POST SCRIPTUM 2_2022_16_Wydanie specjalne_Ukraina

POST NIEZALEŻNY KWARTALNIK 

LITERACKO-ARTYSTYCZNY 

LITERACKO-ARTYSTYCZNY 

SCRIPTUM 

P R O Z A P O E Z J A P U B L I C Y S T Y K A S Z T U K I W I Z U A L N E 

Alireza Karimi Moghaddam, 

Bożena Boba-Dyga, TUTU, 

Anna Maria Mickiewicz, Seth, 

Artur Zienko, Jerzy Hajduga, 

Piotr Jakubczak, Józef Baran, 

Jarosław Krawczak, ChemiS, 

Krzysztof Łozowski, WOSKerski, 

Danylo Movchan, Eeva Park, 

Agnieszka Traczyńska, KAWU, 

Iwona Siwek-Front, Parvati, 

Yaryna Movchan, Omir Socha, 

Agnieszka Litwin, Ola Haydamaka, 

Maximiliano Bagnasco, Pieksa, 

Seth Globepainter, MyDogSighs, 

Paweł Wąsowicz, Yurii Ivantsyk, 

JenksArt, Christian Guémy, SEF, 

John D’oh, Voytek Glinkowski, 

Ilya Kaminsky, Juliusz Wątroba, 

Iza Smolarek, Alex Sławiński, 

Bogna Jarzemska-Misztalska, 

Stanisław Kruszewski, Krzysztof Wiśniewski 

Radek Ruciński, Tatiana Averina, 

Piotr Kamieniarz, Renata Cygan, 

Maja Baczyńska, Beata Kulaga, 

Katarzyna Grzesiak, Matthew Dover, 

Misia Janyszek, Wisława Szymborska, 

Wanda Dusia-Stańczak, 

Małgorzata Bobak-Końcowa, 

Elżbieta Zechenter-Spławińska, 

Nikita Kuznetsov, Ela Adamiec, 

Katarzyna Zygadlewicz, Marcin Zegadło 

Ula Dzwonik, Julija Musakowska, 

Chrystia Wenhryniuk, Haśka Szyjan, 

Ija Kiwa, Anna Ponomarenko, 

Elżbieta Isakiewicz, Ryszard Kupidura, 

Ołeksandr Kłymenko, Aleksey Kislow 

Joanna Nordyńska, Karol Maliszewski, 

Paweł Kuczyński, Ewa Klonowska 

WYDANIE SPECJALNE 

2 / 2022 (16) 

POST SCRIPTUM 

www.postscriptum.uk fb: post scriptum 

1

SPIS TREŚCI: 

4. Bożena Boba-Dyga – wiersze 

5. Piotr Jakubczak – obraz „Golgota” 

6. Marcin Zegadło – felieton 

6. Ula Dzwonik – obrazy 

8. Krzysztof Łozowski – obraz „Woda” 

10. Krzysztof Łozowski – rysunki 

11. Jerzy Hajduga – wiersze 

12. Anna Maria Mickiewicz – wiersze 

13. Paweł Wąsowicz – obraz „Hope” 

15. Wywiad z ukraińskim artystą malarzem Danylo Movchanem 

22. Juliusz Wątroba – felieton 

24. Paweł Kuczyński – ilustracje 

26. Poezja ukraińskich poetek: Musakowska, Wenhryniuk, Szyjan, Kiwa 

29. Katarzyna Zygadlewicz – obraz 

30. Street Art – artyści z całego świata dla Ukrainy 

50. Iza Smolarek – wiersze 

51. Radosław Ruciński – obraz „Wiosenne porządki” 

53. Voytek Glinkowski – obraz „Conqueror” 

54. Ilya Kaminski – O Ukraińcach, Rosjanach i języku wojny (Ukraina) 

57. Piotr Kamieniarz – obraz „W klatce” 

58. Misia Janyszek – wiersz 

60. Tatiana Averina (Ukraina) – fotografia 

62. Bogna Jarzemska-Misztalska – obraz „Trzy życzenia” 

63. Wisława Szymborska – wiersz 

64. Iwona Siwek-Font – „Exodus”- obrazy 

68. Ewa Klonowska – obraz „Exodus” 

69. Poezja: Maliszewski, Kulaga, Kruszewski, Stańczak 

70. Artur Zienko – obrazy 

72. Ela Adamiec – wiersze i proza poetycka 

75. Alireza Karimi Moghaddam (Iran) – obrazy 

76. Katarzyna Grzesiak – wiersze 

77. Matthew Dover – malowanie na banknotach dolarowych 

78. Yaryna Movchan (Ukraina) – obrazy, współczesne ikony 

82. Wiersze: Józef Baran, Renata Cygan, Marcin Zegadło 

84. Nikita Kuznetsov – Czy walka z Czechowem pomoże zwyciężyć Putina? 

89. Anna Ponomarenko (Ukraina) – obrazy 

90. Ryszard Kupidura – O literaturze i czasach wojny w Ukrainie 

93. Alex Sławiński – wiersze 

94. Piotr Jakubczak – „Wojna” – obrazy 

95. Juliusz Wątroba – wiersze 

98. Agnieszka Traczyńska – obrazy 

100. Radek Ruciński – obraz „Dziewczynka z Kijowa” 

101. Elżbieta Isakiewicz – Właśnie nazwałaś wojnę – fragment książki 

101. Agnieszka Litwin – ilustracja 

102. Małgorzata Bobak-Końcowa – Hol główny – wiersze 

104. Yurii Ivantsyk (Ukraina) – rysunki 

106. Poezja: Zechenter-Spławińska, Baczyńska, Socha, Park 

107. Jarosław Krawczak – fotografia 

108. Joanna Nordyńska – Przechodnie – felieton 

110. Krzysztof Wiśniewski, Ola Haydamaka - obrazy 

WERSJA ELEKTRONICZNA DO POBRANIA ZA DARMO: 

https://www.yumpu.com/xx/document/ 

read/66647204/post-scriptum-2-2022-16-wydanie-specjalne 

https://issuu.com/post.scriptum/docs/post_scriptum_2_2022_16_wydanie_specjalne_ukraina 

DRUK NA ŻYCZENIE: 24,95 zł 

ZAMÓWIENIA BEZPOŚREDNIO W DRUKARNI: 

https://www.wyczerpane.pl/wydawnictwo-post-scriptum,dBA-0io.html 

PARTNERZY MEDIALNI 

ZESPÓŁ REDAKCYJNY: 

Renata Cygan (redaktor naczelna), Katarzyna Brus-Sawczuk, Joanna Nordyńska, Juliusz Wątroba, Izolda Kiec, 

Wanda Dusia-Stańczak, Renata Szpunar-Kubczyk, Robert Knapik, Iza Smolarek, Alex Sławiński, 

Anna Maruszeczko, Paweł Krupka, Jarosław Prusiński, Agnieszka Woźniak. 

Gościnnie: Ryszard Kupidura, Nikita Kuznetsov, Ilya Kaminski, Maria Karwowska 

Korekta: Aleksandra Krasińska, Żaklina Sielska, Dominika Paluch i Małgorzata Nowak 

Tłumaczenia z języka angielskiego: Renata Cygan, Olga Sawczuk 

Skład, łamanie i opracowanie graficzne: Renata Cygan

Obraz na okładce: 

Danylo Movchan 

WSTĘPNIAK 

Co wspólnego ze Sztuką ma kurze jajko lub ciąża? Albo zęby? Okazuje 

się, że bardzo dużo. Z żółtka „Powinieneś można bowiem opiewać wyprodukować okaleczony świat” temperę, – Adam dzięki Zagajewski 

Ostatnio coraz częściej budzimy się w nowym świecie. Zazwyczaj gorszym od 

poprzedniego (niestety). Rzeczywistość, w której obudziliśmy się 24 lutego, pozostawiła 

nas W której poprzednim, powstają 

w osłupieniu, marcowym świetliste 

niedowierzaniu numerze obrazy, pełne 

i poczuciu „Post Scriptum” tajemnicy 

bezsilności. dużo i magii 

Czy miejsca (tak jak 

wypada poświęciliśmy u naszego gościa 

zajmować się tematom, kulturą 

które 

i sztuką, 

pojawiły specjalnego, 

gdy 

się 

za 

wskutek Iwony Wojewody, 

progiem 

okoliczności która 

naszego domu 

wojennych. umiłowała 

giną niewinni 

Artyści sobie z 

ludzie? 

całego porządek 

Niech 

świata, i piękno 

za 

w 

odpowiedź 

geście ujęte solidarności 

w matematycznych z walczącą Ukrainą, proporcjach). buntują się W przeciw koronach niczym zębów nieuzasadnionej, natomiast można zbrodniczej ukryć rzeźby 

i portrety Rosji, w skali przeciw mikro. bezsensownemu Można także budować rozlewowi własne krwi i aparaty dają upust fotograficzne, swoim emocjom, 

agresji 

posłużą słowa papieża Polaka: „Naród istnieje z kultury i dla kultury”. Bez kultury nie ma 

putinowskiej 

narodu, nie ma państwa, bowiem kultura w życiu społecznym zawsze stanowiła fundament 

tworząc które dzieła wyglądają sztuki, jak czy urządzenia to jako znak nie protestu z tej epoki przeciw – dziwaczne wojnie, czy pudła też jako produkujące formę materialnej 

jedyne pomocy 

tożsamości. w walczącym swoim I tego rodzaju, i 

się 

pokrzywdzonym. 

trzymajmy. niezwykle klimatyczne Mówimy tu o zdjęcia, nowej sztuce jak u humanizmu, ukraińskiej fotografki, 

która ma 

W pomagać, obliczu tragedii, odkrywając Tatiany Averiny, 

jaka prawdę która 

dotknęła o Ukrainę, nas korzysta samych, z aparatu 

artyści pobudzać skonstruowanego 

i ludzie kultury do refleksji, jednoczą uczyć przez 

się dystansu japońi 

zabierają (choć 

głos, często skiego 

angażując zasmuca), mistrza, 

się ale Haruhisę 

w przede Terasakiego. 

pomoc wszystkim dla ofiar bratobójczej powodować A ciąży porównał 

wojny. zmianę Sztukę 

Green w naszym Voytek 

Day odwołali sposobie Glinkowski 

koncert myślenia. 

w W Moskwie, większości – nie można 

Mick przypadków być tylko 

Jagger, Elton prace trochę 

John, te przeznaczane „w”, bowiem 

Pearl Jam publikują są prawdziwy na aukcje, artysta 

zdjęcia z których w 

żółto-niebieską dochód Sztuce się 

flagą. przekazywany 

zatraca. jest ludziom Mamy w 

Madonna potępiła 

dotkniętym tym numerze 

konflikt, publikując 

wojną. kilkoro takich zatraceńców-oryginałów – każdy 

niezwykły, każdy w swoim rodzaju. antywojenny klip. Stephen King, Angelina Jolie, 

Leonardo Napłynęło di do Caprio, nas mnóstwo Sting, Mark materiałów Ruffalo i z wielu, różnych wielu zakątków innych świata, celebrytów w związku wysyłają z czym swoje pojawiła 

się potrzeba Warszawskie Voytek stworzenia Glinkowski teatry tego grają powiedział: specjalnego, dla Ukrainy. „Wyrywam historycznego Monika życiu Brodka wydania. różne gotuje klejnoty, zupę Wojna na to kiedy granicy, czas próby 

wsparcie. 

