Zobacz pełne wydanie (PDF) - SÄ deczanin

WWW.SADECZANIN.INFO
88 HISTORIA
LISTOPAD 2012
Markus Lustig
ków. Ko men dant obo zu na zy wał się
Treidlar. Według Lehrera, ten SS-man
mówił po hebrajsku i był bardzo inteligentny.
Miał jednak oblicze okrutnika.
Lehrer został tam raniony w lewą rękę
i leczył się w baraku. Raz zobaczył go
komendant, jak leży nie pracując. Treidlar
po wie dział mu, że ju tro, w Jom Ki -
pur, zgi nie. „Ciar ki prze szły mi
po plecach”- wspominał. W obozie dostał
korespondencję i paczkę od siostry,
którą wywieziono do getta krakowskiego.
Kie dy czy tał list, do je go ba ra ku
wpadł komendant, zaczął krzyczeć i pytał,
kim jest ta dziew czy na. On się jej
wy pie rał. Mi mo, iż nie wol no by ło, mo -
dlił się tam za sie bie i sio strę.
W listopadzie 1942 r. obóz ogrodzono
dru tem kol cza stym i pod pię to
pod elektryczność. Część więźniów wywie
zio no do No we go Są cza. 75 osób
wybrał sam Hamann. Podczas podróży
pociągiem do Sącza naczelnik więzienia
Jo hann Bron holdt szczuł Ży dów psa mi.
Salamon do końca życia miał na lewej
no dze bli zny po tej pod ró ży. Tra fi li
do wię zie nia przy ul. Pi jar skiej. Tam
głod ni, na ży cze nie Niem ców mu sie li
śpie wać pie śni ży dow skie. Stąd tra fił
do getta w Tarnowie. Mieszkał w domu
malarza tarnowskiego gestapo, Pfenninga.
Przed wio sen nym świę tem Pe -
sach 1943 r. za cho ro wał na ty fus
i znalazł się w szpitalu. W getcie spotkał
sporo sądeckich Żydów, operatywnych,
zajmujących się szmuglem (Cwi Friedman,
Men del Tu rem i in ni). Pra co wał
przy rą ba niu drew na. Ze 150 oso ba mi
z Tarnowa trafił do obozu w Rymanowie.
„Tam by ło go rzej niż w Au -
schwitz”- wspo mi nał. Na stęp nie,
pod ko niec w 1943 r., z więk szo ścią
więźniów trafili do Szebini. Nie byli tam
dłu go. 3. XI. 1943 r. przy by li do Au -
schwitz. Kiedy wysiadł z pociągu, słyszał
tyl ko głos: pra wo, pra wo, le wo,
pra wo. To był głos pa na ży cia i śmier ci
Josefa Mengele. Śmierć na lewo, życie
na pra wo. Naj pierw szedł po stro nie
śmier ci, ale uciekł na ście żkę ży cia z są -
deczaninem Hilleem Landauem. To był
jeden z kilku cudów w jego życiu. Dostał
numer 161421 i trafił do Birkenau.
Pra co wał prze no sząc pod eskor tą cię -
żkie gła zy z Au schwitz do Bir ke nau.
Kiedy rozpoczynała się ewakuacja obozu
przed zbli ża ją cy mi się Ro sja na mi,
trafił do Świętochłowic. Pracował w fabry
ce amu ni cji. Tam też po znał swo je
powołanie – uczył Biblii i Talmudu czeskie
go więź nia. By ła to od skocz nia
od wszechogarniającego głodu. Pod koniec
1944 r. prze nie sio no go do obo zu
Buno. Kiedy zbliżali się Rosjanie, rozpo
czę to je go li kwi da cję. Wy wie zio no
go z in ny mi więź nia mi po cią ga mi
do Bu chen wal du. Do stał no wy nu -
mer: 122377. Oswobodzono go podczas
mar szu śmier ci z fa bry ki Zon nen berg,
skąd z więźniami szedł w nieznanym celu.
Był maj 1945 r. Po woj nie zo stał ra -
bi nem i prze wod ni czą cym gmi ny
żydowskiej w Antwerpii.
„Kiedy jechałem z Justu serce biło mi
moc niej. To mo ja oj czy zna” – mó wił,
kie dy ostat ni raz od wie dził swój Sącz
w 2005 r. Po 42 la tach do wie dział się,
że w Cze chach ży je je go sio stra Gol da.
Zmarł 22 paź dzier ni ka 2010 r. w An -
twerpii.
W obozach wolności doczekał także
Pinkas Burnstein, znany jako Maryan S.
Maryan. Po wojnie został znanym mala
rzem. Uro dził się w No wym Są czu
w 1927 r. W 1936 r. ra zem z ro dzi ną
wy je chał do Dę bi cy, gdzie za sta ła ich
wojna. Trafił na początku do Baranowa,
a potem do obozu w Biesiadce. W obozie
w Hu cie Ko mo row skiej zmarł mu
oj ciec. Na stę pie pra co wał w obo zie
w Dębicy. W latach 1942-43 przebywał
w get cie rze szow skim. Tam cu dem
uniknął śmierci, kiedy został postrzelony
w gło wę. W 1943 r. tra fił do obo zu
w Pust ko wie, a rok póź niej do Au -
schwitz. Po ewa ku acji obo zu w 1945 r.
pracował w fabryce amunicji w Gliwicach.
Tam zra nił się w no gę tak nie -
szczę śli wie, że tuż po wy zwo le niu
amputowano mu ją. Przeżył jako jedyny
z rodziny. Po wojnie wyjechał do Jero
zo li my, po tem do Fran cji i póź niej
do USA. Zmarł w 1977 r. Woj na, jej
okrucieństwa i osobiste przeżycia wywarły
piętno na jego twórczości.
Przez obo zy prze szli w rów nież ci,
któ rych re la cje przy ta cza li śmy w po -
przednich artykułach, wybrani podczas
„Kie dy je cha łem z Ju stu
ser ce bi ło mi moc niej. To
mo ja oj czy zna” – mó wił,
kie dy ostat ni raz od wie -
dził swój Sącz w 2005 r.
Po 42 la tach do wie dział
się, że w Cze chach ży je
je go sio stra Gol da.
sierpniowej selekcji nad Dunajcem. Dov
Silbiger sprzątał getto do listopada 1942
ro ku. Tra fił na stęp nie do Sze bi ni, Ry -
manowa i Auschwitz. Jak się okazało,
zna lazł się tam też Folk man, do wód ca
policji żydowskiej w getcie sądeckim,
któ re go jed nak w Au schwitz spo tka ła
śmierć. W 1944 r. Silbigera z więźniami
wysłano do Buchenwaldu. W marszu
śmier ci spo tkał swo je go star sze go
brata Zalke. 11 kwietnia został uwolniony
przez Ame ry ka nów. Po po by cie
w Niemczech wyjechał do Izraela.
Tak by ło też z Re ną Anis feld, któ ra
po sprzą ta niu są dec kie go get ta tra fi ła
do get ta tar now skie go, a na stęp nie
do obozu w Szebniach. Myślała o samobójstwie.
Miała w razie potrzeby zaszyty
w ubraniu cyjanek od dr. Kornreicha
z są dec kie go get ta. Wy bra ła ży cie.
Z Szebni trafiła do Auschwitz. Było to
w listopadzie 1943 r. Tam zastało ją wyzwolenie.
Podobna droga do przeżycia spotkała
innych, których wspominała: Lauera,
Schon gu ta, Pfef fe ra, Herz ber ga, De re -
szewicza. ŁU KASZ PO ŁOM SKI
AR TUR FRAN CZAK