Shkarko publikim ne PDF - Media Print

More documents

Recommendations

Info

Kreu 1 Lëkura dhe aparati lëvizës (lokomotor)Qelizë muskulore e lëmuarNiveli qelizorIndi muskulor i lëmuarAparatikardiovaskularNiveli indorIndet formohen ngaqeliza të të njëjtit llojEnë gjaku (organ)IndlidhorIndmuskulori lëmuarIndepitelialNiveli i organizmitOrganizmat përbëhennga shumë aparateNiveli i organitOrganet përbëhen ngalloje të ndryshme indeshNiveli i aparatitAparatet përbëhen nga organetë ndryshme, që punojnë nëbashkëpunim të ngushtë mes tyre.❚ Figura 2 Një organizëmformohet nga sisteme oseaparate të ndryshme. Këta tëfundit përbëhen nga organe,që formohen nga inde të ndryshme.Çdo ind përbëhet ngaqelizat.■■■■Indi epitelial. Karakterizohet nga qeliza në kontakttë ngushtë me njëra-tjetrën, pa hapësira ndërqelizore.Ky ind ka kryesisht funksion veshjeje dhe mbrojtjeje,formon lëkurën dhe mukozat që veshin gypin tretës,rrugët e frymëmarrjes dhe kanalet e zgavrat e tjera tëbrendshme. Ekzistojnë edhe qeliza epiteliale të specializuara,të cilat kontribuojnë në formimin e gjëndraveqë sekretojnë djersën, pështymën, enzimattretëse etj.Indi lidhor. Ky ind mbush hapësirat mes indeve të tjeraduke i lidhur ata dhe duke formuar një endje, të fortë oseelastike, që ka funksion mbajtës. Indi lidhor përbëhet ngaqeliza që nuk janë në kontakt të ngushtë me njëra-tjetrën,por që janë të zhytura në një lëndë themeloreme natyrë proteinike(kolagjen, elastinë) ose të përbërë nga kripëra minerale.Në indin lidhor përfshihen: indi lidhor i mirëfilltë,indi kockor dhe indi kërcor. Edhe gjaku, që ka lëndën e vetkryesore plazmën të lëngët, bën pjesë në këtë grup.Indi muskulor. Ky ind formohet nga qeliza nëformë të zgjatur, që quhen fibra muskulore. Citoplazmae tyre është e pasur me proteina të tkurrshme(miofibrile). Indi muskulor është i aftë për t’utkurrur e lëshuar, pra i aftë për të ndryshuar gjatësinëe vet duke mundësuar lëvizjet.Indi nervor. Ky ind formohet nga qeliza shumë tëspecializuara, të quajtura neurone, të pajisura mezgjatime të holla deri në një metër. Indi nervor ështëi aftë të përcjellë në largësi impulse bioelektrike, qëshërbejnë për të koordinuar pjesët e ndryshme tëtrupit si dhe funksionet e tyre.Indet e llojeve të ndryshme funksionojnë së bashku nëstruktura të quajtura organe. Për shembull, stomakuështë një organ i formuar nga shtresa të ndryshme indesh(epitelial, muskulor, lidhor) që përshkohen nganervat dhe enët e gjakut.Organet janë pjesë e sistemeve apo aparateve qëkanë funksione tipike të qenieve të gjalla (frymëmarrje,tretje, riprodhim, qarkullim etj.). Stomaku, mëlçia dhezorrët, për shembull, janë organe që bëjnë pjesë në aparatintretës. Të gjitha sistemet ose aparatet janë të lidhurames tyre duke formuar organizmin (FIGURA 2). Termi“organizëm” tregon pikërisht nivelin e lartë të organizimittë lëndës që formon trupin e qenieve të gjalla.❚ 1 ■ Çfarë kuptojmë me ind? Tregoni katër llojet kryesore tëindeve.2 ■ Cilat janë tiparet dalluese të indeve epiteliale dhelidhore? Çfarë është lënda themelore?C 7LINJA
LINJANjeriu dhe biosfera Linja C3 ■ Tregoni cili është indi kryesor që përbën këto organedhe struktura të trupit tonë: kockat, zemra, mukoza ebrendshme e stomakut, gjaku.4 ■ Përshkruani nivelet e ndryshme të organizmit të trupittonë dhe sillni shembuj.EpidermaShtresa brinoreQime8 C2. Lëkura - një organtejet i ndërlikuarLëkura, me sipërfaqen e saj tërësore prej rreth 2 m 2 ,është organi më i shtrirë i trupit tonë. Ajo kryen funksioneshumë të rëndësishme: na mbron nga agjentët infektues,nga rrezet e diellit dhe nga stresi mjedisor;ndihmon në rregullimin e temperaturës trupore dhendalon dehidratimin. Lëkura është edhe organ shqisor,pasi përmban receptorë për të kapur ngacmimet qëvijnë nga mjedisi i jashtëm (ndryshimet e temperaturësdhe të tensionit, dhembjet, prekjen).Lëkura ka një strukturë të ndërlikuar, në të cilënmund të dallojmë tri pjesë kryesore (FIGURA 3).