Rok 2008 - Instytut Studiów Politycznych PAN

socjologów (B. Szacka i zespół) PZPR przegrała „bitwę o tradycję”.
2. Strategie delegitymizowania systemu PRL przez opozycję demokratyczną i „Solidarność” w
latach 70-tych i 80-tych XX w. (doc. dr hab. Andrzej Friszke)
W pierwszych dziesięcioleciach system polityczny PRL opierał swą legitymizację na trzech
typach argumentów:
– na ideologii marksizmu-leninizmu, która mogła trafiać jedynie do niewielkiej części
społeczeństwa,
– na przekonaniu, że system zapewnia przezwyciężenie zapóźnień rozwoju ekonomicznego i
zapewnia unowocześnienie struktury społecznej,
– na zapewnianiu, że system jest gwarantem utrzymania i integracji ziem nad Odrą i Nysą.
Dla zbadania procesu legitymizowania i delegitymizowania systemu politycznego PRL
przydatna jest też koncepcja „nowej umowy społecznej”, sformułowana przez czeskiego politologa
Antoniego Liehma: „obywatele przekazują państwu całokształt swych praw indywidualnych i
zbiorowych, a państwo zapewnia im w zamian stałe zatrudnienie za minimum wkładu pracy i
osobistej inicjatywy”.
Definicja Liehma dobrze oddaje charakter relacji między władzą a obywatelami w państwie
realnego socjalizmu (po 1956 r.) Już w latach 60., do przejawów delegitymizacji takiego porządku
należą: „List 34”, listy w obronie usuwanego z PZPR L. Kołakowskiego, formy wyrażania sprzeciwu
wobec skazania w 1965 r. Kuronia i Modzelewskiego itp. Ruch protestu, samoorganizacji i program
zmian formułowanych przez ruch studencki w 1968 r. był antysystemową rebelią.
Pod wpływem obiektywnych przemian i działań delegitymizujących opozycji wyczerpywały
się ideologiczne, ekonomiczne, społeczne i geopolityczne zasoby legitymizacji.
Wśród czynników delegitymizowania systemu wprost wnoszonych przez działającą od 1976 r.
opozycję demokratyczną należały:
– opisanie systemu w kategoriach realnych, a nie ideologicznych i propagandowych,
– złamanie cenzury przez publikowanie wydawnictw nieocenzurowanych,
– złamanie monopolu władzy na formułowanie opisu przeszłości i manipulowanie nim w celach
legitymizacyjnych,
– praktyczne realizowanie prawa obywateli do zrzeszania się bez przyzwolenia i wbrew władzy, a
więc złamanie zasady monopolu władz w organizowaniu obywateli.
3. Emigracja z PRL jako przejaw i czynnik delegitymizacji (doc. dr hab. Dariusz Stola)
Celem badania jest rozpoznanie masowych migracji zagranicznych w ostatnich latach
istnienia PRL pod kątem ich związku z postępującą wówczas delegitymizacją porządku politycznospołecznego.
Składa się z dwu części: opisania zjawiska migracji masowych z późnego PRL i analizy
tego zjawiska w kategoriach legitymizacji/delegitymizacji reżimu.
Ostatnia dekada istnienia rządów komunistycznych w Polsce to okres największych migracji
zagranicznych w historii PRL, a zarazem największej zmienności w tzw. polityce paszportowej. W
początku dekady (1980-1981) ulega ona daleko idącej liberalizacji, która kończy się raptownie wraz
z wprowadzeniem stanu wojennego. Po paru latach restrykcji, polityka ta wraca na wcześniejsze
tory, dryfując stopniowo ku ograniczaniu restrykcji, a pod koniec dekady wchodząc w stan rozkładu:
w praktyce władze zrezygnowały z praktykowanej przez poprzednie lata ścisłej kontroli mobilności
zagranicznej już w końcu 1988 r. Było to jedno z ustępstw wobec oczekiwań społecznych i gest
wobec zachodnich rządów (zwłaszcza rządu RFN), a także przejaw głębokiej erozji idei państwa
komunistycznego i związanej z tym dezorientacji, oraz rosnącej swobody manewru krajów
satelickich ZSRR – możliwości odejścia od kanonicznych do tej pory wzorów radzieckich.