίας, αρκεί να πεί κανείς 

ότι τα πρώτα χρόνια της κρίσεως στην Ελλάδα η πολιτική της ηγεσία, ο κλήρος 

και ο λαός έκαναν ό,τι μπορούσαν γιά να απομονώσουν διεθνώς την χώρα μας 

και να της στερήσουν τις όποιες συμπάθειες θα μπορούσε να αντλήσει. Η τυ-

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 388 


φλή και άκριτη υποστήριξή μας προς ο,τιδήποτε το σερβικό, η παραγνώριση 

των αγριοτήτων, η παράλογη ταύτισή μας με την πλευρά η οποία διεθνώς είχε 

θεωρηθεί υπεύθυνος γιά τις εξελίξεις, η «ανακάλυψη» του ό,τι η θρησκευτική 

ταυτότης πρέπει να σημαίνει και αμέριστη από εμάς υποστήριξη, όλα αυτά μας 

προκάλεσαν μεγάλη ζημιά στο διεθνές επίπεδο. 

Το θέμα που προέκυψε από την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας της «Δημοκρατίας 

της Μακεδονίας» αντιμετωπίσθηκε ευθύς εξ αρχής από εμάς κατά 

τρόπο ανεπαρκή. Υπήρξε μία προβολή και εμμονή στην συναισθηματική πτυχή 

του θέματος, αντί να συγκεντρωθούν οι προσπάθειές μας στην υπογράμμιση 

των επεκτατικών διαθέσεων του γείτονος και στις αποσταθεροποιητικές συνέπειες 

που είχε η απ’αυτόν χρήση του όρου «Μακεδονία». Ακόμη και η χρήση 

αφειδώς του όρου «αλυτρωτισμός», αντί του ορθού «επεκτατισμός», γιά την πολιτική 

των Σκοπίων ήταν –για να μη χρησιμοποιήσω βαρυτέρα έφραση– όλως 

εσφαλμένη, γιατί δημιουργούσε την εντύπωση ότι υπήρχε τμήμα του πληθυσμού 

της Ελλάδος πρός «απελευθέρωση». ΄Ολα αυτά, σε συνδυασμό με τις αρνητικές 

προδιαθέσεις που είχε προκαλέσει ο άκρατος και άκριτος φιλοσερβισμός 

μας, είχαν σαν αποτέλεσμα τα επιχειρήματα μας να πίπτουν εις ώτα μη 

ακουόντων. Και όταν επετεύχθη –δεν ξέρω αν αυτός όρος είναι σωστός– η ενδιάμεσος 

συμφωνία, επεκράτησε ένας εφησυχασμός, με όλη την προσπάθειά 

μας να περιορίζεται στις στείρες συνομιλίες περί του ονόματος, ενώ θά έπρεπε 

να συνεχίζονται παράλληλα αμείωτες οι ενέργειες για την αποτροπή των αναγνωρίσεων 

«με το συνταγματικό όνομα». Αντιθέτως, οι αρχές των Σκοπίων κυριολεκτικά 

«αλώνιζαν» διεθνώς και συνεκέντρωναν αναγνωρίσεις ως «Δημοκρατία 

της Μακεδονίας». Έτσι, καταλήξαμε στην σημερινή κατάσταση και 

χρειάσθηκε να γίνει χρήση του εσχάτου όπλου της αρνησηκυρίας ώστε να αποτραπούν 

τα χείριστα. 

Η εξωτερική πολιτική μιας σύγχρονης χώρας πρέπει να είναι ταυτόχρονα και 

επιθετική και αμυντική. Τι εννοούμε με τους όρους αυτούς; Επιθετική είναι όταν 

δρά και δεν περιορίζεται στο να αντιδρά. Είναι όταν είναι σε θέση να προβάλλει 

πρωτοβουλίες, ιδεωδώς γενικωτέρου και όχι στενά εθνικού ενδιαφέροντος. Παραδείγματος 

χάριν, μία χώρα-μέλος της Ευρωπακής Ενώσεως (ΕΕ) να προωθεί 

στο ευρωπαικό πλαίσιο, μόνη της ή σε συνεργασία με άλλα κράτη-μέλη, πρωτοβουλίες 

που αντανακλούν ένα γενικώτερο ενδιαφέρον για τα κοινά. Επιθετική 

είναι η εξωτερική πολιτική όταν είναι σε θέση να προτείνει και να συμβάλλει 

στην επίλυση διαφόρων διεθνών προβλημάτων. Προσοχή: να συμβάλλει πραγματικά, 

όχι απλώς να εκπέμπει πομφόλυγες για λόγους περιστασιακής αυτοπροβολής 

και εσωτερικής καταναλώσεως. ΄Οταν ο άλλοτε γερμανός Υπουργός Εξωτερικών 

Fischer είχε ερωτηθεί αν η Γερμανία σχεδίαζε να αναλάβει κάποια πρωτοβουλία 

γιά την επίλυση του Μεσανατολικού, είχε απαντήσει με υποδειγματική 

ειλικρίνεια ότι κάτι τέτοιο ήταν πέραν των δυνατοτήτων της.

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 389 


Αμυντική είναι η εξωτερική πολιτική μιάς χώρας όταν χρειάζεται να αντιμετωπίζει 

στο διεθνές επίπεδο προβλήματα στα οποία εμπλέκεται η ίδια και τα 

οποία έχουν προκύψει από πρωτοβουλίες άλλων. Είναι δυστυχώς γεγονός ότι η 

Ελλάς έχει να αντιμετωπίσει, όπως αναφέρθηκε, πληθώρα τέτοιων προβλημάτων, 

με αναπόφευκτη συνέπεια η ενασχόληση με αυτά να περιορίζει τις δυνατότητες 

της να δραστηριοποιείται σε άλλα θέματα, η συμβολή μας στην επίλυση 

των οποίων θα μπορούσε να αυξήσει το κύρος της χώρας μας διεθνώς. 

Η Ελλάδα συχνά τονίζει ότι η ιδιότης της ως μέλους της ΕΕ και του ΝΑΤΟ 

της προσδίδει ιδιαίτερες δυνατότητες γιά να διαδραματίσει σημαίνοντα ρόλο 

στην περιοχή μας. ΄Αλλοτε εμμέναμε στο ότι είμαστε η μόνη χώρα των Βαλκανίων 

με την διπλή αυτή ιδιότητα. Τούτο δεν ισχύει πλέον, μιά και η Βουλγαρία 

και η Ρουμανία είναι και αυτές μέλη αμφοτέρων των Οργανισμών. Το ερώτημα 

είναι, αφ’ ενός μεν κατα πόσον η ιδιότης αυτή του μέλους μας προσδίδει όντως 

αυτές τις μείζονες δυνατότητες στην διαμόρφωση και την προώθηση της πολιτικής 

μας και, κατ’ επέκτασιν, του κύρους της χώρας διεθνώς, αφ’ ετέρου δε άν, 

σε καταφατική περίπτωση, μπορέσαμε ή μπορούμε να τις αξιοποιήσουμε. 

Σε ό,τι αφορά το ΝΑΤΟ, νομίζω ότι ελάχιστα μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε 

την συμμετοχή μας σαν μέσο προωθήσεως πολιτικών μας στόχων. Γιά 

πολλά χρόνια η παρουσία μας στην Συμμαχία εθεωρείτο, τουλάχιστον ενδομύχως, 

σαν ένα αναγκαίο κακό, δηλαδή ότι πρέπει να συμμετέχουμε, μιά και συμμετέχει 

η Τουρκία. Παράλληλα, η Ελλάδα επί σειράν ετών διαφωνούσε ριζικά 

–φραστικά τουλάχιστον- με ωρισμένες θέσεις της Συμμαχίας, εκφράζοντας την 

διαφωνία αυτή με αστερίσκους και υποσημειώσεις. Οι αστερίσκοι αυτοί καμμία 

πρακτική σημασία δεν είχαν σε ότι αφορούσε την ισχύ των αποφασιζομένων. 

Δημιουργούσαν όμως στούς τρίτους ασχολουμένους με το ΝΑΤΟ, την εικόνα 

μιάς Ελλάδος η οποία δεν συμμεριζόταν βασικούς στόχους της Συμμαχίας. 

Εξ ου και το κύρος ή το λέγειν μας εντός αυτής υπήρξε άκρως περιωρισμένο. 

Ακόμη και όταν η αρνητική πολιτική αυτή εξεμέτρησε το ζην και η Ελλάς 

άρχισε να συνεργάζεται ομαλά στο πλαίσιο της Συμμαχίας, ναι μεν σταμάτησε 

η βαθυτάτη ενόχληση έναντι μας, αλλά πάντοτε υπήρχε η ενδόμυχος εντύπωση 

ότι η Ελλάδα ήταν ένας σύμμαχος που συνεργαζόταν με μισή καρδιά. 

Ένα μέρος των ελληνικών επιφυλάξεων έναντι του ΝΑΤΟ ωφείλετο στην 

ευρύτατα διαδεδομένη αντίληψη ότι η Συμμαχία απέκλινε σοβαρά υπέρ των 

τουρκικών θέσεων. Παραλλήλως, το αντιδυτικό και κατ’ επέκτασιν το αντιαμερικανικό 

πνεύμα καλλιεργήθηκε συστηματικά και με μεγάλη επιτυχία στο εσωτερικό 

της χώρας. Όχι μόνον από εκείνους από τους οποίους κανείς ευλόγως 

θα ανέμενε μία τέτοια στάση, αλλά και από υποτιθεμένους υπευθύνους, οι 

οποίοι είτε, στην καλύτερη περίπτωση, ηνήχοντο εκδηλώσεις πρωτογόνου και 

χυδαίου αντιαμερικανισμού («δίκη» Clinton στο Σύνταγμα και ανοχή στην

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 390 


ανάρτηση πανώ στην Ακρόπολη εναντίον τής εν συνεχεία ματαιωθείσης επισκέψεως 

του Powell) είτε ασκούσαν οι ίδιοι βιαιοτάτη αντιαμερικανική κριτική, 

με την πρόφαση ότι αυτή ησκείτο υπό την κομματική και όχι την κυβερνητική 

τους ιδιότητα. 

Η αντινατοκή αυτή τοποθέτηση συνδυάσθηκε, όπως αναφέρθηκε, με την 

ευρύτατα διαδεδομένη στην Ελλάδα αντιαμερικανική διάθεση. Η αντίληψη ότι 

οι ΗΠΑ είναι ουσιαστικά η πηγή και η αιτία κάθε κακού, καλλιεργήθηκε τόσο 

έντεχνα ώστε π.χ. η αναγνώριση από την Ρωσία και την Σερβία της ΠΓΔΜ ως 

«Δημοκρατίας της Μακεδονίας» πέρασε χωρίς την παραμικρή αντίδραση ενώ 

η αντίστοιχη αναγνώριση από τις ΗΠΑ προκάλεσε θύελλα διαμαρτυριών. Αποτέλεσμα 

είναι ότι γιά οποιοδήποτε πρόβλημα, διεκδίκηση κ.λπ., έχουμε την πατροπαράδοτη, 

πλέον, πορεία προς την αμερικανική Πρεσβεία, με βαθμιαίως 

μειουμένη, ενδεχομένως, συμμετοχή κόσμου αλλά με το πολιτικό αντιαμερικανικό 

μήνυμα να διατυπώνεται πάντοτε ηχηρά. Ούτε είναι βάσιμο επιχείρημα το 

ότι αυτά δεν έχουν τόση σημασία, μιά και σε διακυβερνητικό επίπεδο οι σχέσεις 

εξελίσσονται πολύ καλά. Τούτο μπορεί να ισχύει, αλλά η εντύπωση που 

προκαλείται είναι ότι ενδέχεται μεν η οποιαδήποτε Κυβέρνηση να επιθυμεί την 

συνεργασία με τις ΗΠΑ, πλήν όμως ο ελληνικός λαός είναι εντόνως αντιαμερικανικός. 

Αυτό που δεν συνειδητοποιούμε πολλές φορές είναι η ισχύς των υπαλλήλων 

μεσαίου βαθμού, κυρίως προκειμένου περί μεγάλων χωρών, στις οποίες οι 

«υψηλά ιστάμενοι» ουδόλως ασχολούνται με λεπτομέρειες όπως η μελέτη των 

φακέλλων. Μπορεί σε υπουργικό π.χ. επίπεδο οι διακρατικές σχέσεις να είναι 

καλές. Αν όμως ο μέσος υπάλληλος βομβαρδίζει τους προσταμένους του με 

αρνητικές εκθέσεις γιά την Ελλάδα, υποκινούμενος, σε μεγάλο βαθμό, από δυσφορία 

γιά όσα ακούει καθημερινώς κατά της χώρας του, τότε και οι καλύτερες 

σχέσεις σε ανώτερο επίπεδο δεν αρκούν γιά να αντιμετωπίσουν την συστηματική 

εκ των κάτω υπονόμευση. 

Υπό τις συνθήκες αυτές είναι προφανές ότι η Ελλάδα έχει πολύ περιωρισμένα 

περιθώρια να αξιοποιήσει την συμμετοχή της στο ΝΑΤΟ γιά να ενισχύσει 

διεθνώς την θέση της. Είναι βέβαια αναμφισβήτητο ότι υπάρχουν και αντικειμενικές 

δυσχέρειες γιά μιά τέτοια αξιοποίηση. Η ανάγκη διατηρήσεως υψηλού 

επιπέδου αμύνης έναντι της Τουρκίας περιορίζει τις δυνατότητές μας συμμετοχής 

με μάχιμες μονάδες –αν, βεβαίως, κάτι τέτοιο ήταν επιθυμητό– στις δυνάμεις 

του ΝΑΤΟ π.χ. στο Αφγανιστάν, ή στην διάθεση οπλικών συστημάτων 

τα οποία χρειάζονται εκεί οι συμμαχικές δυνάμεις. Όλα αυτά περιορίζουν τις 

ενδοσυμμαχικές δυνατότητές μας. Και πάντως δεν μας αφήνουν πολλά περιθώρια 

αξιοποιήσεως της συμμετοχής μας. 

Τα πράγματα σε ότι αφορά την παρουσία μας στην ΕΕ είναι ευτυχώς διαφορετικά. 

Και εκεί υπήρξε μία περίοδος στις αρχές της δεκαετίας του ΄80, κατά

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 391 


την οποία η Ελλάς ήταν κυριολεκτικά το «μαύρο πρόβατο» της τότε ΕΟΚ. Η 

διαφοροποίηση των ελληνικών θέσεων από τις κοινοτικές σε μείζονος σημασίας 

θέματα που αφορούσαν την διεθνή παγκόσμιο τάξη όπως η κατάρριψη του 

κορεατικού αεροπλάνου και η δικτατορία Jaruzelski στην Πολωνία δεν διευκόλυναν 

την συνεργασία ούτε προώθησαν την εμπιστοσύνη των Κοινοτικών εταίρων 

προς την Ελλάδα. Αντίθετα, καλλιέργησαν την εντύπωση ότι η Ελλάς ήταν, 

εν τινι μέτρω, ξένο σώμα που δεν συμμεριζόταν τις αξίες της Ευρώπης –και ως 

γνωστόν η ΕΟΚ και η εν συνεχεία ΕΕ είναι πρωτίστως μία κοινωνία αξιών. 

Όσοι έλληνες διπλωμάτες είχαν να ασχοληθούν την εποχή αυτή με την διαμόρφωση 

κοινών θέσεων στο πλαίσιο της ΕΟΚ θυμούνται καλά το πνεύμα δυσπιστίας 

που είχαν να αντιμετωπίσουν. 

Ευτυχώς η κατάσταση άλλαξε από τις αρχές της δεκαετίας του ΄90. Οι εν συνεχεία 

κυβερνήσεις συνεργάσθηκαν σοβαρά με την ΕΕ, όχι υπό την έννοιαν 

της παθητικής συμφωνίας με τη γνώμη της πλειοψηφίας, αλλά σαν ομόφρονα 

μέλη τα οποία δεν περιώριζαν την συμμετοχή τους στα θέματα ιδιαιτέρου ελληνικού 

ενδιαφέροντος –οπότε οι θετικές επιπτώσεις θα ήσαν κατ’ ανάγκην ελάχιστες– 

αλλά, αντιθέτως, συνηργάζοντο γιά να προωθήσουν αυτή ταύτη την έννοια 

της Ευρώπης. Αποκορύφωμα αυτής της πολιτικής της ενεργού συμμετοχής 

στα ευρωπακά κοινά, ήταν το μείζον επίτευγμα της εντάξεως της Ελλάδος 

στην ΟΝΕ. 

Δύο παρατηρήσεις εν προκειμένω: πρώτον, ότι η θέση της Ελλάδος εντός 

της ΕΕ θα μπορούσε να είναι πολύ ισχυρότερη αν είχαμε αξιοποιήσει καλύτερα 

τους πόρους που εισέρρευσαν στην χώρα μας από τις Βρυξέλλες. Το ότι 

γίνονται διάφορα δημόσια έργα –που διαφορετικά πιθανώτατα δεν θα επρόκειτο 

να γίνουν ποτέ- με κοινοτική συγχρηματοδότηση, δεν σημαίνει και πολλά 

πράγματα. Σημασία θα είχε αν δεν είχαμε κατασπαταλήσει τα πρώτα χρόνια 

της εντάξεώς μας τα κοινοτικά κονδύλια, αν είχαμε την δυνατότητα μείζονος 

απορροφήσεως των κοινοτικών πόρων και αν είχαμε αξιοποιήσει την συμμετοχή 

μας στην ΕΕ για να πραγματοποιηθούν οι απαραίτητες δομικές αλλαγές 

στην ελληνική οικονομία που θα μας επέτρεπαν να αποκτήσουμε σημαντικώτερη 

θέση εντός της Ενώσεως. Δυστυχώς, γιά λόγους που δεν είναι του παρόντος, 

αυτά δεν έγιναν και κατέχουμε το θλιβερό προνόμιο να μας προσπερνούν 

διαδοχικά στις επιδόσεις των διαφόρων οικονομικών δεικτών, κράτη τα οποία 

εισήλθαν μετά από εμάς, τα οποία έχουν όμως αξιοποιήσει αποτελεσματικά 

την βοήθεια των Βρυξελλών. Η κοντόφθαλμη πολιτική που έβλεπε την ΕΟΚ 

αποκλειστικά σαν πηγή αντλήσεως πόρων, αντί του ορθού, ότι δίνει δηλαδή το 

έναυσμα και τις δυνατότητες γιά να αυξήσουμε τις επιδόσεις μας, υπήρξε εξόχως 

βλαπτική γιά την Ελλάδα. 

Δεύτερον, ότι η Ελλάδα υπήρξε πολλές φορές υπεράγαν γενναιόδωρος. 

Κατά την διάρκεια της μείζονος διευρύνσεως με οκτώ κεντροευρωπακά και

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 392 


ανατολικοευρωπακά κράτη (δεν συζητώ γιά την Κύπρο και την Μάλτα), η Ελλάδα 

μοίραζε αφειδώς υποσχέσεις υποστηρίξεως χωρίς, όπως προκύπτει, να 

έχει προσπαθήσει να εξασφαλίσει κάτι έναντι. Συγκεκριμένα, χωρίς να υπάρχει 

βέβαια ένα ρητό do ut des, δεν φαίνεται να επιδιώξαμε –και πάντως δεν πετύχαμε– 

να εξασφαλίσουμε κάποια, αν όχι υποστήριξη, πάντως κατανόηση σε 

θέματα ιδιαιτέρου ενδιαφέροντος μας. 

Αναφέρομαι συγκεκριμένα στο θέμα της ΠΓΔΜ και τις συνέπειες του συναφούς 

ενδιαφέροντος της Ουάσιγκτων να ενταχθή η χώρα αυτή στο ΝΑΤΟ. 

Από ό,τι δημοσιεύθηκε, προέκυψε ότι οι κεντρο-ανατολικο-ευρωπακές χώρες 

στο σύνολό τους υπήρξαν όλως επικριτικές των ελληνικών θέσεων, όταν η Ελλάς 

στην Σύνοδο του Βουκουρεστίου απέτρεψε την ένταξη αυτή, εν αναμονή 

της επιλύσεως του θέματος του ονόματος. Η Ελλάδα είχε ενθουσιωδώς υποστηρίξει 

την ένταξη των χωρών αυτών τόσο στο ΝΑΤΟ όσο και στην ΕΕ. Αναρωτιέμαι 

αν έγιναν όσα έπρεπε και μπορούσαν να έχουν γίνει κατά την προενταξιακή 

πέριοδο, όταν οι ηγεσίες των χωρών αυτών επεσκέπτοντο την Ελλάδα, 

επισπεύδουσες προς υποστήριξη του αιτήματος εντάξεώς τους, ώστε να τους 

καταστεί σαφές ότι η Ελλάδα ευχαρίστως θα υποστηρίξει το αίτημά τους αυτό, 

αλλά θα πρέπει και οι ίδιοι να έχουν υπ’ όψιν τους ωρισμένες ελληνικές ευαισθησίες. 

Τοποθέτηση που δεν θα ετίθετο βεβαίως εκβιαστικά, διότι, ανεξαρτήτως 

οτιδήποτε άλλου, μιά τέτοια τακτική θα ήταν αυτοκαταστροφική. Αλλά γιά 

να καταστεί σαφές ότι η ΕΕ είναι όντως μία «Ένωσις», όπου τα κράτη-μέλη 

καλούνται να αλληλοστηρίζονται σε θέματα μείζονος ενδιαφέροντος. Αυτό δεν 

θα εξασφάλιζε βέβαια υποστήριξη των ελληνικών θέσεων, αλλά θά μπορούσε 

να εξαργυρωθή τουλάχιστον με μία αιδήμονα σιγήν. Παρενθετικά: Κατά την 

κρίση των Ιμίων, το τουρκικό Υπουργείο Εξωτερικών διεμαρτύρετο είς τον 

εγνωσμένως φιλότουρκο Ιταλό Πρέσβυ στην ΄Αγκυρα γιά την υποστήριξη της 

ΕΕ προς τις ελληνικές θέσεις. Για να δεχθή την απάντηση ότι η υποστήριξη 

αυτή ήταν φυσιολογική, μιά και η ΕΕ αποτελούσε μία οικογένεια, τα μέλη της 

οποίας αλληλοποστηρίζονται. 

Αυτά σε γενικές γραμμές είναι τα προβλήματα και οι δυνατότητες της Ελλάδος. 

Στην πράξη, από τα τρία μείζονα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε, ένα 

είναι αυτό το οποίο έχει αμεσότητα, το της ΠΓΔΜ. Το Κυπριακό είναι ένα 

θέμα όπου η Κυπριακή Κυβέρνηση έχει –και πρέπει να έχει– τον πρωτεύοντα 

ρόλο. Οι ιστορικές ευθύνες της Ελλάδος είναι τέτοιες που δεν επιτρέπουν βεβαίως 

μιά πολιτική αποστάσεων ή αδιαφορίας. Αλλά δεν επιτρέπουν, επίσης, 

μία δημοσία παρεμβατική πολιτική, από την στιγμή που η Κυπριακή Κυβέρνηση 

έχει τον πρωτεύοντα λόγο. Η τακτική που πρέπει να ακολουθήσει η Ελλάς 

δεν είναι εύκολη: Από την μία μεριά να υποστηρίζει διεθνώς σε διμερείς 

επαφές την υπόθεση της Κύπρου, αλλά από την άλλη να γίνεται αυτό με τρόπο 

που να μήν υπονομεύεται η διεθνής υπόστασις της Κυπριακής Δημοκρατίας.

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 393 


Αυτό είναι ακόμη πιό επιτακτικό από την στιγμή που η Κύπρος έγινε μέλος της 

ΕΕ και δεν είναι πλέον ένα αδύναμο κρατίδιο χωρίς σοβαρά διεθνή ερείσματα. 

Οι σχέσεις μας με την Τουρκία διέρχονται την στιγμή αυτή μία περίοδο σχετικής 

υφέσεως, υπό την έννοιαν ότι δεν έχουμε μείζονες κρίσεις, αλλά μόνο τις 

πάγιες έμπρακτες αμφισβητήσεις εκ μέρους της Τουρκίας των θέσεών μας. Η 

πολιτική της υποστηρίξεως –ορθότερη θα ήταν μία πολιτική «ενεργού αποδοχής»- 

της τουρκικής πορείας προς την Ευρώπη είναι αναμφισβήτητα ορθή. Δεν 

χρειάζονται βέβαια οι περιστασιακά σημειούμενες υπερβολές, ούτε η επιμελής 

αποφυγή οποιασδήποτε αυστηρότητος στους σχολιασμούς μας διαφόρων παρανόμων 

τουρκικών ενεργειών. Η πιθανή εξέλιξη των τουρκο-ευρωπακών σχέσεων 

πρέπει να αντιμετωπίζεται με σοβαρότητα, με υποστήριξη των ελληνικών 

συμφερόντων, όταν αυτά επηρεάζονται από τις διαβουλεύσεις στις Βρυξέλλες 

και έχοντας πάντα υπ’ όψιν τα εξής: ότι η Τουρκία είναι σοβαρή χώρα και όταν 

λέει ότι δεν θα θυσιάσει αυτά που θεωρεί εθνικά της συμφέροντα για χάριν της 

Ευρώπης, το εννοεί. Συγκεκριμένα, δεν πρόκειται η Τουρκία να αποδεχθή δυσμενή 

–κατά την κρίσιν της– ρύθμιση των διαφορών της με την Ελλάδα, έναντι 

ενδεχομένης εντάξεώς της. Και, δεύτερον, ότι δεν εξαρτάται από την Ελλάδα αν 

η Τουρκία θα ενταχθή ή όχι. Την ένταξη δεν μπορούμε να την επιβάλουμε και 

την απόρριψη του τουρκικού αιτήματος δεν χρειάζεται να σπεύσουμε να κάνουμε 

εμείς. Υπάρχουν πολλοί άλλοι υποψήφιοι εν προκειμένω. 

Σε ότι αφορά το θέμα της ΠΓΔΜ, είναι προτιμώτερο να μή μπεί κανείς σε 

λεπτομέρειες, μιά και το όλο πρόβλημα είναι εν εξελίξει. Μία παρατήρηση 

μόνο: δεν είναι σκόπιμο να επαφιέμεθα αποκλειστικά στις πρωτοβουλίες και 

στις μεσολαβήσεις τρίτων, ευελπιστούντες ότι από αυτές θα προκύψει μία ανεκτή 

λύση. Επιβάλλεται να υπάρχει συνεχής δραστηριότης προς κάθε κατεύθυνση. 

Πιο συγκεκριμένα: οι αρχές των Σκοπίων δεν υπνώττουν και μας θέτουν 

συνεχώς ενώπιον αιφνδιασμών, είτε αυτές είναι η επωνυμία αεροδρομίων 

ή το όνομα με το οποίο θα περελάσουν στη τελετή ενάρξεως των Ολυμπιακών 

Αγώνων. Τα διαπραγματευτικά κέρδη από μιά τέτοια τακτική είναι προφανή. 

Καλό θά ήταν να επεδεικνύαμε και εμείς ανάλογη δραστηριότητα, ώστε να 

έχουμε και μείς κάποια πρωτοβουλία και να μήν αντιδρούμε απλώς. 

Πέρα όμως από τα ανωτέρω, που αφορούν αποκλειστικά την Ελλάδα, 

έχουμε να αντιμετωπίσουμε και άλλα θέματα, που δεν μας αφορούν ευθέως 

αλλά είναι απόρροια του γεγονότος ότι ζούμε στο πλαίσιο οργανωμένων ομάδων 

κρατών, τα οποία έχουν να αντιμετωπίσουν τα δικά τους προβλήματα. Ως 

ενεργό κράτος, είμαστε υποχρεωμένοι να λαμβάνουμε θέση επί προβλημάτων 

που ανακύπτουν μεταξύ τρίτων χωρών. Τούτο πρέπει να γίνεται με ένα τρόπο 

που εξυπηρετεί τα συμφέροντά μας, χωρίς να είναι όμως εξόφθαλμα ωφελιμιστικός, 

γιά να μην υπονομεύεται η αξιοπιστία μας.

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 394 


Οι εξελίξεις στο πλαίσιο της ΕΕ αποτελούν μία πρόκληση την οποία δεν 

μπορούμε αλλά και δεν πρέπει να αποφύγουμε. Ευτυχώς, η συμμετοχή μας 

στην ΕΕ αποτελεί το ισχυρότερο χαρτί στα χέρια μας. Αφ’ ης μάλιστα η Ελλάδα 

πραγματοποίησε ουσιαστική στροφή προς την ευρωπακή ιδέα και μάλιστα εν 

τοις πράγμασι και όχι απλώς με τα λόγια, το κύρος μας εντός της ΕΕ αυξήθηκε 

ουσιαστικά. Και αυξήθηκε, όχι επειδή υιοθετήθηκε μιά πολιτική τυφλής συμπαρατάξεως 

προς τις όποιες απόψεις της πλειοψηφίας –πολιτική που θα ήταν 

καταδικασμένη σε αποτυχία– αλλά επειδή η Ελλάδα άρχισε να λειτουργεί σαν 

ενεργό μέλος της ΕΕ, να υποβάλλει προτάσεις γιά το μέλλον της, να ενδιαφέρεται 

–για να χρησιμοποιήσω μιά ακραιφνώς ελληνική έκφραση–, να ενδιαφέρεται 

γιά τα κοινά. 

Το γεγονός ότι, παρά τις αδυναμίες της, η Ελλάδα συμπεριφέρεται εδώ και 

πάνω από δέκα χρόνια σαν ισότιμος εταίρος και –το κυριώτερο- ότι είναι αποδεκτή 

από τους υπολοίπους σαν κράτος-μέλος του σκληρού πυρήνα της ΕΕ, 

αποτελεί μείζον πλεονέκτημα. Σημασία έχει να διατηρήσει αυτή την περιζήτητη 

θέση. Και στην σημερινή περίοδο, κατά την οποία αυτή η ιδέα της ΕΕ αμφισβητείται 

από ωρισμένα μέλη της, είναι προφανές ότι η πίστη της Ελλάδος 

στην ιδέα αυτή και η συνεισφορά της στην προώθηση της, αποτελεί παράγοντα 

ιδιαίτερα ενισχυτικό γιά την ελληνική πολιτική. 

Αντιθέτως, η ουσιαστική βελτίωση των σχέσεων με τις ΗΠΑ και κατ’ επέκτασιν 

με το ΝΑΤΟ, φαίνεται τη στιγμή αυτή ανέφικτος. ΄Οχι λόγω εγγενών 

αντι-ελληνικών διαθέσεων στις ΗΠΑ, αλλά διότι σε διάφορα διεθνή θέματα 

ιδιαιτέρας σημασίας γιά μας, όπως οι σχέσεις με την Τουρκία, οι περαιτέρω 

σχέσεις με διάφορα βαλκανικά κράτη και η συνεργασία με την Ρωσσία σε θέματα 

αγωγών, η Ελλάδα βρίσκεται στην αντιπέρα όχθη από εκείνη στην οποία 

ευρίσκονται οι ΗΠΑ. Και αν γιά την Washington τα θέματα αυτά άπτονται των 

γενικωτέρων γεωπολιτικών συμφερόντων της και εντάσσονται σε ένα πλαίσιο 

παγκοσμίου σχεδιασμού, γιά την Ελλάδα πρόκειται γιά προβλήματα αμέσου 

εθνικού ενδιαφέροντος και συνεπώς τα περιθώρια ουσιαστικής μεταβολής της 

στάσεως είναι στην πράξη ανύπαρκτα. Αυτή η κατάσταση δεν πρόκειται να αλλάξει. 

Αυτό όμως που μπορεί και πρέπει να γίνει στο πλαίσιο των ελληνο-αμερικανικών 

σχέσεων, αν όχι γιά να βελτιωθούν, τουλάχιστον γιά να μη χειροτερεύουν, 

είναι η αποτροπή ή έστω η σοβαρή αποδοκιμασία όλων των ανοήτων 

αλλά απίστευτα εκνευριστικών αντιαμερικανικών εκδηλώσεων και δηλώσεων 

που απευθύνονται στην γαλαρία και κανένα πρακτικό σκοπό δεν εξυπηρετούν, 

εκτός από το να ενοχλούν τον αποδέκτη. Μιά τέτοια τακτική, ανεξάρτητα από 

το ότι θά έπρεπε να θεωρείται αυτονόητος, προσφέρει τουλάχιστον ότι δεν 

ενοχλείς ασκόπως, χωρίς να είσαι υποχρεωμένος να κάνεις παραχωρήσεις σε 

θέματα που είναι όντως ζωτικής σημασίας. 

Σε ότι αφορά τις σχέσεις της με τρίτες χώρες, η Ελλάδα έχει να επιδείξει

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 395 


αξιοσημείωτη βελτίωσή τους με τη Ρωσία και την Κίνα. Η ιδιαίτερη σημασία 

που έχει η καλλιέργεια των σχέσεων αυτών είναι ότι, στο μέτρο που τουλάχιστον 

γνωρίζω, στηρίζονται σε στέρεες βάσεις, δηλαδή σε μία σύγκλιση συμφερόντων 

και όχι σε ανοητολογίες περί πατροπαραδότων δεσμών φιλίας, θρησκευτικής 

ταυτότητος και κοινών παναρχαίων πολιτισμών. Η πολιτική προωθήσεως 

των σχέσεων αυτών, αν μπορέσει να αποφύγει τους επικίνδυνους σκοπέλους, 

είναι ιδιαίτερα ευοίωνος. 

Οι σκόπελοι που ανέφερα είναι προφανείς: στις διμερείς σχέσεις με την 

Ρωσία και την Κίνα, η Ελλάδα, λόγω συντριπτικής διαφοράς μεγεθών, είναι η 

επισπεύδουσα πλευρά γιά την προώθησή τους. Με άλλα λόγια, γιά να το πούμε 

απλά, εμείς έχουμε κατά πολύ περισσότερο ανάγκη τη Ρωσία και την Κίνα από 

ότι εκείνες εμάς. 

Αυτό δεν θα είχε τόση σημασία αν δεν επρόκειτο περί δυο χωρών οι οποίες 

συχνά ευρίσκονται στο στόχαστρο της, εν ευρυτέρα εννοία, Δύσης γιά ενέργειες 

που παραβαίνουν ωρισμένους σήμερα γενικά ανεγνωρισμένους κανόνες 

συμπεριφοράς. Στην περίπτωση αυτή η Ελλάδα είναι υποχρεωμένη σε ένα εξισορροπιστικό 

παιχνίδι μεταξύ της συμπαρατάξεώς της με τούς εταίρους ή συμμάχους 

της και της διατηρήσεως καλών σχέσεων με μία μεγάλη δύναμη την 

οποία δε θέλει να ενοχλήσει υπεράγαν. Οι λόγοι είναι προφανείς: μία χώρα 

σαν π.χ. τη Γερμανία έχει, αν θέλει, την άνεση να ενοχλήσει με έντονη κριτική 

τη Ρωσία ή και να προχωρήσει σε μία προσωρινή αναστολή εμπορικο-οικονομικών 

δραστηριοτήτων, όπως ήταν η πρόταση προκειμένου περί της Κίνας μετά 

την σφαγή στην Πλατεία Τιέν Αν Μεν. Δεδομένου ότι οι διακρατικές σχέσεις 

μεταξύ των χωρών αυτών διεξάγονται λίγο-πολύ σε επίπεδο ίσων, όταν παρέλθουν 

οι στιγμές εντάσεως, είναι εύκολο να ξαναρχίσουν οι επαφές και η συνεργασία 

από το σημείο στο οποίο ήσαν όταν επήλθε η προσωρινή ρήξις, μιά και 

τα συμφέροντα είναι αμφίδρομα. Γιά την Ελλάδα τα πράγματα δεν είναι τόσο 

απλά. Δεν είναι εύκολο να παγώσεις ή να διακόψεις οικονομικές σχέσεις τις 

οποίες επάσχισες επί χρόνια να δημιουργήσεις. Δεν είναι επίσης εύκολο να 

καταγγέλλεις έντονα κάποιον όταν προσβλέπεις σε αποδοτική οικονομική συνεργασία 

με αυτόν. ΄Οταν εσύ είσαι ο επισπεύδων για την πρώθηση διμερών 

σχέσεων, πρέπει να κάνεις μερικές φορές τα στραβά μάτια άν είναι να μήν τις 

βλάψεις. 

Μέ βάση τα ανωτέρω, είναι σχετικά εύκολο να κάνει κανείς ένα ψύχραιμο 

απολογισμό της θέσεως της Ελλάδος στο σημερινό διεθνές περιβάλλον. Ένα 

περιβάλλον που έχει αλλάξει ριζικά τα τελευταία είκοσι περίπου χρόνια, δηλαδή 

από την κατάρρευση του ανατολικού μπλοκ και την ουσιαστική εξαφάνιση 

των κομμουνιστικών καθεστώτων. Και το αποτέλεσμα των αλλαγών δεν 

ήσαν πάντοτε προς όφελος μας. 

Η Ελλάδα, λόγω διαφόρων αντιαμερικανικών καταβολών, εθεωρείτο από

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 396 


ωρισμένους τρίτους λίγο-πολύ σαν ένα κράτος που θα μπορούσε να είναι αμφιβόλου 

εμμονής στην δυτική παράταξη και συνεπώς αξιοποιήσιμο γιά τις δικές 

τους επιδιώξεις. Η επαμφοτερίζουσα πολιτική της δεκαετίας του ’80, οι ερωτοτροπίες 

με το κίνημα των αδεσμεύτων, ενίσχυσαν την εικόνα αυτή της Ελλάδος, 

ανεξάρτητα από το αν αυτή ήταν δικαιολογημένη ή όχι. Το κέρδος από την κατάσταση 

αυτή ήταν ότι σε συγκεκριμένα θέματα, όπως το Κυπριακό ή διάφορες 

υποψηφιότητες στον ΟΗΕ, η Ελλάδα είχε εξασφαλισμένη την ψήφο σημαντικού 

αριθμού κρατών, είτε τριτοκοσμικών είτε του ανατολικού μπλόκ. Απόδειξις, 

η κατά πολύ καλύτερη επίδοση της Ελλάδος στις εκλογές για μέλος του 

Συμβουλίου Ασφαλείας το 1988 σε σύγκριση με εκείνη του 1998, παρά τα απείρως 

περισσότερα διατεθέντα την δεύτερη φορά μέσα. Η διεθνής όμως συγκυρία 

είχε μεταβληθεί και η μεταβολή ήταν εις βάρος της ελληνικής υποψηφιότητος. 

Η κατάρρευση του ανατολικού μπλόκ προσέθεσε στην διεθνή κοινότητα μία 

σειρά νεωστί ανεξαρτήτων κρατών, τα οποία, με βάση την θλιβερή εμπειρία 

των προηγουμένων δεκαετιών προσέβλεπαν αποκλειστικά και μόνον στις 

ΗΠΑ και ήσαν πλέον ή ευτυχή να ακολουθούν την πορεία που η Woshington 

θα τους υπεδείκνυε. Βεβαίως, η υποστήριξη των ελληνικών θέσεων δεν συμπεριελαμβάνετο 

μεταξύ των αμερικανικών αυτών προτροπών. Δεδομένου δε ότι 

οι βόρειοι γείτονες της Ελλάδος από εχθρικά και επικίνδυνα γιά την Δύση καθεστώτα, 

μετεβλήθησαν σε διαπρύσιους υποστηρικτές των ΗΠΑ, η γεωγραφική 

στρατηγική σημασία της Ελλάδος μειώθηκε σημαντικά. 

Παρενθετικά, τούτο δεν ισχύει προκειμένου περί της Τουρκίας. Η Άγκυρα 

συνέχισε να συνορεύει με περιοχές που αποτελούν ακόμη «θερμά σημεία» 

όπως ο Καύκασος, το Ιράκ, το Ιράν και, βεβαίως, η Μέση Ανατολή. Περιοχές 

όπου τα αμερικανικά συμφέροντα εξακολουθούσαν να έρχονται σε σύγκρουση 

με τα συμφέροντα άλλων χωρών, είτε εντός των εν λόγων περιοχών, είτε γειτονικών 

προς αυτές. Το θέμα των αγωγών πετρελαίου, που ετέθη ως μία νέα παράμετρος 

του αμερικανο – ρωσικού ανταγωνισμού στην περιοχή ενίσχυσε σημαντικά 

το ειδικό βάρος της Τουρκίας. 

Η Ελλάδα, βεβαίως, δεν έμεινε με σταυρωμένα χέρια και προσπάθησε να 

αξιοποιήσει τις δικές της δυνατότητες, τόσο σχετικά με τα βαλκανικά κράτη, 

όσο και με την Αρμενία και την Γεωργία στον Καύκασο. Δεν είναι του παρόντος 

να αξιολογηθούν τα αποτελέσματα της προσπάθειας αυτής. Αρκεί να ειπωθεί 

ότι αναμφισβήτητα υπήρξαν ωρισμένα θετικά αποτελέσματα, αν και ο 

δρόμος ήταν και παραμένει εξαιρετικά δύσκολος. 

Η σταθεροποίηση της καταστάσεως στα Βαλκάνια που μας απήλλαξε από 

το άγος τής χωρίς μέτρο υποστηρίξεως ο,τιδήποτε του σερβικού, επέτρεψε στην 

Ελλάδα να αξιοποιήσει στο μέτρο του δυνατού τις ικανότητές της, κυρίως υπό 

την μορφή επενδύσεων. Τα αποτελέσματα πρέπει να θεωρηθούν οπωσδήποτε

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 397 


θετικά. Παράλληλα, η ανάπτυξη των σχέσεων με την Ρωσία υπήρξε πολλαπλά 

ωφέλιμος, πάντα υπό το φως όσων εξετέθησαν ανωτέρω. 

Η θέση της χώρας μας στην διεθνή σκηνή είναι ικανοποιητική στο μέτρο 

που η ΕΕ είναι ισχυρή και ο σκληρός ηγετικός της πυρήν, επίσημος ή ανεπίσημος, 

αισθάνεται ότι η Ελλάδα είναι μια χώρα που δικαιωματικά ανήκει εκεί. 

Γιά τον λόγο αυτό απαραίτητο στοιχείο της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής 

πρέπει να είναι η ενεργός συμμετοχή στις εξελίξεις της Ευρώπης, ώστε οι έννοιες 

Ελλάδα και Ευρώπη να είναι ταυτόσημες. Βεβαίως, θα ωφελούσε πολύ 

στο Ευρωπακό πλαίσιο άν η Ελλάδα μπορούσε να βελτιώσει την απόδοση της 

σε διάφορους τομείς, κυρίως οικονομικούς, ώστε να μην εμφανιζόμαστε σαν 

ένα προβληματικό μέλος. 

Το αξιόπιστο μιάς χώρας στην διεθνή κοινότητα εξαρτάται κατά πολύ από 

την σταθερότητα και την σοβαρότητα των θέσεών της. Στην Ελλάδα τις δύο 

σχεδόν τελευταίες δεκαετίες είχαμε την τύχη να υπάρχει ομοφωνία της συντριπτικής 

πλειοψηφίας τόσον των κομμάτων όσο και του ελληνικού λαού σε ό,τι 

αφορά τις μείζονες τοποθετήσεις της εξωτερικής μας πολιτικής. Οι όποιες διαφορές 

υπήρχαν αφορούσαν πολύ περισσότερο σημεία τακτικής παρά θέματα 

ουσίας. Γιά μιά χώρα που αντιμετωπίζει προβλήματα εξωτερικής πολιτικής, 

αυτό είναι μείζον κέρδος. 

Τα προβλήματα που αντιμετωπίζει η Ελλάδα, όπως αναφέρθηκε πιό πριν, 

είναι σοβαρά. Δεν είναι του παρόντος να μπεί κανείς σε εκτιμήσεις ως προς τις 

προοπτικές ικανοποιητικής επιλύσεώς τους. Ένα πράγμα πρέπει να συνειδητοποιήσουμε: 

ότι δεν έχει έννοια να περιφερόμεθα ζητώντας την βοήθεια τρίτων 

γιά την επίλυση των προβλημάτων μας και μετά να διαμαρτυρόμεθα επειδή 

οι ιδέες που υποβάλλονται δεν κρίνονται από εμάς ικανοποιητικές. Όποιος είναι 

ο επισπεύδων, αυτός είναι ο οποίος συνήθως υφίσταται τις συνέπειες από 

την δραστηριότητα άλλων γιά αντιμετώπιση ενός προβλήματος, το οποίο μπορεί 

να είναι γι΄αυτόν μείζονος σημασίας, αλλά γιά τους τρίτους, αφ’ υψηλού 

ορώντες την κατάσταση, δεν είναι παρά μία ενοχλητική παρανυχίς. Δεν έχει 

έννοια να λέμε ότι ένα οποιοδήποτε πρόβλημα είναι ανύπαρκτο, μόνο και μόνο 

επειδή εμείς δεν θέλουμε να το συζητήσουμε, θεωρώντας ότι οι οποιεσδήποτε 

αξιώσεις και θέσεις της Τουρκίας ή της ΠΓΔΜ είναι αβάσιμες και αυθαίρετες. 