■ Epiderma (nga greqishtja derma = lëkurë dhe epi =mbi) është shtresa e jashtme, që përbëhet nga një indqë formohet nga shtresa të ndryshme qelizash të sheshta,të ngjashme me pllakat e dyshemesë (epitelishumështresor). Në sipërfaqe, epiteli formon njështresë brinore që na mbron nga sulmi i bakterevedhe kufizon humbjet e ujit, pasi është e ngopur menjë lëndë rezistente dhe të padepërtueshme, që ështëkeratina. Shtresa brinore përbëhet nga qeliza tëvdekura që shkëputen dhe për këtë arsye duhet tëripërtërihen vazhdimisht; zbokthi formohet pikërishtnga luspa të qelizave të vdekura që shkëputen.Shtresa më e thellë, që quhet gjerminative, përbëhetnga qeliza të gjalla që shumohen në mënyrë aktive,duke i shtyrë qelizat më të vjetra që ndodhen lart përnga jashtë. Në këtë shtresë të epidermës gjenden qelizatqë janë përgjegjëse për prodhimin e melaninës,pigmenti i errët që, në varësi të sasisë së tij, i jepngjyrë të ndryshme lëkurës dhe e mbron trupin ngarrezet e diellit ultravjollcë.■ Derma, që gjendet nën epidermë, përbëhet nga njëind lidhor dhe është e pasur me fibra elastike, që i japinelasticitet të madh lëkurës. Për ta kuptuar këtëmjafton të kujtojmë se sa mund të shtrihet barku i njëgruaje shtatzënë! Në dermë gjenden edhe kapilarët egjakut, receptorët ndijorë, folikulat e qimeve, gjëndrate djersës që prodhojnë djersën dhe gjëndratdhjamore që prodhojnë dhjamin (sebum), një substancëvajore që lubrifikon lëkurën. Aty ku epidermadhe derma puqen gjendet një shtresë e valëzuar, eformuar nga fryrje të vogla dhe të dala. Këto strukturashfaqen në sipërfaqen e duarve dhe të këmbëvedhe përbëjnë ato që quhen gjurmët e gishtërinjve.Gjurmët e gishtërinjve janë një mjet për identifikiminpersonal, sepse nuk ekzistojnë dy individë, asbinjakët homozigotë (identikë), që t’i kenë të njëjta.■ Nën dermë gjendet hipoderma (nga greqishtja hipo=mbi dhe derma = lëkurë) që formohet nga indiDermaHipodermaEnëte gjakutGjëndrae djersësQelizayndyroreShtresagjerminativeMuskulGjëndradhjamoreFolikuli qimesFibra nervoredhe receptorë❚ Figura 3 Vizatim i një prerjeje të tërthortë të lëkurës, në tëcilën është i dukshëm shtresëzimi i indeve dhe struktura e ndërlikuare brendshme; duket shumë mirë një qime me folikulën evet dhe gjëndrat dhjamore, një gjëndër e djersës dhe rrjeti i imëti qarkullimit të gjakut.lidhor, ku janë të pranishme qeliza dhjamore të pasurame dhjamë, që kanë si funksion izolimin termikdhe krijimin e një rezerve të energjisë.Lëkura së bashku me qimet, flokët dhe thonjtë formonaparatin tegumentar.❚ ■ 1 ■ Cilat janë funksionet kryesore të lëkurës?2 ■ Cilat janë pjesët kryesore që përbëjnë lëkurën? Çfarëështë shtresa mbirëse? Po shtresa brinore? Nga se përbëhetzbokthi?3 ■ Cilat janë strukturat që gjenden në dermë?3. Një termostat i frytshëmLëkura, me receptorët e vet për të ngrohtin dhe të ftohtin,kapilarët e gjakut dhe gjëndrat e djersës, jep një ndihmesëtë madhe në rregullimin e temperaturës së trupit,që duhet mbajtur e qëndrueshme, rreth 37°C. Le tëshohim se si funksionon “termostati ynë”.■■Nëse trupi mbinxehet, kapilarët e gjakut tëlëkurës zgjerohen (zgjerimi i enëve të gjakut) nëmënyrë që një sasi më e madhe gjaku të mbërrijë nësipërfaqe (FIGURA 4a); gjëndrat prodhojnë mëshumë djersë, që duke avulluar ulin nxehtësinë etrupit. Në këto kushte rritet edhe ritmi i frymëmarrjespër të çliruar nxehtësi me ajrin e thithur. Lëkurahumbet nxehtësi deri sa trupi kthehet në temperaturëne duhur.Nëse trupi ftohet, kapilarët e gjakut të sipërfa-
Page 2 and 3: Biologji 11Për klasën e njëmbëd
Page 4: PërmbajtjaLINJANjeriuC dhe biosfer
Page 7: EUKR1Lëkura dhe aparatilëvizës (
Page 11: ISBN 978-99956-93-15-2Çmimi: 217 l

Shkarko publikim ne PDF - Media Print

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?