Maciej i prawdy wychylę Musiał – serce się oddaje z rośnie, ukrycia”. krew, gdy Sam Margaret, widzi jest się jednym tylu Michał ludzi z Wiśniewski, wielu dobrej klejnotów woli, Robert gdy tego na Janowski różne wydania sposoby czy „Post Julia zdajemy Kamińska 

egzamin Scriptum”, udostępniają z człowieczeństwa. a przyfrunął mieszkania do Razem nas uchodźcom. z samego mamy moc! Chicago. Przedstawiciele Każda Mamy forma też rodzimej protestu, innych sceny zacnych każda muzycznej cegiełka gości pomocy, 

z zagranicy: braterstwa prawie 

przekazali 

z Malezji, 

milion i wsparcia złotych 

Armenii, duchowego na 

Albanii, 

pomoc łączy Ukrainy 

osobom nas, i z 

potrzebującym. tworząc Londynu. silny Bo głos naszym 

Odbywają przeciw celem 

się agresji jest 

liczne i nienawiści. 

sięganie 

aukcje i licytacje Ukraina wysoko 

dzieł nie i daleko, jest sztuki, sama, przekraczanie 

z których a my dajemy dochód 

granic temu przeznacza 

dosłownie wyraz także się 

i w 

na na przenośni, 

pomoc łamach Ukrainie. „Post ku naszej Scriptum”, 

bo i nie Państwa wolno radości. tolerować zła, krzywdy i kłamstwa. 

PEN International, organizacja działająca na rzecz literatury i wolności słowa, opublikowała 

Dlaczego list powstał Z 

otwarty 

rodzimego ten laureatów numer podwórka, specjalny? Nagrody 

choć 

Nobla, Dlatego temat 

pisarzy że jest warto i artystów, 

ogólnoświatowy, było zebrać potępiający te wspaniałe polecam 

rosyjską prace 

niezwykle poruszający artykuł Juliusza Wątroby Quo vadis świecie? Temat ważny 

inwazję w jednym na miejscu, Ukrainę by i nawołujący cieszyły oczy do i pokoju. serca i dodawały Unia literacka otuchy. apeluje: Ludzie „Dziś tracą szczególnie domy, ale nie 

i ważki – wołanie o pomoc dla duszącej się, wskutek działań człowieka, planety. 

myślimy tracą nas. 

Cywilizacja 

o ukraińskich Jesteśmy po 

(która nie 

pisarzach to, by pomóc 

rozumie 

i pisarkach im przetrwać 

samej siebie) 

– naszych wojnę. 

dopadła 

przyjaciołach, 

nas i trzyma 

znajomych, 

jak w imadle, 

naszych 

tłumaczach Przedstawiamy a my, w pogoni 

i wydawcach. Państwu za rzeczami antywojenną Przez 

błahymi, 

ponad galerię trzydzieści 

zagłuszamy obrazów, lat 

w fotografii wolnej 

sobie 

Polski 

podstawowe i murali, i wolnej a także instynkty. 

Ukrainy dużo mocnych, literatura 

przejmujących Warto jest o jednym tym wierszy mówić, z miejsc, i prozy. a nawet gdzie Udało krzyczeć, nasze nam narody się bo zebrać czas spotykają najwyższy, prace się aż by 70 najbliżej”. ludzkość artystów! ocknęła Ciężar gatunkowy się 

W tego tym z letargu, wydania, numerze w ogrom którym „Post zawartych się Scriptum” wygodnie tu znajdziecie emocji umościła i wrażliwości Państwo i beztrosko twórców sporo wegetuje akcentów jest naprawdę bez głębszych ukraińskich, imponujący! re-pofleksji 

od i widoków okładkowego na przyszłość. plakatu „[…] Andrzeja człowiek Pągowskiego ulega zbyt Panna mocno wolna, wierze we przez własną 

cząwszy Skontaktowaliśmy obrazy, 

które 

życiową 

powstały 

siłę, 

pod 

w się dominację z grafficiarzami 

wpływem aktualnych 

nad światem z całego 

wydarzeń 

natury świata, i 

i 

zbyt także 

są przeznaczane 

późno z tych zdaje najodleglejszych 

na 

sobie 

zbiórki 

sprawę zakątków 

(Argentyna, pieniędzy 

że dla potrzebujących, po mocne, wojenne wiersze ukraińskich poetek. 

z paradoksów Indonezja, istnienia” Ameryka), – tak pisze którzy prof. przywdziewają Izolda Kiec w niebiesko-żółte swoim artykule barwy, „Śmierć by na pokazać, 

pięć”. umiemy jeszcze w pewnych dziedzinach życia współistnieć ponad podziałami. Mamy 

Poza 

w tym 

tym 

wydaniu 

– jak zwykle 

także 

u 

wielu 

nas – 

współczesnych 

dużo dobrej literatury 

twórców 

i 

ukraińskich, 

sztuki z różnych 

takich 

dziedzin, 

jak: Danylo 

w tym 

Movchan 

(autor 

bardzo ciekawe 

Oddajemy okładki), Yarina 

wywiady 

w Państwa Movchan, 

z artystami 

ręce 

największego 

(i Julija serca) Musakowska, kolejny, 

formatu, 

starannie Haśka 

m.in. 

przygotowany Szyjan, Chrystia 

rozmowa Kasi 

materiał. 

Ija Kiwa, Różnorodny, Ilya Kaminski, wyważony, Tatiana gustownie Averina, oprawiony Anna Ponomarenko, i ciekawy. Yurii Polecamy Ivantsyk. się gorą- 

Polecam ar- 

Wenhryniuk, 

Brus- 

-Sawczuk z maestrem interpretacji Krzysztofem Gosztyłą (gościem specjalnym tego numeru)tykuco, 

rosyjskiego z nadzieją, że filozofa, nasze tłumacza wysiłki nie i promotora są nadaremne. polskiej literatury Nikity Kuznietsova i jego 

ciekawe 

Anny 

spojrzenie 

Maruszeczko 

na problem 

z malarką 

rozszerzającej 

abstrakcyjną 

się obecnie 

Magdą 

wojny 

Atkins 

kulturalnej. 

czy Joasi Nordyńskiej 

Zadajmy sobie 

z pytanie, nietuzinkową czy A walka korzystając wokalistką z Czechowem z okazji, Izą Połońską. pomoże święta Są zwyciężyć tuż opowiadania, tuż, życzymy Putina? naszym recenzje Warte zastanowienia. 

drogim i felieton Czytelnikom 

samych o wolności wspaniałości. oraz wyjątkowo Idąc za dużo radą poezji Stanisława ilustrowanej Lema – bądźmy pięknymi dobrej obrazami. myśli, Jest 

Juliusza 

Wątroby 

co A na bo czytać, koniec po co jest być cytat co złej? oglądać, z Papuszy: jest „Przychodzę, o czym pomyśleć. żebyście czarnej nocy nie czynili w biały dzień”. 

Serdecznie zapraszamy do refleksji. 

Redaktor Naczelna 

www.postscriptum.uk, fb: post scriptum, e-mail: redakcja@postscriptum.uk 

Wydawca: Post Scriptum LTD, Watford, UK 

NUMER KONTA: IBAN: GB82 LOYD 3096 2657 4181 60 

UK: SORT CODE: 309626 ACC Number: 57418160 


3

UCIEKAĆ? 

Kiedy spakować plecak? 

Co zabrać? 

Co ukryć? 

Co pożegnać? Kogo? 

Będzie ciepło czy zimno? 

Czy wziąć choć jedną książkę? 

Jaką? 

Co potrzebne? 

Pierścionek? – można sprzedać, mały lekki a cenny 

papierowy banknot lżejszy 

Buty! – trapery na długą drogę? 

Nie, tam trzeba wyglądać – ukochane szpilki 

szpilką można też bronić 

Książka? – po co książka? 

po nic bo moja bo lubię 

Ciężka? Weź lżejszą 

lepsza w ręce niż papieros 

a też można spalić 

Krem? Po co krem? 

lepiej lek na biegunkę 

Pieniądze? Można ukraść 

nie ma jak wymienić 

czas czas 

mętlik 

cięższej walizki niż 20 kilo nie uniosę nie uwiozę 

a tu jeszcze pies i chomik 

rybki dadzą sobie radę 

ZDĄŻYĆ 

Oddech się spłycił i skrócił 

W snach suną czołgi 

Na żółtym berecie niebieskie kokardy 

Powiedz mi jeszcze że mnie kochasz 

i jeszcze 

MODLITWA 

Myślą otwieram niebo 

Zamykam oczy 

Pod powiekami czerwień 

Dobijam się myślą 

Łup Łup Łup 

Drży palec nieproszony 

Miesiączka to też krew 

Też czerwona 

nie będę żoną Lota 

nie obejrzę się wstecz 

WIERSZE 

B o ż e n a B o b a - D y g a 

4 POST SCRIPTUM

POLSCY ARTYŚCI UKRAINIE 

P I O T R J A K U B C Z a K 

GOLGOTA 22 


5

M A R C I N Z E G A D Ł O 

Modne słowo „uważność”. Jak 

hasztag. Instagram pełen jest 

uważności dopiętej do maindfullnesowych 

postów. Ale namawiam do 

niej. Do skupienia się na tutaj i teraz, 

skoro w niewielkiej odległości wydarza 

się scenariusz z filmów o II wojnie 

światowej albo coś, co przypomina, 

że Bałkany trzydzieści lat temu to 

konwencjonalny konflikt w Europie, 

najkrwawszy od roku 1945, który też 

wydarzał się, kiedy żyliśmy normalnie, 

a w jakichś dołach w lesie zasypywano 

trupy kobiet i dzieci spulchnioną ziemią. 

Zatem uważność. Bo przecież ostatnie 

kilka tygodni zgruzowało rzeczywistość, 

w której większość z nas raczyła mieć 

złudzenia. Uważność, którą rozumiem 

jako wyciskanie z „tu i teraz” całej treści, 

ssanie miąższu z codzienności, dotykanie 

powierzchni, czucie smaków, 

wdychanie mroźnego powietrza. 