Η ύπαρξη ή μη ενός προβλήματος δεν εξαρτάται από την σύμφωνο γνώμη αμφοτέρων 

των πλευρών. Απλώς και μόνο με την προβολή ενός, αβασίμου έστω, 

μονομερούς ισχυρισμού το θέμα δημουργείται. Θα είναι πολύ πρακτικώτερο 

και αποτελεσματικώτερο, αντί να λέμε ότι ωρισμένες αξιώσεις γειτόνων μας 

είναι ανύπαρκτες και συνεπώς δεν τις συζητάμε, να ενημερώναμε τρίτους επί 

της πραγματικής υφής και προστορίας των θεμάτων αυτών. ΄Η, ακόμα καλύτερο, 

να εγείρουμε και από δικής μας πλευράς αντίστοιχα θέματα. Η συστηματική 

αποσιώπηση επί δεκαετίες από ελληνικής πλευράς του θέματος της ΄Ιμ-

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 398 


βρου και της Τενέδου αποτελεί, γιά μένα τουλάχιστον, μη αντιληπτή επιλογή. 

Η διεθνής θέση της Ελλάδος θα μπορούσε βεβαίως να είναι καλύτερη. Αυτό 

όμως δεν είναι ένα θέμα που εξαρτάται αποκλειστικά από την επιτυχή άσκηση 

της εξωτερικής πολιτικής. Γιά την ακρίβεια, η επιτυχής άσκηση εξωτερικής πολιτικής, 

αποτελεί την κορωνίδα μιάς ολοκλήρου σειράς παραγόντων που αναφέρονται 

στην όλη εικόνα του κράτους και στις δυνατότητές του. ΄Οπως αναφέρθηκε 

στην αρχή, η θέση μιάς χώρας είναι ισχυρή διεθνώς όταν η οικονομία 

της είναι σταθερή και ισχυρή, όταν η πολιτική της είναι συνεπής και αξιόπιστος 

και όταν οι κοινωνικές της δομές είναι σταθερές. Δεν μπορούμε να πούμε ότι 

όλα αυτά ισχύουν προκειμένου περί της Ελλάδος στο επιθυμητό επίπεδο. Αυτά 

είναι όμως θέματα που ξεφεύγουν από τα όρια του παρόντος, πρέπει όμως να 

αναφερθούν, έστω και σαν απλή απαρίθμηση, γιά να υπάρχει μιά κατά το δυνατόν 

ολοκληρωμένη εικόνα. 

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η βελτίωση της καταστάσεως εξαρτάται από 

εμάς. Όσο συγκεντρώνουμε την προσοχή μας στις αδιαμφισβήτητες δυνάμεις 

και δυνατότητές μας, αντί να ανησυχούμε ομφαλοσκοπούντες γιά τους κινδύνους 

και τις δυσκολίες που οπωσδήποτε αντιμετωπίζουμε, τόσο μεγαλύτερες 

πιθανότητες έχουμε να τους ξεπεράσουμε. Όπως οι επιτυχίες που σημειώνουμε 

πρέπει να πιστώνονται σε μας, έτσι και οι όποιες αποτυχίες μας, σε μας 

πρέπει να χρεώνονται και όχι σε άγνωστες σκοτεινές δυνάμεις.

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 399 

22 

Στρατηγικές αναβάθμισης του ελληνικού 

παράγοντα στη Μεσόγειο και τη Νότια Ευρώπη 

Δημήτρης K. Ξενάκης 

Μολονότι η συμμετοχή στα όργανα της Ευρωπακής Ένωσης (ΕΕ) και η 

ανάπτυξη των διμερών σχέσεων με τους ευρωπαίους εταίρους, τις ΗΠΑ και την 

αναβαθμισμένη Ρωσία αποτελούν θεμελιώδεις προτεραιότητες για τη διαχείριση 

των παραδοσιακών θεμάτων της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής (Τουρκία, 

Κυπριακό και Βαλκάνια), δεν θα πρέπει να παραγνωρίζονται οι προκλήσεις 

και οι περιφερειακές εξελίξεις στον ζωτικό χώρο της Μεσογείου. Μια 

διόλου απίθανη αναζωπύρωση της διαμάχης στη Μέση Ανατολή θα μπορούσε 

να οδηγήσει σε αύξηση των φαινόμενων βίας και τρομοκρατίας στην περιοχή, 

επηρεάζοντας την τουριστική βιομηχανία, την ασφάλεια των θαλάσσιων μεταφορών 

και άλλες κρίσιμες οικονομικές δραστηριότητες. Αναμφισβήτητα, η γεωπολιτική 

θέση της Ελλάδας στο νοτιο-ανατολικό άκρο του ευρωπακού χώρου 

σταθερότητας και ανάπτυξης επιτάσσει τα συμφέροντα της με εκείνα των υπόλοιπων 

νότιων ευρωπακών χωρών και των πρωτοβουλιών συνεργασίας για τη 

σταθερότητα και την ανάπτυξη που προωθούνται στην περιοχή μετά το τέλος 

του Ψυχρού πολέμου. Στη νέα περίοδο, αν και σε μικρότερο βαθμό από τις 

υπόλοιπες χώρες της νότιας Ευρώπης, η Ελλάδα ανέπτυξε τη μεσογειακή της 

πολιτική, κυρίως στο πολυμερές πλαίσιο της ΕΕ, με επιστέγασμα την τελευταία 

Ελληνική Προεδρία, το 2003. Πιο πρόσφατα, η αμέριστη στήριξη της ελληνικής 

κυβέρνησης στη μεσογειακή πρωτοβουλία του Γάλλου Προέδρου Σαρκοζί, 

εκτός από τη βοήθεια που παρείχε στο ζήτημα των Σκοπίων, αποτελεί και μια 

νέα ευκαιρία για την αναβάθμιση του ελληνικού παράγοντα στην περιοχή. 

Το κεφάλαιο αυτό εξετάζει το πλαίσιο στρατηγικής συνεργασίας στη Μεσόγειο 

και την πρωτοβουλία της Γαλλίας, αλλά και την εξέλιξη της μεσογειακής 

πολιτικής της Ελλάδας, καταλήγοντας στις προποθέσεις αναβάθμισης του ελληνικού 

στρατηγικού παράγοντα στο περιφερειακό πλαίσιο, όπως την ανά-

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 400 


πτυξη της μεσογειακής διάστασης με τη δέσμευση των απαραίτητων πόρων και 

αναβάθμιση των σχετικών υπηρεσιών, δεξαμενών σκέψης, ερευνητικών και 

πανεπιστημιακών τμημάτων κ.λπ., την ανάληψη πρωτοβουλιών για το συντονισμό 

και την ενίσχυση των νοτιο-ευρωπακών προσπαθειών εξισορρόπησης 

στην υπερ-διευρυμένη ΕΕ και την αναζήτηση νέων στρατηγικών εταίρων, μέσω 

των προγραμμάτων ενισχυμένης συνεργασίας στο πλαίσιο της «Διαδικασίας 

της Βαρκελώνης: Ένωση για τη Μεσόγειο». 

Περιφερειακή ασφάλεια και συνεργασία 

Ο μεσογειακός περίγυρος της Ελλάδας αποτελεί ιστορικά ένα πεδίο βίαιων 

συγκρούσεων, ανισότητας, κυριαρχίας και περιχαράκωσης μεταξύ του ανεπτυγμένου 

χριστιανικού Βορρά και του αναπτυσσόμενου ισλαμικού Νότου. 

Μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, προβάλλεται ως η σημαντικότερη πηγή 

αποσταθεροποίηση της νέας Ευρώπης, με έντονα προβλήματα ασφάλειας, οικονομικής 

και δημογραφικής ασυμμετρίας και απειλητικών διχαστικών ρηγμάτων 

θρησκευτικού και πολιτισμικού χαρακτήρα. Η συστημική ένταση που παρατηρείται 

στην περιοχή μετά το 1989 αναμφίβολα επιδεινώθηκε με την αναβίωση 

και έξαρση του ριζοσπαστικού Ισλάμ, τις εξελίξεις που δρομολόγησαν 

τα γεγονότα της 11ης Σεπτεμβρίου και μία σειρά νέων διεθνικών αποσταθεροποιητικών 

προκλήσεων, όπως, τα μαζικά μεταναστευτικά ρεύματα, το διασυνοριακά 

οργανωμένο έγκλημα, η διασπορά όπλων μαζικής καταστροφής και βαλλιστικών 

πυραύλων και η εντεινόμενη περιβαλλοντική υποβάθμιση. 

Στη νέα περίοδο, παράλληλα με τις απειλές, έχει μεταβληθεί και ο προσανατολισμός 

των χωρών της περιοχής. Ενώ κάποιες αραβικές χώρες, ανήκουν 

στην ευρωπακή σφαίρα επιρροής, κάποιες άλλες, επηρεάζονται περισσότερο 

από εξω-περιφερειακές δυνάμεις. 1 Στην πλειοψηφία τους εξακολουθούν να είναι 

καχύποπτες απέναντι στις ευρωπακές προτάσεις συνεργασίας, αν και αρκετές 

από αυτές εμφανίζονται έτοιμες να προχωρήσουν σε μεταρρυθμίσεις των 

πολιτικο-οικονομικών τους συστημάτων, αλλά και της εξωτερικής τους πολιτικής. 

Κατάφορτες από πολιτικές, οικονομικές, κοινωνικές και θρησκευτικές 

εντάσεις που συχνά κλιμακώνονται σε βίαιες συγκρούσεις, οι περισσότερες 

αραβικές χώρες εμφανίζουν μια γενικότερη αντίσταση στην πολιτική αλλαγή, 

γεγονός που καθιστά δυσκολότερη την ενσωμάτωση τους στο παγκοσμιοποιημένο 

οικονομικό σύστημα. Ενώ οι προσπάθειες για να ενισχυθεί η οικονομική 

1 St. C. Calleya & Δ. Κ. Ξενάκης, «Εξω-περιφερειακή Παρέμβαση στη Μεσόγειο: Ο 

Ρόλος των ΗΠΑ και ΝΑΤΟ», Γεωστρατηγική, Τ. 13, Ιανουάριος-Απρίλιος 2008, υπό 

έκδοση.

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 401 

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΑΝΑΒΑΘΜΙΣΗΣ 401 

συνεργασία μεταξύ των αραβικών κρατών και η ανάπτυξη σταθερών διεθνικών 

δεσμών και θεσμοποιημένων διακυβερνητικών σχέσεων προσκρούουν στις παρατεταμένες 

περιφερειακές συγκρούσεις, αντιθέτως στην Ευρωπακή όχθη της 

Μεσογείου έχει παγιωθεί η οικονομική και στρατηγική συνεργασία με την 

εγκαθίδρυση της Οικονομικής και Νομισματικής Ένωσης (ΟΝΕ) και της Κοινής 

Εξωτερικής Πολιτικής και Πολιτικής Ασφάλειας (ΚΕΠΠΑ). Παρά τη γεωγραφική 

εγγύτητα και την κοινή πολιτιστική κληρονομιά, σε μια περίοδο κατά 

την οποία η Ευρώπη εναρμονίζει τις πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές της 

διαδράσεις και ενισχύεται σε παγκόσμια κλίμακα, ο μεσογειακός της περίγυρος 

συνεχίζει να χαρακτηρίζεται από συγκρουσιακές σχέσεις, οι οποίες εμποδίζουν 

την περιφερειακή συνεργασία, σταθερότητα και ανάπτυξη. 

Για την Ελλάδα και τις υπόλοιπες νότιες ευρωπακές χώρες, το ζήτημα της 

αναβάθμισης της θέσης τους στο παγκοσμιοποιημένο οικονομικό περιβάλλον 

αποτελεί ένα πρόσθετο κίνητρο για να επιδιώξουν τη διευθέτηση των μακροχρόνιων 

περιφερειακών διενέξεων και την έγκαιρη αντιμετώπιση των νέων πηγών 

αστάθειας που ταλανίζουν τη Μεσόγειο. Παρά το γεγονός ότι έχουν αναπτύξει 

κοινούς πολιτικούς και οικονομικούς στόχους μέσα από τη συμμετοχή 

τους στην ΕΕ και στις μεταξύ τους αλληλεπιδράσεις κυριαρχεί μια αντίληψη 

μεσογειακής αλληλεγγύης, εντούτοις δεν έχουν καταφέρει να αναπτύξουν ούτε 

κοινές πολιτικές για την περιοχή, ούτε να συμφωνήσουν στις δομές περιφερειακής 

συνεργασίας. 2 Μετά το 1989 η Γαλλία, προκειμένου να ηγηθεί στις υποθέσεις 

της Μεσογείου και να ενισχύσει τη θέση της στην ΕΕ ως περιφερειακός 

πόλος σταθερότητας, ανέλαβε την πρωτοβουλία της σύστασης του Φόρουμ για 

τη Δυτική Μεσόγειο (πρωτοβουλία των 5+5). Βρέθηκε, εντούτοις, σε διαφωνία 

με την ισπανο-ιταλική πρωτοβουλία για μια «διευρυμένη» Διάσκεψη για την 

Ασφάλεια και τη Συνεργασία στη Μεσόγειο, με όλα τα κράτη της Μεσογείου 

και τις ΗΠΑ, θεωρώντας «ανώριμη» τη διεύρυνση της περιφερειακής συνεργασίας 

και δύσκολα συμβιβάσιμη με το περιορισμένο γεωγραφικά εγχείρημα της 

συνεργασίας στη δυτική Μεσόγειο. Αν και η μεσογειακή διάσταση στην εξωτερική 

πολιτική της Γαλλίας έχει γενικά περιοριστεί, εντούτοις, η συμμετοχή της 

σε οποιοδήποτε περιφερειακό ή άλλο σχήμα συνεργασίας είναι απαραίτητη 

προπόθεση για την επιτυχία που τυχόν μπορεί να έχει 3 , γεγονός που αποδει- 

2 R. Aliboni (επιμ.), Southern European Security, Pinter publishers, London, 1992, 

σελ. 2. 

3 Όπως η ιταλο-ισπανική πρωτοβουλία τελικώς δεν προχώρησε, έτσι και η πρωτοβουλία 

των 5+5, παρά την εντυπωσιακή της εκκίνηση, στη συνέχεια έχασε τη δυναμική 

της λόγω της απροθυμίας της Γαλλίας να παραμερίσει τους ισχυρισμούς που συνέδεαν 

τη Λιβύη με τρομοκρατικές ενέργειες. Η συμβολή της ήταν καθοριστική για την επανεκκίνηση 

της πρωτοβουλίας.

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 402 


κνύεται και από το αυξημένο ενδιαφέρον που παρουσιάζεται για τη Μεσόγειο, 

μετά την ανακοίνωση της πρωτοβουλίας του Προέδρου Σαρκοζί. 

Η Ελλάδα και η Αίγυπτος που με εμφανή δυσφορία έβλεπαν τον αποκλεισμό 

τους από τη Γαλλική πρωτοβουλία, έστω και εάν αυτή αφορούσε τη Δυτική 

Μεσόγειο, ξεκίνησαν διαβουλεύσεις για την δημιουργία ενός αντίστοιχου 

Forum για την Ανατολική Μεσόγειο με τη συμμετοχή σε αρχικό στάδιο και της 

Ιταλίας. Μετά από δύο συναντήσεις, στη Ρώμη και στη Σαντορίνη, η προσπάθεια 

εγκαταλείφθηκε, λόγω των προβληματικών σχέσεων Συρίας-Ισραήλ και 

Τουρκίας-Κύπρου. Συνέχεια της προσπάθειας αυτής υπήρξε η πρωτοβουλία 

της Αιγύπτου με τη διάσκεψη που πραγματοποιήθηκε τον Ιούλιο του 1994 στην 

Αλεξάνδρεια για τη δημιουργία του Μεσογειακού Forum. 4 Η χρησιμότητα του 

Forum για την ανάπτυξη της συνεργασίας στον πολιτικό τομέα δεν μπορεί να 

αμφισβητηθεί, όμως ο αποκλεισμός αριθμού Μεσογειακών χωρών από το 

Forum αποτελεί σοβαρό μειονέκτημα. 

Παρά τις δυσκολίες συντονισμού, από τις αρχές της δεκαετίας του ‘90, τα 

μέλη της νότιας πτέρυγας της ΕΕ άρχισαν να αναβαθμίζουν τα θέματα της Μεσογείου 

στην εξωτερική τους πολιτική και να συντονίζονται εντός της ΕΕ, προσπαθώντας 

να εξισορροπήσουν τη μετατόπιση του ενδιαφέροντος της ΕΕ και 

της διεθνούς κοινότητας προς την Ανατολική Ευρώπη. Μέσα από τις διαδοχικές 

Ευρωπακές Προεδρίες, η Ελλάδα, η Γαλλία, η Ισπανία και η Ιταλία το 1994, 

1995 και 1996 αντίστοιχα, έδειξαν τη σπουδαιότητα που αποδίδουν στην αντιμετώπιση 

των προβλημάτων της περιοχής, ακόμη κι αν δεν υπήρχε συμφωνία για 

τη στρατηγική και τα μέσα που έπρεπε να χρησιμοποιηθούν. 5 Υπό το βάρος των 

μεταψυχροπολεμικών προκλήσεων, η αστάθεια και ο κατακερματισμός της Μεσογείου 

ενέτειναν την ανάγκη για μια πιο συνεκτική ευρωπακή προσέγγιση της 

περιοχής, ικανή να ενισχύσει την προβλεψιμότητα μέσω ενός συστήματος περιφερειακών 

αξιών και κανόνων στη βάση αμοιβαίως επωφελών διαδράσεων. 

Τελικά, η θεσμοποίηση ενός πολυμερούς πλαισίου για την οργανωτική και κανονιστική 

ρύθμιση των περιφερειακών σχέσεων ξεκίνησε με τη Διαδικασία της 

Βαρκελώνης, το Νοέμβριο του 1995, η οποία αντικατέστησε τις προηγούμενες 

μεσογειακές πολιτικές της ΕΕ και υπερκέρασε τις υπόλοιπες περιφερειακές 

πρωτοβουλίες, θέτοντας τρεις κεντρικούς στόχους: την ενίσχυση του πολιτικού 

διαλόγου και της περιφερειακής ασφάλειας, την απελευθέρωση των οικονομικών 

συναλλαγών με αμοιβαία οικονομικά και αναπτυξιακά οφέλη και την επα- 

4 Οι χώρες που μετέχουν είναι η Αλγερία, Αίγυπτος, Γαλλία, Ελλάδα, Ισπανία, Ιταλία, 

Μαρόκο, Πορτογαλία, Τουρκία, Τυνησία και Μάλτα. 

5 A. Vasconcelos, «The Shaping of a Sub-regional Identity», στο Aliboni, οπ. π., 

1992, σελ. 23.

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 403 


νασύνδεση των κοινωνικο-πολιτιστικών σχέσεων των μεσογειακών λαών. Σχεδιασμένη 

κατά το πρότυπο της Διαδικασίας του Ελσίνκι, μέσω ενός συγκεκριμένου 

προγράμματος εργασίας που εξασφάλισε την εξελικτική της «συνέχεια», 

κατέστη ο σταθερότερος μηχανισμός περιφερειακής συνεργασίας. 6 

Εντούτοις, δεκατρία χρόνια μετά, το όραμα της ΕΕ για τη δημιουργία ενός 

κλοιού ασφαλείας από σχετικά ευημερούσες και –κατά το δυνατόν– δημοκρατικές 

χώρες παραμένει μακρινό. Μετά τις επεμβάσεις στο Αφγανιστάν και το 

Ιράκ, επικρατεί ένα εντελώς διαφορετικό κλίμα στη Μέση Ανατολή από εκείνο 

που στα μέσα της δεκαετίας του ’90 είχε διευκολύνει τη συνολική προσέγγιση 

των περιφερειακών προκλήσεων. Η επιδείνωση των αραβο-ισραηλινών σχέσεων 

με επίκεντρο την Παλαιστίνη, η ανάδυση των ασύμμετρων απειλών και οι 

εξελίξεις που δρομολογήθηκαν σε παγκόσμια κλίμακα μετά την 11η Σεπτεμβρίου 

είχαν αρνητικές επιπτώσεις στην περιφερειακή διαδικασία, οδηγώντας 

μεταξύ άλλων, στην ενίσχυση των εθνικών πολιτικών ασφάλειας σε βάρος της 

διαδικασίας εκδημοκρατισμού και φιλελευθεροποίησης, στην αύξηση των περιορισμών 

στη διακίνηση αγαθών και προσώπων και στην αποξένωση των πληθυσμών 

που κατοικούν στις δύο όχθες της Μεσογείου και που πλέον διακατέχονται 

από αμοιβαία αισθήματα καχυποψίας. 

Η πολιτική συνεργασία προσέκρουσε, όπως ήταν αναμενόμενο, στις ιδιαιτερότητες 

της περιφερειακής πολυδιάσπασης 7 και το τεράστιο δημοκρατικό έλλειμμα 

που χαρακτηρίζει το Νότο της Μεσογείου. Όταν οι ευρωπαίοι σχεδίασαν 

τη μεσογειακή πολιτική τους στα μέσα της «χρυσής» δεκαετίας του 1990, η 

οικονομική συνεργασία και η αυξανόμενη οικονομική αλληλεξάρτηση που 

αυτή επιφέρει θεωρήθηκαν ικανές για την ανάπτυξη ισχυρών δεσμών που θα 

μπορούσαν να αποκτήσουν στο μέλλον και πολιτική βαρύτητα. Η παροχή οικονομικής 

βοήθειας κρίθηκε επαρκές κίνητρο για την προαγωγή των αναγκαίων 

6 Η ποιοτική αναβάθμιση της μεσογειακής προσέγγισης της ΕΕ, από ένα σύνολο μησυντονισμένων 

δράσεων, σε ένα συλλογικό σύστημα, βασισμένο σε θεσμοθετημένους 

κανόνες και πρότυπα συμπεριφοράς, δημιούργησε τις προποθέσεις για να οδηγήσει 

σε κάτι παραπάνω από μία απλή «σύμπραξη» (partnership) κρατών για την επίτευξη 

περιορισμένων στόχων, ακόμη και σε ένα περιφερειακό καθεστώς, ενέχοντας χαρακτηριστικά, 

όπως η ανάπτυξη κανόνων χρηστής διακυβέρνησης και μηχανισμών συλλογικής 

δράσης. D. Κ. Xenakis & D. N. Chryssochoou, The emerging Euro-Mediterranean 

system, MUP, New York, 2001. 

7 Η διεθνής ευρωπακή περιφέρεια ξεχωρίζει από εκείνη της Μέσης Ανατολής 

εξαιτίας του βάθους, της ποιότητας και της έντασης των διακυβερνητικών και διεθνικών 

αλληλεπιδράσεων μεταξύ των χωρών που τη συναπαρτίζουν. Βλέπε αναλυτικά στο 

St. C. Calleya, Navigating Regional Dynamics in the Post-Cold War World, Patterns of 

Relations in the Mediterranean Area, Aldershot, Dartmouth, 1997.

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 404 


μεταρρυθμίσεων και τη μείωση των μεταναστευτικών ροών και των άλλων πηγών 

αποσταθεροποίησης στη Μεσόγειο. Είναι αυτονόητο, ότι δύσκολα μπορεί 

να αναπτυχθεί η οικονομική συνεργασία όταν επικρατεί σύγκρουση, όπως είναι 

και προφανές ότι η πολιτική σταθερότητα πρέπει να προηγηθεί ή τουλάχιστον 

να επιτευχθεί παράλληλα με οποιασδήποτε απόπειρα οικονομικής ή άλλης 

«βαθύτερης» συνεργασίας. Εκτός από την περίπτωση της Τουρκίας, όπου 

οι μεταρρυθμίσεις επιταχύνθηκαν εξαιτίας της ενταξιακής διαδικασίας, η Διαδικασία 

της Βαρκελώνης δεν οδήγησε σε απτά αποτελέσματα στις υπόλοιπες 

μεσογειακές χώρες. Οι περισσότερες παραμένουν σε γενικές γραμμές ημι-αυταρχικές, 

ενώ χρησιμοποιώντας την απειλή της ισλαμιστικής εξάπλωσης και 

της τρομοκρατίας, οι κυβερνητικές ελίτ συνεχίζουν να περιορίζουν τις ελευθερίες 

των πολιτών τους. Ταυτόχρονα, τα αποτελέσματα στο πεδίο της οικονομικής 

συνεργασίας και της ανάπτυξης είναι εξίσου απογοητευτικά. Οι ανισότητες 

μεταξύ των εταίρων αντί να μειωθούν, αυξήθηκαν. 8 Η ευρωπακή βοήθεια 

δεν απέφερε την προσέλκυση περισσότερων ξένων άμεσων επενδύσεων, η 

ζώνη ελευθέρων συναλλαγών αντιμετωπίζει κριτική, επειδή περιορίζεται μόνο 

στα βιομηχανικά προόντα, ενώ και οι εσωτερικές αγκυλώσεις μάλλον ενισχύθηκαν. 

9 Οι πιο οξείες εκδηλώσεις και ταυτόχρονα αίτια της περιφερειακής οικονομικής 

στασιμότητας είναι το χαμηλό επίπεδο ξένων άμεσων επενδύσεων 

8 Την περασμένη δεκαετία, το μέσο κατά κεφαλήν εισόδημα στην EE ανήλθε από 

20.000 σε 30.000 $, ενώ στις αραβικές χώρες της Μεσογείου παρέμεινε στάσιμο, στα 

5.000 $. Το γεγονός αυτό δεν οφείλεται στην έλλειψη ενδιαφέροντος εκ μέρους της ΕΕ, 

καθώς 8.785 εκατ. Ευρώ κατευθύνθηκαν στην περιοχή από το 1995 έως το 2006 μέσω 

των προγραμμάτων MEDA Ι και ΙΙ και των δανείων από το FEMIP της Ευρωπακής 

Τράπεζας Επενδύσεων. N. Alecu de Flers & E. Regelsberger, «The EU and Interregional 

Cooperation», στο C. Hill (επιμ.), International Relations and the European 

Union, OUP, Oxford, 2005, σελ. 317-342. 

9 Πρόσφατη μελέτη της Γαλλικής Υπηρεσίας Ανάπτυξης, διατυπώνει μια ρεαλιστική 

διάγνωση για τις προοπτικές των νότιων μεσογειακών οικονομιών: «Με τον τερματισμό 

των μακροοικονομικών προσαρμογών που πραγματοποιήθηκαν με την υποστήριξη διεθνών 

χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων, τα συστήματα ανάπτυξής τους δεν ανέκαμψαν εξαιτίας 

των εσωτερικών αγκυλώσεων, οι οποίες είναι βαθιά ριζωμένες. Τα διάφορα στρατηγικά 

εισοδήματα από τα οποία έχουν “επωφεληθεί” συνέβαλαν σε μεγάλο βαθμό στο να 

σκληρύνουν οι συγκεκριμένες αγκυλώσεις. Ευρύτερα και μακροπρόθεσμα, αυτές οι χώρες 

δεν κατάφεραν να θέσουν σε κίνηση τη σύγκλιση των κατά κεφαλήν εισοδημάτων 

τους με τα κατά κεφαλήν εισοδήματα των χωρών της βόρειας όχθης της Μεσογείου. Ο 

ρυθμός της δραστηριότητας εκεί παραμένει σε μεγάλο βαθμό εξαρτημένος από εξωτερικές 

πηγές και η ανάπτυξη δεν προκύπτει από μία αυτοσυντηρούμενη διαδικασία.» J. Ould 

Aoudia, «Croissance et reformes dans les pays arabes méditerranéens», Agence française 

de développement, Paris, 2006, σελ. 16-17.

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 405 


και οι ισχνές εμπορικές συναλλαγές μεταξύ των μεσογειακών εταίρων, οι 

οποίες φτάνουν σε ποσοστό μόλις το 15% του συνολικού τους εμπορίου. 

Όμως και σε θεσμικό επίπεδο, η πρωτοβουλία της ΕΕ εξακολουθεί να μη 

διαθέτει τις κατάλληλες δομές και τους αναγκαίους πόρους για να επιτύχει 

τους ιδρυτικούς της στόχους. Σε αυτό συνέβαλαν, μεταξύ άλλων, η στροφή που 

πραγματοποιήθηκε στη εξωτερική πολιτική των νότιων ευρωπακών κρατών σε 

πιο οικουμενικούς στόχους, αλλά και η εσωτερική κρίση που επήλθε μετά την 

αποτυχία υιοθέτησης της ευρωπακής Συνταγματικής Συνθήκης και τις δυσκολίες 

που αντιμετωπίζει η «εμβάθυνση» της ΕΕ μετά τη μαζική διεύρυνση. Δεδομένης, 

δε, της έλλειψης κοινών αντιλήψεων για την περιφερειακή ασφάλεια, 

τόσο μεταξύ των εταίρων, όσο και με ισχυρούς εξω-περιφερειακούς δρώντες, 

το ήδη απαιτητικό έργο της Διαδικασίας της Βαρκελώνης στην περιοχή καθίσταται 

δυσχερέστερο. Πρέπει να τονιστεί ότι μια ανομολόγητη, αλλά εμφανής 

πλευρά της ευρωπακής πρωτοβουλίας στα μέσα της δεκαετίας του ’90 ήταν η 

προσπάθεια των μεσογειακών χωρών της ΕΕ να εξισορροπήσουν τη μετατόπιση 

του κέντρου βάρους λόγω της διεύρυνσης με ένα συμπληρωματικό πρόγραμμα 

συνεργασίας και αυξημένη χρηματοδοτική βοήθεια για τις γείτονες 

χώρες. Μετά τη διεύρυνση, όμως, παρουσιάζονται νέα δεδομένα, τόσο λόγω 

έλλειψης διαθέσιμων πόρων, αλλά κυρίως λόγω της έλλειψης κοινής αντίληψης 

για την αντιμετώπιση των περιφερειακών προκλήσεων. Αυτό κατέστη εμφανές 

στην κομβική, λόγω διεύρυνσης, Ευρω-Μεσογειακή Σύνοδο το Μάιο του 2003 

στο πλαίσιο της Ελληνικής Προεδρίας, όπου και πρωτοπαρουσιάστηκε η Ευρωπακή 

Πολιτική Γειτονίας. Παρότι τονίστηκε και στα συμπεράσματα πως «η 

διεύρυνση της ΕΕ πρέπει να ενδυναμώσει το δεσμό που αναπτύχθηκε στη Βαρκελώνη 

και να προσφέρει νέες ευκαιρίες συνεργασίας στις εμπορικές σχέσεις 

και τις οικονομικές μεταρρυθμίσεις των μεσογειακών εταίρων», εντούτοις, 

προκάλεσε αισθήματα αποκλεισμού στην πλειοψηφία των μεσογειακών χωρών, 

καθώς ερμηνεύτηκε, ως μετατόπιση του ενδιαφέροντος της ΕΕ προς όφελος 

των κρατών που πλέον συμμετέχουν ισότιμα στο ευρωπακό γίγνεσθαι. 10 

Η πρωτοβουλία Σαρκοζί 

Τα τελευταία χρόνια έχουν εμφανιστεί και άλλα ανταγωνιστικά ευρωπακά 

προγράμματα, όπως η πρωτοβουλία για μια «Ένωση για τη Μεσόγειο», η 

10 Βλέπε αναλυτικότερα στο «Η Ευρωπακή Ένωση και η Μεσόγειος: Η Διαδικασία 

της Βαρκελώνης και η Νέα Ευρωπακή Πολιτική Γειτονίας», στο Δ. Κ. Ξενάκης και 

Μ. Ι. Τσινισιζέλης (επιμ.), Παγκόσμια Ευρώπη; Οι Διεθνείς Διαστάσεις της Ευρωπακής 

Ένωσης, ΕΠΕΕΣ - εκδόσεις Ι. Σιδέρης, Αθήνα, 2006, σελ. 461-494.

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 406 


οποία ξεκίνησε στο πλαίσιο της Γαλλικής Προεδρίας της ΕΕ (2008) και επέφερε 

έναν πρόσθετο βαθμό ανησυχίας, διακινδυνεύοντας τον όποιο βαθμό συνοχής 

είχε επιτύχει η κοινή ευρωπακή πρωτοβουλία με τη μορφή μιας οριζόντιας 

πολυμερούς συνεργασίας. Η πρωτοβουλία του Προέδρου Σαρκοζί ήγειρε 

σημαντικές αντιδράσεις σχετικά με τις συμμετέχουσες χώρες, τη σχέση της με 

τη Διαδικασία της Βαρκελώνης, το εύρος των αρμοδιοτήτων και την προστιθέμενη 

αξία που θα έχει στις περιφερειακές σχέσεις. Μέχρι την ιδρυτική σύνοδο 

στις 13 Ιουλίου στο Παρίσι, χρειάστηκε να ξεπεραστούν πολυάριθμα εμπόδια, 

και να γίνει αποδεκτός ένας συμβιβασμός ως προς τη μορφή, τη λειτουργία και 

το περιεχόμενο του αρχικού σχεδίου. Αν και το πώς θα λειτουργήσει το γαλλικό 

σχέδιο παραμένει ακόμα και σήμερα ασαφές, η διακήρυξη που υπεγράφη 

από 43 ηγέτες από 27 κράτη-μέλη της ΕΕ και όλα τα παράκτια κράτη της Μεσογείου, 

προβλέπει την υλοποίηση προγραμμάτων, στα οποία μπορούν να συμμετέχουν 

όσα κράτη το επιθυμούν με βάση την αρχή της μεταβλητής γεωμετρίας, 

όπως: 

• την απορρύπανση της Μεσογείου βάσει της πρωτοβουλίας «Horizon 

2020», συμπεριλαμβανομένων των παράκτιων και των προστατευόμενων 

θαλάσσιων περιοχών, 

• την ανάπτυξη χερσαίων και θαλάσσιων διαδρόμων, συμπεριλαμβανομένης 

της διασύνδεσης των λιμένων σε ολόκληρη τη Μεσόγειο, καθώς και 

την κατασκευή παράκτιων οδών που θα επιτρέψουν την αύξηση της ροής 

και την ελεύθερη κυκλοφορία αγαθών και προσώπων. Ιδιαίτερη προσοχή 

αποδίδεται στη συνεργασία στο πεδίο της θαλάσσιας ασφάλειας 

και της ναυσιπλοας, 11 

• την ανάπτυξη ενός κοινού προγράμματος πολιτικής προστασίας έναντι 

φυσικών καταστροφών και την πρόληψη και αντιμετώπισή τους σε συνεργασία 

με τον μηχανισμό πολιτικής προστασίας της ΕΕ, 

• την ανάπτυξη εναλλακτικών πηγών ενέργειας, 

• τη διαπανεπιστημιακή συνεργασία και τη δημιουργία ενός κοινού χώρου 

ανώτατης εκπαίδευσης, επιστημών και έρευνας, 

• την ανάπτυξη των επιχειρήσεων, ενισχύοντας τους φορείς των χωρών που 

τους παρέχουν βοήθεια στις μικρομεσαίες επιχειρήσεις. 

Ο Ντομινίκ Μοζί, σύμβου λος στο γαλλικό Ινστιτούτο Διε θνών Σχέσεων, 

ενός ανεξάρτη του ερευνητικού κέντρου, πι στεύει ότι η πρωτοβουλία Σαρκοζί 

11 Πρέπει να τονιστεί ότι η υιοθέτηση συγκεκριμένων δράσεων για την υλοποίηση 

θαλάσσιας πολιτικής από την ΕΕ αποτελεί βασική προτεραιότητα της Πορτογαλικής 

Προεδρίας το επόμενο εξάμηνο, προκειμένου να διαμορφωθεί ένα περισσότερο ισορροπημένο 

και βιώσιμο μοντέλο μεταφορών.

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 407 


«εί ναι μια καταπληκτική ενόρα ση, για να επεκταθεί η λογι κή της συμφιλίωσης 

στη Με σόγειο και τα προβλήματα να αντιμετωπίζονται στο ευρω πακό πλαίσιο. 

Ωστόσο, η δια χείρισή της και ο τρόπος που παρουσιάστηκε ήταν λάθος. Ως 

εκ τούτου μπορεί να μην οδηγήσει πουθενά». Καθώς τα εθνικά ΜΜΕ εγκωμιάζουν 

τον «φιλέλληνα» Πρόεδρο Σαρκοζί και τη μεσογειακή πρωτοβουλία του, 

στην οποία μετέχει εξ αρχής και ενθουσιωδώς η Ελλάδα, αξίζει, ίσως, να σημειωθούν 

και οι αντιδράσεις που προκάλεσε. Αρχικά, προβλήματα προκάλεσε 

σε αρκετούς Άραβες ηγέτες η πρόσκληση του Ισραήλ, όμως το ζήτημα διευθετήθηκε 

με τη διευκρίνιση ότι η συμμετοχή τους δεν θα τους εμποδίσει να καταδικάσουν 

τους εποικισμούς. Πέραν της αρνητικής στάσης της Λιβύης, της 

Τουρκίας και της Μ. Βρετανίας, η Ισπανία, αν και αρχικά συμφώνησε με την 

πρωτοβουλία Σαρκοζί, στη συνέχεια εξέφρασε τη δική της ιδέα για μια «Μεσογειακή 

Ένωση». Μολονότι η Γαλλία και η Ισπανία συμφωνούν στη γενική 

ιδέα, φαίνεται πως διαφωνούν στις λεπτομέρειες. Η Ισπανία, όπως και η Γερμανία, 

υποστήριξαν πως πρέπει να αποτελέσει προέκταση της ευρύτερης πολιτικής 

της ΕΕ στη Μεσόγειο. Η Καγκελάριος Μέρκελ είχε μάλιστα εκφράσει 

την αντίθεση της στη γαλλική πρωτοβουλία, κυρίως για το ότι θα χρηματοδοτούνταν 

μεν από πόρους της ΕΕ, αποκλείοντας την ίδια στιγμή μη-μεσογειακές 

χώρες, γεγονός που θα προκαλούσε διχασμό των ευρωπαίων και θα μείωνε την 

πραγματική επιρροή που μπορούν από κοινού να ασκήσουν στην περιοχή. 12 

Όταν ο κ. Σαρκοζί –μετά την εκλογική νίκη του, το Μάιο του 2007– περιέγραψε 

τα σχέδιά του, η ιδέα ήταν περισσότερο μεγα λεπήβολη. Πρότεινε μία 

«Με σογειακή Ένωση», η οποία θα απο τελούνταν αποκλειστικά από χώρες 

που «ακουμπούν» στη Με σόγειο. Αναφέρθηκε σε αυ τήν, ως έναν τρόπο «να 

δοθεί τέλος στα μίση και να στρω θεί ο δρόμος για το μεγάλο όνειρο της ειρήνης 

και του πολιτισμού». Ο πολιτικός του στόχος στην ου σία ήταν πιο έξυπνος. 

Πολέμιος της ένταξης της Τουρκίας στην ΕΕ, ο Σαρκοζί σκόπευε να προσφέρει 

στην Άγκυρα την εναλλακτική της «Μεσογειακής ΄Ενωσης». Οι αρχικές ανησυχίες 

που ήθελαν τη Γαλλία να διευρύνει τα στρατηγικά της συμφέροντα σε βάρος 

των ευρωπαίων εταίρων της, επιδιώκοντας παράλληλα να αυξήσει την περιφερειακή 

επιρροή της, τελικά κατευνάστηκαν μέσω της ενσωμάτωσης της 

νέας πρωτοβουλίας στην «ευρύτερη» ευρωπακή, αναδιατυπωμένη ως «Διαδικασία 

της Βαρκελώνης: Ένωση για τη Μεσόγειο». Η θεσμική δομή του νέου 

σχήματος συνεργασίας αποφασίστηκε να αποκρυσταλλωθεί στην επόμενη Σύνοδο 

των Υπουργών Εξωτερικών, όπως και η μεθοδολογία και τα κριτήρια 

αξιολόγησης, επιλεξιμότητας και έγκρισης των προγραμμάτων. Στοχεύοντας 

12 Β Benoit & John Thornhill, «Merkel Refuffs Sarkozy on Mediterranean Union 

plan», The Financial Times, 31-1-2008.

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 408 


πλέον σε ένα συμπληρωματικό και όχι ανταγωνιστικό πλαίσιο, η γαλλική πρωτοβουλία 

οφείλει, έτσι, να μην θέσει σε κίνδυνο την υπάρχουσα θεσμική συνοχή 

και το κεκτημένο της Βαρκελώνης, τόσο σεβόμενη το επίπεδο διαδικαστικής 

συναίνεσης και κανονιστικών προσδοκιών, όσο και εστιάζοντας στις δυνατότητες 

(και όχι στα όρια) μιας περισσότερο στοχευμένης και λειτουργικά 

προσδιορισμένης συνεργασίας της ΕΕ στη Μεσόγειο. 

Η πιο πρόσφατη υπουργική διάσκεψη του ευρύτερου πλέον σχήματος που 

έλαβε χώρα στη Μασσαλία στις 3 και 4 Νοεμβρίου, υπό την Προεδρία των 

Υπουργών Εξωτερικών της Γαλλίας (Bernard Kouchner) και της Αλγερίας 

(Ahmed Aboul) καθορίσθηκε η δομή διακυβέρνησης της διαδικασίας, κυρίως 

αναφορικά με το ρόλο και τη λειτουργία της γραμματείας με καθήκον την 

εφαρμογή των προγραμμάτων στους τομείς που ορίσθηκαν στη ιδρυτική Σύνοδο 

στο Παρίσι, ακολουθώντας την τάση για μια πιο ισορροπημένη διαχείριση 

και συνεργασία στην περιοχή της Μεσογείου, ενισχύοντας υποτίθεται το 

αίσθημα «κοινοκτημοσύνης» σε όλα τα μέλη της διαδικασίας. Αποφασίστηκε, 

επίσης, η συμμετοχή της Αραβικής Λίγκας σε όλες τις συναντήσεις και σε όλα 

τα επίπεδα και ότι η έδρα της Ένωσης για τη Μεσόγειο θα βρίσκεται στη Βαρκελώνη 

13 και ότι ένας γενικός γραμματέας θα προεδρεύει της γραμματείας με 

πέντε αντιπροέδρους (από την Ελλάδα, την Ιταλία, τη Μάλτα, το Ισραήλ και 

την Παλαιστινιακή Αρχή). 14 Πρέπει να τονιστεί, ότι ακόμα και σήμερα σημαντικό 

μέρος της σχετικής ακαδημακής κοινότητας παραμένει επιφυλακτικό 

αναφορικά με την Ένωση για τη Μεσόγειο. 15 

13 Πέρα από τη Βαρκελώνη, και η Βαλέτα και η Τυνησία ήταν υποψήφιες πόλεις για 

την έδρα της Ένωσης για τη Μεσόγειο. Η Τυνησία απέσυρε την υποψήφια της ενώ η Βαλέτα 

δε συγκέντρωσε αρκετή στήριξη. Η Ελλάδα, παρά την πρόταση του Ευρωβουλευτή 

Σταύρου Αρναουτάκη (21/5/2008), και παρά το ιδιαίτερο ενδιαφέρον που υποτίθεται ότι 

επιδεικνύει για την πρωτοβουλία Σαρκοζί, τελικώς δεν υπέβαλε καμία υποψηφιότητα. 

14 Σύμφωνα με δηλώσεις του Bernard Kouchner ενδεχομένως να προστεθεί ένας 

έκτος αναπληρωματικός γραμματέας, ύστερα από αίτημα της Τουρκίας. 

