Obok kaplic grodowych w stolicach biskupstw wznoszono pierwsze katedry, a w Tyńcu, Mogilnie, Łęczycy – pierwsze kościoły klasztorne. Budowano je na planie bazylikowym. Większość budowli, które powstały w XI w., zachowała się jedynie we fragmentach, zostały bowiem przebudowane i powiększone w XII w., a także w następnych stuleciach. Budulcem tych kościołów był kamienny cios. Zdobiły je kolumny z rzeźbionymi kapitelami, rzeźbione portale i tympanony. Najpiękniejszym romańskim wnętrzem z przełomu XI / XII w. zachowanym w Polsce jest krypta (podziemna część kościoła służąca pochówkom) św. Leonarda na Wawelu. Architektura romańska w Polsce osiągnęła swój największy rozwój w wieku XII, w czasach rozbicia dzielnicowego. - Kroniki polskiej Ponieważ na rozległych obszarach świata królowie i książęta dokonują nader wielu czynów godnych pamięci, które z powodu niechęci i niedbałości, a może nawet z braku ludzi uczonych, okrywa milczenie – uznaliśmy za rzecz wartą trudu niektóre czyny książąt polskich opisać raczej skromnym [naszym] piórem, ze względu na pewnego chwalebnego i zwycięskiego księcia imieniem Bolesław [Krzywousty], niźli nic w ogóle z tych godnych uwagi zdarzeń nie zachować dla potomności; a to z tego zwłaszcza względu, że narodził się [on] z daru Bożego i na prośby świętego Idziego, dzięki któremu, jak wierzymy, zawsze towarzyszy mu powodzenie i zwycięstwo. […] Jest zaś zamiarem naszym pisać o Polsce, a przede wszystkim o księciu Bolesławie i ze względu na niego opisać niektóre godne pamięci czyny jego przodków. Teraz więc w takim porządku zacznijmy wykładać nasz przedmiot, aby od korzenia posuwać się w górę ku gałęzi drzewa. Anonim tzw. Gall, Kronika polska, przeł. R. Grodecki, Wrocław 1989. 316
M. Barański, Dynastia Piastów w Polsce, Warszawa 2005. I. Ihnatowicz i in., Społeczeństwo polskie od X do XX w., Warszawa 2005. Polska pierwszych Piastów. Państwo, społeczeństwo, kultura, red. T. Manteuffel, Warszawa 1974. H. Samsonowicz, <strong>Historia</strong> Polski do roku 1795, wyd. 5 poprawione, Warszawa 1990. 317