Idźcie na spacer z psem lub bez psa 

i skoncentrujcie się na tym, że stawiacie 

krok za krokiem, że być może 

macie na twarzy zimny miód marcowego 

słońca, albo zostawiając metaforyzowanie, 

cieszcie się, że słyszycie 

ruch uliczny, że ludzie wokół was nie 

rozmawiają włącznie o wojnie, że 

być może właśnie złapał was deszcz 

ze śniegiem i to jest największy dyskomfort 

w tym momencie. Że żaden 

snajper nie przestrzeli wam czaszki 

w drodze do sklepu, a seria z broni 

ręcznej nie wejdzie miękko w autobus, 

którym wasze dziecko jedzie 

do szkoły. 

6 POST SCRIPTUM 

Nie chcę udawać, że mnie to nie dotyczy, 

chociaż odcinam się od tego 

w jakimś stopniu. Staram się trochę 

od tego uciekać, chociaż wiem, że 

to nie do końca uczciwe, ale jestem 

w wieku, w którym nie nakręca mnie 

już adrenalina mająca swoje źródło 

w nadzwyczajności zdarzeń. Wiem, że 

to nie jest do końca uczciwe, ale mam 

jeszcze na plecach oddech dosyć konkretnej 

depresji, z której wychodzę, 

a lęki wciąż pomaga mi zamieniać 

w spokój farmakologia. Zresztą dzięki 

przyjaciołom miałem i mam możliwość 

uczestniczyć w realnej pomocy 

tym, którzy jej potrzebują, więc moja 

ucieczka ma charakter bardziej symboliczny 

niż rzeczywisty. 

Dlatego biorę Homera na spacer i po 

prostu idziemy przed siebie. Ja cieszę 

się, że idę, że jestem i że oddycham, 

że wciąż mogę spodziewać się, że wieczorem 

ja będę czytał moje książki, 

a Wi obok będzie czytała swoje, że 

dzieciaki będą się kłócić i krzyczeć, ale 

ostatecznie, nocą, będę słyszał ich oddechy 

– miarowe i głębokie, że chrapanie 

Homera ustanie, kiedy cmoknę, 

a chomik już nam nie przeszkadza, 

kiedy pomiędzy pierwszą a czwartą 

nad ranem udowadnia, że jest w stanie 

roznieść swoją klatkę i że nigdy nie 

umrze. 

Piszę ten łzawy tekścik, ponieważ myślę 

o tych wszystkich, dla których te drobiazgi 

skończyły się kilka tygodni temu, 

a blokowiska i centra miast, które doskonale 

znali, stały się polem bitwy. 

Nic nie robi na mnie większego wrażenia 

niż trafiony pociskiem wieżowiec 

z wielkiej płyty. Dokładnie taki sam 

jak te, które wypełniały moje dzieciństwo 

i młodość spędzoną w dzielnicy, 

która powiększała się nieustannie, jak 

plama, rozlewając się na kolejne jednostki. 

Teraz widzę, chcąc nie chcąc, jak na 

mojej dzielni parują leje po bombach 

i pociskach, które wyrwały w powietrze 

całe kwartały ziemi. Widzę to 

w bliżej nieokreślonej przyszłości, 

a wyzwalaczem jest ten wieżowiec 

z relacji, na którą wpadam w sieci. 

Nie chcę patrzeć w siebie w ten sposób, 

ale wiem, że trochę jestem 

to winien tym, których to spotyka, 

a trochę mam te obrazy wdrukowane 

przez narrację doskonale znaną 

z opowieści o tym, co wydarzyło się kiedyś 

– jak przyszli Niemcy, a potem Rosjanie 

– bo przecież słyszałem to setki 

razy, zajadając kruchą babkę u dziadka 

i babci. 

Więc stawiam na uważność i koncentruję 

się na tym, co mogę jeszcze 

dostać od rzeczywistości, przy której 

jakiś k***s z Kremla postawił znak 

zapytania. 

Idę i czuję. Staram się czuć jak 

najwięcej. Homer, raz za mną, 

a raz przede mną. Przygląda mi się 

z uwagą, jakby chciał powiedzieć: 

„Wracajmy na obiad, chłopie. Ciebie 

być może bolą dwie nogi. Mnie bolą 

cztery. Czujesz temat?”. [MZ]

OBRAZY 

Ula Dzwonik 

Doświadczenie wojny uruchamia 

we mnie ciągi opowieści rodzinnych, 

wszystkie rodzinne mity 

z dwóch wojen, które rozcięte dwudziestoleciem, 

odcisnęły na moich bliskich 

piętno traumy. 

Dlatego bomby spadające na ukraińskie 

miasta przywołują wspomnienie 

dziadka w bombardowanym Lublinie. 

Tamtego wrześniowego dnia był kilka 

kamienic od miejsca, w którym poeta 

Józef Czechowicz umierał w fotelu 

u fryzjera, w budynku trafionym niemiecką 

bombą. Fotografie uchodźców 

przypominają mi moją prababkę i jej 

córki w pociągu na wschód, gdzie ewakuowane 

były z Częstochowy rodziny 

walczących na froncie, polskich, zawodowych 

oficerów. Ligia i Krystyna. 

Pierwsza zostanie moja babką, drugą 

Niemcy zamordują w Auschwitz, gdzie 

trafi za wystawianie Żydom z częstochowskiego 

getta fałszywych dokumentów. 

I jeszcze dziadek na placu apelowym 

Buchenwaldu i matka mojej matki 

chora na tyfus w sandomierskim 

szpitalu, kiedy za oknem słychać już 

grzmoty radzieckiej ofensywy. 

I ojciec mojej mamy, który chciał do 

partyzantów, do Jędrusiów, ale ostatecznie 

nie poszedł, a kilka lat później 

oglądał jako poborowy akcję „Wisła”. 

Widzę go na fotografii w spłowiałej 

bluzie polowego munduru, przy radiostacji. 

W tym sensie nie ma przed tym, 

co wydarza się w Ukrainie, ucieczki. 

To jest już we mnie i pracuje na pełnych 

obrotach obrazami, seriami skojarzeń, 

ciągami mitów, wdrukowanymi 

lękami, że przyjadą, że spalą, że przepędzą. 

A przecież to są historie, które 

nie kleją się w jedną rzeczywistość ze 

smartfonem, Facebookiem, Instagramem, 

światem dostępnym na wyciągnięcie 

ręki. To się nie łączy w całość 

ze zdjęciami ukraińskich nastolatków 

z ochraniaczami na kolanach i łokciach 

i kałasznikowami zawieszonymi na 

szyjach. Mają na sobie takie same ciuchy 

z tych samych sieciówek, co ich 

rówieśnicy w Polsce. Różnice stanowi 

wyłącznie obecność broni, z której 

ktoś teraz uczy ich strzelać. 

A przecież ci z fotografii powstańców 

warszawskich to byli tacy sami chłopcy 

i takie same dziewczyny. Po prostu 

przywykliśmy do tego, że wojna jest 

czarno-biała, a zdjęcia w słabej rozdzielczości. 

Wojna w kolorze nie pasuje 

do tego, co znamy. Czołg robiący 

miazgę z samochodu, w którym znajdują 

się żywi ludzie, to obraz nieprawdziwy 

nawet widziany na żywo. Nasz 

mózg jeszcze tego nie dźwiga. Mój 

mózg miał obiecaną zupełnie inną 

rzeczywistość. Wojna miała być coraz 

bardziej odległym wspomnieniem. 

Jednocześnie następuje niezwykła 

aktywizacja społeczna. Niesiona jest 

pomoc. Ludzie, których znam, robią 

fantastyczne rzeczy dla tych, których 

wojna dotyczy, do których już przyszła. 

To mnie zawstydza. Zakładam, że 

w człowieku więcej jest zła niż dobra. 

Myślę w ten sposób, bo dosyć dobrze 

znam historię tej planety. I tego 

właściwie zamierzam się trzymać, bo 

przecież to człowiek mierzy do szpitala 

położniczego i zrzuca na niego bomby 

lub posyła w jego kierunku pociski. 

Nic na to nie poradzę, że patrząc 

w niebo nad moim miastem, wyobrażam 

sobie na nim jakiś widmowy 

nalot. W mojej głowie płonie wtedy 

dzielnica. A po chwili witam się ze znajomymi 

z pracy i wszystko znika. Jest 

marzec 2022 roku i tutaj, gdzie żyję, 

wciąż jeszcze jest „przed wojną”. [MZ] 


7


Krzysztof Łozowski 

woda 


9

R Y S U N K I 

KRZYSZTOF 

ŁOZOWSKI 


ŚCIANY NOCĄ MAJĄ SIĘ 

ze mną a ja przed snem 

zapatrzony długo 

w sufit 

W I E R S Z E 

J E R Z Y H A J D U G A 

pakuj się 

walizka otwarta tak 

patrzę co jeszcze 

zostawić 

WYJŚĆ Z GRUZU 

Sufit pęka, ściany pękają. 

Ale sufit stawia ściany do pionu. 

One nie mogą tak łatwo pękać. 

Co by to było – wyobraża sobie sufit – 

gdyby ścianom przyszło zawalić się. 

U mnie tragedia, ze mną śmierć na 

miejscu. Ściany chociaż mają jakieś 

drzwi, jakieś wyjście. 

Dokądkolwiek. 

Nade mną masz jeszcze kawałek strychu, 

ale to nie czas na ściąganie bielizny, 

na ubieranie do wyjścia. 

Trzeba zostawić wszystko 

i wyjść z gruzu. 

Jeszcze raz się zapatrzeć, 

wypatrywać. 


11

PORZUCONA WALIZKA NA DWORCU W KIJOWIE 

Walizki 

Przetarte 

Latami 

Czekające 

Raz tu 

Raz tam… 

W I E R S Z E 

Anna Maria Mickiewicz 

Teraz w ogniu wojny 

Na dworcu w Kijowie 

Można zabrać do pociągu tylko jedną 

A w niej całe życie… 

Druga zostanie 

Porzucona 

A w niej milczące świadectwo 

Dzielą nas oceany 

A tam 

Bruki 

A po nich przeszły wojskowe buty 

I dziecięce trzewiki 

I szpilki z kokardą 

Zahaczając o wyrwy wyłomy 

Po wybuchach 

Teraz w ogniu wojny 

Na dworcu w Kijowie 

FILIŻANKA… 

Jeszcze ta malutka filiżanka. 

A było to tak, gdy wyruszyliśmy z Syberii, zawędrowałyśmy 

– ja, siostra i mama – 

do Dżalalabadu. 

Odnalazł się Tatuś 

Był w Armii 

Zabrał nas do zniszczonej fabryki porcelany i kupił każdej z nas filiżankę. 

Takie malutkie, miniaturki, z delikatnym mglistym fioletowym wzorkiem 

przebyły podczas wojny cały szlak przez Persję, Afrykę i dotarły do Anglii. 