15 Βλέπε μεταξύ άλλων το R. Aliboni, κ.ά., «Putting the Mediterranean Union in 

Perspective», EuroMeSCo Papers, No. 68, Euro-Mediterranean Study Commission, Ιούνιος 

2008 και Jean-Louis Reiffers et.al., Expert Group Report on the Mediterranean Union 

project, Institut de la Méditerranée, Paris, Οκτώβριος 2007. Πρέπει επίσης να τονιστεί 

ότι στο πρόσφατο συνέδριο που διοργανώθηκε στο πλαίσιο της «αραβικής εβδομάδας» 

του Ευρωπακού Κοινοβουλίου επισημάνθηκε ότι η «ισορροπία δυνάμεων» συνεχίζει 

να πάσχει, ενώ αν επιθυμούμε μια κοινή προεδρία θα πρέπει πραγματικά να πρόκειται 

για ένα κοινό σχέδιο, με διάλογο μεταξύ των δύο πλευρών και κοινή προετοιμασία, 

κάτι το οποίο δεν συνέβη στη νέα πρωτοβουλία. Επιπροσθέτως, όλοι οι συμμετέχοντες 

στο συνέδριο θεωρούν σημαντικό μειονέκτημα ότι η Ένωση για τη Μεσόγειο δεν περιλαμβάνει 

ρυθμίσεις για τα ανθρώπινα δικαιώματα τη στιγμή που οι ΜΚΟ αποτελούν

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 409 


Ελληνική εξωτερική πολιτική και Μεσόγειος 

Η Ελλάδα αποτελεί σημαντικό ναυτιλιακό δίαυλο της Μεσογείου για τη μεταφορά 

ενεργειακών πόρων στην Ευρώπη, αφού βρίσκεται σε μικρή θαλάσσια 

απόσταση από τις ασταθείς μεν, αλλά και πλούσιες σε πετρέλαιο και φυσικό 

αέριο περιοχές της Βορείου Αφρικής, της Μέσης Ανατολής και της Μαύρης 

Θάλασσας. Αντίθετα με τη Γαλλία, η οποία αντικειμενικά κατέχει τη μεγαλύτερη 

ισχύ στην περιοχή και τις Ισπανία και Ιταλία, οι οποίες έχουν επιδείξει 

αυξημένο ενδιαφέρον για να δημιουργήσουν ισχυρότερους δεσμούς με τις χώρες 

της περιοχής, οι εξωτερικές διαδράσεις της Ελλάδας είναι πιο σπασμωδικές 

και περιορισμένες, σε βαθμό που να έχει κατηγορηθεί για αδιαφορία στις 

μεσογειακές υποθέσεις της Ευρώπης, με εξαίρεση τα σχετικά με την Τουρκία 

και το Κυπριακό θέματα. 16 

Η γεωπολιτική θέση της Ελλάδας στην καρδιά της ανατολικής Μεσογείου 

οδήγησε στην εξαιρετικά γρήγορη ένταξή της στο ευρωπακό ενοποιητικό εγχείρημα. 

Έκτοτε, η εξέλιξη των υπερεθνικών δομών επέδρασε δραστικά στην 

κοινωνική και οικονομική της ανάπτυξη, όχι όμως στην εξωτερική της πολιτική. 

Οι επιδιώξεις της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής έχουν χαρακτηριστεί ως «μη 

ορθολογικές», «στενές», «ακατανόητες», «επιθετικές», ακόμη και «παράλογες». 

Ομοίως, και η ακαδημακή κοινότητα ομόθυμα καταδίκαζε μέχρι το τέλος 

της δεκαετίας του ’90 την ελληνική εξωτερική πολιτική ως «αναποτελεσματική», 

«ασταθή» και «σπασμωδική». 17 Τέτοια παραδείγματα στην εξωτερική 

μας πολιτική αποτελούν η εισήγηση για εμπάργκο στα Σκόπια, στις αρχές της 

δεκαετίας του ‘90, η απειλή για βέτο στην Τελωνειακή Ένωση της Τουρκίας με 

την ΕΕ και πιο πρόσφατα στη Σύνοδο της Ατλαντικής Συμμαχίας στο Βουκουρέστι 

για την ένταξη των Σκοπίων με τη συνταγματική τους ονομασία. Προσπαθώντας 

να εξηγήσει τις εμμονές της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής, η πλειονότητα 

των αναλύσεων τονίζει, ότι από την εποχή της συγκρότησης του νεοελληνικού 

κράτους στην ελληνική κοινωνία βρίσκεται βαθιά ριζωμένη μια διάχυτη 

πεποίθηση απειλής, η οποία αναμφίβολα ενισχύθηκε με την εισβολή της 

τον πιο σημαντικό σύμμαχο (από μέσα) στις αλλαγές που προωθεί εδώ και δεκατρία 

χρόνια η ΕΕ στην περιοχή. 

16 X. Ροζάκης, «Ελληνική Εξωτερική Πολιτική 1974-1985: Εκσυγχρονισμός και ο 

διεθνής ρόλος ενός μικρού κράτους», στο A. Μάνεσσης et al. (επιμ.), Η Ελλάδας σε Εξέλιξη, 

Εξάντας, Αθήνα, 1986. 

17 Βλέπε στο Π. Κ. Ιωακειμίδης, «Το Μοντέλο Σχεδιασμού Εξωτερικής Πολιτικής 

στην Ελλάδα: Πρόσωπα έναντι Θεσμών», στο Π. Τσάκωνας, Σύγχρονη Ελληνική Εξωτερική 

Πολιτική. Μια Συνολική Προσέγγιση, Τόμος Β’, εκδόσεις Ι. Σιδέρης, Αθήνα, 

2003, σελ. 91-92.

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 410 


Τουρκίας στην Κύπρο το 1974 και την μετέπειτα αναθεωρητική της στάση στο 

Αιγαίο. Στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, η κυρίαρχη θέση των ΗΠΑ στην 

ανατολική Μεσόγειο και τα σχεδόν ανελαστικά συμφέροντά της στη Μέση 

Ανατολή, αναγόρευσαν τη διαχείριση των πιέσεων από το τρίγωνο Αθήνα-Ουάσιγκτον-Άγκυρα 

για την ασφάλεια και την πολιτική αυτονομία της χώρας σε 

αποκλειστικό σχεδόν πρόβλημα για την ελληνική εξωτερική πολιτική. 18 Από το 

1974 και μετά, η Αθήνα προσπαθεί να αμβλύνει τις πιέσεις ενός δυσμενούς 

στρατηγικού περιβάλλοντος στην ανατολική Μεσόγειο. 19 

Το Κυπριακό, αποτέλεσε άλλωστε και αιτία η Ελλάδα, ένα από τα ισχυρότερα 

αμερικανικά προπύργια, να αποχωρήσει από το στρατιωτικό σκέλος του 

ΝΑΤΟ. 20 Το ότι ο Κωνσταντίνος Καραμανλής θεωρούσε την Ελλάδα αναπόσπαστο 

κομμάτι της Δύσης, δε σήμαινε και τυφλή προσήλωση στις ατλαντικές 

δομές. Αντίθετα, θεωρούσε τη διαδικασία της ευρωπακής ενοποίησης σημαντικότερη 

για την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη, αλλά και τη διατήρηση 

της εδαφικής ακεραιότητας της χώρας. 21 Προσπαθώντας να επιτύχει την απεξάρτηση 

από τις ΗΠΑ και καθώς η Γαλλία προέβαλε ως η πιο ένθερμη οπαδός 

της ελληνικής ένταξης, το σύνθημα «Ελλάς-Γαλλία, Συμμαχία» δεν αποτελούσε 

απλώς ένα ρητορικό σχήμα, αλλά αντανακλούσε τη βούληση της ελληνικής κυβέρνησης 

να συμπλεύσει με την πολιτικά ισχυρότερη χώρα της Δυτικής Ευρώ- 

18 Κ. Υφαντής, «Αναζητώντας Επιλογές: Στρατηγικές Εξισορρόπησης και Συστημική 

Πολικότητα», στο Κ. Αρβανιτόπουλος & Μ. Κοππά (επιμ.), 30 Χρόνια Ελληνικής 

Εξωτερικής Πολιτικής, 1974-2004, εκδόσεις Λιβάνη, Αθήνα, 2005, σελ. 431. Βλέπε επίσης 

στο D. Constas, «Systemic Influences on a Weak, Aligned State in the Post-1974 

Era» in D. Constas (ed.), The Greek Turkish Conflict in the 1990s: Domestic and 

External Influnces, MacMillan, Basingstoke, 1991, σελ. 129-139. 

19 Αντιθέτως, για τους σχεδιαστές της τουρκικής πολιτικής εθνικής ασφάλειας, η 

Ελλάδα αποτελεί απειλή, λόγω της πρόθεσης της να μετατρέψει το Αιγαίο σε «ελληνική 

λίμνη», ενώ θεωρεί ότι η στρατιωτικοποίηση των νησιών το ανατολικού Αιγαίου παραβίαση 

διαφόρων διεθνών συνθηκών. Εκτός από το Κυπριακό, σύμφωνα με την τουρκική 

πλευρά, πρόσθετα σημεία τριβής αποτελούν η οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας, η αμφισβήτηση 

του εύρους του ελληνικού εναέριου χώρου και των χωρικών υδάτων στο Αιγαίο 

και η μουσουλμανική μειονότητα στη Θράκη. Βλέπε αναλυτικά στο Θ. Ντόκος, Ο 

Γεωστρατηγικός Ρόλος της Τουρκίας, εκδόσεις Τουρίκης, Αθήνα, 2001, σελ. 102. 

20 Η αποχώρηση της Ελλάδας από τη στρατιωτική δομή του ΝΑΤΟ ήταν περισσότερο 

«δοκιμαστικός χωρισμός παρά διαζύγιο», αφού η χώρα παρέμεινε στην πολιτική 

δομή της συμμαχίας. Θ. Βερέμης & Γ. Κολιόπουλος, Ελλάς. Η Σύγχρονη Συνέχεια. Από 

το 1821 Μέχρι Σήμερα, 3 η έκδοση, Εκδόσεις Καστανιώτης, Αθήνα, 2006, σ. 514. 

21 Ν. Διαμαντούρος, Πολιτισμικός Δυσμός και Πολιτική Αλλαγή στην Ελλάδα της 

Μεταπολίτευσης, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα, σελ. 68-71.

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 411 


πης. 22 Όμως για μια μικρή χώρα, όπως η Ελλάδα, με έντονη την απειλή της 

Τουρκίας, το πρόβλημα της απεξάρτησης από τις ΗΠΑ παρέμεινε άλυτο παρά 

τις προσπάθειες, τόσο του K. Καραμανλή στη δεκαετία το ’70 και του A. Παπανδρέου 

στη δεκαετία του ’80. 23 

Η ελληνική πολιτική στη περιοχή κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου 

ήταν σταθερά φιλοαραβική –αν και παρουσιάζει κάποιες διαφοροποιήσεις, 

ανάλογα με την εναλλαγή των κυβερνήσεων– και ψυχρή ως προς το Ισραήλ, ως 

το 1990. 24 Μετά το 1974, τόσο οι κυβερνήσεις του Κωνσταντίνου Καραμανλή, 

όσο και του Ανδρέα Παπανδρέου δεν υπερέβησαν τους διπολικούς περιορισμούς 

στο περιφερειακό σύστημα, ούτε αμφισβήτησαν, παρά τη διαφορετική 

ρητορική της κάθε μιας, τις βασικές επιλογές των ΗΠΑ στην περιοχή. 25 Παρέμειναν 

επίσης σχετικά σταθερές ως προς τους στόχους τους, οι οποίοι, αν και 

με διαφορετική ιεράρχηση, συνοπτικά ήταν: 

• Η στήριξη από τις αραβικές χώρες στο Κυπριακό ζήτημα. 26 

• Η ενεργειακή εξάρτηση της χώρας στο αραβικό πετρέλαιο. 

• Η ανάπτυξη οικονομικών σχέσεων με τις αραβικές χώρες. 

• Η αναζήτηση περιφερειακών συμμάχων, ώστε να αντισταθμιστούν οι 

αμερικανικές πιέσεις σε εθνικά θέματα. 

• Η προσπάθεια απομόνωσης της Τουρκίας από τις αραβικές χώρες. 27 

22 Π. Τσακαλογιάννης, «Ελληνική Εξωτερική Πολιτική και Συστημική Αλλαγή», στο 

Αρβανιτόπουλος & Κοππά (επιμ.), οπ.π., 2005, σελ. 445. 

23 Δ. Καιρίδης, «Η Ελλάδα και η Ένταση στις Ευρω-Ατλαντικές Σχέσεις», στο Αρβανιτόπουλος 

& Κοππά (επιμ.), οπ.π., 2005, σελ. 76. 

24 Η Ελλάδα δεν είχε υπογράψει το 1948 στο πλαίσιο του ΟΗΕ για τη σύσταση του 

κράτους του Ισραήλ. Βλέπε αναλυτικότερα στο A. Nachmani, Israel, Turkey and Greece: 

Uneasy Relations in the Eastern Mediterranean, Frank Cass, London, 1987. 

25 Βλέπε αναλυτικότερα στο Σ. Ρούσσος, «Η Ελληνική Πολιτική στη Μέση Ανατολή: 

Μεταξύ “Επιχειρησιακής Νοοτροπίας”, “Εσωτερικής πολιτικής” και Νέων προκλήσεων» 

στο Αρβανιτόπουλος & Κοππά, οπ.π., 2005, σελ. 79-98. 

26 Στο Κυπριακό, η πιο σημαντική στιγμή κατά την οποία η Ελλάδα απεύθυνε έκκληση 

για την υποστήριξη των αραβικών κρατών ήταν το Νοέμβριο του 1983 με την 

ανακήρυξη του τουρκοκυπριακού ψευδοκράτους. «Βέβαια αποφασιστικό ρόλο στη μηαναγνώριση 

από μουσουλμανικά κράτη έπαιξε η σθεναρή αντίσταση των ΗΠΑ σε αυτή 

την κίνηση και γενικότερα στο status quo που είχε δημιουργήσει η τουρκική εισβολή». 

M. L. Evriviades, «The US and the Search for a Negotiated Solution in Cyprus» in R. C. 

Sharma and S. Epaminondas (eds.), Cyprus in Search of Peace and Justice, σελ. 104-5, 

όπως αναφέρεται στο Ρούσος, οπ.π., 2005, σελ. 89. 

27 Χ. Τσαρδανίδης, Η «Ανανεωμένη» Μεσογειακή Πολιτική της Ευρωπακής Κοινότητας 

και η Ελλάδα, ΕΚΕΜ, εκδόσεις Παπαζήσης, Αθήνα, 1992, σελ. 102.

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 412 


• Η εξισορρόπηση της στρατηγικής συνεργασίας Τουρκίας-Ισραήλ. 

• Η προστασία των ελληνικών κοινοτήτων και των προνομίων των Ορθόδοξων 

Πατριαρχείων Αλεξανδρείας και Αντιοχείας, Ιεροσολύμων και της 

Μονής της Αγίας Αικατερίνης στο Σινά. 

• Η εξυπηρέτηση των συμφερόντων των πολυάριθμων ελληνικών παροικιών 

στην περιοχή για όσο διάστημα αυτές διατηρούνταν. 28 

Οι στόχοι αυτοί λίγο έως πολύ επιτεύχθηκαν, καθώς τα αραβικά κράτη συνέχισαν 

να τηρούν ευνοκή στάση όσον αφορά στο Κυπριακό, η Ελλάδα βγήκε σχεδόν 

αλώβητη από την έξαρση τρομοκρατικών ενεργειών των φονταμενταλιστικών 

οργανώσεων σε σχέση με άλλες ευρωπακές χώρες, οι οικονομικές συναλλαγές 

με τις χώρες της περιοχής διευρύνθηκαν την εικοσαετία ’60-’80, με αποκορύφωμα 

το 1981 όπου η αραβική αγορά απορροφούσε το 30% των ελληνικών 

εξαγωγών, ενώ το κύρος της χώρας στον αραβικό κόσμο αυξήθηκε ιδιαίτερα, 

όταν μετά την εισβολή του Ισραήλ στο Λίβανο το 1982, ο τότε πρωθυπουργός Ανδρέας 

Παπανδρέου, έστειλε ελληνικά πλοία στη Βηρυτό για να μεταφέρουν τον 

ηγέτη της Οργάνωσης για την Απελευθέρωση της Παλαιστίνης σε ασφαλές σημείο. 

29 Αν και ο Ανδρέας Παπανδρέου τοποθέτησε, τουλάχιστον στην αρχή της 

πρωθυπουργίας του, τις ελληνο-αραβικές σχέσεις στην κορυφή των προτεραιοτήτων 

της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής, η γενικευμένη φιλοαραβική στάση, η 

οποία λανθασμένα αντιμετώπισε τον αραβικό κόσμο ως ένα ενιαίο σύνολο, πολλές 

φορές ενεπλάκη στις ενδο-αραβικές και ενδο-μουσουλμανικές διαμάχες. 30 

Σε μια πρόσφατη μελέτη για την εξωτερική πολιτική της Ελλάδας στην 

αραβο-ισραηλινή διαμάχη καταδεικνύονται οι «συζητήσεις» που τη διαμόρφωσαν: 

εκτός από την ιστορική διάσταση, όπου τονίζεται η ειδική σχέση/σύνδεση 

της Ελλάδας στην περιοχή, τη γεωπολιτική διάσταση, που συνδέεται με τον ευρύτερο 

προσανατολισμό της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής, τη διάσταση της 

ασφάλειας, όπου η Μέση Ανατολή αποτελεί άλλο ένα πεδίο ανταγωνισμού με 

την Τουρκία υπάρχει και η διάσταση «δικαιοσύνης», στην οποία αποδίδεται έμφαση 

στην ηθική διάσταση της διαμάχης. Η αλληλεπίδραση ανάμεσα σε αυτές 

τις συζητήσεις οδήγησε σε μια φιλο-παλαιστινιακή τάση, η οποία παραμένει εμφανής 

ακόμη και σήμερα, παρά τις προσπάθειες που έχουν καταβληθεί στη μεταψυχροπολεμική 

περίοδο για μια πολιτική «ίσων αποστάσεων». 31 Μπορούμε 

28 Ibit. 

29 Β. Κεφαλά, «Η Ελληνική Εξωτερική Πολιτική στη Μέση Ανατολή: 1990-2002», 

στο Τσάκωνας (επιμ.), οπ.π., 2003, σελ. 675. 

30 Ροζάκης, οπ.π., σελ. 186. 

31 A. Agnantopoulos, «Greece and the Palestinian-Israeli Conflict: A Discursive 

Constructivist Perspective», Mediterranean Politics, Vol. 12 No. 3, 2007, σελ. 359-379.

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 413 


μάλιστα να διακρίνουμε τρεις περιόδους φιλοαραβισμού: αυτή του συντηρητικού 

φιλοαραβισμού (1948-1967), του πολυδιάστατου φιλοαραβισμού της ΝΔ 

(1974-1981) και του ριζοσπαστικού φιλοαραβισμού του ΠΑΣΟΚ (1981-1989). 32 

Η φιλοαραβική εικόνα της Ελλάδας μετριάστηκε το 1990, όταν ο Κωνσταντίνος 

Μητσοτάκης, παράλληλα με τις προσπάθειες βελτίωσης των ελληνοαμερικανικών 

σχέσεων, αναγνώρισε το κράτος του Ισραήλ, αναβαθμίζοντας 

τις διπλωματικές σχέσεις από το επίπεδο των Αντιπροσωπειών σε εκείνο των 

Πρεσβειών. Αυτή η στάση συνεχίστηκε και από την επόμενη κυβέρνηση του 

Ανδρέα Παπανδρέου, υπογράφοντας μάλιστα το 1994 μια στρατιωτική συμφωνία 

για έρευνα και διάσωση, η οποία όμως, ουδέποτε ενεργοποιήθηκε. 33 Σταδιακά 

τη δεκαετία του ‘90 το Ισραήλ κατέστη ο σημαντικότερος εμπορικός μας 

εταίρος στη Μεσόγειο, γεγονός όμως που οφείλεται στις κακές επιδόσεις των 

αραβικών οικονομιών μετά τη δεκαετία του ’80. 34 Αν και το Ισραήλ είχε δείξει 

επανειλημμένα ενδιαφέρον για την ανάπτυξη στρατηγικής συνεργασίας με την 

Ελλάδα, εντούτοις, οι σχέσεις που είχαν αναπτυχθεί με τα ριζοσπαστικά καθεστώτα 

της περιοχής στη δεκαετία το ’80 και το σύνδρομο του «Τουρκο-ισραηλινού 

άξονα» της δεκαετίας του ‘90 σε συνδυασμό με το ζήτημα της εγκατάστασης 

των S300 στην Κύπρο καθυστέρησαν την εξισορρόπηση της μεταψυχροπολεμικής 

ελληνικής πολιτικής στο Μεσανατολικό, κάτι το οποίο επετεύχθη σε 

κάποιο βαθμό μετά την επίσημη επίσκεψη του τότε Προέδρου της Δημοκρατίας 

κ. Κωνσταντίνου Στεφανόπουλου, το Μάιο του 2000. 35 Έκτοτε, στο κρίσιμο ζήτημα 

της αραβο-ισραηλινής διαμάχης, η Ελλάδα υποστηρίζει την ειρηνευτική 

διαδικασία στο πλαίσιο του Οδικού Χάρτη, με στόχο την επίτευξη συμφωνημένης 

λύσεως στη βάση της αρχής των δύο κρατών και των σχετικών αποφάσεων 

των Ηνωμένων Εθνών. Τάσσεται υπέρ της εφαρμογής του σχεδίου απαγκιστρώσεως 

από τη Λωρίδα της Γάζας και το βόρειο τμήμα της Δυτικής Όχθης, 

υπό τις προποθέσεις που έθεσε το Ευρωπακό Συμβούλιο του Μαρτίου 

32 Βλέπε αναλυτικά στο Θ. Ντόκος & Φ. Πιέρρος, Η Μεσόγειος προς τον 21 ο Αιώνα. 

Η Θέση της Ελλάδας, εκδόσεις Παπαζήσης, Αθήνα 1995, σελ. 292-3. 

33 

Ibit, σελ. 676. 

34 Σύμφωνα με τα στοιχεία της ΕΣΥΕ, η Ελλάδα εξήγαγε το 2005 στο Ισραήλ αγαθά 

αξίας 134,5 εκ. $ και αντίστοιχα το Ισραήλ στην Ελλάδα αγαθά αξίας 208,41 εκ. $. Το 

πρώτο εξάμηνο του 2006, οι εξαγωγές της Ελλάδος στο Ισραήλ έφθασαν τα 108,967 εκ. 

$ έναντι εισαγωγών 116,807 εκ. $. Σύμφωνα με τα ίδια στοιχεία, το 2005 η Λιβύη αποτέλεσε 

τη δεύτερη εξαγωγική αγορά της Ελλάδας, καταλαμβάνοντας τη 17η θέση στο 

σύνολο των εξαγωγών μας φτάνοντας τα 196,6 εκ. $, ενώ οι εισαγωγές μας, σημείωσαν 

σημαντική άνοδο, φτάνοντας τα 762 εκ. $. 

35 Ρούσος, οπ.π., 2005, σελ. 91-96

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 414 


2004. 36 Η Ελλάδα υποστηρίζει τη συνολική επίλυση του Μεσανατολικού, με τη 

συμπερίληψη και της συριο-λιβανικής πτυχής του, στο πλαίσιο επίσης των αποφάσεων 

των Ηνωμένων Εθνών και της αρχής «land for peace» από τη Διάσκεψη 

της Μαδρίτης. 

Από τα μέσα της δεκαετίας ’90 οικοδομήθηκε μια συνεκτική πολιτική διεύρυνσης 

των διεθνών ερεισμάτων για την αντιμετώπιση του βασικού προβλήματος 

ασφάλειας της χώρας, της τουρκικής επιθετικότητας και των εδαφικών της 

αξιώσεων, αλλά και επιμέρους προβλημάτων, όπως αυτό με την ονομασία των 

Σκοπίων. Η Ελλάδα εγκαινίασε μία πολιτική προσέγγισης με την Τουρκία, η 

οποία αναμφισβήτητα οδήγησε σε βελτίωση των σχέσεων στο Αιγαίο. Σε αυτό 

βοήθησε και η επιτάχυνση της ευρωπακής ενοποίησης με τη στρατιωτική αναβάθμιση 

της ΕΕ, η οποία κατέστησε, σχεδόν με ένα παράδοξο τρόπο, το ευρωπακό 

οπλοστάσιο της χώρας απέναντι στην Τουρκία περισσότερο αποτελεσματικό 

απ’ ότι στο παρελθόν, ιδιαίτερα από τη στιγμή που στις πλείστες των 

περιπτώσεων η πολιτική των ΗΠΑ απέναντι στην Ελλάδα εντάσσεται όλο και 

περισσότερο στο πλαίσιο της συνολικότερης ευρωπακής πολιτικής της Ουάσιγκτον. 

Ο μονόδρομος της ευρωπακής στρατηγικής της Τουρκίας και η ορθολογική 

χρήση των ευρωπακών στρατηγικών αναγκών και εξαρτήσεων της Τουρκίας 

από τις ελληνικές κυβερνήσεις κατάφερε να καταστήσει την ΕΕ σημαντικότατο 

παράγοντα στο δίπολο Ελλάδα-Τουρκία, αλλά και στο τρίγωνο Αθήνα- 

Ουάσιγκτον-Άγκυρα. 37 

Οι εξωτερικές σχέσεις της Ελλάδας με τις νότιες μεσογειακές χώρες έχουν 

αναπτυχθεί τόσο σε διμερές επίπεδο, όσο και στο πλαίσιο των πολυμερών σχέσεων 

που έχει αναπτύξει η ΕΕ στην περιοχή, αλλά και στο πλαίσιο του Μεσογειακού 

Φόρουμ, στο οποίο η Ελλάδα άσκησε την Προεδρία το 2002, καταλήγοντας 

στην «Διακήρυξη της Δήλου». Στη νέα περίοδο, η Ελλάδα, η οποία στο παρελθόν 

είχε κατηγορηθεί για αποχή από τις Μεσογειακές υποθέσεις της ΕΕ, 

κατάφερε να υπερνικήσει την εικόνα του «αδιάφορου» επαναφέροντας τα θέματα 

της Μεσογείου στο πλαίσιο της Ελληνικής Προεδρίας το 1994. 38 Στη Σύνοδο 

της Κέρκυρας, τα μέλη της ΕΕ αποφάσισαν να συγκαλέσουν την ιδρυτική 

Ευρω-Μεσογειακή Διάσκεψη στη Βαρκελώνη, τον Νοέμβριο του 1995. Η Ισπα- 

36 

Δηλαδή να υλοποιηθεί στο πλαίσιο του Οδικού Χάρτη και να αποτελεί βήμα προς 

την κατεύθυνση δημιουργίας δύο κρατών, ενώ δεν θα πρέπει έχει ως συνέπεια τη μεταφορά 

της εποικιστικής δραστηριότητας στη Δυτική Όχθη. Θα πρέπει επίσης να υπάρξει 

οργανωμένη και συμπεφωνημένη μεταβίβαση αρμοδιοτήτων στην Παλαιστινιακή Αρχή 

και ε) το Ισραήλ θα διευκολύνει την ανοικοδόμηση της Γάζας. 

37 Υφαντής, οπ.π., 2005, σελ. 436. 

38 Agence Europe, 26-6-1994, σελ. 4.

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 415 


νία –η οποία αντικειμενικά αποτελεί μια χώρα μεσαίων δυνατοτήτων– κατάφερε 

να παίξει σημαντικότατο ρόλο στην αναπροσαρμογή και ενίσχυση της μεσογειακής 

πολιτικής της ΕΕ. 39 Η αύξηση της επιρροής της Ισπανίας μπορεί να 

αποδοθεί στη μακρά περίοδο εσωτερικής πολιτικής σταθερότητας υπό την ηγεσία 

του Σοσιαλιστικού Κόμματος, στην επιτυχή οικονομική ανάπτυξη, στην υιοθέτηση 

μιας περισσότερο ενεργητικής πολιτικής στη Μεσόγειο και στην ύπαρξη 

μιας ευρείας εσωτερικής συνείδησης για το πολιτικό μέλλον της Ευρώπης. Αντίστοιχα, 

μετά από μια περίοδο σημαντικού εκσυγχρονισμού της ελληνικής οικονομίας, 

στη διάρκεια της οποίας η χώρα μετασχηματίσθηκε σε μέλος της Ευρωζώνης, 

η εξωτερική πολιτική άρχισε να φαίνεται ότι μπορεί να κερδίσει το στοίχημα 

του εκσυγχρονισμού και της μεταμόρφωσης από «μαύρο πρόβατο» της Ευρώπης, 

σε ισότιμο εταίρο στις συζητήσεις για το μέλλον της ΕΕ και σε παράγοντα 

σταθερότητας στα Βαλκάνια και την ανατολική Μεσόγειο. Με καθυστέρηση 

περίπου μίας δεκαετίας, από την κρίση που προκάλεσε η υπόθεση Οτσαλάν 

το Φεβρουάριο του 1999 (βλάπτοντας σημαντικά την φιλοαραβική εικόνα 

της χώρας), μέχρι το Συμβούλιο Κορυφής της ΕΕ στην Κοπεγχάγη το Δεκέμβριο 

του 2002, η ελληνική εξωτερική πολιτική γνώρισε τη δική της επανάσταση. 40 Η 

αλλαγή αυτή αποτυπώθηκε στην ιδιαίτερα εποικοδομητική Ελληνική Προεδρία 

του Συμβουλίου της ΕΕ, 41 κατά τη διάρκεια της οποίας, εκτός του ότι οριστικοποιήθηκε 

και η διεύρυνση και κατέστησε λειτουργική την Ευρωπακή Πολιτική 

Ασφάλειας και Άμυνας (ΕΠΑΑ), ανέδειξε και καίρια θέματα των περιφερειακών 

σχέσεών της και διαχειρίστηκε επιδέξια την κρίση στο Ιράκ, ενισχύοντας 

σημαντικά την προβολή της χώρας στους ευρωπαίους και μεσογειακούς εταίρους. 

Αξίζει να σημειωθεί, ότι σε μια περίοδο ιδιαιτέρως δύσκολη, κυρίως λόγω 

του πολέμου στο Ιράκ και της συνολικής επιδείνωσης της κατάστασης στη Μέση 

Ανατολή, η Ελληνική Προεδρία στα θέματα της ΕΠΑΑ –που διήρκεσε ένα 

12μηνο, λόγω της αποχής της Δανίας από αυτό το πεδίο– έθεσε ουσιαστικούς 

στόχους για την αναβάθμιση της συνεργασίας στη Μεσόγειο. 42 

39 H γεωγραφική εγγύτητα της Ισπανίας και η συνεχής προσπάθεια να αναμειχθεί 

στις περιφερειακές πολιτικές της Μεσογείου έκαναν τη χώρα να προβάλλεται ως τον 

απαραίτητο συνδετικό κρίκο μεταξύ του Βορρά και του Νότου, ως ένα «μπαλκόνι της 

ΕΟΚ» από το οποίο η Ευρώπη θα μπορούσε να παρατηρεί τον αραβικό κόσμο. 

40 Δ. Καιρίδης, «Η Εξωτερική Πολιτική του Εκσυγχρονισμού», στο Τσάκωνας 

(επιμ.), οπ.π., 2003, σελ. 298. 

41 Γιώργος Παγουλάτος και Σπύρος Μπλαβούκος, Η Τελευταία Ελληνική Προεδρία. 

Η Ελλάδα στην Ευρωπακή Ολοκλήρωση και οι Τέσσερις Ελληνικές Προεδρίες της ΕΕ, 

εκδόσεις Παπαζήσης, Αθήνα, 2004. 

42 Η ελληνική πρωτοβουλία για την αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος και τη θεσμοθέτηση 

του πολιτικού διαλόγου σε θέματα ασφάλειας και άμυνας ήταν επιτακτική από

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 416 


Το 2004, έτος κατά το οποίο η Ελλάδα πέτυχε την ένταξη της Κυπριακής 

Δημοκρατίας στην ΕΕ, μεταβάλλοντας την ισορροπία δυνάμεων υπέρ των Ελληνοκυπρίων, 

συνοδεύτηκε από την απαξίωση της πάγιας πολιτικής των ελληνικών 

και κυπριακών κυβερνήσεων «διεθνοποίησης» του Κυπριακού. Οι προσπάθειες 

του Γ.Γ. του ΟΗΕ κ. Κ. Ανάν για επίλυση του προβλήματος πριν την 

ένταξη στην ΕΕ, απέτυχαν όταν στα σχετικά δημοψηφίσματα, η ελληνοκυπριακή 

πλευρά τάχθηκε εναντίον του σχεδίου. Παράλληλα, το γεγονός ότι η 

Ελλάδα ουσιαστικά παραιτήθηκε από τα διαπραγματευτικά περιθώρια που της 

προσέφερε το Ελσίνκι για την ημερομηνία έναρξης της ενταξιακής διαδικασίας 

της Τουρκίας, καταδεικνύει ότι οι βασικές συνισταμένες αυτής της τάσης 

έχουν ανατραπεί. 43 

Είναι γεγονός πως μετά την αλλαγή σκυτάλης στην διακυβέρνηση της χώρας 

το 2004, υπάρχουν μεταβολές στην άσκηση της εξωτερικής πολιτικής, ειδικά 

στον τρόπο χειρισμού της Τουρκίας. 44 Σε ότι αφορά τη Μεσόγειο, οι υποσχέσεις 

για σημαντική αναβάθμιση των διμερών σχέσεων της Ελλάδας με τις χώρες της 

τις διαφορετικές αντιλήψεις για την περιφερειακή ασφάλεια και τη δυσπιστία μεταξύ 

των εταίρων, η οποία είχε αυξηθεί σημαντικά. Μία ισχυρή αμυντικά ΕΕ δεν συνεπάγεται 

τη δημιουργία μιας Ευρώπης «φρούριο», και επομένως, κρίθηκε σημαντικό να αναπτυχθεί 

ένας πρόσθετος δίαυλος επικοινωνίας για την ΕΠΑΑ. Χάριν της πρότασης της 

Ισπανικής Προεδρίας το Μάιο του 2002, την οποία η Ελλάδα ουσιαστικά υλοποίησε, με 

πρωτοβουλία του Ελληνικού Υπουργείου Εθνικής Άμυνας διοργανώθηκαν σεμινάρια, 

όπου διασαφηνίζοντας θέματα διαχείρισης κρίσεων και αμβλύνοντας πιθανές παρερμηνείες 

προήγαγαν την περιφερειακή συνεργασία, με τελικό στόχο την ευόδωση μιας συνεργατικής 

αντίληψης περί στρατηγικής διακυβέρνησης στη Μεσόγειο. Οι προτάσεις 

για τη θεσμική πλαισίωση του Ευρω-Μεσογειακού Στρατηγικού Διαλόγου έθεσαν τα θεμέλια 

για τη θεσμοθέτηση ενός τακτικού σεμιναρίου ως μέτρο οικοδόμησης εμπιστοσύνης 

στο πλαίσιο της ΕΠΑΑ. στο Μ. J. Tsinisizelis, D. Κ. Xenakis & D. N. Chryssochoou, 

«Promoting Security Dialogue in the Mediterranean: The Hellenic Presidency and 

Beyond», Hellenic Studies, Vol. 11, No. 2, 2003, σελ. 119-136. Για την ενδιάμεση Σύνοδο 

των Υπουργών Εξωτερικών της ΕΜΣ στην Κρήτη και την 3 η Διάσκεψη των Υπουργών 

ενέργειας στην Αθήνα βλέπε στο D. Κ. Xenakis, «The contribution of Greece to 

strengthening Euro-Mediterranean relations», Perceptions, Euro-Med Special Issue, Vol. 

5, No. 2, 2003, σελ. 173-208. Για τον τρίτο πυλώνα και την αναβάθμιση του ρόλου και της 

συνεισφοράς του Civil Forum και της Κοινοβουλευτικής Συνέλευσης βλέπε στο R. Pace, 

St. Stavrides & D. K. Xenakis, «Parliaments and Civil Society Cooperation in the Euro- 

Mediterranean Partnership», Mediterranean Quarterly, Vol, 15, No. 1, 2004, σελ. 75-92. 

43 

Δ. Κώνστας, «Πρόλογος», στο Αρβανιτόπουλος & Κοππά (επιμ.), οπ.π., 2005, 

σελ. 21. 

44 P. J. Tsakonas, The Incomplete Breakthrough in Greek-Turkish Relations: Grasping 

Greece’s Socialization Strategy, Palgrave – MacMillan, New York, υπό έκδοση.

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 417 


περιοχής, πέρα από μια επίσκεψη του πρωθυπουργού στην Αίγυπτο, χώρα για 

την οποία είχε επιδειχθεί ιδιαίτερο ενδιαφέρον πριν τις εκλογές του 2004, 45 μέχρι 

σήμερα δεν έχουν ευοδωθεί. Είναι γεγονός, ωστόσο, πως η κυβέρνηση και 

προσωπικά ο ίδιος ο πρωθυπουργός της Ελλάδας στήριξε την πρωτοβουλία 

Σαρκοζί για τη Μεσόγειο σε όλα τα στάδια που οδήγησαν στην ίδρυσή της, 46 θεωρώντας 

τη μια εξαιρετική ευκαιρία για την περαιτέρω ενδυνάμωση της συνεργασίας 

με τον Γάλλο Πρόεδρο, η οποία εξαργυρώθηκε με τη στήριξή του στο 

θέμα της ονομασίας των Σκοπίων. Πρόκειται για μια πρόσκαιρη επιλογή σκοπιμότητας, 

ή για την επίδειξη γνήσιου ενδιαφέροντος αναβάθμισης του ελληνικού 

παράγοντα στην περιοχή, μέσω της «σύμπλευσης» με τον ισχυρότερο περιφερειακό 

δρώντα και παραδοσιακό σύμμαχο στην Ευρώπη; 

Η ανάπτυξη των θαλάσσιων διαδρομών και η μετατροπή της Ελλάδας σε 

κόμβο για τις συνδυασμένες μεταφορές στην ευρύτερη περιοχή της ανατολικής 

Μεσογείου αποτελεί τον κυρίαρχο στόχο της συμμετοχής στην πρωτοβουλία 

Σαρκοζί. 47 Έντονο ενδιαφέρον εκφράζεται για τα προγράμματα που θα αφο- 

45 Κλειστή συνάντηση εργασίας «Greece-Egypt: Regional and Bilateral Issues», Ινστιτούτο 

Δημοκρατίας Κωνσταντίνος Καραμανλής - Egyptian Council for Foreign 

Affairs, Αθήνα, 30-6-2003. 

46 Στην πράξη, το Υπουργείο Εξωτερικών κινητοποίησε τη Δημόσια Διοίκηση, με 

συσκέψεις σε επίπεδο Γενικών Γραμματέων, αλλά και την Επιχειρηματική Κοινότητα 

με τη διοργάνωση ειδικών Συνεδρίων. Παράλληλα, και οι υπηρεσίες του Υπουργείου 

Εξωτερικών, δραστηριοποιήθηκαν τόσο σε σχέση με κρατικούς, ημικρατικούς και ιδιωτικούς 

φορείς της χώρας, όσο και σε σχέση με τα Υπουργεία Εξωτερικών άλλων χωρών. 

Ομιλία της Υπουργού Εξωτερικών κ. Ν. Μπακογιάνη στις αρμόδιες επιτροπές της 

Βουλής για τη Μεσογειακή Ένωση, 23-7-2008. Ταυτόχρονα, το Υπουργείο Εξωτερικών 

εγκαινίασε δημόσιο διάλογο με φορείς από το δημόσιο και ιδιωτικό τομέα, ώστε να 

συλλέξει προτάσεις, στο πλαίσιο των τομέων που υιοθετήθηκαν στην ιδρυτική σύνοδο 

στο Παρίσι, οι οποίες θα υποβληθούν στα υπό ίδρυση αρμόδια όργανα του νέου περιφερειακού 

σχήματος. http://www.aidfunding.mfa.gr/bpufm/form_gr.htm 

47 Ο κ. Καραμανλής στο πλαίσιο της Συνόδου στο Παρίσι ανέφερε: «Επιθυμούμε τη 

στενή συνεργασία με όσες χώρες ενδιαφέρονται ώστε μέσω της επέκτασης του οδικού 

διευρωπακού δικτύου και της διασύνδεσης λιμένων να διευκολυνθούν οι εμπορευματικές 

συναλλαγές και η μεταφορά προσώπων και αγαθών». Στο ίδιο πλαίσιο, κρίνουμε 

χρήσιμη την εγκατάσταση παρατηρητηρίου στην ανατολική Μεσόγειο για την παρακολούθηση 

των εξελίξεων στον τομέα των μεταφορών. Η Ελλάδα προτείνει την υπογραφή 

μνημονίου κατανόησης μεταξύ των ενδιαφερομένων χωρών και τη σύγκληση συνόδου 

σε υπουργικό επίπεδο, στην Αθήνα το 2009… Με την ίδρυση σήμερα της ‘Ένωσης για 

τη Μεσόγειο’, δίνεται μια εξαιρετική ευκαιρία για την ενδυνάμωση των σχέσεων μεταξύ 

των χωρών της και για την εκμετάλλευση των δυνατοτήτων που προσφέρονται για 

οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη.»

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 418 


ρούν διευκόλυνση της μετακίνησης προσώπων και αγαθών μέσω της διασύνδεσης 

λιμανιών στη νοτιοανατολική Μεσόγειο, καθώς και την ανάπτυξη του τομέα 

της ηλιακής ενέργειας. Στόχος είναι να βρεθούν τρόποι υποβολής προτάσεων, 

η υλοποίηση των οποίων δεν θα επηρεάζεται από τα προβλήματα που 

υπάρχουν στις σχέσεις μεταξύ μεσογειακών χωρών (Τουρκία-Κύπρος, Ελλάδα-Τουρκία, 

Ισραήλ-Παλαιστινιακή Αρχή, κ.λπ). Η γαλλική πρωτοβουλία 

έχει μεν πολιτικούς στόχους, ακολουθεί όμως κυρίως την οικονομία και το γεγονός 

ότι εδώ και αρκετά χρόνια οι ευρωπακές επιχειρήσεις επενδύουν μαζικά 

στις νότιες ευρωπακές χώρες της Μεσογείου, στις οποίες κατασκευάζονται 

σύγχρονα λιμάνια. Ενώ όλοι ελπίζουν ότι θα εξασφαλίσουν μεγαλύτερο 

μερίδιο στις σύγχρονες θαλάσσιες μεταφορές που αυξάνονται συνεχώς, στην 

Ελλάδα η κλίμακα των αντίστοιχων σχεδιασμών δεν ανταποκρίνεται στις ελληνικές 

φιλοδοξίες για ενίσχυση του ρόλου της χώρας στις θαλάσσιες μεταφορές. 

48 

Συμπερασματικές Σκέψεις και Προτάσεις 

Η ξεχωριστή γεωγραφική θέση της Ελλάδας, ως συνδετικός κρίκος ανάμεσα 

στην Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική, αποτέλεσε πηγή τόσο προβλημάτων, 

όσο και μεγάλων ευκαιριών. Η αναβάθμιση του ελληνικού παράγοντα στο 

πλαίσιο συνεργασίας που έχει διαμορφωθεί στη Μεσόγειο επιτάσσει α) την 

ανάπτυξη της μεσογειακής διάστασης στην ελληνική εξωτερική πολιτική με δέσμευση 

των απαραίτητων πόρων και αναβάθμιση των σχετικών υπηρεσιών, δεξαμενών 

σκέψης, ερευνητικών και πανεπιστημιακών τμημάτων κ.λπ., β) την 

ανάληψη πρωτοβουλιών για το συντονισμό και την ενίσχυση των νοτιο-ευρωπακών 

προσπαθειών εξισορρόπησης στην υπερ-διευρυμένη ΕΕ, και γ) την 

αναζήτηση νέων στρατηγικών εταίρων, μέσω των προγραμμάτων ενισχυμένης 

συνεργασίας που θα λάβουν χώρα στο πλαίσιο της ευρύτερης «Διαδικασίας της 

Βαρκελώνης: Ένωση για τη Μεσόγειο», όπως διαμορφώθηκε μετά την ιδρυτική 

Σύνοδο στο Παρίσι και την πρόσφατη υπουργική διάσκεψη στη Μασσαλία. 

Μέσα σ’ ένα εξαιρετικά ασταθές περιβάλλον στην καρδιά της ανατολικής 

Μεσογείου, η Ελλάδα βρίσκεται εκτεθειμένη σε μια σειρά από νέες απειλές 

όπως, τα μαζικά μεταναστευτικά και προσφυγικά ρεύματα, το διασυνοριακό 

έγκλημα, η διασπορά όπλων μαζικής καταστροφής και βαλλιστικών πυραύλων, 

48 Π. Καζάκος, «Όραμα, πρακτικά μέτρα, όρια», ΒΗΜΑ ΙΔΕΩΝ, ειδικό αφιέρωμα: 

«Ένωση για τη Μεσόγειο», Νοέμβριος 2008, σ. 25-26.

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 419 


οι ασύμμετρες απειλές και η εντεινόμενη περιβαλλοντική υποβάθμιση. Στα 

προσεχή έτη η Ελλάδα πρόκειται να αφιερώσει περισσότερους πόρους στις 

σχέσεις με την ΕΕ, τις ΗΠΑ και τη νέα Ρωσία για τα θέματα αυτά, τα οποία, 

ωστόσο, θα μπορούσαν να αποτελέσουν και το επίκεντρο νέων προσπαθειών 

συνεργασίας, τόσο με τις χώρες τις νότιας Ευρώπης που αντιμετωπίζουν τα ίδια 

προβλήματα, όσο και σε διμερές επίπεδο με χώρες-κλειδιά στην ανατολική 

Μεσόγειο, όπως η Τουρκία, το Ισραήλ, η Ιορδανία και η Αίγυπτος. 49 

Καθώς οι ορίζοντες της σύγχρονης Ελλάδας έχουν διευρυνθεί, θα μπορούσε 

να συμβάλλει περισσότερο ενεργά στις ευρωπακές προσπάθειες ενίσχυσης 

της συνεργασίας στη Μεσόγειο. Αξιοποιώντας τις παραδοσιακά καλές 

της σχέσεις με τις αραβικές χώρες και πλέον και το Ισραήλ, η Ελλάδα έχει τη 

δυνατότητα να αναδειχτεί σε «γέφυρα» μεταξύ Βορρά-Νότου, συμβάλλοντας 

στην προώθηση των ευρωπακών συνεργατικών και αναπτυξιακών δράσεων 

στην περιοχή. Η προσφορά βιώσιμης ανάπτυξης αποτελεί την καλύτερη εγγύηση 

για τη σταθερότητά στην περιοχή, ενώ μέσα από την ιδιαίτερα προνομιακή 

θέση που βρίσκεται από πλευράς οικονομικής και πολιτικής ανάπτυξης, 

ο ελληνικός παράγοντας στην περιοχή θα αναβαθμιστεί. Οι θαλάσσιες μεταφορές, 

ο τουρισμός, οι ενεργειακές υποδομές, οι τεχνολογίες πληροφορικής και 

επικοινωνιών, η βιομηχανική παραγωγή, το εμπόριο, η εκπαίδευση και ο πολιτισμός 

προσφέρουν σοβαρά περιθώρια ανάπτυξης, καθώς μπορεί να αναβαθμιστεί, 

ως περιφερειακός κόμβος συνδυασμένων μεταφορών, διαμετακομιστικού 

εμπορίου, ενεργειακών διασυνδέσεων, τουριστικών και πολιτιστικών συνεργασιών. 

Εξαιτίας του περιεχομένου, αλλά και του μεγέθους της –μετά τη Σύνοδο στη 

Λισαβόνα περιλαμβάνει συνολικά 39 μέλη (27 κράτη-μέλη της ΕΕ, 10 Μεσογειακά, 

την Μαυριτανία και την Αλβανία)– η Διαδικασία της Βαρκελώνης 

αποτελεί το σημαντικότερο περιφερειακό όχημα στη διαδικασία μεταψυχροπολεμικού 

μετασχηματισμού της Μεσογείου. Μια τέτοια μακρο-διαδικασία 

δεν μπορεί παρά να προχωρήσει με δοκιμασίες, λάθη και πισωγυρίσματα. Δεν 

θα πρέπει όμως και να παραβλέπουμε ότι ο σχεδιασμός, η λειτουργία και η 

αποτελεσματικότητα συστημάτων διεθνικής συνεργασίας και συλλογικής 

ασφάλειας απαιτούν μέγιστη ικανότητα διακυβέρνησης, η οποία στον μεν μεσογειακό 

Νότο δεν υφίσταται, ενώ στο Βορρά το πρόβλημα επικεντρώνεται 

στην έλλειψη πολιτικής διάθεσης για συν-διαχείριση των περιφερειακών προκλήσεων. 

Αν και η συνεργασία μεταξύ των νότιων ευρωπακών χωρών σε θέματα 

ασφαλείας δεν είναι εξίσου αγαστή με την οικονομική, εντούτοις, οι χώ- 

49 I. O. Lesser, F. S. Larrabee, M. Zanini & K. Vlachos-Dengler, Η Νέα Γεωπολιτική 

της Ελλάδας, μεταφ. εκδόσεις Ι. Σιδέρης, Αθήνα, 2003, σελ. 43-44.

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 420 


ρες της νότιας Ευρώπης μοιράζονται κοινά προβλήματα και θεωρούν ότι πρέπει 

να δημιουργήσουν ισχυρότερους κοινωνικούς και οικονομικούς δεσμούς 

μεταξύ τους, ενώ σχεδόν πάντα προβάλλουν με έμφαση τα θέματα που αφορούν 

την περιοχή της Μεσογείου στα Ευρωπακά Συμβούλια. Επειδή η διεύρυνση 

της ΕΕ και η αυξανόμενη πολυμορφία έχουν δημιουργήσει προβλήματα 

στην αναγνώριση κοινών συμφερόντων στη Μεσόγειο, είναι κρίσιμο να διερευνηθούν 

τα εθνικά μας συμφέροντα σε σχέση με τις προσπάθειες των νότιων ευρωπακών 

κρατών για εξισορρόπηση εντός της ΕΕ, το κέντρο βάρους της 

οποίας απομακρύνεται σταθερά από τη Μεσόγειο. 

Η απελευθέρωση από τους περιορισμούς του διπολισμού επέτρεψε στις νότιες 

ευρωπακές χώρες να παίξουν μετά το 1989 έναν πιο άμεσο ρόλο στις περιφερειακές 

εξελίξεις. Η δυνατότητα που τους παρέχει η ΕΕ να θεσμοθετήσουν 

τη συνεργασία των ναυτικών τους δυνάμεων στην περιοχή, σχεδιάζοντας 

κοινές στρατιωτικές επιχειρήσεις αποτροπής, οδήγησαν τη Γαλλία, την Ιταλία, 

την Ισπανία και την Πορτογαλία να εγκαθιδρύσουν μια κοινή ναυτική δύναμη, 

την Ευρωπακή Ναυτική Δύναμη, γνωστή ως EuroMarFor, η οποία αντιστάθμισε 

μερικώς την κυρίαρχη θέση των ΗΠΑ στην περιοχή. Η Ελλάδα θα πρέπει 

να διερευνήσει τη συμμετοχή της σε αυτήν τη νοτιο-ευρωπακή ενισχυμένη συνεργασία, 

επεκτείνοντας τη δράση της στην ανατολική Μεσόγειο και ανοίγοντας 

ένα νέο μέτωπο συνεργασίας με την Τουρκία και ενδεχομένως το Ισραήλ. 

Απέχοντας για μεγάλο διάστημα από τις συζητήσεις στην ΕΕ, το ζήτημα της 

Μεσογείου, όπως επανήλθε μέσα από την πρόταση Σαρκοζί, κατέστη επίμαχο 

θέμα, καθώς θα μπορούσε να αποτελέσει λύση, τόσο για το «απομονωμένο» σε 

έναν ουσιαστικά Ευρω-αραβικό διάλογο Ισραήλ, όσο και για την Τουρκία στο 

πλαίσιο μιας ειδικής σχέσης με την ΕΕ, παράλληλα με τη διαδικασία απόκτησης 

της ιδιότητας μέλους. Δεδομένου ότι η γαλλική πρωτοβουλία πλέον ενσωματώθηκε 

και θα βασιστεί στο κεκτημένο της Βαρκελώνης, οι πρωτοβουλίες 

που θα αναληφθούν δεν θα πρέπει να διακινδυνεύσουν περαιτέρω τον όποιο 

βαθμό συνοχής έχει επιτευχθεί, τόσο σε επίπεδο διαδικαστικής συναίνεσης, 

όσο και σε επίπεδο συγκλινουσών προσδοκιών και προτιμήσεων. Συνεπώς, η 

έμφαση πρέπει να αποδοθεί στις δυνατότητες μιας περισσότερο στοχευμένης 

συνεργασίας, με επίκεντρο τη θέσπιση κοινών λειτουργικών προγραμμάτων 

μεταξύ των εταίρων. 

Σήμερα, οι πολιτικοί στόχοι της αρ χικής ιδέας για την «Ένωση της Μεσογείου», 

η οποία προβλέ πει τη μεταμόρφωση των πε ριφερειακών κυβερνήσεων 

και τη βελτίωση των ανθρω πίνων δικαιωμάτων σε χώρες της Μεσογείου, έχουν 

κατά μεγάλο μέρος εγκαταλειφθεί. Ωστόσο, στον μεσογειακό Νότο, η ανησυχία 

ότι οι ευ ρωπακές επιδιώξεις ενδεχο μένως είναι περισσότερο εγω ιστικές 

παραμένει, εν μέρει δικαιολογημένα. Φοβού νται ότι τα κράτη-μέλη της ΕΕ θέλουν 

απλώς να βοηθήσουν τις νότιες χώρες της Μεσο γείου να κρατήσουν το

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 421 


φτω χό πληθυσμό τους στο εσω τερικό, να περιορίσουν τη λαθρομετανάστευση 

και να εξα σφαλίσουν τη συνεργασία τους στην καταπολέμηση της τρομοκρατίας 

και του οργα νωμένου εγκλήματος. Η Ελλάδα, όσο και οι υπόλοιπες χώρες 

που συμμετέχουν στη νέα πρωτοβουλία στην περιοχή θα πρέπει να επενδύσουν 

εμπράκτως, και όχι μόνο διακηρυκτικά, σε έναν πλουραλισμό συμβίωσης, μέσα 

από ένα συμμετοχικό καθεστώς διαχείρισης των σύνθετων προβλημάτων 

ασφάλειας που χαρακτηρίζουν τη σύγχρονη Μεσόγειο. Μόνον έτσι θα είναι σε 

θέση να προσδώσει μια ποιότητα συστημικού πολυμερισμού, η οποία δεν θα 

αποσκοπεί στην «εξαγωγή» ενός αξιακού συστήματος ή προτύπου, αλλά σε μια 

αμοιβαία αποδεκτή δέσμη αρχών για έναν κοινό προορισμό, με πρώτο βήμα 

την αποτελεσματική συν-διαχείριση των κοινών περιφερειακών προκλήσεων. 50 

Το πλαίσιο στρατηγικής συνεργασίας που έχει διαμορφωθεί στη μεταψυχροπολεμική 

Μεσόγειο υπαγορεύει την καλλιέργεια μιας κοινής κουλτούρας 

σε θέματα ασφάλειας, την ανάπτυξη μηχανισμών έγκαιρης προειδοποίησης 

και την πρόληψη συγκρούσεων. Ενώ η ενίσχυση του πολιτικού διαλόγου παραμένει 

κεντρική προτεραιότητα, θα πρέπει, παράλληλα, να συνεχιστούν οι προσπάθειες 

οικοδόμησης εμπιστοσύνης και σχέσεων καλής γειτονίας, ενισχύοντας 

τη συνεργασία σε θέματα ασφάλειας και προληπτικής διπλωματίας. 51 Στο 

πλαίσιο αυτό, οι προτάσεις για μια Ευρω-Μεσογειακή Ακτοφυλακή και για 

ένα ολοκληρωμένο δίκτυο για την πρόληψη των συγκρούσεων στη Μεσόγειο, 52 

αποτελούν πεδία των περιφερειακών σχέσεων, στα οποία ο ελληνικός παράγοντας 

θα μπορούσε να αναβαθμιστεί σημαντικά, οικοδομώντας νέες στρατηγικές 

σχέσεις με τις χώρες της ανατολικής Μεσογείου, αλλά και ενισχύοντας και 

επεκτείνοντας, παράλληλα, το πεδίο στρατηγικής συνεργασίας με τις νότιες ευρωπακές 

χώρες. 

50 D. N. Chryssochoou & D. K. Xenakis, «Prospects for Euro-Mediterranean 

Governance», The Review of International Affairs, Vol. 2 No.4, 2003, σελ. 47-70. 

51 St. C. Calleya & D. Κ. Xenakis, «France’s New Mediterranean Initiative: Lessons 

from Post-Cold War Regional Cooperation», Karamanlis Working Papers in Hellenic and 

European Studies, No. 4, Fletcher School of Law and Diplomacy, Tufts University, 2008. 

52 St. C. Calleya & Δ. Κ. Ξενάκης, «Ασφάλεια και Στρατηγική Συνεργασία στη Μεσόγειο: 

Οικοδόμηση Εμπιστοσύνης και Πρόληψη Συγκρούσεων», Κείμενα Πολιτικής, 

No. 11, ΕΛΙΑΜΕΠ, Αθήνα, 2008.

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 422

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 423 

23 

Μεταρρυθμίζοντας το μηχανισμό 

εθνικής ασφαλείας 

Θάνος Π. Ντόκος και Παναγιώτης Ι. Τσάκωνας 

Εισαγωγικά 

Το τέλος των «σταθερών» και βεβαιοτήτων της διπολικής αντιπαράθεσης 

δεν κατέστησε απλώς ασαφές το περιεχόμενο της έννοιας της ασφάλειας αλλά, 

κυρίως, κατέστησε ανεπαρκείς τις «παραδοσιακές συνταγές» επίτευξής της 

από τα κράτη. Ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του ’80 είχε –σε ακαδημακό, 

αρχικά, επίπεδο– τεθεί το ζήτημα της ανάγκης διεύρυνσης του περιεχομένου 

της έννοιας της ασφάλειας. Με το τέλος του Ψυχρού Πολέμου και τη διάλυση 

της Σοβιετικής Ένωσης το διεθνές κλίμα έγινε πιο επιδεκτικό σε ανάλογες 

διαπιστώσεις 1 και η συζήτηση –στην επιστημονική κυρίως κοινότητα– αφορούσε 

πλέον στο διαχωρισμό μεταξύ παραδοσιακών (και σε σημαντικό βαθμό 

περιοριστικών) και ευρύτερων ορισμών της έννοιας της ασφάλειας. Ο πρώτος 

επικέντρωνε την προσοχή στις υλικές δυνατότητες,στον έλεγχο και την χρήση 

της στρατιωτικής δύναμης από τα κράτη. Ο δεύτερος, διαχώριζε μεταξύ στρατιωτικών, 

πολιτικών, οικονομικών, κοινωνικών και περιβαλλοντικών απειλών 

ασφάλειας που επηρέαζαν όχι μόνο τα κράτη αλλά και ομάδες, άτομα ή/και άλλους 

μη κρατικούς δρώντες. Συνακόλουθα, παρά το γεγονός ότι είναι δυσκολότερο 

να κινητοποιηθεί η συνειδητοποιημένη κοινή γνώμη για ζητήματα μόλυν- 

1 Η παγκόσμια κοινότητα δεν άργησε να διαπιστώσει ότι «ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά 

του νέου γεωπολιτικού σκηνικού είναι η καθυστερημένη αναγνώριση της 

παγκόσμιας φύσης πολλών από τα σημερινά προβλήματα, τα οποία δεν μπορούν να επιλυθούν, 

ούτε να προσεγγισθούν από μεμονωμένες χώρες». Βλέπε Έκθεση της «Λέσχης 

της Ρώμης», των Αλεξάντερ Κινγκ και Μπερτράν Σνάιντερ, ΤΟ ΒΗΜΑ, 19 Μαου 1991.

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 424 

424 ΘΑΝΟΣ ΝΤΟΚΟΣ – ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΤΣΑΚΩΝΑΣ 

σης του περιβάλλοντος συγκριτικά με τις στρατιωτικές απειλές, τα ζητήματα 

περιβαλλοντικής ή/και οικονομικής ασφάλειας 2 απέκτησαν –και συνεχίζουν να 

αποκτούν όλο και υψηλότερη θέση– στην ημερησία διάταξη δράσης των κυβερνήσεων. 

Πράγματι οι πολίτες διαπιστώνουν ότι καθημερινά έρχονται αντιμέτωποι με 

νέες μορφές απειλών και κινδύνων που προέρχονται τόσο από το εξωτερικό 

όσο και από το εσωτερικό περιβάλλον του κράτους ενώ οι συγκρούσεις που 

διεξάγονται σε όλο και περισσότερα σημεία του πλανήτη είναι περισσότερο 

«ενδοκρατικές» (intra-state conflict) και λιγότερο «διακρατικές» (inter-state 

conflict). Σε τέτοιο μάλιστα βαθμό που οι διεθνείς αναλυτές δεν διστάζουν να 

αναφερθούν στο «τέλος των παλαιομοδίτικων πολέμων μεταξύ των κρατών». 3 

Παράλληλα, ιδιαίτερα σημαντικός αναδεικνύεται και ο ρόλος των μη-κρατικών 

οντοτήτων, με αποτέλεσμα να δυσχεραίνεται ακόμη περισσότερο η όποια κατηγοριοποίηση 

αλλά και η διαχείριση των αναφυόμενων κρίσεων και συγκρούσεων. 

4 

Αν οι παραπάνω επισημάνσεις καθιστούν μια μάλλον δύσκολη υπόθεση την 

επίτευξη ασφάλειας από ένα σύγχρονο ευρωπακό κράτος, είναι εύκολο να 

αντιληφθεί κάποιος γιατί για την Ελλάδα –μια «μικρή-μεσαία» χώρα, γεωγρα- 

2 Για τη σχέση οικονομίας και εθνικής ασφάλειας βλέπε Richard Rosecrance, 

«Economics and National Security: The Evolutionary Process» στο Richard Shultz, Roy 

Godson & George Quester (επιμ.), Security Studies for the 21 st Century, Brassey’s, 

Washington D.C., 1997, σελ. 209-225. Για τη σχέση οικονομίας και υψηλής στρατηγικής, 

βλέπε Donald Losman, Economic Security. A National Security Folly?, CATO Institute, 

Policy Analysis, No. 409, August 2001. 

3 Βλέπε Mary Kaldor, New and Old Wars: Organized Violence in a Global Era, Polity 

Press, Cambridge, 2001. 

4 Στη μεταψυχροπολεμική εποχή το έθνος-κράτος παραμένει ο κύριος πρωταγωνιστής 

στο παιγνίδι της διεθνούς πολιτικής, αλλά η επιρροή του μειώνεται, τόσο σε σχετικά 

όσο και σε απόλυτα μεγέθη (ειδικά στον τομέα της οικονομίας, λόγω παγκοσμιοποίησης 

και αλληλεξάρτησης). Δύσκολα μπορεί να αγνοηθεί η εμφάνιση στη διεθνή κονίστρα 

και η αυξανόμενη βαρύτητα μιας σειράς διεθνικών παραγόντων, όπως περιφερειακών 

ολοκληρώσεων/συσσωματώσεων, διεθνών οργανισμών, πολυεθνικών εταιριών, 

Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης παγκόσμιας εμβέλειας, μη-κυβερνητικών οργανώσεων, 

τρομοκρατικών οργανώσεων, παγκόσμιων «κινημάτων» και διεθνικών εγκληματικών 

οργανώσεων και φαινομένων όπως η παράνομη μετανάστευση, η παγκόσμια 

άνοδος της θερμοκρασίας, και η διεθνοποίηση της παραγωγής και της χρηματο-οικονομίας 

που διαβρώνουν την ικανότητα ενός κράτους να ελέγχει και να διαμορφώνει το 

μέλλον του. Βλέπε Peter Willetts, «Transnational actors and international organizations 

in global politics» σε John Baylis & Steve Smith (επιμ.), The Globalization of World 

Politics, Oxford University Press, Oxford, 2001, σ. 356-386.

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 425 

ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ 425 

φικά τοποθετημένη στην περισσότερο ασταθή γειτονιά της ευρωπακής περιφέρειας 

και με ένα ιδιαίτερα ασθενές θεσμικό σύστημα παραγωγής υψηλής 

στρατηγικής και διαχείρισης κρίσεων– η επίτευξή της αποτελεί μια εξαιρετικά 

δύσκολη υπόθεση. Δυστυχώς κατά το σχετικά πρόσφατο παρελθόν, ειδικότερα 

αυτό που αφορά στην πρώτη μεταψυχροπολεμική δεκαετία, η Ελλάδα έχει ένα 

μάλλον βεβαρημένο ιστορικό όσον αφορά στην αποτελεσματική αντιμετώπιση 

και διαχείριση των παραδοσιακών προκλήσεων και απειλών για την ασφάλειά 

της (η κρίση στα Ίμια, το Δόγμα του Ενιαίου Αμυντικού Χώρου, η υπόθεση 

Οτζαλάν). 5 Παράλληλα, η Ελλάδα αποτελεί ήδη τον βασικό αποδέκτη του συνόλου 

σχεδόν των νέων απειλών και κινδύνων – που μετά την 11 η Σεπτεμβρίου 

αποκτούν ακόμη πιο σύνθετο περιεχόμενο – καλούμενη έτσι να διαχειριστεί 

αποτελεσματικά έναν ιδιαίτερα απαιτητικό συνδυασμό παραδοσιακών και, κυρίως, 

νέων/«σύγχρονων» απειλών και κινδύνων στα σύνορά της. 

Προκειμένου να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά τόσο τις «παραδοσιακές» 

απειλές και κινδύνους όσο και τις νέες «ασυμμετρικές» προκλήσεις, τα κράτη 

καλούνται να αναπτύξουν μια στρατηγική εθνικής ασφάλειας η οποία θα είναι 

ικανή να διαχειριστεί αυτό το εξαιρετικά ευρύ φάσμα απειλών, κινδύνων και 

προκλήσεων που απειλούν όχι μόνον την εδαφική ακεραιότητα και την οικονομική, 

πολιτική και περιβαλλοντική του ασφάλεια, αλλά και την ατομική ασφάλεια 

των πολιτών του. Η τελευταία αυτή παρατήρηση αναδεικνύει την έννοια 

της «ανθρώπινης ασφάλειας», η οποία –χωρίς να υποτιμά την συλλογική υποχρέωση 

και προσπάθεια των πολιτών ενός κράτους να διαφυλάξουν την ακεραιότητα 

της χώρας τους από οποιαδήποτε ξένη επιβουλή– τονίζει την ανάγκη 

κατοχύρωσης της προσωπικής τους ασφάλειας και ελευθερίας από άμεσες ή 

έμμεσες απειλές βίας, της ανάπτυξης και ευημερίας τους και του δικαιώματός 

τους να ζουν σε ένα κοινωνικό περιβάλλον που διασφαλίζει τα βασικά ανθρώπινα 

δικαιώματα. 

Συνακόλουθα, όπως αποτελεί υποχρέωση κάθε σύγχρονου και δημοκρατικού 

κράτους να προσφέρει στους πολίτες του τη δυνατότητα να ζουν και να ευημερούν 

ελεύθεροι από εσωτερικές ή/και εξωτερικές απειλές και κινδύνους, 

ταυτόχρονα, αποτελεί υποχρέωση των ίδιων των πολιτών να προασπίζουν τα 

συμφέροντα της πατρίδας τους σε ένα παγκοσμιοποιημένο και ανταγωνιστικό 

5 Για μια αναλυτική εξέταση τω συγκεκριμένων περιπτώσεων προκειμένου να εντοπιστούν 

τα προβλήματα (ύπαρξη στοιχείων ασυμβατότητας) που υφίστανται στη σχέση 

μεταξύ των βασικών πυλώνων της ελληνικής στρατηγικής εθνικής ασφάλειας και να 

αναδειχθούν τα κενά, οι αδυναμίες και οι ελλείψεις του υπάρχοντος θεσμικού συστήματος 

της ελληνικής στρατηγικής εθνικής ασφάλειας βλέπε Θ. Ντόκος και Παναγιώτης 

Τσάκωνας, Στρατηγική Εθνικής Ασφάλειας. Οικοδομώντας το Ελληνικό Μοντέλο στον 

Εικοστό Πρώτο Αιώνα, Παπαζήσης, Αθήνα, 2005, σελ. 223-293.

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 426 


διεθνές περιβάλλον. Υπό αυτή την έννοια, η «ανθρώπινη ασφάλεια» και η 

ασφάλεια του κράτους μπορούν να είναι έννοιες και δράσεις αλληλο-υποστηριζόμενες, 

προκειμένου να επιτευχθεί ο ευρύτερος στόχος της εθνικής ασφάλειας 

που στον εικοστό πρώτο αιώνα αφορά στην προστασία τόσο της εδαφικής 

ακεραιότητας του κράτους όσο και της οικονομικής και κοινωνικής ευημερίας 

των πολιτών του. 

Η επίτευξη του ευρύτερου αυτού στόχου προποθέτει βεβαίως την μετατόπιση 

από το παραδοσιακό υπόδειγμα του «κράτους εθνικής ασφάλειας» 6 στο 

«σύγχρονο κράτος εθνικής ασφάλειας»του εικοστού πρώτου αιώνα. Το τελευταίο, 

καλείται να αναπτύξει μια αποτελεσματική στρατηγική εθνικής ασφάλειας, 

θέτοντας τους μακροπρόθεσμους στόχους τους οποίους επιθυμεί να επιτύχει 

και σχεδιάζοντας τη βέλτιστη χρήση όλων των διαθέσιμων μέσων και πόρων 

της εθνικής ισχύος (οικονομικών, στρατιωτικών, διπλωματικών, πολιτιστικών 

κ.ά.) για την επίτευξη των συμφωνημένων μακροπρόθεσμων πολιτικών 

στόχων. Προσπάθεια μεγάλου βεληνεκούς και υψηλών απαιτήσεων, η στρατηγική 

εθνικής ασφάλειας αναφέρεται συγκεκριμένα στον τρόπο με τον οποίο 

ένα κράτος θα χρησιμοποιήσει την ισχύ του προκειμένου να επιτύχει τους στόχους 

του. Ενδιαφέρεται, όπως σχεδόν επιγραμματικά έχει σημειωθεί: «να κάνει 

την σωστή δουλειά» και όχι «να κάνει σωστά τη δουλειά». 7 

Πόσο μακριά βρίσκεται σήμερα η Ελλάδα από το να μπορεί να χαρακτηριστεί 

ως ένα «σύγχρονο κράτος εθνικής ασφάλειας», ικανό να διαχειρίζεται 

αποτελεσματικά τόσο τις «παραδοσιακές» απειλές και κινδύνους όσο και τις 

νέες «ασυμμετρικές» προκλήσεις που προέρχονται από ένα δραματικά συνθετότερο 

και ιδιαίτερα απρόβλεπτο διεθνές και περιφερειακό περιβάλλον; Αποτελεί 

ο σχεδιασμός και η παραγωγή στρατηγικής εθνικής ασφάλειας έναν τομέα 

όπου απαιτούνται δραστικές τομές και μεταρρυθμίσεις; 

Στο κεφάλαιο αυτό επιχειρείται, κατ’ αρχήν, ο εντοπισμός και η συνοπτική 

καταγραφή των αιτιών στις οποίες οφείλεται η παρατηρούμενη υστέρηση της 

6 Σχετικά με τη δημιουργία του «κράτους εθνικής ασφάλειας» (national security 

state), βλέπε Daniel Yergin, Shattered Peace: The Origins of the Cold War and the 

National Security State, Houghton Mifflin, Boston, 1977. Το παράδειγμα των Ηνωμένων 

Πολιτειών παραμένει χαρακτηριστικό όσον αφορά στη δημιουργία «κρατών εθνικής 

ασφάλειας» στον μεταπολεμικό κόσμο. 

7 Το τελευταίο αποτελεί αντικείμενο –και ζητούμενο– της στρατηγικής (στρατιωτικής, 

διπλωματικής, οικονομικής, κ.λπ.) και αφορά στον τρόπο με τον οποίο θα υλοποιηθεί 

η στρατηγική εθνικής ασφάλειας ή/και η «υψηλή στρατηγική». Βλ. Clark A. 

Murdock, Improving the Practice of National Security Strategy. A New Approach for the 

Post-Cold War, Center for Strategic and International Studies, Washington, D.C., 2004, 

σελ. 12-14.

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 427 


Ελλάδας όσον αφορά στην ανάπτυξη μιας συγκροτημένης στρατηγικής εθνικής 

ασφάλειας και, συνακόλουθα, η ανάπτυξη ενός λειτουργικού θεσμικού μηχανισμού 

παραγωγής στρατηγικού σχεδιασμού και διαχείρισης κρίσεων. Στα πλαίσια 

αυτά επισημαίνονται, συνοπτικά, οι υφιστάμενες αδυναμίες και ελλείψεις 

του υπάρχοντος θεσμικού συστήματος παραγωγής στρατηγικού σχεδιασμού 

και χειρισμού κρίσεων. Τέλος, μέσω της ενδεικτικής καταγραφής των προποθέσεων 

που θα πρέπει να ικανοποιούνται προκειμένου ενδεχόμενες παρεμβάσεις 

στον τομέα του σχεδιασμού και της παραγωγής στρατηγικής εθνικής 

ασφάλειας να είναι όσο το δυνατόν αποτελεσματικότερες, οριοθετείται το 

πλαίσιο των τομών και μεταρρυθμίσεων στις οποίες επιβάλλεται να προχωρήσει 

άμεσα η Ελλάδα. 

Τα αιτία της υστέρησης: Η διαμόρφωση της «ελληνικής στρατηγικής 

κουλτούρας» 

Είναι χαρακτηριστικό ότι στην προσπάθεια ανάλυσης και εξήγησης της 

ανορθολογικής –και σε συγκεκριμένες περιπτώσεις «επιθετικής», «σπασμωδικής» 

ή/ και «παράλογης»– συμπεριφοράς της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής 

κατά τη μεταψυχροπολεμική περίοδο, η ακαδημακή και επιστημονική ανάλυση 

εντοπίζει τα αίτια σε συγκεκριμένα χαρακτηριστικά της «πολιτικής κουλτούρας» 

που παραδοσιακά έχει αναπτυχθεί στην Ελλάδα. Εκκινώντας από 

αυτή την παρατήρηση υποστηρίζουμε ότι η αδυναμία ανάπτυξης συγκροτημένης 

στρατηγικής εθνικής ασφάλειας –η οποία εμπεριέχει τόσο την εξωτερική 

όσο και την αμυντική πολιτική– από μέρους της Ελλάδας θα πρέπει να αποδοθεί 

στη διαμορφούμενη κατά τη τελευταία τριακονταετία «στρατηγική κουλτούρα». 

Κατ’ αρχήν πρέπει να επισημανθεί ότι –οικοδομώντας πάνω στην έννοια 

της «πολιτικής κουλτούρας»– η έννοια της «στρατηγικής κουλτούρας» ή «στρατηγικής 

αγωγής» αφορά στις παραδόσεις, αξίες, στάσεις, πρότυπα και υποδείγματα 

συμπεριφοράς ενός κράτους, στις συνήθειες, στους συμβολισμούς, 

στα κεκτημένα καθώς και στους ιδιαίτερους τρόπους προσαρμογής του στο διεθνές 

περιβάλλον καθώς και επίλυσης των διαφόρων ζητημάτων σε σχέση με τη 

χρήση ή την απειλή της χρήσης βίας. Οι πηγές της στρατηγικής κουλτούρας 

ενός κράτους είναι η ιστορία, η γεωγραφία και η πολιτική κουλτούρα και η έννοια 

της «στρατηγικής κουλτούρας» αντιπροσωπεύει –σωρευτικά– τις στάσεις 

και τα πρότυπα συμπεριφοράς των πλέον σημαντικών παραγόντων, όπως η πολιτική 

ελίτ, η κοινή γνώμη, οι Ένοπλες Δυνάμεις κ.ά. Όπως χαρακτηριστικά 

επισημαίνει ο Jack Snyder, θεμελιωτής της έννοιας της «στρατηγικής κουλτούρας»: 

«... αυτές οι στάσεις και τα πρότυπα συμπεριφοράς αποκτούν περισσό-

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 428 


τερο μόνιμα χαρακτηριστικά (a state of semi-permanence), εξέλιξη που τα τοποθετεί 

στο επίπεδο της «κουλτούρας» παρά στο επίπεδο της πολιτικής, με αποτέλεσμα 

τα όποια νέα προβλήματα να μην αξιολογούνται αντικειμενικά, αλλά 

μέσω των φακών αντίληψης της στρατηγικής κουλτούρας». 

Παρά το γεγονός ότι δεν υφίσταται συναίνεση στην επιστημονική κοινότητα 

σχετικά με το περιεχόμενο και –κυρίως– την ακριβή λειτουργία της «στρατηγικής 

κουλτούρας» 8 , το σύνολο των θεωρητικών και εμπειρικών μελετητών της 

συμφωνεί ότι η «στρατηγική κουλτούρα» διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στη 

διαμόρφωση της στρατηγικής συμπεριφοράς των κρατών, καθώς συνιστά το περιβάλλον 

όπου οι στρατηγικές ιδέες και αποφάσεις συζητούνται και αποφασίζονται. 

Στα πλαίσια αυτά, ο εντοπισμός και η ανάδειξη των χαρακτηριστικών 

της διαμορφούμενης στην Ελλάδα «στρατηγικής κουλτούρας» βοηθά σημαντικά 

στον εντοπισμό των λόγων στους οποίους οφείλεται η αδυναμία συνολικής 

και συστηματικής ανάπτυξης στρατηγικής εθνικής ασφάλειας μέχρι και σήμερα. 

Ως άμεσα συνδεόμενη με την έννοια της πολιτικής κουλτούρας, η ελληνική 

στρατηγική κουλτούρα χαρακτηρίζεται και αυτή από τα στοιχεία της απειλής, 

της εσωστρέφειας και της αμυντικότητας. Τα στοιχεία αυτά επιβαρύνουν 

ακόμη περισσότερο συγκεκριμένες εγγενείς αδυναμίες του ελληνικού συστήματος 

μακροπρόθεσμης χάραξης και σχεδιασμού πολιτικής και αφορούν στη 

πλήρη κατίσχυση του ρόλου των προσώπων, έναντι των θεσμών παραγωγής πολιτικής. 

Η κυριαρχία της απειλής 

Στην ελληνική κοινωνία είναι βαθιά ριζωμένη και διάχυτη η ισχυρότατη αίσθηση 

ότι η χώρα απειλείται από εξωτερικές δυνάμεις οι οποίες επιβουλεύονται 

είτε άμεσα είτε έμμεσα την εδαφική της κυριαρχία. Αν και η ισχυρή αντίληψη 

της εξωτερικής απειλής πηγάζει κυρίως από τραυματικές ιστορικές 

εμπειρίες που αφορούν πρωτίστως στη μακρά και ενίοτε επώδυνη (κυρίως 

κατά τη διάρκεια της Μικρασιατικής Εκστρατείας) διαδικασία εθνικής ολοκλήρωσης 

9 αναμφίβολα ενισχύθηκε από την σταθερή –και «εύλογη» 10 τουλάχι- 

8 Για μια αποτίμηση της συζήτησης, Colin Gray, «Strategic Culture as Context: The 

First Generation of Theory Strikes Back», Review of International Studies, Vol. 25, No. 1, 

January 1995, σελ. 61. 

9 Βλ. Thanos Veremis, «From the National State to the Stateless Nation: 1821-1910» 

σε Martin Blinkhorn & Thanos Veremis (επιμ.), Modern Greece: Nationalism and 

Nationality (Sage/ELIAMEP, Athens 1990). 

10 Για την αναφορά στην απειλή ως «εύλογη ως έναν μεγάλο βαθμό» βλέπε Χρήστος

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 429 


στον όσον αφορά στην πρόσληψη του στοιχείου της απειλής– επίδειξη αναθεωρητικής 

συμπεριφοράς από μέρους της γειτονικής Τουρκίας από την τουρκική 

εισβολή στην Κύπρο το καλοκαίρι του 1974 και εντεύθεν. 

Η σχεδόν απόλυτη κυριαρχία του στοιχείου της απειλής σε επίπεδο κοινής 

γνώμης και ελληνικής κοινωνίας –με αντιστοιχία αναφορών στο επίπεδο της 

επιστημονικής προσέγγισης του φαινομένου της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής 

11 – συνδέεται στενά με το σύνολο σχεδόν των στοιχείων που περιλαμβάνονται 

στην έννοια της «κουλτούρας του αδυνάτου» (underdog culture), η οποία 

αποτέλεσε χαρακτηριστικό γνώρισμα της ελληνικής κοινωνίας επί τριάντα σχεδόν 

χρόνια. Ειδικότερα, η κουλτούρα αυτή περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, δεδηλωμένη 

εσωστρέφεια, ξενοφοβία, «νοοτροπία πολιορκίας» (siege mentality), 

προτίμηση σε συνωμοσιολογικού χαρακτήρα προσεγγίσεις και ερμηνείες των 

διεθνών εξελίξεων, ισχυρό κρατικό προσανατολισμό και συνακόλουθη προτίμηση 

σε μικρές και γνωστές δομές που είναι στενά συνδεδεμένες με πελατειακές 

σχέσεις και συμβατές με την άμεση άσκηση εξουσίας. 

Η εσωστρέφεια 

Ειδικότερα το στοιχείο της εσωστρέφειας φαίνεται να αποτελεί ισχυρό χαρακτηριστικό 

και συστατικό στοιχείο της ελληνικής πολιτικής κουλτούρας και κατά 

τα πρώτα χρόνια της μεταψυχροπολεμικής περιόδου. Όπως χαρακτηριστικά 

υποστηρίζουν πολλοί μελετητές της σύγχρονης ελληνικής πολιτικής κουλτούρας, 

στα πρώτα χρόνια της συγκεκριμένης περιόδου, η ελληνική εθνική ταυτότητα δεν 

βασίζεται στον ελληνισμό και την Ελλάδα των δύο τελευταίων αιώνων (παρά το 

γεγονός ότι τα επιτεύγματα της κάθε άλλο παρά ευκαταφρόνητα θα μπορούσαν 

να χαρακτηριστούν) αλλά στην κλασική αρχαιότητα και το Βυζάντιο, με αποτέλεσμα 

την ενίσχυση των στοιχείων της εσωστρέφειας και της ομφαλοσκόπησης. 

Η αμυντικότητα και η ακινησία 

Χαρακτηριστικά της ελληνικής πολιτικής κουλτούρας είναι τα στοιχεία της 

«αμυντικότητας» και της «ακινησίας» που συνιστούν και χαρακτηριστικά της 

Ροζάκης «Τα αδιέξοδα στερεότυπα της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής» στο Σε Αναζήτηση 

Εξωτερικής Πολιτικής (Διήμερο του Τμήματος Εξωτερικής Πολιτικής του Συνασπισμού, 

12-13 Ιανουαρίου 1996, Αθήνα). 

11 Για τη χρήση των όρων «αδύνατο» και «απειλούμενο» κράτος, βλέπε Dimitri 

Constas, «Systemic Influences in a Weak, Aligned State in the Post-1974 Era», σε Dimitri 

Constas (επιμ..), The Greek-Turkish Conflict in the 1990s. Domestic and External Influences, 

Macmillan, London, 1991, σελ. 129-39.

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 430 


ελληνικής εξωτερικής πολιτικής τουλάχιστον μέχρι και τα μέσα της πρώτης μεταψυχροπολεμικής 

δεκαετίας. Σε σχέση μάλιστα με την Τουρκία, η οποία έχει 

καταγραφεί στο εθνικό συλλογικό υποσυνείδητο ως μακράν η σημαντικότερη 

υφιστάμενη απειλή, τόσο για την Ελλάδα όσο και ευρύτερα για τον Ελληνισμό, 

η ελληνική ταυτότητα οικοδομήθηκε στη βάση συγκεκριμένων αντιλήψεων για 

τον «εξ ανατολών» γείτονα, ως αναθεωρητικό, «εγγενώς επιθετικό», βίαιο, κάποτε 

και «αποτρόπαιο δαίμονα». 12 Οι αντιλήψεις αυτές της κοινής γνώμης που 

αφορούσαν στον φόβο και στην κυρίαρχη σε επίπεδο κοινής γνώμης αίσθησης 

απειλής αναπαρήχθησαν με περισσότερο επιστημονικό και συστηματικό τρόπο 

–μέσα από τα σχολικά βιβλία 13 αλλά και μέσω της παρέμβασης μιας ιδιότυπης 

πανεπιστημιακής αυθεντίας– και τελικώς νομιμοποιήθηκαν καταλαμβάνοντας 

σημαντική θέση και στο αξιολογικό σύστημα των διαμορφωτών αποφάσεων 

εξωτερικής πολιτικής στην Ελλάδα καθ’ όλη την διάρκεια της αντιπαράθεσης 

μεταξύ των δύο κρατών. 

Το αποτέλεσμα ήταν να κυριαρχήσει, τόσο σε επίπεδο κοινής γνώμης όσο 

και ανάμεσα στους διαμορφωτές αποφάσεων της ελληνικής εξωτερικής και 

αμυντικής πολιτικής, μια εθνοκεντρική προσέγγιση που απέκλειε –σχεδόν a 

priori– οποιαδήποτε εναλλακτική προσπάθεια αναζήτησης –και τελικά επίτευξης– 

μιας περισσότερο σταθερής σχέσης ανάμεσα στις δύο χώρες. Η οικοδόμηση 

ανάλογων «εικόνων-στερεοτύπων» για τον επιθετικό γείτονα, ανεπαρκώς 

βασισμένων σε – αποστασιοποιημένες από τα γεγονότα– επιστημονικές 

προσεγγίσεις, συνέτειναν στην ενίσχυση των στοιχείων της εσωστρέφειας και 

της ομφαλοσκόπησης και δεν άργησαν να προσλάβουν ακόμη και τα χαρακτηριστικά 

αίσθησης «εθνικής μειονεξίας» ή/και «θυματοποίησης», κυρίως ως 

αποτέλεσμα της αντίληψης ότι τον Ελληνισμό και τα δίκαιά του καταδιώκουν 

πότε οι ΗΠΑ, πότε η αγνώμων Ευρώπη και πότε η –πανταχού παρούσα– «παγκόσμια 

σιωνιστική συνωμοσία». 

Η ανακλαστική συμπεριφορά 

Ένα ακόμη χαρακτηριστικό της ιδιότυπης ανάπτυξης της ελληνικής στρατηγικής 

κουλτούρας συνιστά η «πυροσβεστική» και κατασταλτική αντιμετώπιση 

12 Βλέπε Αλέξης Ηρακλείδης, Η Ελλάδα και ο «Εξ Ανατολών Κίνδυνος». Αδιέξοδα 

και Διέξοδοι, Εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2001, σελ. 67. 

13 Βλέπε Hercules Millas, «History Textbooks in Greece and Turkey», History 

Workshop (Spring 1991) και Alexis Heraclides, «Socialization to Conflict: A Case Study 

of the National Historical Ingroup-Outgroup Images in the Educational System of 

Greece», The Greek Review of Social Research, No. 38, 1980.

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 431 


των διεθνών εξελίξεων 14 και η επιμονή των διαφόρων ελληνικών κυβερνήσεων 

να αντιμετωπίζουν τον διεθνή περίγυρο περιπτωσιολογικά και περιστασιακά 

με χαρακτηριστικές συνέπειες τη ρευστότητα στις αντικειμενικές επιδιώξεις 

της χώρας, το ευμετάβλητο των σκοπών, την προχειρότητα των τακτικών κινήσεων, 

την ανυπαρξία εν τέλει βαρύτητας και αξιοπιστίας στην παρουσία της 

χώρας στο εξωτερικό. Ασφαλώς σε ένα ρευστό διεθνές περιβάλλον η εξωτερική 

πολιτική πρέπει να διαθέτει ευκαμψία και ικανότητα ελιγμών. Την αρετή, 

όμως, μιας αποτελεσματικής εξωτερικής πολιτικής τη χωρίζει μεγάλη απόσταση 

από τη σύγχυση, την αντιφατικότητα και την έλλειψη συντονισμού που 

χαρακτηρίζει, όχι λίγες φορές, τις εξωτερική συμπεριφορά της χώρας. Επακόλουθο 

όλων των παραπάνω χαρακτηριστικών της ελληνικής στρατηγικής κουλτούρας 

είναι η απουσία ιεράρχησης των («εθνικών» στην περίπτωση της Ελλάδας) 

στόχων. 

Η κατίσχυση «των προσώπων» και η συνακόλουθη απουσία θεσμικής δομής 

Είναι ενδιαφέρον ότι παρά τα σημάδια ωρίμανσης και αποτελεσματικότητας 

που παρουσιάζει η ελληνική εξωτερική πολιτική μετά τα μέσα της πρώτης μεταψυχροπολεμικής 

δεκαετίας, καθώς και την απόκτηση μιας σχετικής ικανότητας 

διαμόρφωσης της ατζέντας θεμάτων εξωτερικής πολιτικής στη βάση της παρακολούθησης 

των αλλαγών σε περιφερειακό και παγκόσμιο επίπεδο, ορισμένες 

εγγενείς αδυναμίες και χαρακτηριστικά του θεσμικού συστήματος μακροπρόθεσμης 

χάραξης και σχεδιασμού πολιτικής παραμένουν και αφορούν στην πλήρη 

κατίσχυση του ρόλου των προσώπων, έναντι των θεσμών παραγωγής πολιτικής. 