Jak długo przetrwa pamięć? 

Przedmioty zachowują milczącą pamięć 

Bezboleśnie, niewidocznie, widoczne. 

Widziałam wtedy Ojca ostatni raz. 

Tylko Mama została z nami… 

12 


H O P E 

Paweł Wąsowicz 


13 13

ДАНИЛО МОВЧАН 


UKRAINA 

DANYLO MOVCHAN 


15

DANYLO MOVCHAN urodził się 

we Lwowie w 1979 roku. Studiował 

w Lwowskiej Wyższej Szkole Sztuk 

Zdobniczych i Stosowanych, a następnie 

– w Lwowskiej Narodowej 

Akademii Sztuk na Wydziale Sztuki 

Sakralnej. Zajmuje się pisaniem 

ikon, malowaniem i konserwacją. 

Uczestnik wielu wystaw zbiorowych. 

Jego dzieła przechowywane 

są w kościołach i prywatnych kolekcjach 

w Ukrainie, Białorusi, Polsce, 

Niemczech, Kanadzie i Stanach 

Zjednoczonych. Zwykle pracuje 

z deską i płótnem. Maluje temperą 

jajeczną, tworząc farbę z żółtka, jasnego 

piwa i pigmentów. W domu 

pisze ikony do muzyki rozrywkowej. 

16 POST SCRIPTUM

WAR IN UKRAINE 


17

Nie ma spokoju, aby kontynuować sztukę 

W swoich pracach czerpiesz z estetyki i mistycyzmu, 

należącego do wschodniej sztuki pisania ikon. W tym 

świecie kontemplowanie ikony jest zarazem drogą do 

boga i cudem, a ikonopis – ikonopisarz, czyli jej autor, 

odrywa się od nawyku oczekiwania konkretnych treści 

poznawczych. Niejako traci więc na splendorze twórcy. 

Jest jedynie narzędziem, przekazem. Tymczasem Twoje 

malarstwo jest niepowtarzalne. Czym to wytłumaczyć? 

Na swój sposób staram się wsłuchiwać w swój wewnętrzny 

głos. Nie potrafię i nawet nie chcę docenić mojej specyficznej 

relacji z Bogiem. Po prostu pomysły przychodzą 

do mnie i w ten sposób rodzą się nowe kompozycje, nowe 

obrazy. Sądzę, że każdy artysta tak ma. Wciąż jednak – 

jako artysta – pozostaję pod wpływem środowiska oraz 

kultury, w której się obracam, z której czerpię inspirację. 

Kiedy zagłębisz się w to środowisko, pomysły same spływają 

do ciebie. Natomiast aspekty chrześcijańskie są dodatkowym 

paliwem dla mojej sztuki. Dają mi do myślenia. 

Postaci na Twoich obrazach zdają się podchodzić do widza. 

Są jak żywcem wzięte z dziecięcych bajek. Wielu 

z nich towarzyszy surowe, białe tło. Tym samym łączysz 

świat religijnych znaków ze światem laickim, który niekoniecznie 

potrafi zinterpretować bizantyjskie ikony. Czy nie 

zarzuca Ci się lekceważenia zasad kanonu ikonostasu? 

Podchodzę do tego tematu bardzo warunkowo i twórczo. 

To jest droga, to jest kierunek, który świadomie wybrałem. 

W sztuce sakralnej nie można, nie należy po prostu 

wziąć tematu i powielić go. Widzę to, patrząc przez stulecia 

ikonografii. Nowe formy zawsze są potrzebne, aby 

współcześni mogli zrozumieć prawdy chrześcijaństwa. 


Mój tak zwany język artystyczny – 

sposób mojej komunikacji ze światem – 

zmienił się od czasów tej wojny. 


19

Czy łatwiej jest dziś być ikonopisarzem, kiedy świat stał 

się bardziej czarno-biały? Zero-jedynkowy w opisywaniu 

zła i dobra? Właśnie, w palecie tradycyjnych barw ikon jakie 

kolory malują dobro, a jakie zło? 

Nie zgodzę się z tym twierdzeniem. Nie mogę powiedzieć, 

że świat stał się czarno-biały. Wręcz przeciwnie, kolory 

stały się wyraźniejsze, bardziej żywe. Ponieważ to uczucia 

stały się bardziej dotkliwe i coraz ważniejsze w zrozumieniu 

tego, co dzieje się obecnie w świecie. Otacza nas wiele 

barw, sporo z nich bardzo dobrze się prezentuje. Zło na 

moich obrazach wciąż to jednak czerń. 

Od ponad miesiąca w Twojej ojczyźnie trwa wojna. Pozostajesz 

w bombardowanym Kijowie. My tę wojnę obserwujemy 

spoza wciąż bezpiecznych granic, z perspektywy. 

Przepełnia nas przede wszystkim podziw dla niezwykłej 

postawy broniących się Ukraińców. Jest w Was niezwykła 

godność i powściągliwość w wyliczaniu krzywd i cierpień, 

brak roszczeń, jakiegokolwiek krzyczenia o swoich krzywdach 

i o cierpieniu. To niezwyczajne. Kojarzy mi się ze skupieniem 

wspólnym kontemplacji ikony, z pełną świadomością 

znaczenia tego, co się dzieje. 

Na początku było kilka dni szoku. Dla mnie, dla mojej rodziny. 

Dla wszystkich dokoła. W końcu jednak zdałem sobie 

sprawę, że muszę dalej tworzyć. Pokazywać nową rzeczywistość. 

Oczywiście, pojawiło się mnóstwo nowych pytań – 

z mojego artystycznego punktu widzenia – zaczęło brakować 

kolorów oraz słów, aby przekazać tę tragedię. Zauważyłem, 

że mój tak zwany język artystyczny – sposób mojej 

komunikacji ze światem – zmienił się od czasów tej wojny. 

Od kilku lat rysuję na papierze, akwarelami. W tej chwili 

okazało się to niezmiernie dobrą techniką, która daje mi 

możliwość szybkiego wdrożenia pomysłu. 

W strefie wizualnej znów mamy do czynienia z obrazami 

rzeczywistej, niezmetaforyzowanej śmierci. Wracają wyobrażenia 

ginących królów, poległych w walce ze złem 

świętych oraz rycerzy. Rzezi niewinnych. Średniowieczne 

memy. Wydaje się, że dzieło malarza ikon, ikonopisa, ma 

dziś szczególny sens i przesłanie. 

Czy w tym strasznym dla Ukrainy czasie wojny sztuka 

(Twoja sztuka) ocala twórcę, więc i jego rodzinę, odbiorców? 

Od zwątpienia, niszczącej rozpaczy? 

Nie potrafię ocenić tego teraz, kiedy nam w Ukrainie grozi 

śmierć. Grozi nam też zniszczenie przestrzeni kulturowej, 

naszego dorobku. Nadal tworzę, aby przeżyć te koszmarne 

dni i noce. W czasie wojny przestałem malować ikony. Nie 

ma wystarczająco spokoju w moim sercu, aby kontynuować 

tę świętą sztukę. [MK] 


Dzieło malarza ikon, 

ikonopisa, 

ma dziś szczególny 

sens i przesłanie. 


21

ludzie(?) Ludziom 

Ludzie, którzy nieludzko postępują, 

nie są już ludźmi. 

1. 

Są takie chwile, że słów brak. Cokolwiek powiedzieć, to 

zbyt mało, gdy ciężar nieszczęść jest tak niewyobrażalny. 

Powtarza się to cyklicznie na przestrzeni dziejów. Od 

Kaina… Co łączy biblijnego mordercę ze współczesnymi? 

Chęć dominacji, zniewolenia, sponiewierania, poniżenia… 

Słowem, władza, której żądza zwalnia wszystkie hamulce 

moralne. Sprawia, że serca kurczą się w śmiercionośne 

kamienie, a sumienia bledną i zanikają w szalonych umysłach 

z podszeptów samego diabła. Wizja władzy absolutnej, 

nad rodziną, państwem, światem, oślepia i zaślepia. 

Władza za wszelką cenę. Nie licząca się z nikim i niczym. 

Wydawać by się mogło, że ludzkość, tak boleśnie doświadczana 

na przestrzeni wieków milionami ofiar kolejnych 

wojen, doszła do takiego etapu rozwoju, że może 

skupić się na czynieniu świata bezpieczniejszym, a jego 

mieszkańców lepszymi. Zająć się chorobami, epidemiami, 

ratowaniem ginącej natury… Jednak mentalność jaskiniowego 

i współczesnego satrapy się nie zmieniła. Tylko 

rekwizyty stają się coraz perfidniejsze – kiedyś maczugi, 

dziś rakiety. Efekt pozostaje jednak taki sam. Łzy, krew, 

bezsensowne śmierci. Tak blisko nas, na wyciągnięcie 

ręki. Giną atakujący i broniący się. Giną młodzi i starzy. To 

nie ołowiane żołnierzyki, lecz żywi, czujący, pragnący żyć 

normalni ludzie. Zło lęgnące się w szalonych umysłach nie 

mieści się w normalnej głowie… 

Wszyscy dyktatorzy marnie kończyli. Taki też będzie koniec 

tych współczesnych. Najbardziej boli jednak, że nim 

zapełnią najciemniejsze piekła, wyrządzą tak wiele zła, 

rozpalą ognie, których nie ugasi deszcz zapomnienia. Ludzie 

bez serc i sumień… 

2. 

Przed laty byłem w Ukrainie. Zachowałem w bagażu wspomnień 

migawki z tamtego pobytu: szklankę mocnej wódki 

wypitej jednym haustem przed obiadem z właścicielem 

hotelu, który odbiegał standardami od „europejskich”, 

wszystko jednak cechowało się świadomą serdecznością. 

Wiarę zamkniętą w kościołach i cerkwiach, z pięknem 

ikonostasów i barokowych ołtarzy; z milczącą mądrością 

cmentarzy; z wspólną historią, tułającą się po zamkach. 


Spotkania z Polakami do dziś mieszkającymi tam od pokoleń; 

z dziećmi oczekującymi od nas cukierków; z wspólnym, 

rozśpiewanym polsko-ukraińskim ogniskiem. Lwowską 

operę rozbrzmiewającą anielskim śpiewem. Historię 

mieszającą heroizm z okrucieństwem. Rozległe przestrzenie 

urodzajnej ziemi. Mozolne dochodzenie do Europy po 

odzyskaniu niepodległości… Długo później spotykałem 

jeszcze ukraińskich poetów, którzy śpiewnie recytowali 

swoje wiersze… 

Z tamtej wycieczki przywiozłem piękną, niewielkich rozmiarów 

ikonę w srebrnej sukience, kupioną na targu za 

wszystkie pieniądze, które miałem – tak mi się spodobała… 

Ta ukraińska (a może polska) Matka Boska z Dzieciątkiem, 

wisząca nad moim biurkiem, spogląda na mnie codziennie… 

Od szesnastu dni zanosi się płaczem… 

3. 

Stało się coś niewyobrażalnie okrutnego! Jak z koszmarnego 

snu, ze strasznej bajki czy z filmów katastroficznych, 

których twórcy raczą nas wydumanymi okropnościami. 

Ale to nie jest zły sen, przerażająca bajka ani krwawy film. 

To dzieje się naprawdę, nie na niby. Nie gdzieś daleko, 

a tuż, tuż… Wojna – słowo odmieniane teraz przez wszystkie 

przypadki – kryje w sobie bezmiar nieszczęść dzieci 

i staruszków, kobiet i mężczyzn wplątanych w straszliwą 

machinę, uruchomioną przez chorych psychicznie osobników. 

Bo czy ktoś przy zdrowych zmysłach skazywałby na 

śmierć, tułaczkę i nieludzkie cierpienia rzesze niewinnych 

ludzi? Także tych swoich, wysyłanych na śmierć, w imię 

zbrodniczych ideologii, mających zniewalać całe narody… 

Jakby „normalnych” nieszczęść było jeszcze mało. Jakby 

nie wystarczały nowotwory, zawały, cukrzyca, depresja 

i setki innych choróbsk nękających ludzi. Jakby za mało 

pojawiało się ofiar wypadków samochodowych… Jakby 

nie wystarczyło pandemii, z którą do dzisiaj trudno sobie 

poradzić… 

Jakimi kategoriami myślą ludzie wywołujący wojny? To 

przerasta moją wyobraźnię. Czyż nie mają bliskich, czy nigdy 

nie kochali? Jak to się stało, że zachowują się, jakby byli

ez sumienia, bez serca, bez ludzkich odruchów? 

Uzależniają od siebie nieludzką 

charyzmą nie tylko najbliższych współpracowników, 

lecz także całe narody. 

Hitler i Stalin byli tego najdobitniejszymi 

przykładami. Wydawało się, że historia 

(która lubi się powtarzać) tym razem się 

nie powtórzy… A jednak! Co sprawia, że 

w szalonych głowach lęgnie się tyle zła, 

które staje się realne, wymierne w ilości 

zabitych, rannych, tułających się od granicy 

do granicy, zziębniętych, głodnych? 

Sponiewieranych, których świat najdosłowniej 

się zawalił. W ilości zrujnowanych 

miast, wsi, domów, szpitali, szkół. 

Z ciężarnymi rodzącymi w bombardowanych 

szpitalach. I w niezmierzonych 

spustoszeniach psychiki tych, którzy 

przeżyli naloty, ostrzały, śmierć bliskich, 

utratę dorobku życia, strach. W głodzie 

i chłodzie chwil odmierzanych alarmami. 

To wszystko przejawy okrucieństwa bez 

granic! 

Jak będą mogli normalnie funkcjonować 

ci, którzy przeżyją? Z traumatycznymi 

wspomnieniami, których nic nie usunie. 

Przygarniani za granicą przez dobrych 

ludzi? Czy wrócą do zburzonych domów, 

by je mozolnie odbudowywać? 

Bezmiaru krzywd nikt ani nic nie usunie, 

nie naprawi, nie da zapomnieć… Jedynie 

czas… Czas, który wszystko zmienia, po 

długim czasie pozwoli odetchnąć ulgą, 

ale dopiero następnym pokoleniom… 

4. 

My, którzy mieliśmy szczęście urodzić się 

po drugiej wojnie światowej i wiedziemy 

życie bez konfliktu zbrojnego, dziedziczymy 

go jednak jeszcze po rodzicach, w genach, 

w pamięci z opowieści tych, którzy 

tego doświadczyli. Tych, którzy widzieli wojnę druzgoczącą 

naszą ziemię. Z ofiarami w każdej rodzinie. Z moją babcią 

Zofią, którą zatłukli kolbami „wyzwoliciele”, ruscy żołdacy, 

z moim ojcem, który umarł przedwcześnie na serce po 

pięciu latach niewoli i przymusowej pracy w wałbrzyskich 

kopalniach o pięćdziesięciocentymetrowych pokładach. 

Z moją matką, która do końca życia słyszała świst kul 

wokół głowy… I nikt nie zwrócił im najpiękniejszych lat 

młodości, które okazały się tak okrutne… Jeszcze widzę 

walające się hełmy, resztki bomb, niewypały, bezimienne 

groby w lesie, bagnety znalezione na śmietniku… 

Myśleliśmy naiwnie, wierząc w człowieka, że siatka uzależnień 

cywilizacyjnych, wymiana dóbr, technologii, rynków 

pracy, koprodukcji, będzie skutecznie chroniła pokojowe 

współistnienie narodów, nawet o różnych ustrojach. 

Jakże pomylił się, przymykający oczy na kolejne aneksje 

i coraz większe roszczenia, świat. To roszczenia, przy których 

życie ludzkie jest nic niewarte, a chore sny o potędze 

realizuje się krwawo, na jawie, przy użyciu najperfidniejszych 

rodzajów broni (co za przewrotna nazwa czegoś, 

co zabija miast bronić!). 

Krzepiąca jest w tym wszystkim próba jedności podzielonego 

świata, wspólne spojrzenie na to barbarzyństwo 

i wysiłki czynione, by powstrzymać szaleńców. Dzieje się 

to już nie za pomocą apelów i pustosłowia, ale poprzez 

konkretne wspólne działania państw, które istnieją po to, 

by czynić życie wartym życia, a nie brnąć w wojny, po których 

przyjdzie na nowo stawiać zburzone domy – choć nie 

będzie zmartwychwstania zamordowanych na tej ziemi… 

Ciągle nurtuje mnie pytanie: jak to możliwe, że w głowach 

ludzi lęgną się (a później, niestety, realizują) tak obłąkańcze 

wizje? Jest to kolejny dowód na istnienie zła, które tak 

trudno dobrem zwyciężać… Na istnienie diabła, próbującego 

panować nad światem, pod różnymi postaciami… 

„Ludzie ludziom zgotowali ten los” – napisała na początku 

wstrząsających Medalionów Zofia Nałkowska. Nie zgadzam 

się z tym stwierdzeniem pisarki. Ludzie, którzy nieludzko 

postępują, nie są już ludźmi… [JW] 


23

Ilustracje 

P a w e ł K u c z y ń s k i 


Crown

P 

o 

l 

s 

c 

y 

Together 

A 

r 

t 

y 

ś 

c 

i 

U 

k 

r 

a 

i 

n 

i 

e 

Strong Ukraine 


25

J u l i j a M u s a k o w s k a 

*** 

Mężczyźni noszą w sobie wojnę. 

Ona wysysa z nich soki, szczęka kośćmi jak bronią, 

okupuje ich mózg, wdziera się do snu, 

dopóki cień wroga wznosi się nad nimi niczym góra. 

Ciężko tak długo nosić ją w sobie – i nie zrosnąć się 

z nią, nie zwierzać się jej, nie słuchać jej ruchów pod sercem. 

Cień wroga – jak worek – napełnia się trocinami, 

nabiera objętości, robi się szczelniejszy, pcha się na przełaj. 

Panie, daj im zimnego rozumu, 

tylko nie ugaś 

płomienia, który bije w piersi jak w przezroczystej butelce. 

Śnieg ziemią zasypano, wiatr ubiegłoroczną trawę skosił, 

czarne wielkie ptaki szukają krwi i złota. 

Wszystko, co najważniejsze – odbywa się w głębi. 

Cyt – bo wybuchną te słowa w wodzie na czerwono. 

Mężczyźni przygotowują się do narodzin i każdemu z nich 

strasznie jest stąpać pierwszy raz po nagim, 

po żywym. 

JULIJA MUSAKOWSKA (1982) – poetka i tłumaczka. Mieszka we Lwowie. Absolwentka stosunków międzynarodowych 

na Lwowskim Uniwersytecie Narodowym im. Iwana Franki. Autorka tomików poetyckich: 

Na wydych i na wdych (2010), Masky (2011), Poluwannia na tyszu (2014), Czołowiky, żinky i dity (2015) 

oraz Boh swobody (2021). Jej wiersze weszły do antologii w przekładach Anety Kamińskiej: Wschód – Zachód. 

Wiersze z Ukrainy i dla Ukrainy (2014) i Listy z Ukrainy. Antologia poezji (2016), były też publikowane 

w Babińcu Literackim i „ArtPapierze”. 

C h r y s t i a W e n h r y n i u k 

*** 

Przeczuwając, jak zamilkniesz, 

Kładę się w kokon i zamarzam. 

Te objęcia lecą za nami. 

Gdzieś na dnie wojny cię szukam. 

Jak zimna z wiadra woda, 

Jak lepki ranem 

drapieżny wiatr. 

Nie widzę ani rzeki, ani brzegu, 

gdzie chowają się w muszlach nasze cienie. 

Rozkładać się na rymy i na kości, 

Rozmawiać ze źrenicami przechodniów. 

Idę do ciebie po omacku, 

Znając tylko imię i półoddech. 

Bóg daje mi nowe słowa. 

Śmierć daje ci nowe naboje. 

Ja bród krwi cicho przeszłam 

i jak ptak wzleciałam z twojego domu. 

Chrystia Wenhryniuk (1987) – ukraińska poetka, prozaiczka i malarka. Mieszka w Czerniowcach. Autorka 

zbiorów opowiadań: Katarsys (2005) i Hołyj NarKOTYK (2006), powieści Chutir Ameryka (2013), tomików 

poetyckich: Boh u stini (2008) oraz Dowhi oczy / Długie oczy (2013; polska wersja w przekładzie Anety 

Kamińskiej). Współzałożycielka wydawnictwa dla dzieci Czarne Owce. Założycielka studia MonmARTr, 

w którym prowadzi kursy malowania. W Polsce jej wiersze i proza były drukowane w antologiach: 

30 wierszy zza granicy. Młoda poezja ukraińska (2012), Listy z Ukrainy (2016) oraz w pismach „Tygiel Kultury”, 

„Lampa” i „Wakat” (w przekładzie Anety Kamińskiej). W roku akademickim 2010/2011 przebywała 

w Krakowie na stypendium polskiego rządu dla młodych naukowców. 


*** 

H a ś k a S z y j a n 

Haśka Szyjan (1980) – ukraińska pisarka, 

poetka i tłumaczka. Mieszka we Lwowie 

i Kijowie. Jej debiutancka powieść Hunt, 

doctor, Hunt w jednej trzeciej została napisana 

na telefonie komórkowym. Jej druga 

powieść Za spynoju w 2019 roku jako 

pierwsza książka ukraińska otrzymała Nagrodę 

Literacką Unii Europejskiej, wyróżniono 

ją również w Ukrainie: nagrodą czytelników 

telewizji Espresso oraz nagrodą 

LitAkcent Roku. Tłumaczka powieści DBC 

Pierre’a Lights out in Wonderland. Stworzyła 

projekt artystyczny „Batrachomiomachia”. 