Όπως καταδεικνύεται από την μελέτη της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής κατά 

την τελευταία τριακονταετία όλες οι σημαντικές στρατηγικές αποφάσεις της 

εξωτερικής πολιτικής δεν ήταν το αποτέλεσμα θεσμικών διαδικασιών, αλλά το 

προόν προσωπικών εκτιμήσεων των διαμορφωτών αποφάσεων. 15 

Η σχεδόν ισοπεδωτική κυριαρχία των προσώπων στη χάραξη μακροπρόθεσμου 

στρατηγικού σχεδιασμού δεν αποτελούσε παρά την αντανάκλαση μιας 

14 Προφανώς το συγκεκριμένο χαρακτηριστικό δεν αποτελεί αποκλειστικά ελληνική 

ιδιαιτερότητα. Συνιστά όμως συνδυασμό γεωστρατηγικής θέσης, προκλήσεων 

ασφαλείας, προσπαθειών αντιμετώπισης των προβλημάτων και αντιλήψεων που συνθέτουν, 

χαρακτηρίζουν και διαμορφώνουν την ελληνική στρατηγική κουλτούρα. 

15 Για μια αναλυτική παρουσίαση της κυριαρχίας των προσώπων στην χάραξη και 

διαμόρφωση μακροπρόθεσμης πολιτικής βλέπε Παναγιώτης Ιωακειμίδης, «Το Μοντέλο 

Σχεδιασμού Εξωτερικής Πολιτικής στην Ελλάδα. Πρόσωπα Έναντι Θεσμών» σε 

Παναγιώτης Τσάκωνας (επιμ.), Σύγχρονη Ελληνική Εξωτερική Πολιτική. Μια Συνολική 

Προσέγγιση, Εκδόσεις Ι. Σιδέρης, Αθήνα, 2003, σελ. 91-136.

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 432 


«στρατηγικής κουλτούρας» που είχε όλα τα παραπάνω χαρακτηριστικά γνωρίσματα 

και στον πυρήνα της οποία διακρίνει κάποιος όχι μόνον τα στοιχεία της 

ανασφάλειας και της αίσθησης της απειλής, αλλά και της έλλειψης αυτοπεποίθησης 

και εμπιστοσύνης σε τρίτους. Το σχεδόν αυτονόητο αποτέλεσμα αυτής 

της πραγματικότητας ήταν –και σε μεγάλο βαθμό εξακολουθεί να είναι– ότι 

όταν οι αποφάσεις λαμβάνονται από πρόσωπα δεν μπορεί παρά, είτε να αντανακλούν 

τους πολιτιστικούς προβληματισμούς των ίδιων των προσώπων, είτε 

να καθοδηγούνται από το κριτήριο της μεγιστοποίησης της εκλογικής απήχησης 

των εμπλεκομένων προσώπων. 

Πραγματικότητα, η οποία αναδεικνύει με τη σειρά της την κοινωνία (και 

την κοινή γνώμη) σε πρωταρχικό παράγοντα χάραξης και διαμόρφωσης πολιτικής. 

Κατά συνέπεια, είναι όλα τα παραπάνω χαρακτηριστικά της ελληνικής 

«στρατηγικής κουλτούρας» που επηρεάζουν και διαμορφώνουν –πολλές φορές 

με τρόπο δραματικό– την ελληνική αντίληψη όσον αφορά στο περιεχόμενο της 

εθνικής ασφάλειας, καθώς και τις δυνατότητες –ή αδυναμίες– ανάπτυξης στρατηγικής 

εθνικής ασφάλειας από πλευράς της Ελλάδας. Η εξαιρετικά πρωτότυπη 

άλλωστε επιλογή της έννοιας «εθνικά θέματα», έναντι της χρησιμοποιούμενης 

στη γλώσσα της διεθνούς πολιτικής έννοιας του «εθνικού συμφέροντος», 

δεν αντικατοπτρίζει μόνον τη σύνδεση αυτών των θεμάτων με την εσωτερική 

πολιτική και τη διεκδίκηση της εξουσίας αλλά, πολύ περισσότερο, καταδεικνύει 

την κυριαρχία των εσωτερικών προτεραιοτήτων και του πιθανού πολιτικού 

κόστους επί των αποφάσεων εξωτερικής πολιτικής και διαμόρφωσης συγκροτημένης 

στρατηγικής εθνικής ασφάλειας. 

Αδυναμίες και ελλείψεις του θεσμικού μηχανισμού εθνικής 

ασφαλείας 

Είναι ευρύτερα αποδεκτό ότι η εθνική ασφάλεια είναι έννοια ευρύτερη 

εκείνων της εξωτερικής πολιτικής και άμυνας, και, συνακόλουθα, κάθε προσπάθεια 

στρατηγικής σχεδίασης δεν μπορεί να περιορισθεί στην εξωτερική πολιτική 

και άμυνα μόνο, αλλά επιβάλλεται να επεκταθεί και στους χώρους της 

οικονομικής διπλωματίας, των στρατηγικών πληροφοριών, της κινητοποίησης 

της διεθνούς κοινής γνώμης και του ανά τον κόσμο Ελληνισμού καθώς και της 

ανάληψης πολιτιστικών πρωτοβουλιών. Όσον αφορά στο θεσμικό σύστημα παραγωγής 

στρατηγικής εθνικής ασφάλειας της Ελλάδας, είναι ενδιαφέρον ότι το 

τελευταίο όχι μόνον δεν περιλαμβάνει όλους τους παραπάνω χώρους αλλά μια 

σειρά από προβλήματα, αδυναμίες και ελλείψεις μπορούν να διαπιστωθούν 

ακόμη και αποκλειστικά σε σχέση με το θεσμικό σύστημα των δύο βασικών συνιστωσών 

της ελληνικής στρατηγικής εθνικής ασφάλειας, δηλαδή της εξωτερι-

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 433 


κής και την αμυντική πολιτικής. Βεβαίως η σύνδεση ορισμένων χαρακτηριστικών 

της ελληνικής στρατηγικής κουλτούρας με την απουσία συστηματικής θεσμικής 

δομής στρατηγικής εθνικής ασφάλειας είναι επίσης άμεση και προφανής. 

Κατακερματισμός και ασάφεια σε επίπεδο «θεσμικής καταγραφής» 

Είναι οι δύο βασικές συνιστώσες της ελληνικής στρατηγικής εθνικής ασφάλειας, 

δηλαδή η εξωτερική και η αμυντική πολιτική, εκείνες που αναλαμβάνουν 

να καταγράψουν μέσω συγκεκριμένων κειμένων στα θεσμικά τους όργανα – 

Υπουργείο των Εξωτερικών (ΥΠΕΞ) και Υπουργείο Εθνικής Άμυνας (ΥΕΘΑ), 

αντίστοιχα– τους μακροπρόθεσμους και μεσοπρόθεσμους στόχους της ελληνικής 

στρατηγικής εθνικής ασφάλειας καθώς και τα μέσα υλοποίησής της. Δυστυχώς, 

όσον αφορά στο Υπουργείο των Εξωτερικών δεν υπάρχει μέχρι και 

σήμερα κάποιο επίσημο κείμενο το οποίο να αναφέρεται στους εθνικούς σκοπούς, 

στα ζωτικά συμφέροντα και, κυρίως, στην ιεράρχηση αυτών, αν και το 

ΥΠΕΞ άρχισε τα τελευταία χρόνια να έχει μια πιο ουσιαστική συμβολή στην 

ετοιμασία της Πολιτικής Εθνικής Άμυνας (ΠΕΑ). 

Στην τελευταία, η οποία εκδίδεται από το Υπουργείο Εθνικής Άμυνας και 

αποτελεί την μοναδική προς το παρόν επίσημη/«θεσμική» προσέγγιση σε θέματα 

υψηλής στρατηγικής, παρατηρείται ένα σοβαρό έλλειμμα όσον αφορά 

στον σαφή ορισμό των εθνικών συμφερόντων και την ιεράρχησή τους (καθώς 

και στη χρήση των συντελεστών εθνικής ισχύος για την επίτευξη των στόχων 

που έχουν τεθεί). Με άλλα λόγια, από πλευράς «θεσμικής καταγραφής», μέσω 

δηλαδή της διατύπωσής της σε επίσημα κείμενα, η στρατηγική εθνικής ασφάλειας 

εμφανίζεται κατακερματισμένη και, κυρίως, ασαφής. 

Όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται σε έκθεση ομάδας εργασίας ειδικών 

και εμπειρογνωμόνων που συνεστήθη και λειτούργησε ad hoc εντός του 

Υπουργείου των Εξωτερικών: «...δεν υπάρχουν επισήμως διατυπωμένες πάγιες 

αρχές και αξίες που θα κατηύθυναν τη διαμόρφωση και υλοποίηση της ελληνικής 

πολιτικής Εθνικής Ασφάλειας καθώς και σαφώς προσδιορισμένοι εθνικοί 

σκοποί, ούτε υπάρχει συγκεκριμένος κυβερνητικός φορέας που, με την υποστήριξη 

του πολιτικού κόσμου, θα εκπονούσε τέτοιους κοινά αποδεκτούς σκοπούς». 

16 Διαπιστώνεται ακόμη ότι «η υπάρχουσα Πολιτική Εθνικής Άμυνας 

δεν ανταποκρίνεται πλήρως στις σύγχρονες ανάγκες και απαιτήσεις, ενώ από 

16 Ελληνική Πολιτική Εθνικής Ασφάλειας. Προβλήματα και Προοπτικές (Έκθεση 

Επιτροπής για την αξιολόγηση της Πολιτικής Εθνικής Ασφάλειας (ΠΕΑ), Κέντρο Ανάλυσης 

και Σχεδιασμού, Υπουργείο των Εξωτερικών, Ιούνιος 2002).

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 434 


την πλευρά του Υπουργείου Εξωτερικών παρατηρείται πλήρης απουσία επίσημων 

κειμένων». Ειδικότερα, διαπιστώνεται «η απουσία κωδικοποιημένων γενικών 

παραδοχών σχετικά με την Πολιτική Εθνικής Ασφάλειας ενώ δεν προσδιορίζονται 

με σαφήνεια οι φορείς διαμόρφωσης της Πολιτικής Εθνικής Ασφάλειας. 

Θεσμικά κενά, ελλείψεις και αδυναμίες 

Μια συνοπτική αποτίμηση του υφιστάμενου θεσμικού πλαισίου στρατηγικού 

σχεδιασμού και διαχείρισης κρίσεων καταδεικνύει ότι το τελευταίο χαρακτηρίζεται 

από μια σειρά ελλείψεων και δυσλειτουργιών. Η δημιουργία του 

Κυβερνητικού Συμβουλίου Εξωτερικών και Άμυνας (ΚΥΣΕΑ) – του βασικού 

κυβερνητικού οργάνου καθορισμού της πολιτικής εθνικής ασφάλειας του ελληνικού 

κράτους – αναμφίβολα βελτίωσε, μέχρι ένα βαθμό, το συντονισμό των 

κυβερνητικών φορέων, αλλά σε καμία περίπτωση δεν κατάφερε να επιλύσει 

πραγματικά το πρόβλημα. 17 

Πιο συγκεκριμένα, τα μεγάλα χρονικά διαστήματα που μπορεί να μεσολαβήσουν 

μεταξύ συνεδριάσεων και η πλήρης απουσία υποστηρικτικού μηχανισμού 

δεν επιτρέπουν στο ΚΥΣΕΑ να διαδραματίσει ουσιαστικό ρόλο στη χάραξη 

στρατηγικής και στο χειρισμό κρίσεων. Επίσης, ο ρόλος του ΚΥΣΕΑ περιορίζεται 

–εάν δεν εξαντλείται– σε ζητήματα άμυνας και ασφάλειας και μάλιστα 

με την εξαιρετικά περιοριστική σημασία του όρου που δίδει ιδιαίτερη έμφαση 

στη στρατιωτική διάσταση. Όπως όμως καταδεικνύει και η γενικότερη 

έμφαση τόσο της ΕΕ όσο και της Ατλαντικής Συμμαχίας σε ζητήματα χειρισμού 

κρίσεων, είναι ιδιαίτερα πιθανόν να προκύψουν κρίσεις διαφόρων μορφών – 

και όχι αποκλειστικά στρατιωτικού χαρακτήρα– στο άμεσο μέλλον. 

Όσον αφορά στα δύο θεσμικά όργανα εντός του Υπουργείου Εξωτερικών – 

το Κέντρο Ανάλυσης και Σχεδιασμού (ΚΑΣ) και τη Μικτή Μονάδα Διαχείρισης 

Κρίσεων (ΜΜΔΚ), η σύσταση των οποίων προβλεπόταν από τον (νέο) Κανονισμό 

του ΥΠΕΞ το 1998– είναι σκόπιμο να επισημανθεί ότι από τα δύο αυτά 

θεσμικά όργανα σήμερα λειτουργεί μερικώς το πρώτο και θεωρητικώς μόνον 

το δεύτερο. Μάλιστα η αναφορά του νομοθέτη στην «...συγκέντρωση των αρμο- 

17 Από το έτος 2000 το Υπουργικό Συμβούλιο έχει, με απόφασή του, προχωρήσει 

στη διεύρυνση των αρμοδιοτήτων του ΚΥΣΕΑ καθιστώντας το τελευταίο και αναθέτοντας 

σε αυτό και τη νομοθετική εξουσιοδότηση να οργανώσει έναν αποτελεσματικό μηχανισμό 

διαχείρισης κρίσεων, ο οποίος πρέπει να έχει τόσο συμβουλευτικές όσο και 

συντονιστικές αρμοδιότητες.

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 435 


δίων χειριστών σε περίπτωση κρίσης στον χώρο επιχειρήσεων του Υπουργείου 

Εξωτερικών» συγκρινόμενη με τις υφιστάμενες σήμερα συνθήκες μόνο ειρωνικά 

μειδιάματα μπορεί να προκαλέσει. Επιπρόσθετα, η Μικτή Μονάδα Διαχείρισης 

Κρίσεων (ΜΜΔΚ) –παρά τη σχετική επωνυμία που φέρει– δεν αποτελεί 

κατ’ ουσίαν όργανο χειρισμού κρίσεων του Υπουργείου Εξωτερικών, αλλά 

φορέα προετοιμασίας και σχεδιασμού της συμπεριφοράς του Υπουργείου 

Εξωτερικών για την επιτυχή και αποτελεσματικότερη αντιμετώπιση ενδεχόμενης 

κρίσης. Επίσης, κατά την εξέλιξη μιας κρίσης η ΜΜΔΚ λειτουργεί, κατ’ 

αρχήν, ως συμβουλευτικό επιτελείο του Υπουργού Εξωτερικών και ακολούθως, 

ως μηχανισμός υποστήριξης του βασικού κυβερνητικού οργάνου χειρισμού 

κρίσεων, δηλαδή του ΚΥΣΕΑ. 18 

Το ουσιαστικότερο όμως πρόβλημα αφορά στο γεγονός ότι και οι δύο υπηρεσίες 

δεν έχουν σαφώς οροθετημένους στόχους και –κυρίως– δεν έχουν σαφή 

αντίληψη του τρόπου λειτουργικής τους σύνδεσης με τους άλλους εμπλεκόμενους 

φορείς ανάπτυξης στρατηγικής εθνικής ασφάλειας, το Υπουργείο Εθνικής 

Άμυνας και το Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας. Συνακόλουθα, ιδιαίτερα 

σοβαρή έλλειψη συντονισμού παρατηρείται και στο επίπεδο του μακροπρόθεσμου 

στρατηγικού σχεδιασμού μεταξύ του Υπουργείου Εξωτερικών και του 

Υπουργείου Εθνικής Άμυνας. 19 

Είναι σκόπιμο στο σημείο αυτό να επισημανθεί ότι η παρατηρούμενη έλλειψη 

συντονισμού μεταξύ των θεσμικών πυλώνων της στρατηγικής εθνικής ασφάλειας 

δεν είναι πάντοτε το αποτέλεσμα της αδυναμίας των εμπλεκομένων φορέων να 

συνεργαστούν ή/και να συντονιστούν. Συχνά συνιστά το προόν μιας συνειδητής 

επιλογής εκ μέρους του ενός πυλώνα στρατηγικής εθνικής ασφάλειας να αποκτήσει 

συγκριτικό πλεονέκτημα έναντι του άλλου (π.χ. του Υπουργείου Εθνικής 

18 Για αυτές τις επισημάνσεις, βλέπε Βασίλης Γκίκας, Εθνική Ασφάλεια και Διαχείριση 

Κρίσεων. Η Θεσμική Προσέγγιση, op. cit., σελ. 52, καθώς και τις σχετικές παραπομπές. 

19 Είναι ενδιαφέρον, ότι με, ομολογουμένως, μεγάλη καθυστέρηση οι επικεφαλής 

των Υπουργείων Εξωτερικών και Άμυνας προέβησαν τον Φεβρουάριο 2002 στη δημιουργία 

«Μικτής Επιτροπής Συνεργασίας» επί θεμάτων πολιτικο-στρατιωτικού ενδιαφέροντος. 

Ο συγγραφέας του παρόντος κεφαλαίου είχε την ενδιαφέρουσα εμπειρία της 

συμμετοχής στην εν λόγω Επιτροπή ως σύμβουλος του υπουργού των εξωτερικών, από 

κοινού με τον Γενικό Γραμματέα του ΥΠΕΞ, τον Α/ΓΕΕΕΘΑ και τον Αναπληρωτή Γενικό 

Διευθυντή του Επιτελείου του ΥΕΘΑ και από όσο, είναι σε θέση να, γνωρίζει 

ακόμα και η αυτονόητη αυτή –ελάχιστη— συνεργασία των δύο υπουργείων για τρέχοντα 

ζητήματα –και όχι για την από κοινού εκπόνηση μακροπρόθεσμου στρατηγικού 

σχεδιασμού— διεκόπη μετά την αλλαγή των πολιτικών προσταμένων των δύο υπουργείων 

η οποία προέκυψε από τις εκλογές της 7 ης Μαρτίου 2004.

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 436 


Άμυνας έναντι του Υπουργείου των Εξωτερικών) με στόχο βραχυπρόθεσμα 

οφέλη για τον εκάστοτε πολιτικό του προστάμενο και αρνητικές μεσοπρόθεσμες 

συνέπειες για τον συντονισμό μεταξύ των εμπλεκομένων φορέων. 20 

Γενικότερα, θα μπορούσε να παρατηρηθεί ότι παρά το γεγονός ότι στο υφιστάμενο 

θεσμικό σύστημα στρατηγικής εθνικής ασφάλειας στη χώρα μας προβλέπονται 

συγκεκριμένα όργανα σχεδιασμού πολιτικής και διαχείρισης κρίσεων, 

το «επίπεδο θεσμοποίησης» με πρακτικούς/λειτουργικούς όρους είναι 

ασθενές και αναποτελεσματικό, καθώς ούτε στο γραφειοκρατικό, αλλά ούτε 

και στο πολιτικό (κυβερνητικό) επίπεδο υφίστανται τα συλλογικά εκείνα σώματα 

που θα συνιστούσαν την συγκρότηση ενός δομημένου θεσμικού συστήματος 

για την παραγωγή αποτελεσματικής στρατηγικής εθνικής ασφάλειας. Διαπιστώνεται 

έτσι ένα σοβαρό θεσμικό κενό στο επίπεδο της ανάπτυξης υψηλής 

στρατηγικής και στρατηγικής εθνικής ασφάλειας που σχετίζεται με την αδυναμία 

σαφούς καθορισμού των ζωτικών εθνικών συμφερόντων και ιεράρχησης 

μεταξύ πρωτευόντων και δευτερευόντων στόχων ενώ παρατηρείται μια αποσπασματική 

αντιμετώπιση των θεμάτων στρατηγικού σχεδιασμού και διαχείρισης 

κρίσεων, καθώς και μια δυσκολία συντονισμού τόσο ανάμεσα στα υπουργεία 

Εξωτερικών και Εθνικής Άμυνας, όσο και μεταξύ αυτών και άλλων εμπλεκομένων 

υπηρεσιών και φορέων. 

Σύμφωνα με ορισμένους μελετητές, οι λόγοι της θεσμικής αυτής ανεπάρκειας 

αφορούν στη σπανιότητα σύγκλησης αυτών των οργάνων, στις επεξηγηματικού 

και ρητορικού τύπου διακηρύξεις στις οποίες συχνά επιδίδονται και 

στην λειτουργία τους ως νομιμοποιητή των πολιτικών αποφάσεων που έχουν 

ήδη ληφθεί σε άλλα fora. 21 Ειδικότερα, όσον αφορά στον ένα από τους δύο σημαντικότερους 

θεσμικούς πυλώνες της ελληνικής στρατηγικής εθνικής ασφάλειας, 

δηλαδή το Υπουργείο των Εξωτερικών, διάφορες μελέτες καταδεικνύουν 

την αδυναμία του να διαδραματίσει –αν και ένα από τα καλύτερα οργανωμένα 

τμήματα του ελληνικού διοικητικού συστήματος– ουσιαστικό ρόλο στο 

σχεδιασμό στρατηγικής εθνικής ασφάλειας. Η σύντομη παρουσία και λειτουργία 

της «Υπηρεσίας Σχεδιασμού Πολιτικής» 22 (για μερικούς μόλις μήνες) στο 

Υπουργείο των Εξωτερικών δεν ανέδειξε μόνον τις εγγενείς αδυναμίες της 

20 Βλέπε την περίπτωση της δημιουργίας της «Μονάδας Πρόληψης και Διαχείρισης 

Κρίσεων» (ΟΠΔΚ) τον Μάιο 2001 εντός του Γραφείου του Υπουργού Εθνικής Άμυνας 

και όχι στα πλαίσια ανάπτυξης ενός συγκροτημένου εθνικού συστήματος διαχείρισης 

κρίσεων, στο Θ. Ντόκος και Π. Τσάκωνας, Στρατηγική Εθνικής Ασφάλειας, op. cit., 217- 

220. 

21 Π. Ιωακειμίδης, Το Μοντέλο Σχεδιασμού Εξωτερικής Πολιτικής στην Ελλάδα. 

Πρόσωπα έναντι Θεσμών, op. cit., σελ. 125.

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 437 


γραφειοκρατίας του ΥΠΕΞ –όπως το φαινόμενο της αντίθεσης της διπλωματικής 

υπηρεσίας στη δημιουργία ενός νέου θεσμικού οργάνου– αλλά αποτέλεσε, 

ταυτόχρονα, χαρακτηριστικό παράδειγμα αδυναμίας σύστασης και λειτουργίας 

δομών στρατηγικού σχεδιασμού. 

Ελληνικά στρατηγικά διλήμματα 

Οι τρομοκρατικές επιθέσεις της 11 ης Σεπτεμβρίου, και αυτές που ακολούθησαν 

στο Μπαλί, τη Μαδρίτη, το Λονδίνο, την Κωνσταντινούπολη και, προσφάτως, 

στη Βομβάη και το ενδεχόμενο νέων επιθέσεων σε χώρες της Δύσης 

και του υπόλοιπου κόσμου, οι ολοένα και συχνότερες και ισχυρότερες φυσικές 

καταστροφές και η ανησυχία για τον ιό της άτυπης πνευμονίας (SARS) και της 

γρίπης των πτηνών επαναφέρουν στο ευρωπακό και εθνικό προσκήνιο το ζήτημα 

της ετοιμότητας του κρατικού μηχανισμού για την αντιμετώπιση νέων 

«ασύμμετρων» απειλών και προβλημάτων. 

Στην αρχή του 21ου αιώνα κατέστη εμφανής η τρωτότητα των δημοκρατικών 

και τεχνολογικά ανεπτυγμένων κοινωνιών. Δυστυχώς το πρόβλημα είναι πολύ 

μεγαλύτερο για την Ελλάδα, η οποία βρίσκεται γεωγραφικά στη διαχωριστική 

γραμμή Βορρά και Νότου, με «διάτρητα» σύνορα, λόγω γεωγραφικών ιδιαιτεροτήτων 

και η οποία αποτελεί τόσο διαμετακομιστικό κέντρο, όσο και τελικό 

προορισμό παράνομων αγαθών (ναρκωτικών, ανθρώπων, κ.λπ.). Το γεωπολιτικό 

περιβάλλον των αρχών του 21 ου αιώνα εγκυμονεί απειλές, προκλήσεις και 

ευκαιρίες για την Ελλάδα. Η χώρα μας έχει την ατυχία να βρίσκεται σε μια «δύσκολη» 

γεωγραφική περιοχή, που χαρακτηρίζεται από αστάθεια και ρευστότητα, 

ενώ αρκετοί γείτονές της βρίσκονται σε φάση μετάβασης όσον αφορά στο 

πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό τους σύστημα. Συνορεύει δε με μια χώρα η 

οποία έχει θέσει στο τραπέζι μια σειρά από διεκδικήσεις, και η οποία θεωρεί τη 

στρατιωτική ισχύ ως αποδεκτό εργαλείο άσκησης εξωτερικής πολιτικής. 

Η Ελλάδα καλείται να προετοιμαστεί, κάνοντας τις απαραίτητες και κατάλληλες 

στρατηγικές επιλογές, για το ρόλο της στη νέα διεθνή τάξη πραγμάτων και 

τη θέση της στον παγκόσμιο συσχετισμό δυνάμεων. Οι προκλήσεις –που άλλοτε 

εξελίσσονται σε προβλήματα ή απειλές και άλλοτε, αν και όλο και σπανιότερα, 

22 Για σχετικές αποτιμήσεις αναφορικά με την άνοδο και την πτώση της «Υπηρεσίας 

Σχεδιασμού Πολιτικής» στο Υπουργείο Εξωτερικών επί υπουργίας Α. Σαμαρά, βλέπε 

Α. Πλατιάς, Ο Σχεδιασμός της Ελληνικής Εξωτερικής Πολιτικής, op. cit., σελ. 156 και Π. 

Ιωακειμίδης, Το Μοντέλο Σχεδιασμού Εξωτερικής Πολιτικής στην Ελλάδα, op. cit., σελ. 

126.

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 438 


σε ευκαιρίες– είναι πολλές. Τα τελευταία χρόνια η Ελλάδα έχει κάνει μια σαφή 

γεωστρατηγική επιλογή στην κατεύθυνση της ενωμένης Ευρώπης, θεωρώντας 

ότι η ανάδυση μιας ομοσπονδιακής Ευρώπης αποτελεί την αποτελεσματικότερη 

διασφάλιση για τα στρατηγικά της συμφέροντα. Ταυτόχρονα, η Αθήνα προσπαθεί 

να διατηρήσει μια πολύ καλή σχέση με την Ουάσιγκτον, αναγνωρίζοντας ότι 

ο ρόλος και επιρροή των ΗΠΑ στην Ανατολική Μεσόγειο και τα Βαλκάνια παραμένουν 

πολύ σημαντικές, ενώ παράλληλα έχει βελτιώσει σημαντικά τις σχέσεις 

της με τη Ρωσία, με βασικό άξονα την ενεργειακή συνεργασία. 

Ειδικότερα για την Ελλάδα διαφαίνονται δύο επίπεδα γεωγραφικών προτεραιοτήτων: 

το πρώτο αφορά στα Βαλκάνια και το δεύτερο στις περιοχές της 

Μεσογείου, Μέσης Ανατολής και Μαύρης Θάλασσας, ενώ οικονομικό ενδιαφέρον 

φαίνεται ότι παρουσιάζουν και ορισμένες ασιατικές αγορές. Όσον 

αφορά στα λειτουργικά ζητήματα (διεθνικό οργανωμένο έγκλημα, ενεργειακά 

και άλλα δίκτυα, μετανάστευση, περιβάλλον, κ.λπ.), η Ελλάδα θα συνεχίσει να 

βρίσκεται γεωγραφικά στη διαχωριστική γραμμή Βορρά και Νότου, με «διάτρητα» 

σύνορα λόγω γεωγραφικών ιδιαιτεροτήτων και θα αποτελεί τόσο διαμετακομιστικό 

κέντρο, όσο και τελικό προορισμό παράνομων αγαθών (ναρκωτικών, 

ανθρώπων, κ.λπ.), αλλά και σε μια περιοχή όπου σχεδιάζονται και κατασκευάζονται 

επικοινωνιακά, ενεργειακά, μεταφορικά και άλλα δίκτυα. Η 

απουσία από τέτοια δίκτυα ισοδυναμεί με περιθωριοποίηση. 

Όσον αφορά στις σχέσεις με την Τουρκία, μετά από αρκετές δεκαετίες ιδιαίτερα 

κακών σχέσεων, έχουμε εισέλθει από το 1999 σε μια περίοδο χαμηλής έντασης 

και προσέγγισης, που χαρακτηρίστηκε από τη διπλωματία των σεισμών, την 

ελληνική συγκατάθεση στο Ελσίνκι για την ευρωπακή πορεία της Τουρκίας, την 

ανταλλαγή επισκέψεων από πολιτικούς και ανώτατους στρατιωτικούς αξιωματούχους 

των δυο χωρών, την υπογραφή αρκετών συμφωνιών «χαμηλής πολιτικής» 

καθώς και Μέτρων Οικοδόμησης Εμπιστοσύνης, την εντονότατη «διπλωματία 

των πολιτών», την εντυπωσιακή ανάπτυξη των εμπορικών σχέσεων και την 

αύξηση των ελληνικών επενδύσεων στην Τουρκία, τη συμφωνία ενεργειακής συνεργασίας 

και, τέλος, την πραγματοποίηση σαράντα και πλέον γύρων «διερευνητικών 

συζητήσεων» σε επίπεδο Γενικών Γραμματέων των Υπουργείων Εξωτερικών 

Ελλάδας και Τουρκίας σχετικά με το ενδεχόμενο προσφυγής στο Διεθνές 

Δικαστήριο της Χάγης, χωρίς όμως αποτέλεσμα, τουλάχιστον μέχρι στιγμής. 

Βεβαίως, δεν έχουν εκλείψει οι περιοδικές εντάσεις και οι μίνι-κρίσεις, 

ούτε έχει μεταβληθεί η συμπεριφορά της Τουρκίας σε θέματα Αιγαίου και δεν 

έχει σημειωθεί ουσιαστική πρόοδος στα ζητήματα διαφωνίας μεταξύ των δύο 

χωρών. Σαφέστατα είναι κεφαλαιώδους σημασίας το ερώτημα αν ο γεωπολιτικός 

ρόλος και επιδιώξεις της Ελλάδας και της Τουρκίας έχουν συγκλίνουσες ή 

αποκλίνουσες πορείες, αν τα ζωτικά συμφέροντα των δύο χωρών είναι συμβατά 

ή όχι, εν τέλει αν υπάρχουν περιθώρια συνεννόησης και συνεργασίας ή

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 439 


αν οι δύο χώρες είναι καταδικασμένες να ακολουθούν μια πολιτική ανταγωνισμού, 

ανάσχεσης και αλληλο-υπονόμευσης; 

Η απάντηση προφανώς δεν είναι ούτε εύκολη, ούτε απλή. Στα διμερή ζητήματα 

και το Κυπριακό δεν έχει σημειωθεί ουσιαστική πρόοδος και αυτό περιορίζει 

σε σημαντικό βαθμό τις δυνατότητες συνεννόησης με τη γειτονική χώρα. 

Έχοντας, ωστόσο, διαφορετικές γεωγραφικές προτεραιότητες όσον αφορά 

στις περιοχές πολιτικής και οικονομικής δραστηριοποίησης, αλλά και έχοντας 

συνείδηση ότι βρίσκονται σε μια περιοχή υψηλής αστάθειας και ρευστότητας 

και σε μια εποχή έντονης αβεβαιότητας όσον αφορά στις διεθνείς εξελίξεις, οι 

δύο χώρες αντιλαμβάνονται ότι θα ωφελούνταν αμοιβαία από τη συμμετοχή σε 

πολυμερείς προσπάθειες αντιμετώπισης κοινών απειλών ή, κατά περίπτωση, 

σε διμερείς πρωτοβουλίες. 

Σε αυτό το διαμορφούμενο περιφερειακό περιβάλλον ασφαλείας, η σημαντικότερη 

μεταβλητή που θα επηρεάσει καθοριστικά όχι μόνο τις ελληνοτουρκικές 

σχέσεις, αλλά και τη σταθερότητα της ευρύτερης περιοχής είναι ο εσωτερικός 

πολιτικός, οικονομικός και κοινωνικός μετασχηματισμός της γειτονικής 

μας χώρας. Η κατεύθυνση και ο ρυθμός των εσωτερικών αλλαγών στην Τουρκία 

θα καθορίσει και το μέλλον των ευρω-τουρκικών σχέσεων. Η πλήρης 

ένταξη της Τουρκίας σε βάθος χρόνου αποτελεί δυνητική εξέλιξη που θα μεταμόρφωνε 

ριζικά τις σχέσεις Αθήνας-Αγκύρας. Με βάση τα σημερινά δεδομένα, 

δεν αποτελεί, ωστόσο, το πιθανότερο σενάριο. 

Οι ευαίσθητες πολιτικές ισορροπίες στο εσωτερικό της Τουρκίας, το μέλλον 

των ευρω-τουρκικών και των αμερικανο-τουρκικών σχέσεων, το κουρδικό ζήτημα 

και η ανάγκη στρατηγικών επιλογών για το γεωστρατηγικό προσανατολισμό 

και ρόλο της Τουρκίας, καθώς και το ειδικό της βάρος στην περιφερειακή 

εξίσωση ασφαλείας αποτελούν μια αρκετά σύνθεση εξίσωση. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον 

παρουσιάζει η προσπάθεια αποκρυπτογράφησης των τουρκικών προθέσεων 

σε επίπεδο πολιτικής ηγεσίας: Συμπλέει ο κ. Ερντογάν ευκαιριακά με το «βαθύ 

κράτος», έχοντας άλλες προτεραιότητες και μη θέλοντας να ανοίξει άλλο ένα μέτωπο 

αντιπαράθεσης με το διπλωματικό-στρατιωτικό κατεστημένο; ‘Η συμμερίζεται 

τις πάγιες θέσεις και επιδιώξεις της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής όσον 

αφορά στις ελληνοτουρκικές σχέσεις; Ερωτήματα χωρίς εύκολη απάντηση. 

Θεσμικές μεταρρυθμίσεις 

Η σύνδεση συγκεκριμένων χαρακτηριστικών της ελληνικής στρατηγικής 

κουλτούρας με την αδυναμία ανάπτυξης ενός συνολικού και συγκροτημένου 

θεσμικού συστήματος παραγωγής στρατηγικής εθνικής ασφάλειας αναδεικνύουν 

την ανάγκη θεσμικών μεταρρυθμίσεων και αλλαγών που θα εξασφαλίζουν

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 440 


τη σαφήνεια των στόχων και την αποτελεσματική σύνδεση και συντονισμό των 

εμπλεκομένων στην παραγωγή στρατηγικής εθνικής ασφάλειας οργάνων. 

Καθώς το ενδεχόμενο «θερμού επεισοδίου» ή κάποιας μορφής κρίσης με 

την Τουρκία δεν θεωρείται πιθανό στο άμεσο μέλλον, εν τούτοις δεν μπορεί σε 

καμμία περίπτωση να αποκλειστεί. Σε ένα τέτοιο ενδεχόμενο η Ελλάδα θα 

πρέπει να έχει τη δυνατότητα ελέγχου των εξελίξεων και αποκλιμάκωσης της 

κρίσης. Επίσης, όπως καταδεικνύει και η γενικότερη έμφαση του ΝΑΤΟ και 

της ΕΕ σε ζητήματα διαχείρισης κρίσεων, η θεματική ατζέντα των κρίσεων του 

μέλλοντος αφορά σε ένα εξαιρετικά ευρύ φάσμα πιθανών προβλημάτων που 

μπορεί να προέρχονται από πολιτική, οικονομική, κοινωνική –ακόμα και περιβαλλοντική- 

αστάθεια στο εγγύς της Ελλάδας περιβάλλον. Η δε σημαντική ελληνική 

παρουσία και ενεργός συμμετοχή σε πολυεθνικές επιχειρήσεις (υπό την 

αιγίδα του ΟΗΕ και στο πλαίσιο του ΝΑΤΟ ή της ΕΕ) αυξάνουν σημαντικά το 

ενδεχόμενο άμεσης ή έμμεσης εμπλοκής της Ελλάδας σε ενδεχόμενη περιφερειακή 

κρίση. Επίσης, η ταχύτητα των εξελίξεων και η ανάγκη για άμεση αντίδραση 

σε περιπτώσεις κρίσεων καθιστούν αναγκαία την ύπαρξη και αποτελεσματική 

λειτουργία ενός κεντρικού –και ευέλικτου- μηχανισμού χειρισμού κρίσεων, 

με άμεση πρόσβαση σε όλους τους εμπλεκόμενους φορείς τόσο σε επίπεδο 

χειριστών όσο και σε επίπεδο πολιτικής ηγεσίας. 

Απέναντι σε ένα συνεχώς μεταλλασσόμενο παράδειγμα ασφαλείας, αυξανόμενη 

αλληλεξάρτηση σε θέματα οικονομίας και τρωτότητας σε νέες απειλές, 

προκλήσεις και κινδύνους καμία χώρα δεν μπορεί να παραμένει προσκολλημένη 

σε μια μονοδιάστατη (μονο-υπουργική ή μονο-υπηρεσιακή) αντιμετώπιση 

που αναπαράγει τη μονοσήμαντη σκέψη που έχει κυριαρχήσει σε διάφορες 

γραφειοκρατίες (συμβάλλοντας μεταξύ άλλων και στην εμφάνιση φαινομένων 

τύπου «ομαδικής αντίληψης». Αποτελεί αντίθετα επιτακτική ανάγκη η δημιουργία 

του κατάλληλου θεσμικού πλαισίου που θα επιτρέψει τη χάραξη υψηλής 

στρατηγικής και τη βέλτιστη αξιοποίηση των εθνικών συντελεστών ισχύος, με 

συντονιστικό ρόλο σε θέματα εξωτερικής πολιτικής, εθνικής άμυνας και διεθνών 

οικονομικών σχέσεων. 

Γενικότερα και στη βάση της ανάλυσης που προηγήθηκε, υφίσταται σήμερα 

άμεση ανάγκη ικανοποίησης δύο βασικών προποθέσεων ανάπτυξης επιτυχούς 

στρατηγικής εθνικής ασφάλειας από την πλευρά της Ελλάδας. Οι προποθέσεις 

αυτές αφορούν (α) στη λειτουργική σύνδεση των στόχων, δηλαδή στην 

παραγωγική σύνδεση βραχυπρόθεσμων και μεσοπρόθεσμων/μακροπρόθεσμων 

επιδιώξεων της στρατηγικής εθνικής ασφάλειας της Ελλάδας και (β) στο 

συντονισμό των επιμέρους πτυχών της ελληνικής στρατηγικής εθνικής ασφάλειας, 

δηλαδή στην καλύτερη δυνατή συνεργασία και συντονισμό δράσης των 

βασικών φορέων διαμόρφωσης και σχεδιασμού της ελληνικής στρατηγικής 

εθνικής ασφάλειας (ΥΠΕΞ, ΥΕΘΑ, ΥΠΕΘΟ κ.λπ.).

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 441 


Σε αυτή την κατεύθυνση θα ήταν σκόπιμη η σύσταση ενός επιτελικού οργάνου 

(θα μπορούσε ενδεικτικά να λάβει την ονομασία: Συμβούλιο Εθνικής 

Ασφάλειας 23 ), το οποίο θα είναι ικανό να θέτει και να σχεδιάζει την ελληνική 

υψηλή στρατηγική καθώς και να συντονίζει και να ελέγχει –αναφέροντας σχετικά 

στην πολιτική ηγεσία: τον πρωθυπουργό και το υπουργικό συμβούλιο ή το 

ΚΥΣΕΑ– τους φορείς που, σύμφωνα με το Σύνταγμα, εμπλέκονται στη σχεδίαση 

και ανάπτυξή της. Το όργανο αυτό θα στελεχώνεται από, διπλωμάτες, 

στρατιωτικούς και στελέχη άλλων συναρμόδιων κυβερνητικών υπηρεσιών, και 

τεχνοκράτες-εμπειρογνώμονες, και θα έχει χαρακτήρα υποστηρικτικό προς το 

ΚΥΣΕΑ, ενώ το τλευταίο θα συνεχίσει να έχει κεντρικό και αποφασιστικό 

ρόλο στη λήψη αποφάσεων. Θα πρέπει επίσης να δίδει έμφαση στις δομές και 

τους θεσμούς και όχι στους ηγέτες ή/και τις προσωπικότητες, αν και ο ρόλος 

της προσωπικότητας του ηγέτη παραμένει πολύ σημαντικός (ιδιαίτερα στο 

πλαίσιο του ελληνικού πρωθυπουργο-κεντρικού συστήματος, όπου το κέντρο 

βαρύτητας λήψης αποφάσεων και ευθύνης είναι προφανές). Θα πρέπει ακόμη 

να εφαρμόζεται η αρχή της επικουρικότητας: κρίσεις και –ιδιαίτερα– φυσικές 

καταστροφές αντιμετωπίζονται στο χαμηλότερο δυνατό επίπεδο. Μόνο αν κριθεί 

απαραίτητο «αναβαθμίζεται» το επίπεδο «προσοχής» και διαχείρισης. 

Αντίστοιχα, θα πρέπει να αποφεύγεται η μικρο-διαχείριση (micro-manage - 

ment) των κρίσεων, τάση πολύ συχνή και στις περισσότερες περιπτώσεις βλαπτική 

για τη διαχείριση της κρίσης. 

Είναι πιθανόν η δημιουργία ενός νέου θεσμικού οργάνου που κατ’ ανάγκην 

θα αποσπάσει ορισμένες αρμοδιότητες και λειτουργίες των υπαρχόντων 

υπουργείων και υπηρεσιών (ενώ θα απαιτηθεί και η απόσπαση ορισμένων εκ 

των πλέον ικανών στελεχών τους στη νέα υπηρεσία) να προκαλέσει ορισμένες 

τριβές και αντιπαραθέσεις. Οι όποιες δυσκολίες και προσκόμματα ενδέχεται 

να προκύψουν όσον αφορά στην ομαλή συνεργασία 24 μπορούν να ξεπεραστούν 

με την ξεκάθαρη οριοθέτηση αρμοδιοτήτων, την καλή θέληση από την 

πλευρά των εμπλεκομένων φορέων, μια λογική πίστωση χρόνου και, τέλος, την 

παροχή πλήρους στήριξης στο νέο θεσμικό όργανο (το οποίο θα πρέπει να 

23 Για μια αναλυτική παρουσίαση της αποστολής, των αρχών λειτουργίας και των 

αρμοδιοτήτων, της διοικητικής δομής και οργάνωσης και σειράς άλλων λειτουργιών του 

Συμβούλιο Εθνικής Ασφάλειας (ΣΕΑ), βλέπε Θ. Ντόκος και Π. Τσάκωνας, Στρατηγική 

Εθνικής Ασφάλειας, οπ.π., σελ. 332-365. 

24 Όταν προτάθηκε η δημιουργία μιας «Γραμματείας του ΚΥΣΕΑ» λίγο μετά την 

κρίση των Ιμίων, υπήρξαν αντιδράσεις των συναρμόδιων υπουργείων (ΥΠΕΞ, ΥΕΘΑ) 

λόγω ανησυχιών για ενδεχόμενη αφαίρεση αρμοδιοτήτων. Οι αντιδράσεις αυτές συνέβαλαν 

στη μη υλοποίηση της πρότασης.

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 442 


αντιμετωπιστεί από όλους τους εμπλεκόμενους ως ένας ισχυρότατος πολλαπλασιαστής 

ισχύος και το «πετράδι του στέμματος» του μηχανισμού εθνικής 

ασφαλείας) από τον πρωθυπουργό προκειμένου να ξεπεραστούν με επιτυχία 

οι αρχικές αντιδράσεις και αντιστάσεις του συστήματος. 