W Polsce jej wiersze były zamieszczane 

w Babińcu Literackim i „Śląskiej Strefie 

Gender” (tłum. Aneta Kamińska). 

Pantofle na szpilkach 

W humanitarce 

Przy linii granicznej, 

Wśród dziecięcych ubrań 

I prawie nienoszonych uggów, 

Stoją sobie ostatnie 

W rządku, 

Takie nieadekwatne i zagubione 

Jakby wsłuchiwały się 

W odległe echo 

Przerwanego ognia, 

I chcą uciekać, 

Ale nie mają odwagi – 

Może akurat tutaj, 

Jak na andrzejkowych 

Wróżbach: 

Czyje pierwsze za próg, 

Tej trzeba szykować się za mąż. 

One są tu takie nieadekwatne, 

jak ludzka zmysłowość 

Zamknięta w celach klasztorów, 

Gdzie wszelka możliwość 

Skupienia się na sobie jest grzeszna. 

Jak summer job 

Na kasie toalety publicznej 

Dziewczynki-nastolatki 

Z wyglądem 

Do fotosesji Vogue’a. 

Ona ślini palce, 

Przeliczając drobne banknoty, 

Które przed chwilą spadały na podłogę, 

I patrzy, 

Jak żabopodobna babka 

Poprawia przed lustrem pasma, 

Tak samo śliniąc palce, 

Które te banknoty upuściły 

I podniosły. 

Przepadły jej złote kolczyki 

Akurat w urodziny – 

Podejrzewa kogoś z krewnych, 

Chociaż to po prostu dzieci 

Przez przypadek zawinęły w serwetkę 

I wyniosły na śmietnik. 

Staruszek gra lambadę na skrzypcach, 

Akompaniując tej nieadekwatności, 

Podkreślając, 

Że we współczesnym świecie 

Łatwo łączą się 

Kipa i bezprzewodowe słuchawki, 

Koszulka Ukraina i zaklejone czoło, 

Dziewczyna w mundurze i chłopak bez, 

Tylko te tu pantofle 

Jednak nie wiedzą, 

Gdzie tu by się przykleić, 

Jakby zasłaniają oczy 

Rękami z zegarkiem 

Na nadgarstku, 

A potem i uszy, 

Bo nie mogą zrozumieć, 

Czy to za drzwiami, 

Do których strasznie 

Chce się biec, 

Szczekają psy, 

Czy kłócą się ludzie, 

Hałasują śmieciarki i lodowiska, 

Czy sprzęt wojskowy. 


27

I j a K i w a 

Ija Kiwa (1984) – ukraińska poetka, tłumaczka i dziennikarka. Urodziła się 

w Doniecku, w 2014 – na skutek działań wojennych na Donbasie – przeprowadziła 

się do Kijowa. Absolwentka filologii Donieckiego Uniwersytetu Narodowego. Wiersze 

pisze po rosyjsku i ukraińsku. Autorka książek poetyckich: Podalsze ot raja (2018) 

i Persza storynka zymy (2019). Przetłumaczyła na język ukraiński powieść Marii 

Galiny Autochtoni. Przekłada wiersze współczesnych poetów ukraińskich, rosyjskich 

i polskich. Jako tłumaczka i redaktorka współpracuje z projektem PJ Library na Ukrainie, 

popularyzującym żydowskie książki dla dzieci. W Polsce jej wiersze były zamieszczane 

w Babińcu Literackim, „Śląskiej Strefie Gender”, „ArtPapierze”, „Wizjach” (tłum. Aneta 

Kamińska), „Helikopterze” (tłum. Tomasz Pierzchała) oraz w antologii Ukraińska 

Nadzieja (tłum. Karolina Olszewska). 

*** 

w piątek 

kiedy wszyscy przechodnie są trochę podochoceni 

miasto napełnia się smajlikami 

na twarzach bilbordach 

hej kolego my już się zalewamy 

dołącz do nas 

żeby pić i śmiać się 

pić i szeptać 

to nie twoja choroba 

nie twoja wojna 

dwie kropki myślnik nawias 

sklep spożywczy 


apteka 


księgarnia 

jakby bez sztucznych uśmiechów 

jak bez kul 

już nie dało się dojść do miejsca przeznaczenia 

Wszystkie wiersze z języka ukraińskiego przełożyła Aneta Kamińska 


KATARZYNA ZYGADLEWICZ 


29

MyDogSighs 

CARDIFF 


STREET ART 

DLA UKRAINY 

JenksArt 

LLANELLI OLD CASTLE 


31

JenksArt 

PORT TALBOT, POŁUDNIOWA WALIA 

32 


POST SCRIPTUM 33

Zdjecie z prywatnych zbiorów Maximiliano Bagnasco 

Maximiliano Bagnasco 

ARGENTYNA 


NIE 

DLA 

WOJNY! 


35

©Julien_Malland 

Seth Globepainter 

i Aleksey Kislow 

KIJÓW 


©Julien_Malland 

Seth Globepainter 

PARYŻ 

SZTUKA PRZECIW WOJNIE 


37


KAWU 

Poznań

stop war! 

WOSKerski 

SHOREDITCH, LONDYN, UK 


39

J O H N D ’ O H 

CLEVEDON, UK BRISTOL, UK 


P i e k s a 

KRAKÓW 


41


Christian Guémy 

PARYŻ

T 

U 

T 

U 

Indonezja 


43

Trudno wyrazić słowami, 

jak mi smutno z powodu 

Ukrainy. 

Kiedy słucham radia, 

płyną łzy. 

Nowa wojna – 

porażka ludzkości. 

Parvati 

PARYŻ 



STAMFORD, UK 

Paul Kneen Art 


S E F 

Venice Beach 

Los Angeles, California 


47


ChemiS P R A G A 

DMITRY PROŠKIN (1986, Uralsk, Kazachstan), 

występujący pod pseudonimem 

Chemis, jest czeskim artystą street 

artu o kazachskich korzeniach, tworzącym 

głównie murale, czyli wielkoformatowe 

kolorowe obrazy na murach. 

Jego street artowa twórczość, podobnie 

jak wielu współczesnych czołowych czeskich 

artystów tego gatunku, zaczęła się 

od graffiti, z którego stopniowo przerzucił 

się na tworzenie murali. Jednym z jego 

największych osiągnięć było zaproszenie 

do zaprezentowania swojej pracy 

na głównej ścianie Hall of Fame w Nowym 

Jorku, miejscu, w którym narodziła się 

kultura graffiti. 

Chemis stał się znany czeskim odbiorcom 

dzięki kultowemu obrazowi płaczącego 

prezydenta Masaryka. 

Artysta stworzył wiele murali, na 

których krytykował światową politykę 

lub przedstawiał aktualne palące tematy. 

Na swoich malowidłach ściennych 

portretował m.in. prezydenta Trumpa 

przed rozbitą ścianą, ostro sprzeciwiał się 

atakom terrorystycznym we Francji, 

a także potępiał rasizm. [PS] 


49

WALK AWAY 

zostawiłeś mnie z zimą i z grypą; ukraina na zapiecku 

na zapieczonych łąkach, które pamiętam z dłonią i w słońcu 

w zielonej garści – wyciągam ją teraz w pulsujące miasto 

widzę żyłki: żyją; poruszam się między nimi 

umyłam twarz, umyłam dłonie, umywam resztki słów 

nagłówki, które spijam przy porannej kawie, przy sznurze 

nawleczonym na słowa; nie wierzę ci na słowo 

widzę myszy: ledwo żywe, piją cierpką wodę 

piszę, ponieważ jedyne, co mogę, to objąć siebie 

w zimny marzec, w coraz chłodniejsze miasto 

w gruz wspomnień – a któż z nas nie podpalił kalendarza? 

idę brzegiem ulic, śpiewam, wybaczając gruz; myślę 

panie, zostawiłeś ich 

DZIEWIĄTY DZIEŃ 

matki pająki ziarna osoby 

dziura w suficie las i ulica 

sława droga chrypa melodia 

w pyle i w żyle żal 

głowa umyka świat się zamyka 

nie ma nas bez chwili spokoju 

nie ma spokoju bez minuty 

ciszy 

co chwilę 

czy nie nazbyt lekko 

opuszczamy głowy 

barwiąc paznokcie 

na modny manifest 

WIERSZE 

I z a S m o l a r e k 

miejsca o których 

pisano szaranagajama 

rozrastają się w nas 

jednostajnie cichną 

foto: Pixabay 


Wiosenne porządki 

R a d o s ł a w R u c i ń s k i 


51


C o n q u e r o r 

Voytek Glinkowski 

P 

o 

l 

s 

c 

y 

A 

r 

t 

y 

ś 

c 

i 

U 

k 

r 

a 

i 

n 

i 

e 


53

ILYA KAMINSKY 

o Ukraińcach, Rosjanach 

i języku wojny 

1. 

Moja rodzina skuliła się przy drzwiach 

o czwartej nad ranem, dyskutując, 

czy powinniśmy je otworzyć ubranemu 

jedynie w spodnie od piżamy 

nieznajomemu, który od co najmniej 

pięciu minut dobijał się do nas, budząc 

przy okazji wszystkich sąsiadów. 

Gdy ujrzał światło pod drzwiami 

zaczął krzyczeć: 

„Pamiętacie mnie? Pomogłem wam 

przetransportować lodówkę z Pridnestrovia. 

Pamiętacie? Rozmawialiśmy 

w drodze o Pasternaku [rosyjski 

poeta i prozaik, który otrzymał 

w 1958 roku Literacką Nagrodę 

Nobla. Przyznanie jej spotkało się 

z aplauzem świata literackiego, natomiast 

skomplikowało sytuację pisarza 

w totalitarnym państwie – przyp. 

red.]. Aż dwie godziny! Dziś zbombardowali 

szpital. Moja siostra pracuje 

tam jako pielęgniarka. Ukradłem 

ciężarówkę i przejechałem przez granicę. 

Nie znam tutaj nikogo innego, 

tylko was. Czy mogę skorzystać z telefonu?”. 

Tak właśnie wojna weszła z butami 

w moje dzieciństwo, dwadzieścia lat 

temu, pod postacią półnagiego mężczyzny 

łkającego w telefon. Ofiary 

postsowieckiej kampanii „pomocy 

humanitarnej”. 

2. 

„Jak powinniśmy mówić i pisać o wojnie?” 

Podczas mojej niedawnej wizyty 

w Ukrainie mój przyjaciel, poeta Borys 

Chersoński, zgodził się spotkać 

ze mną w osiedlowej kawiarni, aby 

porozmawiać o Pasternaku (jakby 

był on jedynym tematem do rozmów 

w naszej części świata). Jednak kiedy 


szedłem na spotkanie o dziewiątej 

rano, stoliki na chodniku były przewrócone, 

a ulicę pokrywały gruzy 

zbombardowanego budynku. 