Βασικό στόχο ενός τέτοιου θεσμικού πλαισίου αποτελεί η δημιουργία ενός 

«κομβικού σημείου» όπου –τόσο σε καιρό ειρήνης, όσο και σε περίοδο κρίσης– 

θα διοχετεύεται η ροή πληροφοριών, θα διασταυρώνονται οι πληροφορίες και 

θα διευκολύνεται η κοινή εκτίμησή τους για να συναχθούν τα κατάλληλα συμπεράσματα, 

τα οποία στη συνέχεια θα κοινοποιούνται σε όλους τους εμπλεκόμενους 

φορείς. Επιδίωξη θα αποτελέσει η θεσμοθέτηση ενός συστήματος που 

θα καθιστά εύκολη και υποχρεωτική την αλληλο-ενημέρωση των φορέων και 

υπηρεσιών που δραστηριοποιούνται στο χώρο της εθνικής ασφάλειας. Πέραν 

της αντιμετώπισης του θεσμικού ελλείμματος σε θέματα στρατηγικού σχεδιασμού 

και χειρισμού κρίσεων, αυτονόητη είναι βεβαίως και η ανάγκη εθνικής 

διακομματικής συνεννόησης καθώς και η έναρξη ενός διαλόγου για την στρατηγική 

εθνικής ασφάλειας της χώρας στον εικοστό πρώτο αιώνα με ουσιαστική 

αξιοποίηση ή/και ενσωμάτωση του (άτυπου) Συμβουλίου Πολιτικών Αρχηγών, 

αλλά και του συνταγματικώς προβλεπομένου –και τυπικώς λειτουργούντος– 

Εθνικού Συμβουλίου Εξωτερικής Πολιτικής (ΕΣΕΠ). 

Μια θεσμική μεταρρύθμιση στα πλαίσια και τις κατευθύνσεις που περιγράφονται 

εδώ είναι επίσης απαραίτητο να συνοδεύεται από τομές και εκτεταμένες 

αλλαγές στην εκπαίδευση και συνεχή επιμόρφωση των στελεχών του δημοσίου 

τομέα. Θα πρέπει, επίσης, να ενθαρρυνθεί εμπράκτως η δι-επιστημονική 

έρευνα και ανάλυση (π.χ. περιβάλλον, δημογραφικό, θωράκιση κρίσιμων υποδομών, 

κλπ.). Τέλος, είναι σαφής η ανάγκη για επανεξέταση των προγραμμάτων 

σπουδών στα τμήματα διεθνών και ευρωπακών σπουδών στα ελληνικά πανεπιστήμια. 

Απαιτούνται νέες δεξιότητες στους αποφοίτους για την ομαλή και 

ταχεία ένταξή τους σε μια διευρυνόμενη και αυξανόμενα ανταγωνιστική (ευρωπακή 

και όχι πλέον στενά ελληνική) αγορά εργασίας που χρειάζεται εξειδικευμένα 

στελέχη. Τα πανεπιστημιακά εκπαιδευτικά ιδρύματα της χώρας μας 

καλούνται να παίξουν κεντρικό ρόλο τόσο στην αντιμετώπιση προβλημάτων 

επαγγελματικής αποκατάστασης, όσο και στη στήριξη της εθνικής προσπάθειας 

για προσαρμογή στα νέα παγκόσμια δεδομένα και την αντιμετώπιση 

προκλήσεων για την ελληνική εθνική ασφάλεια. 

Μια κρίσιμη παρατήρηση πρέπει σε κάθε περίπτωση να λαμβάνεται υπόψη 

στην προσπάθεια ανάπτυξης στρατηγικής εθνικής ασφάλειας: ότι το ενδιαφέρον 

πρέπει να εστιάζεται όχι τόσο στα ίδια τα σχέδια – τα οποία μπορούν πολύ 

γρήγορα να ξεπεραστούν από τις εξελίξεις– όσο στο θεσμικό πλαίσιο, τον μηχανισμό, 

τις διαδικασίες, και βεβαίως στη «συσσώρευση» μιας κρίσιμης μάζας 

ειδικευμένων και εκπαιδευμένων στελεχών που θα είναι ικανά –από κοινού με

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 443 


τους φορείς εκείνους που είναι θεσμικά υπεύθυνοι να λειτουργούν στο υψηλότερο 

επίπεδο ως παραγωγοί μακροπρόθεσμης στρατηγικής– να σκέπτονται και 

να πράττουν ως «στρατηγικοί δρώντες». 25 Μόνον η ανάπτυξη και –κυρίως– η 

επαρκής υποστήριξη ενός αποτελεσματικού θεσμικού πλαισίου στρατηγικής 

εθνικής ασφάλειας μπορεί να επιτρέψει σε ένα μικρό/μεσαίο κράτος, όπως η 

Ελλάδα, να «δρα στρατηγικά» σε ένα ιδιαίτερα σύνθετο και άκρως ανταγωνιστικό 

περιφερειακό και παγκόσμιο περιβάλλον. 

Εκτιμήσεις και προτάσεις πολιτικής αναφορικά με συγκεκριμένους πυλώνες 

της στρατηγικής εθνικής ασφαλείας. 

Αμυντική Πολιτική 

Στον αμυντικό τομέα, η Ελλάδα βρίσκεται αντιμέτωπη με αρκετούς περιοριστικούς 

παράγοντες: δεν μπορεί να ξοδέψει περισσότερα από το στρατηγικό 

της αντίπαλο, τουλάχιστον όχι χωρίς σοβαρές συνέπειες για την εθνική της οικονομία, 

δεν έχει την ικανότητα να παράγει πιο εξελιγμένα συστήματα από τον 

αντίπαλο της, ούτε και μπορεί να προμηθευτεί τέτοια συστήματα μιας και οι 

δύο χώρες έχουν τους ίδιους προμηθευτές, οι οποίοι στις περισσότερες περιπτώσεις 

δεν επιθυμούν να ευνοήσουν ιδιαίτερα κάποια από τις δύο πλευρές. 

Η μόνη βιώσιμη επιλογή για μια χώρα σαν την Ελλάδα είναι να κάνει μια πιο 

αποτελεσματική χρήση των αμυντικών της δαπανών δίνοντας έμφαση στην αξιοποίηση 

πολλαπλασιαστών ισχύος και το ανθρώπινο δυναμικό και οργανώνοντας 

τις Ένοπλες Δυνάμεις της κατά τέτοιο τρόπο ώστε να μετατραπεί η χώρα σε ένα 

«δύσκολο στόχο». Κατ’ αυτόν τον τρόπο, θα επηρεάσει την ανάλυση κόστους, 

οφέλους (cost/benefit analysis) του αντιπάλου της και θα τον πείσει πως η οποιαδήποτε 

χρήση βίας ενάντια στην Ελλάδα θα είναι μια ενέργεια υψηλού κόστους 

το οποίο ξεκάθαρα θα υπερβαίνει τα οποιαδήποτε αναμενόμενα οφέλη. 

Ως δεδομένη, εξάλλου, θα πρέπει να θεωρηθεί η ανάγκη αξιοποίησης της 

εξελισσόμενης Επανάστασης στις Στρατιωτικές Υποθέσεις (Revolution in 

Military Affairs/RMA). Με βάση τη σημερινή δομή και οργάνωση των Ελληνικών 

Ένοπλων Δυνάμεων, θα πρέπει να αναλυθούν οι οργανωτικές και διαδικαστικές 

αλλαγές που απαιτούν οι νέες τεχνολογίες και οι επιχειρησιακές επιπτώσεις 

τους, και να διατυπωθούν συγκεκριμένες προτάσεις για τη βέλτιστη 

αξιοποίηση των τεχνολογιών αυτών με στόχο την ισχυροποίηση της ελληνικής 

αποτρεπτικής ικανότητας. 

25 Βλ. Clark A. Murdock, Improving the Practice of National Security Strategy. A New 

Approach for the Post-Cold War, The CSIS Press, Center for Strategic and International 

Studies, Washington, DC, 2004, σελ. 17-21.

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 444 


Αλλά και πέραν της αξιοποίησης των όποιων δυνατοτήτων προσφέρει η 

«Επανάσταση στις Στρατιωτικές Υποθέσεις», είναι, θεωρώ, επιτακτική η ανάγκη 

για μια συνολική επανεξέταση και, όπου χρειάζεται, αναθεώρηση της αμυντικής 

μας πολιτικής, καθώς και της πολιτικής εθνικής ασφάλειας γενικότερα. 

Τουλάχιστον από το 1974, η εθνική άμυνα αποτέλεσε ένα χώρο εκτενούς διακομματικής 

συναίνεσης (σε θέματα εκτίμησης απειλής και αμυντικών δαπανών). 

Αυτή η, σε γενικές γραμμές, ιδιαίτερα επιθυμητή συναινετική αντιμετώπιση 

ενός τόσο σημαντικού ζητήματος, είχε και μια αρνητική συνέπεια. Υπό 

τον φόβο ότι θα χαρακτηριστούν «ενδοτικοί» ή «μειωμένης εθνικής ευαισθησίας», 

ελάχιστοι τόλμησαν να θέσουν κρίσιμα ερωτήματα για την αμυντική πολιτική 

της χώρας. Και όταν ασκήθηκε κριτική, αφορούσε σχεδόν αποκλειστικά 

ζητήματα προμηθειών (όχι πάντοτε άνευ ουσίας), με κύριο στόχο να πληγεί η 

απελθούσα κυβερνητική παράταξη. Πολύ λιγότερο ενδιέφερε, ή τουλάχιστον 

λίγα έγιναν για την εξυγίανση του συστήματος. Σε αυτή την κατεύθυνση, θα παραθέσουμε 

με αρκετά συνοπτικό τρόπο, ορισμένες σκέψεις. 

Είναι γνωστό ότι σε κάθε οργανωμένη γραφειοκρατία και μεγάλο οργανισμό 

η δύναμη της αδράνειας αποτελεί ένα πολύ σημαντικό παράγοντα αντίστασης 

σε κάθε προσπάθεια εκτενών μεταρρυθμίσεων, ακόμη και όταν οι προτεινόμενες 

αλλαγές θεωρούνται επιβεβλημένες. Οι ελληνικές Ένοπλες Δυνάμεις 

και ο γενικότερος χώρος της εθνικής άμυνας δεν αποτελούν εξαίρεση σε αυτό 

τον κανόνα. Ενώ (1) υπάρχει γενική συμφωνία ότι δεν έχει αλλάξει μεν η προέλευση 

της απειλής, αλλά έχει μεταβληθεί η μορφή που μια τυχόν επιθετική ενέργεια 

θα μπορούσε να πάρει (2) έχουν μεταβληθεί (προς το χειρότερο) οι οικονομικοί 

και δημογραφικοί παράμετροι σε εθνικό επίπεδο (3) στον αποτρεπτικό 

ρόλο των Ενόπλων Δυνάμεων έχει προστεθεί η συμμετοχή σε διεθνείς ειρηνευτικές 

επιχειρήσεις και σε πολυεθνικές μονάδες (4) και τέλος το περιφερειακό 

και διεθνές γεωστρατηγικό περιβάλλον χαρακτηρίζεται από ταχείες, συνεχείς 

και δυσκόλως προβλέψιμες μεταβολές, ο μηχανισμός εθνικής άμυνας, με ευθύνες 

κυρίως –αλλά όχι μόνο- των πολιτικών ηγεσιών, που χαρακτηρίζεται από 

αδυναμία μακροπρόθεσμου σχεδιασμού και έντονο φόβο για το πολιτικό κόστος, 

δυσκολεύεται να υλοποιήσει τις απαραίτητες αλλαγές και μεταρρυθμίσεις. 

Για μια χώρα που βρίσκεται σε μια «δύσκολη γειτονιά», οι Ένοπλες Δυνάμεις 

αποτελούν ένα από τα βασικότερα «εργαλεία» αντιμετώπισης απειλών και 

διαχείρισης κρίσεων. Για την εξασφάλιση, ωστόσο, του βέλτιστου αποτελέσματος 

επιβάλλεται η μελέτη των πολιτικών και τεχνολογικών τάσεων και εξελίξεων 

και η ευρεία αναδιάρθρωση των οργανωτικών και επιχειρησιακών δομών 

για την ταχύτερη δυνατή προσαρμογή στις νέες πραγματικότητες. Υπάρχουν 

μια σειρά από σοβαρά προβλήματα. Ενδεικτικά αναφέρουμε: 

• Αργή πρόοδος των προσπαθειών αύξησης διακλαδικής συνεργασίας και 

η συνεχιζόμενη κατανομή των διατιθέμενων πόρων με «κλαδική» λογική.

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 445 


Η (μονο)κλαδική δομή, οργάνωση και πνεύμα λειτουργίας (υπαρκτό 

πρόβλημα στους περισσότερους στρατούς του κόσμου, αλλά ανεπίτρεπτη 

«πολυτέλεια» για τις Ελληνικές Ένοπλες Δυνάμεις). 

• Σημαντικές προσπάθειες απόκτησης και αξιοποίησης νέων τεχνολογιών 

(RMA), αλλά με διαφαινόμενη έλλειψη «στρατηγικού οράματος». 

• Συνεχιζόμενη ύπαρξη κομματισμού και έλλειψη αξιοκρατικών επιλογών 

στο χώρο των μονίμων στελεχών. 

• Συνεχιζόμενη συστηματική αποχώρηση αριθμού στελεχών από τις τάξεις 

των ΕΔ, κυρίως λόγω μισθολογικών προβλημάτων. 

• Κακή κατάσταση της αμυντικής βιομηχανίας (με κάποιες εξαιρέσεις, 

όπως η ΕΑΒ), η περιορισμένη Έρευνα και Ανάπτυξη (R & D), αν και 

εσχάτως έγινε μια προσπάθεια να μπει κάποια τάξη στο χώρο αυτό και 

να εξορθολογιστεί το σύστημα προμηθειών. 

• Έλλειψη προσωπικού (χαμηλή επάνδρωση) του Στρατού Ξηράς λόγω δημογραφικού 

προβλήματος (που δεν εμπόδισε, όμως, και τα δυο μεγάλα 

κόμματα να ψηφοθηρούν μέσω της μείωσης της στρατιωτικής θητείας χωρίς 

να έχει ολοκληρωθεί το πρόγραμμα αύξησης των μονίμων στελεχών ή 

να έχει αλλάξει η δομή δυνάμεων, με αποτέλεσμα να έχουμε τάγματα 

προκάλυψης με δύναμη 30-40 ανδρών). Θα πρέπει να προσεχθούν ιδιαίτερα 

τα θέματα ανθρωπίνου δυναμικού (θητεία στρατευσίμων, σύστημα 

εφεδρειών, στελέχη πενταετούς θητείας). 

• Ανάγκη περαιτέρω βελτίωσης της διαδικασίας μακροχρόνιου προγραμματισμού. 

• Έλλειψη συντονισμού και θεσμικής συνεργασίας μεταξύ ΥΠΕΘΑ και 

ΥΠΕΞ σε θέματα πολιτικής εθνικής ασφάλειας. 

Πως θα αντιμετωπιστούν τα ανωτέρω προβλήματα; Ιδού ένας (απολύτως 

ενδεικτικός) «τηλεγραφικός» δεκάλογος προτεινόμενων αλλαγών: 

1. Αναδιάρθρωση του μηχανισμού εθνικής ασφάλειας, με προτεραιότητα στην 

αντιμετώπιση των θεσμικών αδυναμιών σε θέματα στρατηγικού σχεδιασμού 

και χειρισμού κρίσεων. Αλλαγή νοοτροπίας και κατάργηση τεχνητών 

διαχωριστικών γραμμών και στεγανών μεταξύ υπηρεσιών και φορέων, που 

μειώνουν την αποτελεσματικότητα του ευρύτερου μηχανισμού ασφαλείας. 

2. Ψύχραιμη και ρεαλιστική εκτίμηση απειλής και ανάλογο σχεδιασμό δυνάμεων, 

με στόχο τη διατήρηση της αποτρεπτικής ικανότητας (αύξηση κόστους 

για τον αντίπαλο) χωρίς την καταστροφή της ελληνικής οικονομίας. 

3. Αξιοποίηση νέων τεχνολογιών, επιχειρησιακών δογμάτων και τρόπων οργάνωσης. 

Απαιτείται το κατάλληλο οργανωτικό περιβάλλον που να ενθαρρύνει 

συζητήσεις σχετικά με το μέλλον των Ενόπλων Δυνάμεων και να επιτρέπει 

τον πειραματισμό με νέες ιδέες, ακόμη και αυτές που αμφισβητούν 

τις υπάρχουσες βασικές αρχές λειτουργίας.

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 446 


4. Κλείσιμο μη-απαραίτητων μονάδων και στρατοπέδων για εξοικονόμηση 

προσωπικού και πόρων. Μείωση του αριθμού των ανωτάτων αξιωματικών 

(όπως έχει ήδη εξαγγελθεί) και απλοποίηση (και συρρίκνωση) του ευρύτερου 

διοικητικού μηχανισμού. 

5. Αλλαγή συστήματος στράτευσης, έτσι ώστε να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα 

των κάθε κατηγορίας φυγόστρατων και να διατηρηθεί η επάνδρωση των 

μονάδων σε ικανοποιητικά επίπεδα. Εξέταση ενδεχόμενης στράτευσης μεταναστών 

που έχουν γεννηθεί στην Ελλάδα και στους οποίους θα πρέπει 

να δοθεί η ελληνική υπηκοότητα. 

6. Ουσιαστική αναβάθμιση της εκπαίδευσης. Η διακλαδικότητα –σημαντικό 

πρόβλημα- πρέπει να ξεκινά από τις Παραγωγικές Σχολές των Ενόπλων 

Δυνάμεων, οι οποίες ούτως ή άλλως χρήζουν άμεσης βελτίωσης, με στόχο 

τη δημιουργία μιας «κρίσιμης μάζας» στελεχών με σύγχρονες αντιλήψεις 

7. Όχι πλέον έμφαση αποκλειστικά στις «πλατφόρμες», αλλά στα έξυπνα 

όπλα και τους πολλαπλασιαστές ισχύος. 

8. Καλύτερη συνεργασία και υποστήριξη προς τις ελληνικές κρατικές και 

ιδιωτικές εταιρίες αμυντικού υλικού, υψηλότερες δαπάνες για Έρευνα και 

Ανάπτυξη, με τη συμμετοχή και συνεργασία ελληνικών πανεπιστημίων και 

κέντρων ερευνών, ενεργός συμμετοχή σε διεθνείς κοινοπραξίες, με στόχο 

την αποκομιδή πολιτικών, τεχνολογικών και οικονομικών οφελών. 

9. Μεγαλύτερη έμφαση στον τομέα της συλλογής και ανάλυσης στρατηγικών 

και τακτικών πληροφοριών. 

10. Ενίσχυση διεθνών ερεισμάτων, π.χ. αξιοποίηση του Κέντρου Εκπαίδευσης 

Πολυεθνικών Επιχειρήσεων (Κιλκίς) και του Maritime Interdiction Ope - 

rational Training Centre στη Σούδα. 

Όλα αυτά, βεβαίως, ελάχιστη αξία θα έχουν χωρίς απολύτως αξιοκρατική 

αξιοποίηση των στελεχών των Ενόπλων Δυνάμεων. Τα ικανά στελέχη υπάρχουν 

στις τάξεις των Ενόπλων Δυνάμεων. Με βάση την αξιοκρατική επιλογή, 

ας τους δοθεί η δυνατότητα να κάνουν τη δουλειά τους. 

Τέλος, κεντρικό άξονα της αναθεώρησης των Ενόπλων Δυνάμεων θα πρέπει 

να συνεχίσει να αποτελεί η προώθηση της διακλαδικότητας. Επιδίωξη θα 

πρέπει να αποτελέσει το «ενιαίο» της σχεδίασης, της οργάνωσης και του εξοπλισμού 

των Κλάδων, και όχι απλώς η αύξηση και βελτίωση της διακλαδικής 

συνεργασίας. Αναφέρουμε ενδεικτικά ορισμένες ιδέες: Διακλαδική Διοίκηση 

Μεταφορών, κοινή διοίκηση ελικοπτέρων (με πιθανή εξαίρεση όσα επιχειρούν 

από πλοία και τα SAR), κοινή εκπαίδευση: π.χ. ΠΝ-ΠΑ για πληρώματα ελικοπτέρων, 

ΠΑ-ΣΞ για Α/Α αεροδρομίων ή άλλων εγκαταστάσεων, Διακλαδικό 

κέντρο ιματισμού, Μικτή (Στρατού Ξηράς-Αεροπορίας) οργάνωση αεράμυνας, 

Διακλαδική Διοίκηση Διοικητικής Μέριμνας, Μικτό/Διακλαδικό Κέντρο Άμυνας 

(Joint Defence Centre) για την ανάπτυξη δογμάτων εκπαίδευσης και επι-

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 447 


χειρήσεων, καθώς επίσης και μελλοντικών εξοπλιστικών απαιτήσεων. Το θετικό 

είναι ότι κάποιες από τις ανωτέρω ιδέες έχουν ήδη τεθεί ως στόχοι των Γενικών 

Επιτελείων, αν και η υλοποίηση θα είναι μια δύσκολη και μακρόχρονη 

διαδικασία. 

Υπηρεσίες Πληροφοριών 

Η Εθνική Υπηρεσία Πληροφοριών έχει ένα αμφιλεγόμενο «όνομα» και αρνητική 

εικόνα στα μάτια της ελληνικής κοινωνίας, σε μεγάλο βαθμό δικαιολογημένα 

λόγω των πρακτικών του παρελθόντος. Ωστόσο, η σημασία των υπηρεσιών 

πληροφοριών έχει αυξηθεί κατακόρυφα. Σε μια εποχή όπου η γνώση και η πληροφορία 

θεωρούνται, σε παγκόσμια κλίμακα, ως ο βασικός οικονομικός πόρος, η 

έγκαιρη συλλογή και αξιοποίηση πολιτικών, στρατιωτικών και οικονομικών πληροφοριών, 

από «ανοιχτές» και «διαβαθμισμένες» πηγές αποτελεί πλέον σημαντική 

προτεραιότητα. Στο «παγκόσμιο χωριό» (global village) με την κατάργηση 

των τειχών και συνόρων κάθε είδους και μορφής, ο ανταγωνισμός μεταξύ κρατών 

είναι, στις περισσότερες περιπτώσεις, ειρηνικός μεν, ανελέητος δε. Ο χαμένος 

περιθωριοποιείται στο πλαίσιο του περιφερειακού και παγκόσμιου συσχετισμού 

ισχύος. Η γνώση/πληροφορία μπορεί να αποτελέσει έναν ιδιαίτερα σημαντικό 

πολλαπλασιαστή ισχύος. Αλλά και σε πιο παραδοσιακά ζητήματα, όπως οι 

διακρατικές κρίσεις (τύπου Ίμια ή Μαρτίου 1987), ο ρόλος των πληροφοριών είναι 

κεντρικός και καθοριστικός για την επιτυχημένη διαχείριση της κρίσης. 

Επιπλέον, η χώρα, μας όπως και οι υπόλοιπες ευρωπακές, αλλά και πολλές 

άλλες χώρες σε ολόκληρο τον πλανήτη αντιμετωπίζει νέες απειλές για την ασφάλειά 

της, όπως για παράδειγμα, τη διεθνή τρομοκρατία και το (διεθνικό) οργανωμένο 

έγκλημα, συμπεριλαμβανομένου και του κυβερνο-εγκλήματος. Είναι δυστυχώς 

εμφανής η τρωτότητα των δημοκρατικών –και τεχνολογικά ανεπτυγμένων– 

κοινωνιών. Ο αυξανόμενα τεχνολογικός πολιτισμός μας, η επικέντρωση 

των δραστηριοτήτων σε μεγάλα αστικά κέντρα με υψηλή συγκέντρωση πληθυσμού 

αυξάνουν και την τρωτότητα σε διάφορες επιβουλές και «καταστροφές». 

Ζούμε σε κοινωνίες που βασίζονται σε πολύ μεγάλο βαθμό στην ομαλή συνεργατική 

λειτουργία μεγάλου αριθμού συστημάτων και λειτουργιών (συγκοινωνίες, 

ενέργεια, επικοινωνίες, υδροδότηση, διατροφή, υγεία και περίθαλψη και διατήρηση 

της δημόσιας τάξης, οικονομία και εμπόριο, εθνική άμυνα, κλπ.). Η αποδυνάμωση 

μιας ή περισσοτέρων συνιστωσών ως αποτέλεσμα μιας καταστροφής μεγάλης 

έκτασης μπορεί να οδηγήσει στην (μικρής ή μεγαλύτερης διάρκειας) κατάρρευση 

του κρατικού μηχανισμού, με απρόβλεπτες συνέπειες. 

Όσον αφορά ειδικότερα στο θρησκευτικό εξτρεμισμό και την τρομοκρατία, 

η Ελλάδα παραμένει στόχος χαμηλής (αλλά όχι υποχρεωτικά μηδενικής, και 

λόγω ύπαρξης ξένων στόχων σε ελληνικό έδαφος, αλλά και της ενδεχόμενης

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 448 


επιλογής, από τους τρομοκράτες, στόχων χαμηλότερης σπουδαιότητας, αλλά 

υψηλότερης τρωτότητας) πιθανότητας. Όταν αντιμετωπίζει κανείς ανθρώπους 

έτοιμους να θυσιάσουν τη ζωή τους για την επίτευξη των σκοπών τους (όσο και 

αν διαφωνούμε πλήρως τόσο με τους σκοπούς, όσο και με τις μεθόδους), η καταστολή 

και η εκ των υστέρων «πυροσβεστικής μορφής» αντίδραση δεν είναι 

αποτελεσματικές. Η έγκαιρη συλλογή και αξιοποίηση πληροφοριών, από 

«ανοιχτές» και «διαβαθμισμένες» πηγές αποτελεί πλέον μονόδρομο. Η λειτουργία 

μιας καλά οργανωμένης και αποτελεσματικής υπηρεσίας πληροφοριών 

αποτελεί εκ των ουκ άνευ για κάθε σύγχρονο κράτος. 

Στη συζήτηση περί του ρόλου των υπηρεσιών πληροφοριών θα πρέπει να γίνει 

αναφορά και στις λεγόμενες ελληνικές ιδιαιτερότητες: έλλειψη κουλτούρας 

ασφαλείας, ωχαδερφισμός και έλλειψη επαγγελματισμού σε όλους τους χώρους, 

και η ύπαρξη εξαιρετικών στελεχών απλώς επιβεβαιώνει τη γενικότερη 

διαπίστωση, υποβαθμισμένη εκπαίδευση και επιμόρφωση, περιορισμένες οικονομικές 

(και τεχνολογικές;) δυνατότητες, μάλλον αρνητική παράδοση σε 

«γκρίζες» και «μαύρες» επιχειρήσεις (με κορυφαίο παράδειγμα την υπόθεση 

Οτζαλάν και σημαντικότερη εξαίρεση την επιχείρηση «Χρυσόμαλλο Δέρας»), 

δυσλειτουργίες δημοσίου τομέα, κομματικές παρεμβάσεις και έλλειψη αξιοκρατίας. 

Πιο συγκεκριμένα: 

• Η έλλειψη αξιοκρατίας και οι προαγωγές και τοποθετήσεις με κριτήριο 

την κομματική ταυτότητα ή άλλες μορφές πελατειακής σχέσης. Το αποτέλεσμα 

συνήθως είναι ότι οι (σχετικά ολίγοι) κομματικοί «αλεξιπτωτιστές», 

κατά κανόνα περιορισμένων δυνατοτήτων, ανατρέπουν το έργο 

των ικανών στελεχών. 

• Η συστηματική αδιαφορία για θέματα ασφάλειας πληροφοριών (με αποκορύφωμα 

τη συστηματική διαρροή διαβαθμισμένων εγγράφων από διάφορα 

πολιτικά γραφεία προς τα ΜΜΕ). 

• Η απουσία κεντρικού συντονισμού σε θέματα πληροφοριών και ζητήματα 

εθνικής ασφάλειας και η συχνή έλλειψη συνεργασίας μεταξύ συναρμόδιων 

υπηρεσιών. 

Σε μια εποχή όπου η γνώση και η πληροφορία είναι, σε παγκόσμια κλίμακα, 

το σημαντικότερο αγαθό, η προσπάθεια αναβάθμισης της ΕΥΠ, αλλά και της 

Στρατιωτικής Υπηρεσίας Πληροφοριών (σε επίπεδο Γενικού Επιτελείου Εθνικής 

Άμυνας, με παράλληλη συρρίκνωση των Δεύτερων Γραφείων των Γενικών 

Επιτελείων) θα πρέπει να προχωρήσει χωρίς καμία καθυστέρηση, κινούμενη 

στους ακόλουθους άξονες: 

• Πλήρης και άνευ όρων αξιοκρατία στη στελέχωση και οργάνωση των 

υπηρεσιών. 

• Στελέχωση με επιστημονικό προσωπικό. Έμφαση στην εκπαίδευση και 

τη συνεχή επιμόρφωση σε σχολές εντός και εκτός Ελλάδας. Εκπαίδευση

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 449 


όχι μόνο των στελεχών των υπηρεσιών, αλλά πολιτικών, διπλωματών και 

δημοσιογράφων που εμπλέκονται, άμεσα ή έμμεσα σε θέματα πληροφοριών 

και εθνικής ασφάλειας. 

• Θεσμοθέτηση και αποτελεσματική λειτουργία Συμβουλίου Πληροφοριών 

για αποτελεσματικότερο συντονισμό όλων των φορέων που ασχολούνται 

με θέματα συλλογής και αξιολόγησης πληροφοριών για θέματα εθνικής 

ασφάλειας. Αξιοποίηση δοκιμασμένων διαδικασιών σε άλλες χώρες (π.χ. 

συνεργασία με επιστήμονες εκτός υπηρεσίας (Blue and Red Teams). 

• Αναβάθμιση συνεργασίας με άλλες υπηρεσίες ασφαλείας στο εσωτερικό 

και το εξωτερικό. 

• Εξασφάλιση συνέχειας –εφόσον το επιτρέπουν οι συνθήκες– στην ηγεσία 

της υπηρεσίας. Οι συχνές αλλαγές προφανώς δεν βοηθούν. 

• Ανάληψη ουσιαστικών πρωτοβουλιών (συμπεριλαμβανομένων και οικονομικών 

κινήτρων, όπου αυτό είναι αναγκαίο) με στόχο την ενίσχυση του 

«επαγγελματικού πνεύματος» (esprit de corps), έτσι ώστε να βοηθηθούν 

τα στελέχη της υπηρεσίας να ξεφύγουν από την -κακώς εννοούμενη- δημοσιοπαλληλική 

νοοτροπία. Προσπάθεια βελτίωσης της δημόσιας εικόνας 

της υπηρεσίας. Οι υπηρεσίες πληροφοριών και ασφαλείας θα πρέπει 

να γίνουν επιλογή καριέρας και όχι απλώς βιοποριστική λύση. 

• Αυξημένη διαφάνεια, μέσω κοινοβουλευτικού ελέγχου, με τρόπο που να 

μην επηρεάζει την αποτελεσματική λειτουργία των υπηρεσιών (σύμφωνα 

με το μοντέλο που εφαρμόζεται σε αρκετές ευρωπακές χώρες). 

• Αποφυγή ορισμένων υπερβολών και ακροτήτων του αμερικανικού συστήματος 

σε θέματα αντι-τρομοκρατικής πολιτικής και εσωτερικής ασφάλειας 

(homeland security). Οι προσπάθειες αντιμετώπισης της απειλής 

αυτής δεν θα πρέπει να γίνουν σε βάρος του σεβασμού των ατομικών 

ελευθεριών και δικαιωμάτων τόσο των Ελλήνων πολιτών, όσο και των 

μεταναστών και προσφύγων. Αντιθέτως, θα είναι πολύ πιο αποτελεσματικές 

αν υπάρχει η υποστήριξη και συνεργασία τόσο των Ελλήνων πολιτών, 

όσο και των κοινοτήτων μεταναστών. 

Αστυνομία 

Πιέζει χρονικά η αξιολόγηση της αντίδρασης του κρατικού μηχανισμού στα 

γεγονότα που ακολούθησαν τον τραγικό χαμό ενός νέου ανθρώπου και η αντιμετώπιση 

τυχόν αδυναμιών, διότι οι περισσότεροι προβλέπουν ότι ανάλογα γεγονότα 

θα επαναληφθούν, στην ίδια ή σε ελαφρώς διαφορετική μορφή ή κλίμακα. 

Επιπλέον δε, η εύρυθμη και αποτελεσματική λειτουργία της Ελληνικής 

Αστυνομίας και άλλων συναρμόδιων υπηρεσιών αποτελεί ζήτημα υψηλής προτεραιότητας 

αφού η Ελλάδα θα συνεχίσει να βρίσκεται γεωγραφικά στη δια-

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 450 


χωριστική γραμμή Βορρά και Νότου, με «διάτρητα» σύνορα λόγω γεωγραφικών 

ιδιαιτεροτήτων και θα αποτελεί τόσο διαμετακομιστικό κέντρο, όσο και 

τελικό προορισμό παράνομων αγαθών (ναρκωτικών, ανθρώπων, κ.λπ.). Η καταγραφείσα 

γενικότερη άνοδος της σκληρής εγκληματικότητας επιβεβαιώνει 

του λόγου του αληθές περί δράσης εγχωρίων και διεθνικών εγκληματικών κυκλωμάτων 

και οργανώσεων. Επίσης, ανησυχία προκαλεί και η αύξηση της λαθρομετανάστευσης 

και η αδυναμία διαχείρισης του ζητήματος λόγω ανεπάρκειας 

μέσων, υποδομών και πόρων, τόσο σε τοπικό όσο και σε εθνικό επίπεδο. 

Τα φαινόμενα αυτά αναμένεται να οξυνθούν στο μέλλον λόγω οικονομικών, 

πολιτικών και περιβαλλοντικών εξελίξεων. 

Ασφαλώς η αγανάκτηση για την ανθρωποκτονία του 15χρονου μαθητή ήταν 

δικαιολογημένη, και σε συνδυασμό με άλλα κοινωνικά και οικονομικά προβλήματα, 

οδήγησε σε διαμαρτυρίες, κυρίως της νεολαίας, που –όταν δεν ξεφεύγουν 

από κάποια όρια- είναι καθόλα θεμιτές και αποδεκτές σε μια δημοκρατική 

χώρα. Παράλληλα, όμως, δεν νοείται ένα κράτος που θέλει να χαρακτηρίζεται 

αναπτυγμένο και ευρωπακό, να βρίσκεται για μερικά 24ωρα στο έλεος 

κουκουλοφόρων και άλλων κακοποιών στοιχείων. 

Δεν θα είχε όμως νόημα να ξεκινήσουμε τη συζήτηση από τις επιχειρησιακές 

αδυναμίες της Ελληνικής Αστυνομίας, που ασφαλώς υπάρχουν αλλά είναι 

μάλλον ήσσονος σημασίας συγκριτικά με την έλλειψη πολιτικού και (σύγχρονου) 

νομικού πλαισίου για τη διαχείριση των διαδηλώσεων, αλλά και άλλων ζητημάτων 

ασφαλείας. Πρώτα από όλα είναι απαραίτητο η ελληνική κοινωνία, τα 

μέσα μαζικής ενημέρωσης, αλλά και τμήμα του πολιτικού κόσμου να συνειδητοποιήσουν 

ότι η αστυνομία δεν αποτελεί πλέον ένα μηχανισμό καταστολής ή 

τη «σιδερένια γροθιά του κράτους», αλλά μια απαραίτητη υπηρεσία στην υπηρεσία 

του πολίτη, σε μια περίοδο μάλιστα που χαρακτηρίζεται από πολλαπλές 

προκλήσεις ασφαλείας. Μια υπηρεσία, βεβαίως, με αδυναμίες και παθογένειες 

τις οποίες οφείλουμε να αντιμετωπίσουμε. 

Άμεση προτεραιότητα θα πρέπει να αποτελέσει η αναζήτηση συναίνεσης 

από όλα τα κόμματα που εκπροσωπούνται στο Κοινοβούλιο (ή αν αυτό δεν είναι 

εφικτό, μιας ξεκάθαρης πλειοψηφίας) για τη διαμόρφωση ενός γενικότερου 

πλαισίου σχετικά με το ρόλο της Αστυνομίας. Χρειάζεται σε επίπεδο πολιτείας 

και κοινωνίας η οριοθέτηση των αρμοδιοτήτων της ΕΛΑΣ όσον αφορά: 

στην προστασία του δικαιώματος του συνέρχεσθαι και την προστασία της δημόσιας 

τάξης. Ο πολιτικός κόσμος και η ελληνική κοινωνία θα πρέπει να αντιμετωπίσουν, 

επίσης, δύο άλλα σημαντικά ζητήματα: το ονομαζόμενο «πανεπιστημιακό 

άσυλο» και την ανάγκη εξουδετέρωσης της ωρολογιακής βόμβας που 

αφορά στην περιθωριοποίηση των μεταναστών δεύτερης γενιάς. 

Η κοινωνική ένταση σε μεγάλο τμήμα της νεολαίας –προς το παρόν γηγενούς, 

οσονούπω και μεταναστών- αποτελεί σοβαρότατο πρόβλημα, οφείλεται

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 451 


σε πλειάδα αιτίων και δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί με κατασταλτικά μέσα. Η 

αποστολή της αστυνομίας είναι διαφορετική. Ενδεικτικά αναφέρουμε μια 

σειρά από χρόνιες παθογένειες και προτάσεις βελτίωσης της ΕΛΑΣ. 

(α) Το ότι υπάρχουν αρκετά στελέχη περιορισμένων ικανοτήτων είναι ίσως 

αναμενόμενο σε μια δύναμη πλέον των 50.000 ανδρών και γυναικών. Ανησυχία 

προκαλεί, όμως, η τοποθέτηση κάποιων από αυτούς σε θέσεις-κλειδιά και η 

αξιοποίηση πολλών ικανών αξιωματικών που διαθέτει η ΕΛΑΣ. 

(β) Φαινόμενα διαφθοράς, αυταρχικής συμπεριφοράς και υπέρβασης 

ορίων δεν αποτελούν αποκλειστικά ελληνικό φαινόμενο (ούτε περιορίζονται 

στο χώρο της αστυνομίας). Ανησυχία προκαλεί, όμως, η επιεικής αντιμετώπιση 

από τα αρμόδια πειθαρχικά όργανα. 

(γ) Απουσία κεντρικού συντονισμού και συχνή έλλειψη συνεργασίας μεταξύ 

συναρμόδιων υπηρεσιών ασφαλείας. 

Εδώ και αρκετό καιρό είναι διάχυτος ένας προβληματισμός σχετικά με την 

Ελληνική Αστυνομία. Οι περιπτώσεις «ερασιτεχνικής» συμπεριφοράς είναι περισσότερες 

απ’ ότι στατιστικά επιτρέπεται και πλήττουν τη δημόσια εικόνα της 

Αστυνομίας. Ακυρώνουν δε σε ένα βαθμό τη σημαντική πρόοδο που έχει επιτευχθεί 

τα τελευταία χρόνια, τόσο όσον αφορά την αποτελεσματικότητα των 

διωκτικών μηχανισμών, όσο και το σεβασμό των δικαιωμάτων των πολιτών. Είναι 

σαφές, όμως, ότι υπάρχουν μια σειρά από χρόνιες παθογένειες που επηρεάζουν 

με αποτελεσματική λειτουργία της. 

Εξηγήσεις ασφαλώς υπάρχουν. Σοβαρές δικαιολογίες όχι. Θα μπορούσε να 

μιλήσει κανείς για την ετήσια διμηνιαία (τουλάχιστον) «ομηρία» και ευθυνοφοβία 

λόγω του συστήματος τακτικών κρίσεων. Για το εισαγωγικό σύστημα στις 

αστυνομικές σχολές με πρωταρχικό κριτήριο επιλογής την εγγυημένη επαγγελματική 

αποκατάσταση, με αποτέλεσμα την εισαγωγή αρκετών μετρίων ή ακατάλληλων 

για το συγκεκριμένο επάγγελμα, το οποίο χαρακτηρίζεται από σημαντικές 

ιδιαιτερότητες. Για την κατασπατάληση προσωπικού σε υπηρεσίες γραφείου 

ή φύλαξη «υψηλών» προσώπων. Για το πρόβλημα νοοτροπίας και οργανωσιακής 

κουλτούρας. Για τις αδυναμίες του εκπαιδευτικού συστήματος. Για 

τον ιδιότυπο συνδικαλισμό που βλάπτει περισσότερο απ΄ότι ωφελεί. Για την έλλειψη 

κοινωνικής αναγνώρισης, που απασχολεί σοβαρά το μέσο -χαμηλόβαθμο 

και χαμηλόμισθο- αστυνομικό που καλείται σε πολλές περιπτώσεις να διακινδυνεύσει 

τη σωματική του ακεραιότητα ακόμη και τη ζωή του. Και αντίστοιχα η 

αμφιθυμία της ελληνικής κοινωνίας που ζητά καλύτερη αστυνόμευση, αλλά συχνά 

αντιμετωπίζει την αστυνομία ως αντίπαλο και αποφεύγει να αναλάβει τις 

ευθύνες της σε μια σειρά ζητημάτων (π.χ. πανεπιστημιακό άσυλο). Για την ανυπαρξία 

κουλτούρας ασφαλείας που χαρακτηρίζει γενικότερα την Ελλάδα και 

την οποία πιθανότατα θα πληρώσουμε ακριβά κάποια μέρα. Και, βεβαίως, για 

την έλλειψη αξιοκρατίας και τις προαγωγές και τοποθετήσεις με κριτήριο την

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 452 


κομματική ταυτότητα ή άλλες μορφές πελατειακής σχέσης, καθώς και την περιοδική 

εμφάνιση φαινομένων φατριασμού. 

Να σημειωθεί, επίσης, ότι οι δύο ένοπλες επιθέσεις κατά αστυνομικών αποτελούν 

μια εξαιρετικά σοβαρή και επικίνδυνη κλιμάκωση, αλλά ταυτόχρονα 

και μια μάλλον αναμενόμενη εξέλιξη. Δεν οφείλονται ασφαλώς, στη γενικότερη 

στοχοποίηση της αστυνομίας, που προκάλεσε σημαντική πτώση ηθικού 

στην ΕΛΑΣ, αλλά σαφώς διευκολύνθηκαν από τη μείωση της κοινωνικής εκτίμησης 

και στήριξης των σωμάτων ασφαλείας και την παράλληλη δημιουργία 

κλίματος κοινωνικής ανοχής για πράξεις βίας που στρέφονται άμεσα κατά της 

αστυνομίας και έμμεσα κατά του κοινωνικού συνόλου. 

Η εικαζόμενη εμφάνιση μιας νέας γενιάς τρομοκρατών (Οργάνωση Επαναστατικός 

Αγώνας) εγκυμονεί δύο σοβαρούς κινδύνους: 

(α) να διαμορφωθεί στα μάτια της διεθνούς κοινότητας (όπως είχε συμβεί 

και στο παρελθόν) μια εικόνα της Ελλάδας ως κράτους περιορισμένης αξιοπιστίας 

στον τομέα της ασφάλειας, όσον αφορά στην τρομοκρατία, το οργανωμένο 

έγκλημα, την παράνομη διακίνηση ανθρώπων και προόντων, την κοινή 

(σκληρή) εγκληματικότητα, αλλά και τη διαχείριση κοινωνικών εντάσεων. 

(β) την περαιτέρω απαξίωση της ΕΛΑΣ με την υιοθέτηση μιας μόνιμα παθητικής 

στάσης, που θα οδηγήσει σε ακόμη λιγότερο αποτελεσματικές επιδόσεις 

και θα αυξήσει την κοινωνική απαξίωση, προκαλώντας και τη μείωση ενδιαφέροντος 

ικανών υποψηφίων για είσοδο στις αστυνομικές σχολές και οδηγώντας 

σε μακροχρόνια υποβάθμιση της αστυνομίας. Αλλά εγκυμονεί και ο κίνδυνος 

υπερβολικής αντίδρασης, είτε από θυμό, είτε από φόβο, στελεχών της ΕΛΑΣ 

σε επόμενα περιστατικά, εξ ου και η προφανής ανάγκη για διατήρηση της ψυχραιμίας 

και επαγγελματική αντίδραση. 

Δυστυχώς πέρα από αφορισμούς και γενικότητες, δεν έχουν διατυπωθεί συγκεκριμένες 

προτάσεις και πρωτοβουλίες για την αντιμετώπιση των προβλημάτων 

ασφαλείας ούτε από την κυβέρνηση, που έχει βεβαίως και την κύρια ευθύνη, 

ούτε και από τον υπόλοιπο πολιτικό κόσμο. Θα τολμήσουμε να αναφέρουμε 

τηλεγραφικά επτά αυτονόητες προτάσεις μεσοπρόθεσμης απόδοσης: 

• Δημιουργία επιτροπής από πέντε έμπειρα και καταρτισμένα στελέχη της 

ΕΛΑΣ και, αν κριθεί απαραίτητο, με την προσθήκη τριών ξένων ειδικών 

για να ετοιμάσουν μέσα σε 6 μήνες μια έκθεση για τις απαραίτητες αλλαγές. 

Βεβαίως, το αν θα υλοποιηθούν οι προτάσεις είναι άλλο ζήτημα. 