Tłum, w tym lokalne media, otoczył 

Borysa, który wypowiadał się przeciwko 

bombardowaniu, przeciwko 

kolejnej „pomocy humanitarnej” 

Putina. Niektórzy klaskali, inni kręcili 

głowami z dezaprobatą. Kilka miesięcy 

później drzwi, podłogi i okna Borysowego 

mieszkania zostały ostrzelane. 

Takich historii jest wiele. Często są 

przekazywane w krótkich zdaniach, 

przerywane nagłą zmianą tematu. 

Tak jak powiedział Orwell: „Ukazujące 

prawdę powieści wojenne nigdy 

nie są akceptowane przez tych, którzy 

nie walczyli” 1 . 

Kiedy Amerykanie pytają mnie 

o ostanie wydarzenia w Ukrainie, 

przychodzą mi na myśl te wersy 

z wiersza Borysa: 

„ludzie noszą materiały wybuchowe 

po mieście w siatkach i w małych 

walizkach”. 

3. 

Przez ostanie dwadzieścia lat Ukrainą 

rządził rosyjskojęzyczny wschód 

i ukraińskojęzyczny zachód. Rząd 

systematycznie używał „problemu 

językowego”, by poprzez konflikt 

i przemoc efektywnie odwrócić uwagę 

od prawdziwych problemów. 

1 G. Orwell, As I Please. Essays, Journalism and 

Letters, vol.3, Boston 2000, s. 241. 

Ostatni konflikt miał miejsce po nieudolnie 

prowadzonej polityce prezydenta 

Janukowycza, który zdążył 

już uciec do Rosji. Janukowycz był 

powszechnie znany jako najbardziej 

skorumpowany prezydent (od czasów 

sowieckich był wielokrotnie 

oskarżany, m.in. o gwałt i napaść). 

Obecnie jednak w nowym rządzie 

Ukrainy nadal znajdują się oligarchowie 

i zawodowi politycy o szemranych 

„rodowodach” i podejrzanych 

motywacjach. 

Kiedy w 2013 roku Janukowycz został 

przyparty do muru przez tłum 

protestujących i wkrótce opuścił kraj, 

Putin wysłał swoje wojska na Krym, 

ukraiński półwysep, pod pretekstem 

objęcia opieką rosyjskojęzycznej 

części populacji. Niedługo potem 

terytorium Krymu zostało zaanektowane. 

W ciągu kilku następnych 

miesięcy pod pretekstem „pomocy 

humanitarnej” rosyjskie siły zbrojne 

zostały wysłane do innego regionu 

Ukrainy – Donbasu. Tak rozpoczęła 

się wojna zastępcza. 

Przez cały ten czas opieka nad 

rosyjskojęzycznymi obywatelami była 

wymieniana jako jedyny powód aneksji 

i działań wojennych. 

Czy język rosyjski w Ukrainie potrzebuje 

tej ochrony? W odpowiedzi na 

okupację Putina wielu rosyjskojęzycznych 

Ukraińców stanęło po stronie 

swoich ukraińskojęzycznych sąsiadów. 

Kiedy konflikt zaczął się nasilać, 

dostałem ten mail: 

„Ja, Borys Chersoński, pracuję na 

Uniwersytecie Narodowym w Odes-

sie, gdzie od 1996 roku kieruję wydziałem 

psychologii klinicznej. Od 

zawsze uczę w języku rosyjskim i nikt 

nigdy nie zwrócił mi uwagi, że „ignoruję” 

oficjalny język ukraiński. Mówię 

prawie płynnie w oficjalnym języku 

ukraińskim, lecz większość moich 

studentów preferuje wykłady po rosyjsku, 

więc wykładam w tym języku. 

Jestem rosyjskojęzycznym poetą. 

Moje książki i prace akademickie zostały 

opublikowane głównie w Moskwie 

i Petersburgu. 

Nigdy (słyszycie – NIGDY!) nikt nie 

zaatakował mnie, dlatego że jestem 

rosyjskim poetą, nikt nie zaatakował 

mnie za nauczanie po rosyjsku 

w Ukrainie. Wszędzie czytałem moje 

wiersze po ROSYJSKU i nigdy nie spotkałem 

się z krytyką. 

Jednakże jutro będę uczył w języku 

państwowym, ukraińskim. To nie 

będą zwykłe zajęcia – będzie to protest 

pokazujący solidarność z Ukrainą. 

Apeluję do moich współpracowników, 

by przyłączyli się do tej akcji”. 

Rosyjskojęzyczny poeta odmawia 

wykładania po rosyjsku w akcie solidarności 

z okupowaną Ukrainą. Z biegiem 

czasu zacząłem dostawać coraz 

więcej takich maili od przyjaciół i innych 

poetów. Mój kuzyn Piotr napisał 

z Odessy: 

„Nasze dusze są zmartwione, my jesteśmy 

przerażeni, ale miasto jest 

bezpieczne. Co jakiś czas kilku idiotów 

powstaje, aby ogłosić, że stoją 

po stronie Rosji. Ale my w Odessie nigdy 

nie mówiliśmy, że sprzeciwiamy 

się Rosji. Niech Rosjanie robią cokolwiek 

chcą w swojej Moskwie i niech 

kochają naszą Odessę tak bardzo, jak 

chcą – ale nie z tym cyrkiem żołnierzy 

i czołgów!”. 

Inna przyjaciółka, rosyjskojęzyczna 

poetka Anastazja Afanasjewa, napisała 

z Charkowa o kampanii „pomocy 

humanitarnej” Putina w celu ochrony 

jej języka: 

„W ciągu ostatnich pięciu lat odwiedziłam 

ukraińskojęzyczny zachód 

Ukrainy sześć razy. Nigdy nie poczułam, 

że ktoś mnie dyskryminuje ze 

względu na mój język. To są bujdy. 

We wszystkich zachodnich miastach 

Ukrainy, które odwiedziłam, rozmawiałam 

po rosyjsku, w sklepach, 

w pociągach, w kawiarniach. Poznałam 

nowych przyjaciół. Nie czułam 

agresji, wręcz przeciwnie, byłam 

traktowana z szacunkiem. Błagam 

was, nie słuchajcie propagandy. Jej 

celem jest podzielenie nas. Jesteśmy 

całkiem różni, lecz nie stawajmy się 

teraz swoimi przeciwieństwami. Nie 

rozpoczynajmy wojny na terytorium, 

gdzie wszyscy żyjemy razem. Nie 

traćmy głów. Nie bójmy się nieistniejących 

zagrożeń, kiedy istnieje bardzo 

realne zagrożenie: inwazja armii 

rosyjskiej”. 

Kiedy czytałem list za listem, nie mogłem 

przestać myśleć o Borysie, który 

odmówił wykładania w swoim języku 

w akcie protestu przeciwko inwazji 

wojskowej. Co to oznacza dla poety 

przestać mówić w swoim własnym 

języku? 

Czy język jest miejscem, które można 

opuścić? Czy język jest barierą, którą 

można przekroczyć? Co znajduje się 

po drugiej stronie tej bariery? 

4. 

ILYA KAMINSKY – autor książek poetyckich 

Deaf republic (Republika głuchych) i Dancing 

in Odessa (Tańcząc w Odessie), urodzony 

w Odessie w Ukrainie, obecnie mieszka w USA. 

W 2019 roku BBC umieściła Kaminskiego na 

liście dwunastu artystów, którzy zmienili świat. 

Każdy poeta odrzuca atak na język. 

Ta odmowa objawia się ciszą rozświetloną 

znaczeniem poetyckiej leksyki 

– znaczeniem nie tego, co dane 

słowo oznacza, lecz co ukrywa. Jak 

powiedział Maurice Blanchot: „Pisać, 

oznacza całkowicie nie ufać pisaniu 

i równocześnie w pełni mu się 

zawierzać” 2 . 

Dzisiejsza Ukraina jest miejscem, 

gdzie oświadczenia takie jak to są 

poddawane próbie. Inny pisarz, John 

Berger, tak mówi o stosunku człowieka 

do własnego języka: „Można 

powiedzieć, że język jest potencjalnie 

2 M. Blanchot, The Writing of the Disaster, Lincoln 

1995, s. 110. 

jedynym ludzkim domem”. Twierdził, 

że „jest to jedyne miejsce do 

refleksji, pozbawione wrogości… 

Można językowi powiedzieć wszystko. 

Właśnie dlatego jest on słuchaczem, 

bliższym nam nawet niż cisza 

lub jakikolwiek bóg” 3 . Jednak co się 

dzieje, kiedy poeta odrzuca w proteście 

swój język? 

Albo ujmując to pytanie szerzej: co 

się dzieje z językiem w czasie wojny? 

Abstrakcje bardzo szybko nabierają 

cech fizycznych. Tak Ukraińska 

poetka Ludmiła Chersońska widzi 

swoje ciało obserwujące trwającą 

wokół niej wojnę: „Pogrzebany 

w ludzkiej szyi pocisk wygląda jak 

oko, wszyte”. Wojna poetki Kateryny 

Kałytko również jest fizyczna: 

„Wojna często przychodzi i kładzie 

się między wami jak dziecko bojące 

się samotności”. 

Język poezji może, lecz nie musi nas 

zmieniać, ale pokazuje zmiany wewnątrz 

nas: Anastazja Afanasjewa 

używa pierwszej osoby liczby mnogiej 

„my” – pokazuje w ten sposób, 

jak okupacja danego kraju wpływa 

na wszystkich jego obywateli bez 

względu na to, którym językiem się 

posługują. 

Kiedy czterokołowiec z moździerzem 

Przejechał wzdłuż ulicy 

My – nie pytaliśmy kim jesteście 

Po której stronie jesteście 

My – upadliśmy na ziemie 

i tam polegliśmy 

3 J. Berger, And Our Faces, My Heart, Brief as 

Photos, New York 1991, s. 95. Por. J. Berger, 

Nasze twarze, moje serce, zwięzłe jak fotografie, 

Warszawa 2006. 


55

5. 

Podczas innej wizyty w Ukrainie zobaczyłem 

mojego dawnego sąsiada, 

okaleczonego przez wojnę, wyciągającego 

swoje dłonie na ulicy. Był 

boso. Kiedy przyśpieszyłem obok niego, 

mając nadzieję, że mnie nie rozpozna, 

nagle poruszyła mnie jego pusta 

dłoń. Tak jakby podawał mi swoją 

wojnę. 

Gdy odchodziłem od niego, miałem 

straszliwe uczucie rozpoznania. Jak 

podobny był jego głos do głosów 

ukraińskich poetów, z którymi rozmawiałem. 