• Από-κομματικοποίηση της ΕΛΑΣ. Υπάρχει ανάγκη για ένα εσωτερικό 

σύστημα ανάδειξης στελεχών, καθώς και ξεκάθαρα μνημόνια ενεργειών 

για κάθε είδους σενάρια και καταστάσεις. 

• Υιοθέτηση αυστηρότερου πειθαρχικού κώδικα. 

• Ουσιαστική αναβάθμιση του εκπαιδευτικού συστήματος και συστηματική 

αποστολή στελεχών στο εξωτερικό για εκπαίδευση/επιμόρφωση και

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 453 


αξιοποίησή τους στη συνέχεια, με στόχο τη δημιουργία «εκπαιδευμένων 

πυρήνων» σε κάθε υπηρεσία που σταδιακά θα εκπαιδεύσουν μεγαλύτερο 

αριθμό στελεχών. 

• Μετατροπή της Σχολής Εθνικής Ασφαλείας σε εκπαιδευτικό κέντρο διαχείρισης 

κρίσεων και μελέτης νέων μορφών εγκληματικότητας και απειλών 

για την εθνική ασφάλεια. 

• Αξιοποίηση των μοντέλων διαχείρισης κρίσεων και επικοινωνιακής πολιτικής 

των Ολυμπιακών Αγώνων 2004. 

• Αντιμετώπιση ελλείψεων όσον αφορά στην υλικοτεχνική υποδομή (π.χ. 

σύγχρονα αλεξίσφαιρα γιλέκα, οχήματα ρίψης νερού για την αντιμετώπιση 

βίαιων διαδηλώσεων). 

Μεσο-μακροπρόθεσμη προτεραιότητα – και εδώ δεν υπάρχουν μαγικές λύσεις- 

πρέπει να αποτελέσει η ενίσχυση του esprit de corps –της αίσθησης του 

ανήκειν σε ένα τμήμα του κρατικού μηχανισμού, με αποστολή ευρείας κοινωνικής 

αποδοχής και με έντονο στοιχείο υπερηφάνειας και αυτοσεβασμού. 

Αλλά η ΕΛ.ΑΣ και οι υπόλοιπες υπηρεσίες ασφαλείας δεν μπορούν να αναμορφωθούν 

εν κενώ, με δεδομένες και τις αδυναμίες του δικαστικού και σωφρονιστικού 

συστήματος. Χρειάζονται, επίσης, και την αλλαγή νοοτροπίας και 

τη στήριξη της ελληνικής κοινωνίας που θα πρέπει να αντιληφθεί πόσο έχουν 

αλλάξει (από την εποχή του «αστυνομικού κράτους») και οφείλουν να συνεχίζουν 

να αλλάζουν, και πόσο σημαντικός είναι ο ρόλος τους στην αντιμετώπιση 

των σύγχρονων προκλήσεων ασφαλείας. 

Διαχείριση Φυσικών Καταστροφών 

Οι δασικές πυρκαγιές το καλοκαίρι του 2007 αποτέλεσαν μια άνευ προηγουμένου 

καταστροφή για την Ελλάδα. Μετά από μια τέτοια καταστροφή κάθε 

σοβαρή χώρα θα δημιουργούσε μια επιτροπή ειδικών με αποστολή την ταχεία 

ετοιμασία μιας έκθεσης με διαπιστώσεις και συγκεκριμένες προτάσεις, την 

υλοποίηση των οποίων τα πολιτικά κόμματα θα δεσμεύονταν να εφαρμόσουν, 

ή, σε αντίθετη περίπτωση, να εξηγήσουν στο ελληνικό λαό γιατί δεν προτίθενται 

να το πράξουν. Δεν φαίνεται να έγινε κάτι τέτοιο στη δική μας περίπτωση. 

Είναι γεγονός ότι παρόμοια προβλήματα πυρκαγιών αντιμετωπίζουν και 

άλλες ανεπτυγμένες χώρες και ότι η διεθνής κοινότητα και τα διάφορα κράτη 

θα κληθούν να αντιμετωπίσουν ένα ευρύ φάσμα πιθανών τεχνολογικών και φυσικών 

καταστροφών (που συνδέονται και με τις ευρείας έκτασης κλιματικές 

αλλαγές που αναπόφευκτα θα επηρεάσουν και τη χώρα μας). Με δεδομένο ότι 

οι δασικές πυρκαγιές, σε τέτοια έκταση και αριθμό, θα αποτελέσουν, δυστυχώς, 

ένα όχι ιδιαίτερα σπάνιο φαινόμενο στη χώρα μας, αποτελεί άμεση προτεραιότητα 

η ενίσχυση του θεσμικού μηχανισμού, ενδεχομένως με τη δημιουργία

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 454 


μιας Υπηρεσίας Αντιμετώπισης Φυσικών Καταστροφών που θα ενσωματώσει 

τη Γενική Γραμματεία Πολιτικής Προστασίας και την Πυροσβεστική Υπηρεσία, 

και υπό την επιχειρησιακή διοίκηση της οποίας θα τίθενται σε περίοδο 

κρίσεων και η Ελληνική Αστυνομία, το Λιμενικό Σώμα, το ΕΚΑΒ, αλλά και 

τμήματα των Ενόπλων Δυνάμεων. 

Πέραν αυτού, είναι προφανές ότι υπάρχει ένα γενικότερο πρόβλημα διαχείρισης 

και αξιοποίησης ανθρώπινου δυναμικού στις εμπλεκόμενες υπηρεσίες, 

ενώ σημαντικό έλλειμμα καταγράφεται και στον τομέα του συντονισμού. 

Ελλείψεις υπάρχουν και σε εναέρια και επίγεια μέσα, αλλά και σε ανθρώπινο 

δυναμικό (την ίδια εποχή όπου ελήφθη η, για πολλούς ακατανόητη, απόφαση 

δημιουργίας Αγροφυλακής). 

Τις εξειδικευμένες λύσεις θα προτείνουν οι ειδικοί. Οι υπόλοιποι μπορούμε 

να προσπαθήσουμε να συνεισφέρουμε στη σχετική συζήτηση με ορισμένες 

ιδέες. Θα μπορούσε να εξετασθεί για παράδειγμα: (α) Η εκπαίδευση του συνόλου 

του (ενδιαφερόμενου) αγροτικού πληθυσμού σε μεθόδους δασοπυρόσβεσης 

για να συνδράμουν τους επαγγελματίες πυροσβέστες (β) Η μεγαλύτερη 

έμφαση στον τομέα της πρόληψης (καθαρισμός δασών, αντιπυρικές ζώνες, αισθητήρες 

και μη-επανδρωμένα αεροσκάφη για έγκαιρη προειδοποίηση, προγράμματα 

Η/Υ για πρόβλεψη πιθανότητας πυρκαγιών, κλπ.) (γ) Εφαρμογή αυστηρών 

νομοθετικών ρυθμίσεων για την εξάλειψη των κινήτρων εμπρησμού. 

Πάντως, με δεδομένη την τεράστια έκταση που πρέπει να προστατευθεί και 

την αυξανόμενη οξύτητα των φαινομένων, ο κρατικός μηχανισμός, όσο και αν 

βελτιωθεί, θα συνεχίσει να δυσκολεύεται να αντιμετωπίσει φυσικές καταστροφές 

αυτού του μεγέθους. Ως μοναδική απάντηση φαντάζει μια εκτενής αλλαγή 

νοοτροπίας από την ελληνική κοινωνία, μια επανεξέταση της ατομικής και συλλογικής 

μας συμπεριφοράς απέναντι στο περιβάλλον και η σημαντική αύξηση 

του εθελοντισμού.

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 455 

Αντί Επιλόγου 

Γιάννος Παπαντωνίου 

Το τέλος του περασμένου αιώνα υπήρξε μια περίοδος πολιτικής κυριαρχίας 

της σοσιαλδημοκρατίας στην Ευρώπη. Στις περισσότερες χώρες της Ένωσης 

κυβερνούσαν σοσιαλιστικά κόμματα. Παρά τις διαφορές ιδεολογικών καταβολών, 

καθώς και αντικειμενικών συνθηκών, η πολιτική που εφάρμοσαν μπορεί 

να περιγραφεί με τους ακόλουθους άξονες: 

• Η συγκρατημένη απελευθέρωση της οικονομίας με διατήρηση σημαντικού 

ρόλου του κράτους. Οι σοσιαλδημοκρατικές κυβερνήσεις της δεκαετίας 

του ’90 πλαισίωσαν τις λειτουργίες της αγοράς με ισχυρά συστήματα 

εποπτείας, καθώς και κοινωνικές ασφαλιστικές δικλείδες. Στόχος ήταν η 

δημιουργία συνθηκών ισχυρής ανάπτυξης, η διασφάλιση των θέσεων εργασίας 

και η προστασία των δικαιωμάτων των εργαζομένων. 

• Η κατοχύρωση του κοινωνικού κράτους και η ενίσχυση της κοινωνικής 

δικαιοσύνης. Ο διάλογος και η συναίνεση βρέθηκαν στο επίκεντρο της 

χάραξης και υλοποίησης των οικονομικών πολιτικών. Βασικό μέλημα 

των σοσιαλδημοκρατικών κυβερνήσεων ήταν ο δίκαιος επιμερισμός του 

κόστους και του οφέλους από την εφαρμογή συγκεκριμένων πολιτικών. 

Η ενίσχυση της θέσης των εργαζομένων και η προώθηση της κοινωνικής 

συνοχής είχαν κεντρική θέση στο συνολικό σχεδιασμό της πολιτικής. 

• Η προώθηση των ατομικών ελευθεριών και η αναβάθμιση των δικαιωμάτων 

του πολίτη, με την ισότητα των δύο φύλων, τα σύμφωνα ελεύθερης 

συμβίωσης, τη διεύρυνση των συνδικαλιστικών ελευθεριών και την αναγνώριση 

δικαιωμάτων που συνδέονται με την προστασία του περιβάλλοντος. 

Στο ξεκίνημα του νέου αιώνα τα περισσότερα σοσιαλιστικά κόμματα βρίσκονται 

στην αντιπολίτευση. Παράλληλα, η παγκόσμια οικονομία αντιμετωπίζει 

τη σοβαρότερη κρίση μετά το κραχ του 1929-31. Η επικράτηση άκρατου φιλελευθερισμού 

και η ασύδοτη, χωρίς κανόνες και ελέγχους, λειτουργία των 

αγορών οδήγησε το χρηματοπιστωτικό σύστημα στα πρόθυρα της κατάρρευσης 

προκαλώντας συνθήκες ύφεσης. Στις προηγμένες χώρες οι ρυθμοί ανάπτυξης

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 456 

456 ΓΙΑΝΝΟΣ ΠΑΠΑΝΤΩΝΙΟΥ 

μειώνονται και, σε ορισμένες περιπτώσεις, γίνονται αρνητικοί, ενώ η ανεργία 

διογκώνεται. Η ίδια η παγκοσμιοποίηση αυξάνει την ανασφάλεια των πολιτών. 

Η είσοδος νέων παικτών στο οικονομικό σύστημα, ιδιαίτερα της Κίνας και της 

Ινδίας, που χαρακτηρίζονται από χαμηλό εργατικό κόστος, απειλεί τους παραδοσιακούς 

κλάδους των βιομηχανικών χωρών. Εξάλλου, η ενισχυμένη διασύνδεση 

των οικονομικών σε παγκόσμια κλίμακα, λόγω της τεράστιας προόδου 

στις τεχνολογίες επικοινωνιών, αυξάνει τη μεταδοτικότητα των κρίσεων. Η σημερινή 

κρίση, που ξεκίνησε στις ΗΠΑ, μετεξελίχθηκε σε παγκόσμια. Οι ραγδαίες 

αυτές εξελίξεις έχουν αυξήσει υπέρμετρα τις αβεβαιότητες σχετικά με 

τα εισοδήματα και την απασχόληση. 

Σε αυτές τις εστίες ανασφάλειας, που συνδέονται με την καθημερινότητα 

και το επίπεδο ζωής, προστίθενται αβεβαιότητες για σφαιρικότερα μεγέθη, 

όπως οι κλιματολογικές συνθήκες, η οικολογική ισορροπία, η εδραίωση συνθηκών 

σταθερότητας και ειρήνης σε κρίσιμους γεωπολιτικούς χώρους καθώς και 

οι μεταναστατευτικές ροές. Η απερίσκεπτη χρήση φυσικών πόρων, όπως το πετρέλαιο, 

θέτει σε κίνδυνο τη βιωσιμότητα του προτύπου ανάπτυξης των δύο τελευταίων 

αιώνων. Οι πρόσφατες μεγάλες διακυμάνσεις των τιμών του πετρελαίου, 

που συνδέονται σε μεγάλο βαθμό με την παγκοσμιοποίηση, υποδηλώνουν 

την ύπαρξη μεγάλων ανισορροπιών. Αν δεν αντιμετωπιστούν με επενδύσεις 

σε νέες τεχνολογίες που θα στοχεύουν στον εξορθολογισμό της χρήσης 

των πόρων, θα αυξηθεί η συχνότητα και η ένταση των οικονομικών κρίσεων, με 

σοβαρές επιπτώσεις στα γεωπολιτικά ισοζύγια και τις συνθήκες διεθνούς 

ασφάλειας. Παράλληλα, η υπερθέρμανση του πλανήτη, μέσα από το φαινόμενο 

του θερμοκηπίου, οδηγεί σε μεγάλες γεωοικονομικές ανατροπές που θα μεταβάλουν 

ριζικά τα παραγωγικά πρότυπα και τον τρόπο ζωής σε πολλές περιοχές 

του πλανήτη. Εξάλλου, η άνοδος της διεθνούς τρομοκρατίας σε συνδυασμό με 

τον κίνδυνο εξάπλωσης των πυρηνικών όπλων έχουν αυξήσει σημαντικά τις πιθανότητες 

αναφλέξεων στη Μέση Ανατολή και την ευρύτερη περιοχή όπου επικρατούν 

ακραία ισλαμιστικά στοιχεία. Τέλος, η ενίσχυση των μεταναστευτικών 

ροών έχει μεταβάλει ριζικά τις συνθήκες ζωής, ιδιαίτερα στα αστικά κέντρα, 

λόγω της επιδείνωσης κοινωνικών προβλημάτων, όπως η ανεργία και η εγκληματικότητα. 

Η σώρευση ανασφαλειών, αβεβαιοτήτων και κινδύνων εξηγεί τη στροφή 

της τελευταίας δεκαετίας προς συντηρητικές θέσεις. Όμως, η παγκόσμια οικονομική 

κρίση λειτούργησε ως καταλύτης. Ανέδειξε το ρόλο του κράτους ως εγγυητή 

της οικονομικής και κοινωνικής σταθερότητας. Το σχέδιο διάσωσης του 

χρηματοπιστωτικού συστήματος που πρότεινε ο Βρετανός Πρωθυπουργός G. 

Brown, και υιοθετήθηκε στη συνέχεια ακόμα και από συντηρητικές κυβερνήσεις, 

προβλέπει τη μερική κρατικοποίηση τραπεζών. Οι πολιτικές αναθέρμανσης 

των οικονομιών που έχουν τεθεί σε εφαρμογή είναι κενσιανής έμπνευσης

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 457 

ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ 457 

και στηρίζονται στο δημόσιο δανεισμό. Η σοσιαλδημοκρατία επανήλθε στο 

προσκήνιο. Η θριαμβευτική εκλογή του B. Obama ως Προέδρου των Ηνωμένων 

Πολιτειών σηματοδοτεί ανάκαμψη των προοδευτικών δυνάμεων. 

Η πρόκληση για τη σύγχρονη σοσιαλδημοκρατία είναι μεγάλη. Οφείλει να 

προσφέρει αξιόπιστη εναλλακτική πρόταση διακυβέρνησης, προσανατολισμένη 

στην αντιμετώπιση των ανασφαλειών που χαρακτηρίζουν τη σημερινή 

εποχή. 

Κυρίαρχο είναι το ζήτημα της ανταγωνιστικότητας. Το πρόβλημα παρουσιάζεται 

με έντονο τρόπο στις οικονομίες που υστερούν σε σχέση με τις χώρες 

της Βόρειας Αμερικής και της Ευρώπης. Η καθυστέρηση μετάβασης στην οικονομία 

της γνώσης, σε νέες τεχνολογίες και προηγμένα σχήματα οργάνωσης, τις 

καθιστά ευάλωτες στον ανταγωνισμό των χωρών χαμηλού εργατικού κόστους. 

Επενδύσεις σε τομείς νέων τεχνολογιών προποθέτουν καλά εκπαιδευμένο και 

εξειδικευμένο ανθρώπινο δυναμικό, υψηλό επίπεδο ερευνητικής δραστηριότητας 

συνδεδεμένης με την παραγωγή, καθώς και ευέλικτο και αποτελεσματικό 

θεσμικό περιβάλλον, φιλικό στην επιχειρηματικότητα και την καινοτομία. 

Εκπαιδευτικές και διοικητικές μεταρρυθμίσεις δεν μπορούν να προκύψουν 

από ιδιωτική πρωτοβουλία. Χρειάζεται πολιτική βούληση και παρέμβαση στο 

δημόσιο χώρο. Τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα οφείλουν να εκπονήσουν συγκεκριμένα 

σχέδια για αυτούς τους τομείς κυβερνητικής δράσης και να εξασφαλίσουν 

την αναγκαία χρηματοδότηση. 

Εξίσου σημαντικό είναι το πρόβλημα της κοινωνικής συνοχής. Η ανάδειξη 

της ανταγωνιστικότητας σε μείζονα στόχο πολιτικής τείνει να διευρύνει τις ανισότητες, 

ανταμείβοντας τους δυνάμει ισχυρούς και αφήνοντας πίσω όσους δεν 

διαθέτουν τις προποθέσεις αξιοποίησης των νέων τεχνολογιών. Η κατηγορία 

αυτή περιλαμβάνει τους νέους με χαμηλό επίπεδο εκπαίδευσης και εξειδίκευσης, 

και τους ηλικιωμένους. Χρέος της δημοκρατικής πολιτείας είναι να συνδράμει 

τους πολίτες που ανήκουν σε μη προνομιούχες κοινωνικές ομάδες, 

μέσα από τις λειτουργίες του κοινωνικού κράτους. Εκπαίδευση, κατάρτιση, συστήματα 

υγείας, υπηρεσίες απασχόλησης, φροντίδα τρίτης ηλικίας, ανήκουν 

στη δημόσια σφαίρα. Οι υπηρεσίες αυτές πρέπει να προσφέρονται δωρεάν και 

με υψηλή ποιότητα. Οι σκανδιναβικές χώρες αποτελούν πρότυπο. Συνδυάζουν 

ισχυρή ανταγωνιστικότητα και συμπαγή κοινωνική συνοχή. Ασφαλώς, απαιτούν 

υψηλά επίπεδα φορολογίας, που δύσκολα είναι ανεκτά σε άλλες χώρες, 

όπως οι μεσογειακές. Δείχνουν, όμως, το δρόμο των μεταρρυθμίσεων. Εξάλλου, 

θα πρέπει να ληφθεί υπόψη και το υπόδειγμα της Βρετανίας, όπου οι Εργατικές 

κυβερνήσεις ανέπτυξαν τις υποδομές με τη συνδρομή ιδιωτικών κεφαλαίων. 

Στο ζήτημα του περιβάλλοντος, η εμπειρία της συντηρητικής διακυβέρνησης 

είναι αρνητική. Δέσμιες μεγάλων επιχειρηματικών συμφερόντων οι συντηρητι-

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 458 


κές κυβερνήσεις δίστασαν να προωθήσουν αποτελεσματικά μέτρα και πολιτικές 

για τον περιορισμό των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα. Η άρνηση της 

κυβέρνησης G.W. Bush να κυρώσει τη Συνθήκη του Κυότο είναι ενδεικτική αυτών 

των αντιλήψεων. Οι σοσιαλδημοκρατικές δυνάμεις είναι απελευθερωμένες 

από παρόμοιες δεσμεύσεις και δουλείες. Πρέπει να προτείνουν ρεαλιστικές 

πολιτικές για την προώθηση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας και την αντιμετώπιση 

του κινδύνου υπερθέρμανσης του πλανήτη, και να εξασφαλίσουν τις 

αναγκαίες διεθνείς συνεργασίες για την υλοποίησή τους. 

Το πρόβλημα της διεθνούς ασφάλειας είναι εξαιρετικά σύνθετο. Απαιτεί τη 

χρήση, τόσο σκληρών, όσο και ήπιων μορφών ισχύος. Η αποκλειστική χρησιμοποίηση 

στρατιωτικών μέσων είναι, όπως αποδείχθηκε στην περίπτωση του πολέμου 

του Ιράκ, ατελέσφορη. Η αντιμετώπιση της διεθνούς τρομοκρατίας καθώς 

και του κινδύνου εξάπλωσης πυρηνικών όπλων προποθέτει άσκηση ενεργούς 

διπλωματίας, δραστηριοποίηση των διεθνών οργανισμών, τήρηση της διεθνούς 

νομιμότητας και συγκρότηση ευρύτερων συμμαχιών με δυνάμεις που υιοθετούν 

κοινές αρχές και αξίες. Με τη διπλωματία κατορθώθηκε να ελεγχθεί 

το πρόγραμμα πυρηνικής ενέργειας της Βόρειας Κορέας. Αντίστροφα, η απουσία 

διπλωματικής παρέμβασης στη Μέση Ανατολή ενίσχυσε την αδιαλλαξία, 

αν όχι ασυδοσία του Ισραήλ επιδεινώνοντας τις προοπτικές επίλυσης του παλαιστινιακού 

προβλήματος και δημιουργώντας νέα ερείσματα για την ανάπτυξη 

της διεθνούς τρομοκρατίας. 

Η νίκη των Δημοκρατικών στις αμερικανικές εκλογές τον περασμένο Νοέμβριο 

θα συμβάλει αποφασιστικά στη διαμόρφωση νέων, περισσότερο ευνοκών 

συνθηκών για την εμπέδωση της διεθνούς ασφάλειας. Ανάλογη συμβολή θα 

μπορούσε να προέλθει από την ενίσχυση της εξωτερικής και αμυντικής πολιτικής 

της ΕΕ, μέσα από την έγκριση της Συνταγματικής Συνθήκης και την υλοποίηση 

των ρυθμίσεων που αφορούν τη συγκρότηση Κοινής Πολιτικής σε αυτούς 

τους τομείς. Το σοσιαλιστικά κόμματα πρέπει να βρίσκονται στην πρωτοπορία 

των δυνάμεων για την προώθηση της ευρωπακής ενοποίησης. 

Η ενίσχυση των μεταναστευτικών ροών διαμορφώνει νέες κοινωνικές ισορροπίες 

σε πολλές χώρες και ιδιαίτερα στα μεγάλα αστικά κέντρα. Ανεργία και 

εγκληματικότητα είναι τα μείζονα προβλήματα που προκαλούνται στη διάρκεια 

της, συνήθως μακράς, περιόδου ενσωμάτωσης των μεταναστών στις τοπικές 

κοινωνίες. Η άσκηση ενεργούς πολιτικής, με έμφαση στην ενθάρρυνση και 

διευκόλυνση της ταχείας ενσωμάτωσης, είναι προπόθεση για την αποτελεσματική 

αντιμετώπιση των προβλημάτων που συνδέονται με τη μετανάστευση. 

Παράλληλα, όμως, δεδομένου ότι δεν είναι απεριόριστη η ικανότητα υποδοχής 

κάθε χώρας, είναι απαραίτητη η σαφής οριοθέτηση των προποθέσεων νόμιμης 

άσκησης του δικαιώματος για μετανάστευση, και η εφαρμογή σχετικών 

ελέγχων. Σε ευρωπακό επίπεδο προωθείται, με τη στήριξη και σοσιαλδημο-

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 459 


κρατικών κυβερνήσεων, μεταναστευτική πολιτική σε αυτό το πλαίσιο, ώστε να 

συγκεραστεί η ανθρωπιστική διάσταση με την τήρηση των αναγκαίων ισορροπιών. 

Όπως έχει δείξει η ιστορική εμπειρία, οι πολιτικές ατζέντες, συντηρητικές 

ή προοδευτικές, αποκτούν δυναμική όταν προωθούνται σε διεθνές επίπεδο, σε 

περισσότερες από μια χώρες. Ο νεοφιλελευθερισμός δημιούργησε κοινή πλατφόρμα 

για πολλές ευρωπακές συντηρητικές δυνάμεις. Ο διχασμός ανάμεσα 

στον «τρίτο δρόμο» του βρετανικού Εργατικού Κόμματος και τις πιο παραδοσιακές 

προσεγγίσεις άλλων σοσιαλιστικών κομμάτων, όπως το γαλλικό και το 

γερμανικό, ανέκοψαν την κεντροαριστερή δυναμική της προηγούμενης δεκαετίας. 

Η δημιουργία μιας νέας δυναμικής προποθέτει συντονισμό θέσεων και συνεργασία 

των προοδευτικών δυνάμεων. Οι προοδευτικές δυνάμεις της χώρας 

μας θα πρέπει να συντονίσουν το βηματισμό τους με τις σοσιαλδημοκρατικές 

ευρωπακές δυνάμεις. Πρέπει, παράλληλα, να λάβουν υπόψη τις συνθήκες που 

επικρατούν στην Ελλάδα, και τη διαφοροποιούν από άλλες ευρωπακές χώρες. 

H ένταξη στην ΟΝΕ το 2000 ισχυροποίησε την ελληνική οικονομία. Εδραίωσε 

συνθήκες σταθερότητας και ισχυρής ανάπτυξης δημιουργώντας κλίμα 

εμπιστοσύνης και θετικών προσδοκιών για το μέλλον. Χωρίς το ευρώ, η Ελλάδα 

θα αντιμετώπιζε συνεχείς υποτιμήσεις, εκτίναξη του πληθωρισμού και 

εξαιρετικά υψηλά επιτόκια. Σήμερα διαθέτει το πλεονέκτημα του ισχυρού νομίσματος, 

αλλά έχει χάσει αξιοπιστία και ανταγωνιστικότητα. Απώλεια ελέγχου 

στις τιμές, εκτροχιασμός του προπολογισμού, απουσία μεταρρυθμίσεων, 

απορρύθμιση των θεσμών, εξασθένισαν την οικονομία. Αν δεν εφαρμοστεί ένα 

τολμηρό και αποτελεσματικό σχέδιο ανόρθωσης της οικονομίας, οι συνέπειες 

της διεθνούς κρίσης θα είναι επώδυνες. Ο ιστός των μικρομεσαίων επιχειρήσεων 

δεν θα αντέξει, η ανεργία θα προσλάβει μαζικές διαστάσεις, τα φαινόμενα 

φτώχειας θα πολλαπλασιαστούν και σημαντικά τμήματα της μεσαίας τάξης 

θα περιθωριοποιηθούν. 

Χρειάζονται δράσεις σε πολλά επίπεδα: 

Τράπεζες-δανειοδότηση. Έχει κρίσιμη σημασία να εξασφαλιστεί η άνετη 

δανειοδότηση επιχειρήσεων και νοικοκυριών από τις τράπεζες. Η πιστωτική 

ασφυξία οδηγεί αναπόδραστα στην οικονομική κατάρρευση. Ορισμένες τράπεζες 

αντιμετωπίζουν πρόβλημα κεφαλαιακής επάρκειας. Πολλές τράπεζες 

έχουν έλλειψη ρευστότητας. Γενικά, υπάρχει πρόβλημα υψηλού κόστους δανεισμού. 

Πρέπει να εξασφαλιστεί εισροή δημοσίων κεφαλαίων στις προβληματικές 

τράπεζες – με μερική ή ολική κρατικοποίηση. Παράλληλα, το δημόσιο πρέπει 

να αυξήσει σημαντικά τη συμμετοχή του στις τράπεζες που ελέγχει, δηλαδή 

την Αγροτική Τράπεζα και το Ταχυδρομικό Ταμιευτήριο. Επίσης, να ενισχύσει 

δραστικά το Ταμείο Εγγυοδοσίας των ΜΜΕ και να διευρύνει το ρόλο του.

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 460 


Δημοσιονομικά μέτρα. Τα δημοσιονομικά περιθώρια για τη χώρα μας είναι 

περιορισμένα – παρά τη χαλαρότερη εφαρμογή του Σύμφωνου Σταθερότητας – 

λόγω υψηλών ελλειμμάτων και χρέους, καθώς και μειωμένης αξιοπιστίας μετά 

την «απογραφή». Πρέπει να στηριχθούν οι αδύναμες κοινωνικές ομάδες, ιδιαίτερα 

οι χαμηλόμισθοι και οι χαμηλοσυνταξιούχοι, και να μειωθούν οι φόροι 

για τα μεσαία εισοδηματικά κλιμάκια. 

Τιμές - αγορά. Η απώλεια ελέγχου στις τιμές μειώνει την αγοραστική δύναμη 

των χαμηλών και μεσαίων εισοδηματικών στρωμάτων. Η ακρίβεια αντανακλά 

στρεβλώσεις του ανταγωνισμού. Τα κλειστά επαγγέλματα επιβαρύνουν 

τις τιμές. Οι υψηλές τιμές των τροφίμων οφείλονται στα κυκλώματα μεσαζόντων 

που επιβάλλουν «καπέλα» χωρίς ουσιαστική συμμετοχή στο σύστημα διανομής. 

Πρέπει να ενισχυθεί ο ανταγωνισμός με κατάργηση κλειστών επαγγελμάτων, 

εξάλειψη μεσαζόντων και αυστηρή εποπτεία. 

Ανταγωνιστικότητα. Η συμμετοχή της χώρας μας στην ανάκαμψη της παγκόσμιας 

οικονομίας, όταν λήξει η διεθνής κρίση, δεν είναι δεδομένη. Η αναπτυξιακή 

ώθηση που εξασφάλισε η ένταξη στην ΟΝΕ εξαντλείται. Ο ανταγωνισμός 

των χωρών χαμηλού εργατικού κόστους απειλεί την παραγωγική μας 

δομή, που κυριαρχείται από παραδοσιακές δραστηριότητες έντασης εργασίας. 

Αν δεν ενισχυθεί δραστικά η ανταγωνιστικότητα της ελληνικής οικονομίας, η 

Ελλάδα θα παραμείνει καθηλωμένη σε χαμηλούς ρυθμούς ανάπτυξης, που συνδέονται 

με υψηλή ανεργία και χαμηλά εισοδήματα. Έχει κρίσιμη σημασία η 

μετάβαση στην οικονομία της γνώσης, σε νέες τεχνολογίες και προηγμένα σχήματα 

οργάνωσης. Καταρτισμένο και εξειδικευμένο ανθρώπινο δυναμικό, ανάπτυξη 

της έρευνας, προώθηση της καινοτομίας, θεσμικό και διοικητικό περιβάλλον 

που ευνοεί την επιχειρηματικότητα, αποτελούν προποθέσεις μιας 

νέας αναπτυξιακής πολιτικής. Οι δημόσιες επενδύσεις και τα κοινοτικά προγράμματα 

πρέπει να στραφούν σε δραστηριότητες υψηλής προστιθέμενης 

αξίας, που ενσωματώνουν νέες τεχνολογίες. Η πληροφορική και οι ανανεώσιμες 

πηγές ενέργειας πρέπει να έχουν υψηλή συμμετοχή. Παράλληλα, πρέπει να 

καταπολεμηθούν η γραφειοκρατία και η διαφθορά, που καταπνίγουν την επιχειρηματικότητα. 

Γενικότερα, πρέπει να αναβαθμιστεί το κράτος ως εργαλείο 

οικονομικής και κοινωνικής πολιτικής, με εδραίωση συνθηκών αξιοκρατίας 

και ενίσχυση της θέσης και του κύρους των Ανεξάρτητων Αρχών. Το ζητούμενο 

δεν είναι μεγαλύτερο κράτος, αλλά καλύτερο κράτος. 

Κοινωνική συνοχή. Οι ανισότητες έχουν διευρυνθεί με σειρά ευνοκών ρυθμίσεων 

υπέρ των κερδών και του κεφαλαίου, καθώς και την υποβάθμιση της 

παιδείας και των υπηρεσιών του κοινωνικού κράτους. Η φορολογική μεταρρύθμιση 

πρέπει να συμβάλει στην αναδιανομή του εισοδήματος παράλληλα με 

την εξυπηρέτηση περιβαλλοντικών στόχων. Μεγάλο βάρος πρέπει να δοθεί 

στην καταπολέμηση της φοροδιαφυγής με την ανασυγκρότηση του ελεγκτικού

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 461 


μηχανισμού και την ηλεκτρονική διασταύρωση των στοιχείων. Μεταρρυθμίσεις 

είναι αναγκαίες σε όλο το φάσμα της εκπαίδευσης. Κεντρική επιδίωξη της αλλαγής 

στα δημόσια πανεπιστήμια πρέπει να είναι η εξασφάλιση πραγματικής 

διοικητικής αυτονομίας, ιδιαίτερα σε ότι αφορά τα προγράμματα σπουδών, τις 

προσλήψεις και αποδοχές του διδακτικού προσωπικού, και τον τρόπο επιλογής 

των φοιτητών. Η κατοχύρωση της αυτοτέλειας πρέπει να συνδυαστεί με την καθιέρωση 

αντικειμενικών συστημάτων αξιολόγησης και τη σύνδεσή τους με το 

επίπεδο χρηματοδότησης. Η Ανώτατη Εκπαίδευση στη χώρα μας χρειάζεται 

επαναστατική αλλαγή με στόχο τον απεγκλωβισμό των δημοσίων πανεπιστημίων 

από τον ασφυκτικό εναγκαλισμό του κράτους και τη δημιουργία κινήτρων 

για την αναβάθμιση της λειτουργίας τους. Παράλληλα, πρέπει να αναβαθμιστούν 

οι υπηρεσίες που προσφέρει το κοινωνικό κράτος, ιδιαίτερα στον τομέα 

της υγείας, ώστε να ενισχυθεί η κοινωνική συνοχή και αλληλεγγύη. 

Η υλοποίηση αυτού του προγράμματος επιβάλλεται για λόγους που συνδέονται 

με τη συνοχή της κοινωνίας μας και τη μακροχρόνια εθνική μας προοπτική. 

Το διακύβευμα είναι η εξασφάλιση συνθηκών ισχυρής ανάπτυξης και η 

διάχυση της ευημερίας μέσα από την αύξηση της απασχόλησης, την αναδιανομή 

του εισοδήματος και την αναβάθμιση των κοινωνικών υπηρεσιών. Είναι 

μεγάλη η ευθύνη των προοδευτικών δυνάμεων για να σχεδιάσουν και να υλοποιήσουν 

τις πολιτικές επίτευξης αυτών των εθνικών στόχων.

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 462

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 463 

Συγγραφείς 

Μαρία Αλμπάνη 

Σπούδασε Χρηματοοικονομικά στο Πανεπιστήμιο του Manchester. Απέκτησε μεταπτυχιακό 

δίπλωμα (MSc) στην Οικονομετρία και τα Μαθηματικά Οικονομικά από το 

London School of Economics και μεταπτυχιακό δίπλωμα (MPhil) από το Τμήμα Οικονομικών 

Επιστημών του Πανεπιστημίου Αθηνών, στο οποίο είναι και Υποψήφια Διδάκτωρ. 

Έχει εργαστεί στο Λονδίνο στον τομέα των τηλεπικοινωνιών και από το 2004 εργάζεται 

ως Οικονομολόγος στην Τράπεζα της Ελλάδος. Έχει συγγράψει διάφορες μελέτες 

για την ελληνική οικονομία, μεταξύ άλλων, το Η Ελληνική Οικονομία μετά την 

Κρίση: Αναζητώντας ένα νέο αναπτυξιακό πρότυπο (IOBE, 2008 με τον Γ. Στουρνάρα). 

Γιάννης Β. Αυγερινός 

Ειδικός Επιστήμονας στον Τομέα Διεθνών Σπουδών του Τμήματος Νομικής του Δημοκρίτειου 

Πανεπιστημίου Θράκης. Σπούδασε νομικά στα Πανεπιστήμια Αθηνών, 

Warwick, King’s College του Λονδίνου και Harvard. Κατέχει μεταπtυχιακό (LL.M) στο 

Διεθνές Οικονομικό Δίκαιο και είναι Διδάκτωρ του Πανεπιστημίου του Λονδίνου 

(Ph.D) στο Ευρωπακό Χρηματοπιστωτικό Δίκαιο. Είναι Επιστημονικός Συνεργάτης 

του Βρετανικού Ινστιτούτου Διεθνούς και Συγκριτικού Δικαίου (BIICL) και Μέλος του 

Δ.Σ. του Κέντρου Ερευνών Προοδευτικής Πολιτικής. Έχει δημοσιεύσει τα βιβλία 

Regulating and Supervising Investment Services in the European Union (Palgrave 

Macmillan, 2003), Financial Markets in Europe: Towards s Single Regulator (Kluwer Law 

International, 2003, επιμ. με M. Andenas), Ευρωπακή Κοινοτική Χρηματοπιστωτική 

Νομοθεσία (Αντ. Ν. Σάκκουλας, 2004), και Η πολιτική της ΕΕ για τις Τράπεζες & τα 

Χρηματιστήρια: νομικό πλαίσιο & εξελίξεις (Αντ. Σάκκουλας, 2007, επιμ. με Γ. Ζαββό), 

καθώς και δεκάδες άρθρα σε ελληνικά και ξένα περιοδικά. Έχει εργαστεί στη Ρυθμιστική 

Αρχή Χρηματοπιστωτικών Υπηρεσιών (FSA) της Μ. Βρετανίας και στην Ευρωπακή 

Επιτροπή. Είναι Δικηγόρος, Εταίρος της Δικηγορικής Εταιρίας «Αυγερινός & 

Συνεργάτες» και Μέλος του Δ.Σ.Α. 

Παναγιώτης Κορλίρας 

Καθηγητής στο Τμήμα Οικονομικής Επιστήμης του Οικονομικού Πανεπιστημίου 

Αθηνών. Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1946 και είναι πτυχιούχος της (τότε) ΑΣΟΕΕ και 

διδάκτωρ (Ph.D) του Πανεπιστημίου του Rochester (ΗΠΑ). Η εξειδίκευσή του ήταν 

στη μακροοικονομική και στη νομισματική θεωρία και πολιτική, ενώ κύρια συμβολή του 

στην επιστήμη υπήρξαν τα μακροοικονομικά υποδείγματα ανισορροπίας (disequilib -

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 464 

464 ΠΡΟΟΔΕΥΤΙΚΗ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗ 

rium macroeconomics). Έχει διδάξει ως καθηγητής στα Πανεπιστήμια του Pittsburgh 

(ΗΠΑ) και Aix-Marseille (Γαλλία). Από το 1978 είναι καθηγητής στο Τμήμα Οικονομικής 

Επιστήμης του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών όπου τα τελευταία χρόνια διδάσκει 

Ιστορία Οικονομικών Θεωριών και Νομισματική Θεωρία. Έχει δημοσιεύσει 

άρθρα και μελέτες κυρίως στη μακροοικονομική, και βιβλία, με πιο πρόσφατα τα Νομισματική 

Θεωρία (Αθήνα, 2000), «Αναζήτηση της Οικονομικής Τάξης» (2003) και «Νομισματική 

Θεωρία και Πολιτική» (2006). Παράλληλα με την ακαδημακή δραστηριότητα, 

έχει επίσης διατελέσει: Υποδιοικητής της Τράπεζας της Ελλάδος, Μέλος της Νομισματικής 

Επιτροπής των Ευρωπακών Κοινοτήτων (χειρίστηκε τη συμμετοχή της 

Δραχμής στην Ευρωπακή Νομισματική Μονάδα, την ECU), και επί επτά χρόνια Πρόεδρος 

και Διευθύνων Σύμβουλος της Ιονικής Τράπεζας. 

Κωνσταντίνος Γ. Κούγιας 

Υποψήφιος διδάκτορας του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης του Πανεπιστημίου 

Κρήτης. Σπούδασε Πολιτικές Επιστήμες στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών και Δημόσιας 

Διοίκησης του Πανεπιστημίου Αθηνών και έκανε μεταπτυχιακές σπουδές με ειδίκευση 

στην Ευρωπακή Διοίκηση και Πολιτική (Πρόγραμμα Jean Monnet) στο Τμήμα 

Διεθνών και Ευρωπακών Σπουδών του Παντείου Πανεπιστημίου. Στο έργο του περιλαμβάνονται 

«Σκέψεις για μια Κοινωνική Ευρώπη» (Ευρωπακή Έκφραση, 2008), Η 

Ευρωπακή Στρατηγική Απασχόλησης στο Πλαίσιο της Ανανεωμένης Στρατηγικής της 

Λισαβόνας (2008-2010): Προοπτικές Ενδυνάμωσης στο Παγκοσμιοποιημένο Περιβάλλον 

(Ελληνικό Κέντρο Ευρωπακών Μελετών, 2008), και Η Ευρωπακή Ένωση στη Δυναμική 

της Παγκοσμιοποίησης (Ελληνικό Κέντρο Ευρωπακών Μελετών, 2008). Τα 

ερευνητικά του ενδιαφέροντα καλύπτουν θέματα ευρωπακής ενοποίησης, εξευρωπασμού, 

κοινωνικής πολιτικής και πολιτικής απασχόλησης. 

Χαράλαμπος Κουταλάκης 

Λέκτορας Διοικητικής Επιστήμης στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας 

Διοίκησης του Πανεπιστημίου Αθηνών. Είναι διδάκτορας του Τμήματος Πολιτικών και 

Κοινωνικών Επιστημών του Ευρωπακού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου της Φλωρεντίας. 

Έχει εργαστεί ως Λέκτορας στο Κέντρο Ευρωπακής Ολοκλήρωσης του Otto- 

Suhr Ινστιτούτου Πολιτικής Επιστήμης του Ελεύθερου Πανεπιστημίου του Βερολίνου, 

Marie Curie Fellow στο Ινστιτούτο Κοινωνικών Επιστημών του Πανεπιστημίου 

Humboldt του Βερολίνου και ερευνητής στο Robert Schuman Center for Advanced 

Studies της Φλωρεντίας. Στο συγγραφικό του έργο περιλαμβάνονται μεταξύ άλλων: 

Cities and the Structural Funds. The Domestic Impact of EU Initiatives for Urban 

Development (Athens: Sakkoulas Publishers, 2003), «Environmental Compliance in Italy 

and Greece. The Role of Non-state Actors» (Environmental Politics, 13:4, 2004), «Smoo - 

thing Eastern Enlargement through New Modes of Governance?» (στο G. Folke Schup - 

pert (επιμ.) Europeanization of Governance - The Challenge of Accession, Baden-Baden, 

Schriften zur Governance-Forschung, 2008), «Regulatory Effects of Participatory Envi - 

ron mental Networks. The case of the Seville Process» (στο T. Conzelmann και R. Smith

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 465 

ΠΡΟΟΔΕΥΤΙΚΗ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗ 465 

(επιμ.), What Future Shape for the EU? Reflections on Multi-level Governance (Cambridge 

University Press, 2008), «European agencies and input legitimacy: EFSA, EMeA and 

EPO in the post-delegation phase», Journal of European Integration, 29:5, 2007, με τους 

S. Borrás και F. Wendler). 

Κώστας Α. Λάβδας 

Καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης και Διευθυντής του Κέντρου Πολιτικής Έρευνας 

και Τεκμηρίωσης του Πανεπιστημίου Κρήτης. Διετέλεσε Καθηγητής στην Έδρα «Κωνσταντίνος 

Καραμανλής» στη Fletcher School of Law and Diplomacy της Μασσαχουσέττης, 

Αντιπρύτανης και Κοσμήτορας του Πανεπιστημίου Κρήτης και, πριν από την 

εκλογή του στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης του Πανεπιστημίου Κρήτης, δίδαξε πολιτική 

ανάλυση και ευρωπακή πολιτική σε βρετανικά και αμερικανικά πανεπιστήμια και 

στην Εθνική Σχολή Δημόσιας Διοίκησης της Αθήνας. Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1964 

και σπούδασε πολιτική επιστήμη, διοικητική επιστήμη και διεθνείς σχέσεις στην Ελλάδα, 

τη Βρετανία και τις ΗΠΑ. Έχει λάβει μέρος σε διεθνή συνέδρια στην Ευρώπη, 

την Αμερική και την Ασία και έχει κληθεί ως ερευνητής ή για δώσει διαλέξεις, μεταξύ 

άλλων, στο M.I.T., το Κέντρο Ευρωπακών Σπουδών του Harvard, το Πανεπιστήμιο της 

Catania και το Πανεπιστήμιο Humboldt του Βερολίνου. Είναι συγγραφέας των βιβλίων 

The Europeanization of Greece: Interest Politics and the Crises of Integration (Macmillan, 

1997), Politics, Subsidies and Competition (Edward Elgar, 1999), Δημιουργία και Εξέλιξη 

της Ευρωπακής Κοινότητας (Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, 2003), Συμφέροντα και 

Πολιτική (Παπαζήσης, 2004), πολλών κεφαλαίων σε διεθνείς και ελληνικούς συλλογικούς 

τόμους (π.χ., Verbandssysteme in Westeuropa, The Political Economy of Privatization, 

The New Balkans, Η Νέα Σοσιαλδημοκρατία, Εκπαιδευτική Πολιτική, κ.α.) καθώς επίσης 

και πλήθους δημοσιεύσεων σε επιστημονικά περιοδικά, όπως: European Journal of 

Political Research, West European Politics, Politics, Political Studies, Journal of Political 

and Military Sociology. Κριτής σε διεθνή επιστημονικά περιοδικά και ιδρύματα χρηματοδότησης 

της έρευνας. Είναι μέλος της Αμερικανικής Ακαδημίας Πολιτικής Επιστήμης 

και της Βρετανικής Εταιρείας Πολιτικών Επιστημών. Μέλος της συντακτικής επιτροπής 

του περιοδικού Τετράδια Πολιτικής Επιστήμης. 

Δημήτρης Λαγός 

Επίκουρος Καθηγητής Τουριστικής Οικονομικής και Διοίκησης Τουριστικών Επιχειρήσεων 

στο Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων του Πανεπιστημίου Αιγαίου. Διδάσκει 

επίσης σε δύο Μεταπτυχιακά Προγράμματα Σπουδών με ειδίκευση στον τουρισμό (Πανεπιστήμιο 

Αιγαίου και Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο). Είναι συγγραφέας τριών 

επιστημονικών συγγραμμάτων (δύο σχετικών με τον τουρισμό και ένα με τις θεωρίες 

περιφερειακής ανάπτυξης). Έχει 100 περίπου δημοσιεύσεις σε βιβλία, επιστημονικά 

περιοδικά και πρακτικά συνεδρίων. Τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα επικεντρώνονται 

σε θέματα τουρισμού και περιφερειακής ανάπτυξης, τουριστικής θεωρίας και πολιτικής, 

μεθόδων τουριστικής ανάλυσης, Τουριστικής Οικονομίας, Διοίκησης Τουριστικών 

Επιχειρήσεων και ειδικών μορφών τουρισμού.

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 466 


Στέλλα Λαδή 

Ειδική Επιστήμονας στη Γενική Γραμματεία Δημόσιας Διοίκησης και Ηλεκτρονικής 

Διακυβέρνησης του Υπουργείου Εσωτερικών. Προηγουμένως, εργάσθηκε ως ειδική 

επιστήμονας στο Υπουργείο Αιγαίου και Νησιωτικής Πολιτικής και ως λέκτορας 

Πολιτικής Επιστήμης στα Πανεπιστήμια του Sheffield και του Exeter. Το ακαδημακό 

έτος 2004-05 βρισκόταν με ερευνητική άδεια στο Institut Barcelona d’Estudis 

Internacionals. Έχει εργασθεί ως ερευνήτρια στο Policy Research Institute του Leeds 

Metropolitan University. Επίσης, έχει συνεργασθεί σε ερευνητικά προγράμματα και 

σεμινάρια με το Central European University στη Βουδαπέστη και με το ΕΛΙΑΜΕΠ 

στην Αθήνα. Ολοκλήρωσε το διδακτορικό της το 2002 στο Πανεπιστήμιο του York. Οι 

πιο πρόσφατες δημοσιεύσεις της περιλαμβάνουν τα Εισαγωγή στη Δημόσια Διοίκηση 

και Πολιτική (Ανοικτό Πανεπιστήμιο, 2009 με τη Β. Νταλάκου), Globalization, Policy 

Transfer and Policy Research Institutes (Edward Elgar, 2005), “Policy Learning and the 

Role of Expertise in the Reform Process in Greece» (West European Politics, 28:2, 2005), 

όπως και «The Role of Experts in Greek Foreign Policy» (Hellenic Studies, 15:1, 2007), 

«Εξευρωπασμός και Αλλαγές Δημοσίων Πολιτικών: Η Περίπτωση της Ελληνικής Περιβαλλοντικής 

Πολιτικής» (Ελληνική Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήμης, 29, 2007) και 

«Ευρωπακή Ταυτότητα και Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης: Η Περίπτωση της Ελλάδας 

και της Ισπανίας» (στο Μ. Κοντοχρήστου (επιμ.), ΜΜΕ και Ταυτότητα στην Ελλάδα, 

(εκδόσεις Παπαζήσης, 2007). 

Θέμης Λαζαρίδης 

Καθηγητής Χημείας του City College, ενός από τα 11 κολέγια τετραετούς φοιτήσεως 

του City University of New York. Γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Θεσσαλονίκη. 

Μαθήτευσε σε δημόσια σχολεία της Άνω Ηλιούπολης και του κέντρου. Σπούδασε Χημικός 

Μηχανικός στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο (1982-1987). Εκπόνησε τη διδακτορική 

του διατριβή στο τμήμα Χημικών Μηχανικών του Πανεπιστημίου του Delaware 

των ΗΠΑ (1987-1992) και έκανε μεταδιδακτορική έρευνα στο Τμήμα Χημείας του Πανεπιστημίου 

του Harvard (1992-1998). Ασχολείται ερευνητικά με τη θεωρητική και υπολογιστική 

Βιοφυσική και ειδικότερα με τη μοντελοποίηση πρωτενών και της αλληλεπίδρασής 

τους με βιολογικές μεμβράνες. Έχει δημοσιεύσει περί τα 50 άρθρα σε επιστημονικά 

περιοδικά. Από το 2006 διατηρεί δύο μπλογκ, το «Greek University Reform 

Forum» και το «Αξιολόγηση Βουλευτών». Πρόσφατα κυκλοφόρησε το βιβλίο του «Ο 

δρόμος για την αναγέννηση του ελληνικού πανεπιστημίου» από τις εκδόσεις Κριτική. 

Ναπολέων Μαραβέγιας 

Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και Μέλος της Αρχής Διασφάλισης Ποιότητας 

στην Ανώτατη Εκπαίδευση. Γεννήθηκε το 1955 στη Βουδαπέστη. Σπούδασε στο 

Πανεπιστήμιο Αθηνών Οικονομική Επιστήμη. Συνέχισε τις σπουδές του στη Γαλλία, 

στο Πανεπιστήμιο της Grenoble, απ’ όπου απέκτησε D.E.A. και Doctorat d’ Etat με 

Άριστα (1983) και με υποτροφίες της Αγροτικής Τράπεζας και του Ιδρύματος Α.Σ. 

Ωνάσης και δίδαξε δύο χρόνια στο ίδιο Πανεπιστήμιο. Εργάστηκε τέσσερα χρόνια ως

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 467 


Ερευνητής στο Ίδρυμα Μεσογειακών Μελετών (1985-1989) και στη συνέχεια εξελέγη 

Επίκουρος Καθηγητής (1989) Αναπληρωτής Καθηγητής (1993) και Καθηγητής στο Γεωπονικό 

Πανεπιστήμιο Αθηνών (1997). Από το 2000 είναι διδάσκει στο Τμήμα Πολιτικής 

Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Πανεπιστημίου Αθηνών, όπου από το 2006 

ως το 2008 ήταν Αναπληρωτής Πρόεδρος. Από το 1999 ως το 2004 διετέλεσε Πρόεδρος 

του Εθνικού Ιδρύματος Αγροτικής Έρευνας και το 2003-4 ήταν εκπρόσωπος της Ελλάδας 

στο Διεθνές Κέντρο Ανώτατων Αγρονομικών Σπουδών της Μεσογείου 

(CIHEAM). Το 2006 ήταν Πρόεδρος της Ελληνικής Πανεπιστημιακής Ένωσης Ευρωπακών 

Σπουδών. Έχει τιμηθεί με Παράσημο από τη Γαλλική Δημοκρατία (2001) και 

έχει διδάξει σε διάφορα Πανεπιστήμια Ευρωπακών χωρών. Έχει συγγράψει πολλά 

άρθρα, μελέτες και εκθέσεις ερευνητικών προγραμμάτων. Τα πιο πρόσφατα βιβλία που 

έχει συγγράψει ή επιμεληθεί μόνος ή με άλλους καθηγητές είναι τα ακόλουθα: Οι Διαπραγματεύσεις 

στον ΠΟΕ και τα Ελληνικά Αγροτικά Συμφέροντα (ΕΚΕΜ-Ι. Σιδέρης, 

2006), Ευρωπακή Ολοκλήρωση και Ελλάδα, (Διόνικος, 2006), Η Νέα Ευρωπακή 

Ένωση (Θεμέλιο, 2007) και Η Ελλάδα στην ΕΕ. Παρελθόν, Παρόν, Μέλλον, (Θεμέλιο, 

2008). 

Μιχάλης Μητσόπουλος 

Διδάκτωρ του Πανεπιστημίου της Βοστόνης, έχει διδάξει στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο 

Αθηνών και στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς. Έχει αρθρογραφήσει σε διεθνή επιστημονικά 

περιοδικά, όπως στο International Review of Law and Economics («Does 

Staffing Affect the Time to Serve Justice in Greek Courts?» με τον Θ. Πελαγίδη) και το 

The Journal of Economic Policy Reform Economics («Rent Seeking and ex post 

Acceptance of Reforms in Higher Education?» με τον Θ. Πελαγίδη) και σε Ελληνικά 

περιοδικά και εφημερίδες με θέμα τις μεταρρυθμίσεις, ενώ έχει εκδώσει και βιβλίο για 

το ίδιο θέμα με τον Θ. Πελαγίδη Ανάλυση της ελληνικής Οικονομίας- Η Προσοδοθηρία 

και οι Μεταρρυθμίσεις (Παπαζήσης, 2006). Είναι συντονιστής Έρευνας και Ανάλυσης 

στον ΣΕΒ - σύνδεσμο επιχειρήσεων και βιομηχανιών, ενώ στο παρελθόν έχει διατελέσει 

σύμβουλος στο Υπουργείο Ανάπτυξης και πιστοποιημένος αναλυτής στην Αγροτική 

Χρηματιστηριακή. 

Δημήτρης Νεζερίτης 

Πρέσβυς ε.τ.. Σπούδασε Νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Το 1966 εισήλθε στο 

Υπουργείο Εξωτερικών ως Ακόλουθος Πρεσβείας. Υπηρέτησε στο Νέο Δελχί, την 

Πρεσβεία Λευκωσίας και στη συνέχεια Αναπληρωτής Αντιπρόσωπος στις Διαπραγματεύσεις 

MBFR μεταξύ ΝΑΤΟ-Συμφώνου Βαρσοβίας για τη Μείωση των Συμβατικών 

Δυνάμεων στην Κεντρική Ευρώπη. Υπηρέτησε Σύμβουλος στην Πρεσβεία Βόννης, 

Τμηματάρχης Κυπριακού στην Κεντρική Υπηρεσία και Αναπληρωτής Μόνιμος Αντιπρόσωπος 

στον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών. Ως Πρέσβυς υπηρέτησε στην Τυνησία, 

Διευθυντής του Διπλωματικού Γραφείου του Υπουργού Εξωτερικών και Μόνιμος Αντιπρόσωπος 

στην ΔΑΣΕ (σήμερα ΟΑΣΕ). Μεταξύ 1995-1999 διετέλεσε Πρέσβυς της Ελλάδος 

στην Άγκυρα και στη συνέχεια Πρέσβυς στο Βερολίνο. Μετά την αφυπηρέτησή

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 468 


του διετέλεσε μεταξύ 2002-2004 Αναπληρωτής Γενικός Διευθυντής του ΕΠΥΕΘΑ στο 

Υπουργείο Εθνικής Άμυνας. 

Γιώργος Νεοφώτιστος 

Εντεταλμένος Επίκουρος Καθηγητής του Τμήματος Φυσικής του Πανεπιστημίου 

Κρήτης. Σπούδασε Φυσική στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και απέκτησε το διδακτορικό 

του δίπλωμα (Ph.D.) στη Φυσική, στο Πανεπιστήμιο Temple (Φιλαδέλφεια, ΗΠΑ). 

Ακολούθως, υπήρξε ερευνητής στο Τμήμα Ηλεκτρολόγων Μηχανικών στο Πανεπιστήμιο 

Purdue, επισκέπτης καθηγητής Φυσικής στο Πανεπιστήμιο Temple, και επίκουρος 

καθηγητής (assistant professor) Φυσικής και Επιστημών του Διαστήματος στο Πανεπιστήμιο 

Florida Institute of Technology. Το ερευνητικό του έργο εστιάζει στην αποτίμηση 

των επιπτώσεων του διεθνούς εμπορίου (global trade simulations με τη χρήση του 

μοντέλου GTAP) και των οικονομικών επιπτώσεων των παγκόσμιων κλιματικών αλλαγών, 

στην ανάλυση κλιματικών χρονοσειρών, στην ανάλυση πολύπλοκων δικτύων 

(complex networks), σε προσομοιώσεις διαχείρισης αλλαγών (change management), 

καθώς και σε σύγχρονες μεθοδολογίες αποτίμησης χρηματοοικονομικών παραγώγων 

και κινδύνων. Διδάσκει τα μαθήματα Παγκόσμιες Κλιματικές Αλλαγές, Στατιστική Μοντελοποίηση 

Πολυπλόκων Δικτύων, και Μαθηματικά της Χρηματοοικονομικής Ανάλυσης. 

Θάνος Π. Ντόκος 

Γενικός Διευθυντής στο Ελληνικό Ίδρυμα Ευρωπακής και Εξωτερικής Πολιτικής 

(ΕΛΙΑΜΕΠ). Είναι διδάκτωρ Διεθνών Σχέσεων και Στρατηγικών Σπουδών του Πανεπιστημίου 

Cambridge. Έχει διατελέσει ερευνητής στο Ινστιτούτο Έρευνας για την Ειρήνη 

της Φρανκφούρτης και το Κέντρο για την Επιστήμη και τις Διεθνείς Σχέσεις του 

Πανεπιστημίου Χάρβαρντ. Από το Μάρτιο 1996 έως τον Οκτώβριο 1998 εργάστηκε ως 

Επιστημονικός Υπεύθυνος της Διεύθυνσης Στρατηγικών Μελετών, στο Υπουργείο 

Εθνικής Άμυνας. Από τον Οκτώβριο 1998 έως το Μάιο 1999 συνεργάστηκε με το 

Υπουργείο Εξωτερικών σε θέματα ΝΑΤΟ. Από τον Αύγουστο 1999 έως τον Αύγουστο 

του 2006 ήταν Διευθυντής Ερευνών και από το Σεπτέμβριο 2006 είναι Γενικός Διευθυντής 

στο ΕΛΙΑΜΕΠ. Έχει διδάξει στα Πανεπιστήμια Πειραιώς και Αθηνών, καθώς 

και στη Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων, τη Σχολή Εθνικής Αμύνης, τη Σχολή Εθνικής 

Ασφάλειας και τη Ναυτική Σχολή Πολέμου. Στις δημοσιεύσεις του περιλαμβάνονται, Ο 

Γεωστρατηγικός Ρόλος της Τουρκίας στη Μεταψυχροπολεμική Εποχή (Τουρίκης, 2001), 

Η Αυριανή Τουρκία (επιμέλεια με Θάνο Βερέμη, Παπαζήσης, 2002), ΝΑΤΟ’s Medi - 

terranean Dialogue: Future Prospects and Policy Recommendations, (ELIAMEP Policy 

Papers, 2003), Η Ελληνική Πολιτική Εθνικής Ασφάλειας (με τον Παναγιώτη Τσάκωνα, 

Παπαζήσης, 2005), Security Sector Reform in Southeastern Europe, the Mediterranean and 

the Middle East (επιμ., Kluwer Academic, 2008) και The proliferation of Weapons of Mass 

Destruction in the Mediterranean. EU and NATO’s Options (Taylor & Francis, 2008).

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 469 


Δημήτρης Κ. Ξενάκης 

Λέκτορας Διεθνούς Πολιτικής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης του Πανεπιστημίου 

Κρήτης. Είναι, επίσης, Μέλος του Δ.Σ. του Κέντρου Ερευνών Προοδευτικής Πολιτικής, 

Επικεφαλής του Τμήματος Μεσογειακών και Μεσανατολικών Μελετών του Ινστιτούτου 

Διεθνών Οικονομικών Σχέσεων, και Μέλος του Επιστημονικού Συμβουλίου του 

ΕΚΕΜ. Έχει διδάξει στην Εθνική Σχολή Δημόσιας Διοίκησης (2003-4), στο Τμήμα 

Διεθνών και Ευρωπακών Σπουδών του Παντείου Πανεπιστημίου (2005-6) και στο 

Τμήμα Μεσογειακών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αιγαίου (2006-7). Με τις ιδιότητες 

του Επιστημονικού Συνεργάτη στη Βουλή των Ελλήνων (2004-7), του Ειδικού Επιστήμονα 

στη ΓΓΟΣΑΕ του Υπουργείου Εθνικής Άμυνας (2003-4) και του Στρατηγικού 

Αναλυτή στο Ινστιτούτο Αμυντικών Αναλύσεων (2002-3) έχει συμμετάσχει σε πλήθος 

διεθνών συνεδρίων και επιτροπών και σε επίσημες διασκέψεις των Υπουργών Εξωτερικών 

και Άμυνας της ΕΕ, της Ευρω-Μεσογειακής Συνεργασίας και του Μεσογειακού 

Φόρουμ. Στο συγγραφικό του έργο περιλαμβάνονται, μεταξύ άλλων, τα The emerging 

Euro-Mediterranean system (MUP, 2001 με τον D. Chryssochoou), The Politics of Order- 

Building in Europe and the Mediterranean (DAI, 2004), Παγκόσμια Ευρώπη; Οι Διεθνείς 

Διαστάσεις της Ευρωπακής Ένωσης, (επιμ. με τον Μ. Τσινισιζέλη, ΕΠΕΕΣ - Ι. Σιδέρης, 

2006,), Οικοδόμηση Εμπιστοσύνης και Πρόληψη των Συγκρούσεων στη Μεσόγειο 

(Κείμενα Πολιτικής, ΕΛΙΑΜΕΠ, 2008, με τον St. Calleya), Η Ευρωπακή Πολιτεία (με 

τον Δ. Χρυσοχόου, κ.α., Σαββάλας, 2009), κεφαλαία σε συλλογικές εκδόσεις και άρθρα 

σε περιοδικά, όπως, The Review of International Affairs, Mediterranean Quarterly, Cam - 

bridge Review of International Affairs και Perceptions. 

Νίκος Ε. Παπαδάκης 

Αναπληρωτής Καθηγητής Δημόσιων Πολιτικών Εκπαίδευσης & Κατάρτισης στο 

Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης του Πανεπιστημίου Κρήτης. Προηγουμένως υπηρέτησε ως 

Επίκουρος Καθηγητής (2004- 2006) στο Τμήμα Κοινωνικής & Εκπαιδευτικής Πολιτικής 

του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου. Διδάσκει επίσης στο European Master on Life 

Long Learning των University of London/ IoE και University of Aarhus/ DPU 

(Copenhagen), ενώ διδάσκει επίσης στο Πρόγραμμα Επιμόρφωσης Διευθυντικών Στελεχών 

Δημόσιας Διοίκησης του ΕΚΔΔΑ. Διδάσκει «Μεθοδολογία της Έρευνας» στο 

Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα «Δημόσια Υγεία & Διοίκηση Μονάδων Υγείας» της Ιατρικής 

Σχολής του Πανεπιστημίου Κρήτης. Συνεργάζεται με το FCT (Foundacao para a 

Ciencia e a Tecnologia) του Υπουργείου Έρευνας & Τεχνολογίας της Πορτογαλίας. Είναι 

μέλος του Advisory Board του Κέντρου Διοικητικής Μεταρρύθμισης του ΟΗΕ για 

την Ευρώπη (UNDP/ RCPAR), ενώ είναι επίσης μέλος του International High Level 

Advisory Group για τη Διοικητική Μεταρρύθμιση της Ελλάδος. Παράλληλα είναι Μέλος 

της Μονάδας «Εκπαιδευτικής Πολιτικής» του Κέντρου Ευρωπακού Συνταγματικού 

Δικαίου. Είναι μέλος του ETCG (Education & Training Coordination Group) και 

του Cluster της Ευρωπακής Επιτροπής για τις Key Competences και μέλος της 

Standing Committee on Indicators & Benchmarks (SCIB). Έχει ακόμα εργαστεί ως 

εμπειρογνώμονας σε δραστηριότητες του Institutional Management in Higher Educa -

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 470 


tion του ΟΟΣΑ. Επιπρόσθετα έχει εργαστεί ως επιστημονικός συνεργάτης στο Ινστιτούτο 

Εργασίας της ΓΣΕΕ (Πρόγραμμα E-Quality) και στο Ινστιτούτο Τοπικής Αυτοδιοίκησης 

της ΚΕΔΚΕ. Συνεργάζεται επίσης ερευνητικά με το ESRC- Centre for 

Learning and Life Chances in Knowledge Economies and Societies του University of 

London. Πάνω από 80 μελέτες του έχουν δημοσιευτεί σε ξένα και ελληνικά επιστημονικά 

περιοδικά και συλλογικούς τόμους, στα αγγλικά, γαλλικά, ελληνικά και αραβικά. 

Επίσης έχει συγγράψει και 5 βιβλία, με πλέον πρόσφατο το «Προς την Κοινωνία των 

Δεξιοτήτων; Τα όρια της υπερεθνικότητας, το διακύβευμα της απασχολησιμότητας και 

οι πολιτικές κατάρτισης» (εκδ. Σάκουλα & Κέντρο Ευρωπακού και Συνταγματικού Δικαίου, 

2006) και επιμεληθεί άλλα 3. 

Γιάννος Παπαντωνίου 

Πρόεδρος του Κέντρου Ερευνών Προοδευτικής Πολιτικής. Διετέλεσε Υπουργός 

Εθνικής Οικονομίας από το 1994, Υπουργός Εθνικής Οικονομίας και Οικονομικών 

από το 1996 έως τον Οκτώβριο του 2001, και Υπουργός Εθνικής Άμυνας από τον Οκτώβριο 

του 2001 έως το Μάρτιο του 2004. Γεννήθηκε το 1949 στην Αθήνα και σπούδασε 

οικονομικά στο Ουσκόνσιν, ιστορία στο Πανεπιστήμιο της Σορβόνης και απέκτησε διδακτορικό 

δίπλωμα στα οικονομικά από το Πανεπιστήμιο του Cambridge. Στη συνέχεια 

δίδαξε στο Οικονομικό Τμήμα του Πανεπιστημίου Αθηνών, ενώ εργαζόταν στο Κέντρο 

Προγραμματισμού και Οικονομικών Ερευνών. Διετέλεσε στέλεχος στον Οργανισμό 

Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης και σύμβουλος του Ανδρέα Παπανδρέου 

στην επεξεργασία του πρώτου Κυβερνητικού Προγράμματος του ΠΑΣΟK. Το 1981 

εξελέγη Ευρωβουλευτής, το 1985 ορίστηκε Υφυπουργός Εθνικής Οικονομίας και το 

1989 ανέλαβε το Υπουργείο Εμπορίου. Στη συνέχεια ως Υπουργός Οικονομίας συντόνισε 

το έργο της σύγκλισης της ελληνικής οικονομίας στην ΕΕ, με επιστέγασμα την 

ένταξη στην ΟΝΕ. Ως Υπουργός Εθνικής Άμυνας υλοποίησε ένα ευρύ σχέδιο δομικής 

ανασυγκρότησης και εκσυγχρονισμού των Ενόπλων Δυνάμεων. Στο πλούσιο συγγραφικό 

του έργο περιλαμβάνονται, Το Επόμενο Βήμα (Καστανιώτης, 2006), Σύγχρονο 

Κράτος για μια Ισχυρή Κοινωνία (Εξάντας, 2003), Ευρώπη και Εθνική Στρατηγική 

(Αιχμή, 1993), Διανομή του Εισοδήματος και Συσσώρευση του Κεφαλαίου. Η Ελληνική 

Εκβιομηχάνιση: 1958-1973 (Παπαζήσης, 1979). 

Χρήστος Ι. Παρασκευόπουλος 

Επίκουρος Καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης και Ευρωπακής Δημόσιας Πολιτικής 

στο Τμήμα Βαλκανικών, Σλαβικών και Ανατολικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Μακεδονίας, 

και επισκέπτης ερευνητικός εταίρος στο European Institute του London 

School of Economics and Political Science (LSE). Στα ερευνητικά του ενδιαφέροντα περιλαμβάνονται 

η Ευρωπακή δημόσια πολιτική, με έμφαση στην αναπτυξιακή και περιβαλλοντική 

πολιτική, οι θεσμοί και η θεσμική αλλαγή και το κοινωνικό κεφάλαιο. Οι 

δημοσιεύσεις του περιλαμβάνουν άρθρα σε σημαντικά επιστημονικά περιοδικά της 

Βρετανίας, των ΗΠΑ και της Ελλάδας και τα βιβλία: Interpreting Convergence in the 

European Union: Patterns of Collective Action, Social Learning and Europeanization

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 471 


(Palgrave, 2001); Learning from Abroad: Regionalization and Local Institutional Infrastru - 

cture in Cohesion and Accession Countries (2004), Special Issue of Regional and Federal 

Studies (συνεπιμέλεια με τον R. Leonardi) και Adapting to EU Multi-Level Governance: 

Regional and Environmental Policies in Cohesion (Greece, Ireland, Portugal) and CEE 

(Hungary, Poland) Countries, Ashgate, 2006 (συνεπιμέλεια με τους P. Getimis και N. 

Rees). 

Θοδωρής Πελαγίδης 

Kαθηγητής οικονομικής ανάλυσης στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς. Σπούδασε Οικονομικά 

στα Πανεπιστήμια Θεσσαλονίκης (Dipl.), Sussex (MPhil), Paris (Doct.) και 

Harvard (PhD). Έχει διατελέσει υπότροφος ΙΚΥ, ΕU (SPES), ΝΑΤΟ, Fulbright και 

Onassis. Έχει τουλάχιστον 40 δημοσιεύσεις σε διεθνείς επιστημονικές επιθεωρήσεις με 

κριτές μεταξύ των οποίων: The Journal of Economic Policy Reform, The Journal of Policy 

Modeling,Cambridge Journal of Economics, International Review of Law and Economics, 

Journal of Economic Studies, European Journal of Law and Economics, The Review of 

European Economic Policy (Intereconomics), The Journal of Post-Keynesian Economics, 

Challenge. The Magazine of Economic Affairs, Industrial Relations, Review of International 

Studies, Current Politics and Economics of Europe, Economy and Society, International 

Review of Economics and Business, Cahiers Economiques de Bruxelles, Actualite 

Economique, Review d’Analyse Economique, Ekonomia, Human Resources Development 

International, etc. Επιμελητής του βιβλίου Welfare State and Democracy in Crisis, 

Aldershot, Ashgate. Στην Ελλάδα έχει συγγράψει 10 μονογραφίες. 

Εμμανουήλ Πετράκης 

Καθηγητής Βιομηχανικής Οργάνωσης και Πολιτικής στο Τμήμα Οικονομικών Επιστημών, 

Διευθυντής του Εργαστηρίου Επιχειρηματικών Οικονομικών και Νέων Τεχνολογιών 

(BENETeC) και Αντιπρύτανης Οικονομικού Προγραμματισμού και Ανάπτυξης 

του Πανεπιστημίου Κρήτης. Έχει δίπλωμα Ναυπηγού Μηχανολόγου Μηχανικού από 

το Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνείο, πτυχίο και Master Οικονομικών από το Οικονομικό 

Πανεπιστήμιο Αθηνών, και PhD στα Οικονομικά από το University of California 

Los Angeles (UCLA). Έχει διδάξει ως Επισκέπτης Καθηγητής επί σειρά ετών σε Πανεπιστήμια 

του εξωτερικού και της Ελλάδας (Erasmus University, Ολλανδία; Unive - 

ridad Carlos III de Madrid, Ισπανία; Πανεπιστήμιο Κύπρου; Οικονομικό Πανεπιστήμιο 

Αθηνών; Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών; Πολυτεχνείο Κρήτης). Έχει 

ένα μεγάλο αριθμό δημοσιεύσεων σε υψηλού κύρους διεθνή περιοδικά και συλλογικούς 

τόμους με κριτές, μεταξύ των οποίων στο Journal of Economic Theory, Rand 

Journal of Economics, International Economic Review, European Economic Review, 

Journal of International Economics, Journal of Public Economics, Economic Theory, όπως 

επίσης και πλήθος συνεισφορές σε διεθνή συνέδρια. Είναι Associate Editor στο υψηλού 

κύρους διεθνές περιοδικό European Economic Review, έχει διατελέσει κριτής σε ένα 

πλήθος διεθνών περιοδικών ως και οργανωτής ή συν-διοργανωτής ενός αριθμού μεγάλων 

διεθνών συνεδρίων. Στα κύρια ερευνητικά του ενδιαφέροντα περιλαμβάνονται θέ-

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 472 


ματα της Νέας Οικονομίας και του Ηλεκτρονικού Επιχειρείν, Βιομηχανικής Οργάνωσης 

και Πολιτικής, Κινήτρων για Έρευνα και Ανάπτυξη και Καινοτομίες, Περιβαλλοντικών 

Οικονομικών, Διεθνούς Εμπορίου και Θεσμών και Πολιτικής Οικονομίας της 

Αγοράς Εργασίας. Είναι αντιπρόεδρος της Ομοσπονδίας των Οικονομικών Τμημάτων 

των Πανεπιστημίων της Νότιας Ευρώπης (ASSET) και μέλος σε ένα αριθμό διεθνών 

ακαδημακών ενώσεων οικονομολόγων. 

Βασίλης Ράπανος 

Καθηγητής στο Τμήμα Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Αθηνών. Πήρε 

το πτυχίο του από την Ανωτάτη Σχολή Οικονομικών και Εμπορικών Επιστημών το 1975 

και το διδακτορικό του από το Πανεπιστήμιο Queen’s του Καναδά (1982). Εργάστηκε 

στο Κέντρο Προγραμματισμού (ΚΕΠΕ), αρχικά ως βοηθός ερευνών και αργότερα ως 

ερευνητής και από το 1992 διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, Οικονομική ανάλυση 

και Δημόσια Οικονομική. Τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα είναι στο χώρο της φορολογίας, 

του ρόλου του κράτους στην οικονομία γενικότερα και τα οικονομικά της Ευρωπακής 

Ένωσης και του ευρώ. Εκτός από την ερευνητική και ακαδημακή του δραστηριότητα 

υπηρέτησε σε διάφορες θέσεις στο Ελληνικό Δημόσιο, όπως Σύμβουλος στο 

Υπουργείο Οικονομικών, Αναπληρωτής Μόνιμος Αντιπρόσωπος στην Αντιπροσωπεία 

της Ελλάδας στον ΟΟΣΑ, Πρόεδρος του Συμβουλίου Οικονομικών Εμπειρογνωμόνων, 

Διοικητής της Κτηματικής Τράπεζας και Πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου του 

ΟΤΕ Έχει δημοσιεύσει πλήθος άρθρων σε ξένα επιστημονικά περιοδικά και στην Ελλάδα 

σε θέματα φορολογίας και διεθνούς οικονομικής. 

Γιάννης Στουρνάρας 

Καθηγητής στο Τμήμα Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Αθηνών. Αποφοίτησε 

από το Τμήμα Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Αθηνών το 1978 

και απέκτησε Master και Διδακτορικό (MPhil 1980, DPhil 1982) από το Πανεπιστήμιο 

της Οξφόρδης, στο οποίο και εργάστηκε από το 1981 έως το 1985 ως Research Fellow 

και Lecturer στο Κολλέγιο St. Catherine΄s και ως ερευνητής στο Ινστιτούτο Ενεργειακών 

Σπουδών. Την περίοδο 1986-1989 εργάστηκε ως ειδικός σύμβουλος του Υπουργείου 

Οικονομίας και Οικονομικών σε θέματα Δημοσίων Επιχειρήσεων και Εισοδηματικής 

Πολιτικής και στη συνέχεια της Τραπέζης της Ελλάδος (1989-1994) σε θέματα 

Νομισματικής Πολιτικής. Ως Πρόεδρος του Συμβουλίου Οικονομικών Εμπειρογνωμόνων 

του Υπουργείου Οικονομίας και Οικονομικών, από το 1994 έως τον Ιούλιο του 

2000, συμμετείχε στο σχεδιασμό της μακροοικονομικής και διαρθρωτικής πολιτικής εκπροσωπώντας 

το Υπουργείο στη Νομισματική Επιτροπή της Ευρωπακής Ένωσης. 

Συμμετείχε επίσης στις διαπραγματεύσεις για τη συμμετοχή της Ελλάδας στην ΟΝΕ και 

είχε την ευθύνη για τις ετήσιες διαβουλεύσεις με το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, την 

Ευρωπακή Επιτροπή και τον ΟΟΣΑ. Από το 1994 έως το 1997 ήταν Αντιπρόεδρος της 

Δημόσιας Επιχείρησης Αερίου ενώ από το 1998 έως τον Ιούλιο του 2000 ήταν μέλος του 

Δ.Σ. του Οργανισμού Διαχείρισης Δημόσιου Χρέους. Από τον Ιούλιο του 2000 μέχρι 

τον Μάρτιο του 2004 ήταν Πρόεδρος και Διευθύνων Σύμβουλος της Εμπορικής Τράπε-

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 473 


ζας και Αντιπρόεδρος της Ένωσης Ελληνικών Τραπεζών. Από το 2005 έως το 2008 

ήταν Διευθύνων Σύμβουλος στην ΚΑΠΠΑ Χρηματιστηριακή. Σήμερα είναι Επιστημονικός 

Διευθυντής στο ΙΟΒΕ. 

Παναγιώτης Ι. Τσάκωνας 

Αναπληρωτής καθηγητής διεθνών σχέσεων στο Τμήμα Μεσογειακών Σπουδών του 

Πανεπιστημίου Αιγαίου. Σπούδασε πολιτικές επιστήμες, διεθνείς σχέσεις και «σπουδές 

για την ασφάλεια» στα Πανεπιστήμια της Παντείου και του Reading. Διετέλεσε Υπότροφος-Ερευνητής 

στο Ινστιτούτο Διεθνών Σχέσεων και στο ΝΑΤΟ, μετα-διδακτορικός 

Υπότροφος-Ερευνητής στο Weatherhead Center for International Affairs του Πανεπιστημίου 

Harvard (1998-99) και Fulbright Visiting Scholar στο Center for Area 

Studies του Πανεπιστημίου Yale (2003). Εργάστηκε ως Επικεφαλής του Τμήματος Ανάλυσης 

Διεθνούς Πολιτικής στην εφημερίδα New Europe (1994-96), ως Επιστημονικός 

Σύμβουλος στη Διεύθυνση Στρατηγικών Μελετών του Υπουργείου Εθνικής Άμυνας 

(1996-98), ως Ειδικός Επιστήμων στο Υπουργείο των Εξωτερικών και ως Σύμβουλος 

του Υπουργού των Εξωτερικών (1999-2003). Είναι μέλος του Επιστημονικού Συμβουλίου 

του ΕΚΕΜ, Διευθυντής της Σειράς: Βιβλιοθήκη Διεθνών και Ευρωπακών Σπουδών 

των εκδόσεων Gutenberg και συν-εκδότης της επιθεώρησης Hellenic Studies/Etudes 

Helleniques. Άρθρα του και συνεισφορές του σε συλλογικά έργα έχουν δημοσιευθεί 

στην Ελλάδα, σε πολλές ευρωπακές χώρες, στις ΗΠΑ, στον Καναδά στη Νέα Ζηλανδία 

καθώς και σε επιστημονικά περιοδικά, όπως: Journal of Turkish Studies, The Hague 

Journal of Diplomacy, Politics, Security Dialogue κ.ά. Στις πιο πρόσφατες δημοσιεύσεις 

του περιλαμβάνονται: Στρατηγική Εθνικής Ασφάλειας: Οικοδομώντας το Ελληνικό Μοντέλο 

στον Εικοστό Πρώτο Αιώνα (Παπαζήσης, 2005, με τον Θ. Ντόκο), Multilateralism 

and Security Institutions in the Era of Globalization (Routledge, 2008, συν-επιμέλεια) και 

A Breakthrough in Greek-Turkish Relations? Understanding Greece’s Socialization Strategy 

(Palgrave/Macmillan, υπό-έκδοση). 

Μιχάλης I. Τσινισιζέλης 

Καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Εθνικού 

και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών του οποίου έχει διατελέσει Πρόεδρος. 

Σπούδασε στην Ελλάδα και την Αγγλία και έλαβε το Διδακτορικό του Δίπλωμα από το 

Πανεπιστήμιο του Manchester το 1985. Έχει δημοσιεύσει εκτεταμένα στην Ελλάδα και 

το εξωτερικό σε θέματα Ευρωπακής Πολιτικής, Θεωρίας Ενοποίησης και Συγκριτικής 

Ευρωπακής Πολιτικής. Είναι μέλος πολλών επιστημονικών σωματείων στην Ελλάδα 

και το εξωτερικό καθώς και επιστημονικός κριτής σε πολλά επιστημονικά περιοδικά 

του εξωτερικού. Στις πιο πρόσφατες δημοσίευσεις του περιλαμβάνονται τα Quo Vadis 

Europa? (Σμυρνιωτάκης, 2001), Παγκόσμια Ευρώπη; Οι Διεθνείς Διαστάσεις της Ευρωπακής 

Ένωσης (ΕΠΕΕΣ-Ι. Σιδέρης, 2006, επιμ. με τον Δ. Κ. Ξενάκη) και Νέα Ευρωπακή 

Ένωση: Οργάνωση και Πολιτικές, (Θεμέλιο, 2007, επιμ. με τον Ν. Μαραβέγια).

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 474 


Χαρίδημος K. Τσούκας 

Καθηγητής Οργανωσιακής Θεωρίας στo ΑLΒΑ (στην ερευνητική θέση «Γεώργιος 

Δ. Μαύρος») και στο Πανεπιστήμιο Warwick (Βρετανία). Γεννήθηκε το 1961 στο Καρπενήσι. 

Σπούδασε στην Πολυτεχνική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης 

και, αργότερα, εκπόνησε τη διδακτορική του διατριβή στην κοινωνιολογία των 

οργανώσεων στο Πανεπιστήμιο του Manchester. Έχει εργασθεί στο Πανεπιστήμιο Κύπρου 

και στα Πανεπιστήμια Manchester, Essex και Strathclyde της Βρετανίας. Σήμερα 

είναι Μεταξύ 2003-2008 διετέλεσε Διευθυντής (Editor-in-Chief) του διεθνούς επιστημονικού 

περιοδικού Organization Studies. Δεκάδες εργασίες του έχουν δημοσιευθεί σε 

διακεκριμένα διεθνή ακαδημακά περιοδικά διοικητικών και κοινωνικών επιστημών. 

Έχει συγγράψει τα βιβλία Αν ο Αριστοτέλης Ήταν Διευθύνων Σύμβουλος (Καστανιώτης, 

2005, 2η έκδοση), Complex Knowledge: Studies in Organizational Epistemology 

(Oxford University Press, 2005, 2η έκδοση), και Κατευθύvσεις για τη Μεταρρύθμιση τoυ 

Κράτoυς (Κασταvιώτης, 1998) (με τον Δημήτρη Β. Παπούλια). Εχει συνεπιμεληθεί τα 

βιβλία The Oxford Handbook of Organization Theory: Meta-theoretical Perspectives 

(Oxford University Press, 2003, με τον Christian Knudsen), Organizations as Knowledge 

Systems (Palgrave Macmillan, 2004, με τον Νίκο Μυλωνόπουλο) και Managing the 

Future: Foresight in the Knowledge Economy (Blackwell, 2004, με τη Jill Shepherd). 

Κίμων Χατζημπίρος 

Σπούδασε Φυσική στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, Πληροφορική και Οικολογία σε Πανεπιστήμια 

της Γαλλίας. Αναπληρωτής Καθηγητής στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, 

συμμετέχει στη διδασκαλία 10 προπτυχιακών και μεταπτυχιακών μαθημάτων με αντικείμενα 

την Οικολογία, την Διαχείριση Περιβάλλοντος και την Περιβαλλοντική Πολιτική. 

Έχει εργαστεί ως ερευνητής σε γαλλικά επιστημονικά ινστιτούτα επί 5 χρόνια. 

Έχει συμμετάσχει σε 22 ερευνητικά προγράμματα, στα 8 από τα οποία ήταν επιστημονικός 

υπεύθυνος. Έχει εργαστεί ως ειδικός επιστήμων σε ελληνικές περιβαλλοντικές 

υπηρεσίες και ως ιδιώτης μελετητής περιβαλλοντικών προβλημάτων. Διετέλεσε μέλος 

επιτροπών διαχείρισης περιβαλλοντικών ερευνών της Ευρωπακής Επιτροπής. Είναι 

Πρόεδρος του Εθνικού Πάρκου Σχινιά Μαραθώνα. Έχει συγγράψει 2 επιστημονικά 

βιβλία, 15 κεφάλαια βιβλίων και περισσότερες από 150 δημοσιεύσεις, ανακοινώσεις 

σε συνέδρια, εκθέσεις ερευνητικών προγραμμάτων, εκλακευμένα άρθρα, περιβαλλοντικές 

ή χωροταξικές μελέτες. Έχει δώσει μεγάλο αριθμό μαθημάτων, σεμιναρίων και 

διαλέξεων για περιβαλλοντικά ζητήματα, έχει συμμετάσχει στη σύνταξη περιβαλλοντικών 

περιοδικών, αρθρογραφεί στον τύπο και αναπτύσσει πολλαπλές δραστηριότητες 

για την ενημέρωση της κοινής γνώμης σε θέματα περιβάλλοντος και παιδείας. 

Δημήτρης Ν. Χρυσοχόου 

Αναπληρωτής Καθηγητής της Διεθνούς Οργάνωσης στο Πανεπιστήμιο Κρήτης. 

Έχει διατελέσει Reader στο Πανεπιστήμιο Exeter, Επισκέπτης Καθηγητής στα Πανεπιστήμια 

Αθηνών και Παντείου, Επισκέπτης Ερευνητής στα Πανεπιστήμια LSE,

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 475 


Cambridge και Columbia, στο Ελληνικό Κέντρο Ευρωπακών Μελετών και στο Κέντρο 

Ευρωπακού Συνταγματικού Δικαίου. Επίσης, έχει διατελέσει Επιστημονικός Διευθυντής 

του Ινστιτούτου Αμυντικών Αναλύσεων του Υπουργείου Εθνικής Άμυνας και 

Εθνικός Συντονιστής του Προγράμματος του Συμβουλίου της Ευρώπης «Παιδεία της 

Δημοκρατίας» στο Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων. Από το 2007 είναι 

Γενικός Γραμματέας της Ελληνικής Πανεπιστημιακής Ένωσης Ευρωπακών Σπουδών. 

Πρόσφατες δημοσιεύσεις του περιλαμβάνουν, Theorizing European Integration (2η 

έκδοση, London: Routledge, 2009), Η Άδηλος Κυριαρχία (Παπαζήσης, 2008), Προς μια 

Ευρωπακή Μεταπολιτειολογία (Αντ. Ν. Σάκκουλας, 2008), Σχεδίαση Μετακρατικής 

Πολιτείας (Παπαζήσης, 2007), Δοκίμιο για τη Διεθνή Θεωρία: Νέες Μορφές Κυριαρχίας 

και Συναρχίας (Παπαζήσης, 2006), Για μια ευρωπακή res publica (Παπαζήσης, 2005).

kef04:kef04 06/03/2009 13:59 Page 476

ÎÎ±ÏÎµÏ Î¸ÏÎ½ÏÎµÎ¹Ï Î ÏÎ¿Î¿Î´ÎµÏ ÏÎ¹ÎºÎ®Ï ÎÎ¹Î±ÎºÏ Î²Î­ÏÎ½Î·ÏÎ·Ï - Science Stage

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?

ÎÎ±ÏÎµÏÎ¸ÏÎ½ÏÎµÎ¹Ï Î ÏÎ¿Î¿Î´ÎµÏÏÎ¹ÎºÎ®Ï ÎÎ¹Î±ÎºÏÎ²ÎÏÎ½Î·ÏÎ·Ï - Science Stage