Jak podobny był jego głos 

do ludzi z Afganistanu i Iraku, których 

domy zostały zniszczone przez pieniądze 

z moich podatków. 

6. 

W końcu XX wieku żydowski poeta 

Paul Celan został patronem pisania 

w trakcie kryzysu. Tworzył w języku 

niemieckim. Przerwał swoją przemowę, 

aby pokazać doświadczenie nowego, 

zniszczonego świata. Ten efekt 

się powtarza tym razem w Ukrainie, 

na naszych oczach. 

Dobrze ukazuje to przypadek Luby Jakimczuk 

[Lubow Jakimczuk zagościła 

ze swoim wierszem w polskim wydaniu 

„Post Scriptum” 1/2022 – przyp. 

red.], której rodzina to uchodźcy z 

Perwomajska – miasta, które jest jednym 

z głównych celów ostatniej akcji 

„pomocy humanitarnej” Putina. Odpowiadając 

na moje pytania dotyczące 

jej pochodzenia, Luba mówiła: 

„Urodziłam się i wychowałam w rozdartym 

wojną regionie Ługańskim, 

a moje miasto Perwomajsk jest obecnie 

okupowane. W maju 2014 roku 

byłam świadkiem początku wojny… 

W lutym 2015 roku moi rodzice i babcia, 

po przeżyciu przerażającej wojny, 

opuścili okupowane terytorium. 

Wyjechali w czasie bombardowania, 

jedynie z kilkoma torbami ubrań. 

Mój przyjaciel, ukraiński żołnierz, 

prawie postrzelił moja babcię, kiedy 

uciekali”. 

Dyskutując o literaturze w czasie 

wojny, Jakimczuk pisze: „Literatura 

rywalizuje z wojną, przegrywa z nią 

w kwestii kreatywności, co sprawia, 

że jest przez nią zmieniana”. Można 


zobaczyć, jak wojna rozdziera słowa 

w jej wierszach: 

„nie mówcie mi o jakimś tam Ługańsku 

on dawno jest tylko gańskiem 

łu zrównali z asfaltem czerwonym” 4 . 

Zbombardowane miasto Perwomajsk 

„rozbili na pierwo i majsk”, a bomby 

zrzucone na Debalcewo utworzyły 

„de bal ce wo”. Poprzez pryzmat fragmentarycznego 

języka poetka widzi 

siebie: 

„patrzę na widnokrąg 

(…)i już więcej nie jestem Luba 

tylko ba” 5 . 

Podczas gdy rosyjskojęzyczny poeta 

Chersoński odmawia mówienia 

w swoim języku, kiedy Rosja okupuje 

Ukrainę – ukraińskojęzyczna Jakimczuk 

odmawia mówienia w języku 

ukraińskim, wypowiada się językiem 

fragmentarycznym, bo jej kraj jest 

dzielony na jej oczach. Gdy zmienia 

słowa, rozkłada je i przeciwstawia 

z dźwiękami wewnątrz tych słów, 

stają się one testamentem wiedzy, 

której nie posiadają. Nie mają już 

wartości leksykalnej, a jednak są dla 

nas ciągle zrozumiałe. Gruzy słów 

konfrontują się z czytelnikiem w ciszy, 

równocześnie wewnątrz i poza 

granicami języka. 

Czytając to zeznanie świadka, przypominamy 

sobie, że poezja nie jest 

jedynie opisem wydarzenia; jest wydarzeniem 

samym w sobie. 

Czy język 

jest miejscem, 

które można 

opuścić? 

4 L. Jakimczuk, Rozkład, tłum. A. Kamińska, „Post 

Scriptum” 2022, nr 1 (15), s. 9. 

5 Tamże. 

7. 

Czym tak naprawdę jest poezja? Język 

poezji może, ale nie musi, nas 

zmienić, pokazuje natomiast zmiany 

wewnątrz nas. Jak sejsmograf, rejestruje 

brutalne wydarzenia. Miłosz 

zatytułował swój tekst Świadectwo 

poezji „nie dlatego, że jesteśmy jej 

świadkami, ale dlatego że ona jest 

naszym” 6 . 

Żyjący po drugiej stronie żelaznej kurtyny 

Zbigniew Herbert powiedział podobnie: 

„Poeta jest jak barometr dla 

psychiki narodu. Nie może zmienić pogody, 

ale pokazuje jaka ona jest”. 

8. 

Czy analiza przypadku poety lirycznego 

może rzeczywiście pokazać nam 

coś, co jest wspólne dla wielu – psychikę 

narodu? Muzykę współczesności? 

Jak to możliwe, że kręgosłup poety 

drży jak igła barometru? Może dlatego, 

że poeta jest osobą prywatną: 

w swojej prywatności kreuje język 

wystarczająco sugestywny i wystarczająco 

dziwny, aby móc mówić 

w prywatności do wielu. 

9. 

Żyjąc tysiące kilometrów od Ukrainy, 

z dala od wojny, na moim wygodnym 

amerykańskim podwórku, jakie mam 

prawo, aby pisać o tej wojnie? A jednak 

nie mogę przestać. Nie jestem w 

stanie przestać rozmyślać o słowach 

poetów mojej ojczyzny po angielsku, 

w języku, którym oni nie mówią. Skąd 

ta obsesja? Między zdaniami jest cisza, 

której nie umiem kontrolować. 

Mimo iż jest to inny język, ta cisza 

między zdaniami jest taka sama. Tworzy 

ona miejsce, gdzie widzę rodzinę, 

skuloną przy drzwiach o czwartej nad 

ranem, zastanawiającą się nad tym, 

czy wpuścić do domu nieznajomego 

ubranego jedynie w spodnie od piżamy, 

krzyczącego po drugiej stronie 

drzwi. [IK] 

6 C. Miłosz, The Witness of Poetry. The Charles 

Eliot Norton Lectures, 1981–82, Cambridge 

1983, s. 4. Por. C. Miłosz, Świadectwo poezji. 

Sześć wykładów o dotkliwościach naszego wieku, 

Warszawa 1999.

W KLATCE 

Piotr Kamieniarz 


57

P e a c e m a k e r 

Weź swój rewolwer smutny 

Wojowniku 

Wojowniku 

Proch róg pieprzniczka bum! 

Wojowniku 

Wojowniku 

Lont w karabinie zastępuje topór i kij 

Sztylet marmurowa brzytwa 

Weź swój rewolwer i wezwij 

Boga wojny 

Boga wojny 

Enyo, Anat, wyrocznio Kemosza 

Uzbrójcie nas strzeżcie zabierzcie do domu 

Zostań w domu błagam kochany 

Kochanku 

Kochanku 

Albo nie będę ci służyć miłością 

Kochanki 

Kochanki 

Dita gorset pończochy s i ciasne kajdanki 

Kostium szerszenia oliwka diamentowy pył 

Aż nie przypuścisz ataku z wyższych powodów 

To ja przygaszę lampę w naszym oknie 

To ja utopię ogień w naszym łóżku 

Przez nogi 

Powstrzymam twoje przejście 

I ciebie od 

Ust do wzięcia 

Języka i smaku 

Seksu i kochania 

Mleka w twoim dziecku 

Rozwścieczonych mieczy 

Rżnij mnie kochanie 

Módl się o koniec królowania dziewcząt 

Odłóż swą broń smutny 

Wojowniku 

Wojowniku 

Pobity i złamany i stłuczony 

Wojowniku 

Wojowniku 

Przyjdź rozkuję twoją kolczugę 

Siedem kąpieli uwolni twój honor od plam 

Twój honor 

Powiedz wodzie o 

Chlebie w koszyku 

Pieczeni nad ogniem 

Mleku w słoiku 

Mleku w słoiku 

Dziecku w kołysce 

Matkach w łóżku 

Śpiąc w ciemności 

Śpiąc w ciemności 

Okrążyłeś chatę i wyłamałeś drzwi 

Wyłamałeś drzwi 

Wyłamałeś drzwi 

Spustoszyłeś kołyskę i ograbiłeś łóżko 

Ograbiłeś spiżarnie 

I zapaliłeś pochodnie 

Teraz biorę cię do łóżka i oto leżysz 

Zrzucam sukienkę i karmię głodne oko 

Dopóki nie przypuścisz ataku z wyższych powodów 

To ja przygaszę lampę w naszym oknie 

To ja utopię ogień w naszym łóżku 

Przez nogi 

Powstrzymam twoje przejście 

I ciebie od 

Ust do wzięcia 

Języka i smaku 

Seksu i kochania 

Mleka w twoim dziecku 

Rozwścieczonych mieczy 

Rżnij mnie kochanie 

Módl się o koniec królowania dziewcząt 

M i s i a 

J a n y s z e k 


RC POST SCRIPTUM 

59

60 


TATIANA AVERINA 

U k r a i n a 


61

obraz olejny 80x100 

BOGNA JARZEMSKA-MISZTALSKA 

Trzy życzenia 


W i s ł a w a S z y m b o r s k a 

JACYŚ LUDZIE 

Jacyś ludzie w ucieczce przed jakimiś ludźmi. 

W jakimś kraju pod słońcem 

i niektórymi chmurami. 

Zostawiają za sobą jakieś swoje wszystko, 

obsiane pola, jakieś kury, psy, 

lusterka, w których właśnie przegląda się ogień. 

Mają na plecach dzbanki i tobołki, 

im bardziej puste, tym z dnia na dzień cięższe. 

Odbywa się po cichu czyjeś ustawanie, 

a w zgiełku czyjeś komuś chleba wydzieranie 

i czyjeś martwym dzieckiem potrząsanie. 

Przed nimi jakaś wciąż nie tędy droga, 

nie ten, co trzeba most 

nad rzeką dziwnie różową. 

Dokoła jakieś strzały, raz bliżej, raz dalej, 

w górze samolot trochę kołujący. 

Przydałaby się jakaś niewidzialność, 

jakaś bura kamienność, 

a jeszcze lepiej niebyłość 

na pewien krótki czas albo i długi. 

Coś jeszcze się wydarzy, tylko gdzie i co. 

Ktoś wyjdzie im naprzeciw, tylko kiedy, kto, 

w ilu postaciach i w jakich zamiarach. 

Jeśli będzie miał wybór, 

może nie zechce być wrogiem 

i pozostawi ich przy jakimś życiu. 


63

64 


Iwona Siwek-Front 


65


E X O D U S

Iwona Siwek-Front 


67

Serce mi pęka. 

Malowałam ten obraz i niejedna łza spadła na paletę, mieszając się z farbami... 

E w a K l o n o w s k a 


Exodus

B e a t a K u l a g a 

TAK BYWA 

K a r o l M a l i s z e w s k i 

W DNIU KOBIET 

najbardziej chciałabym, 

żeby ich coś zatrzymało, 

żeby się rozprzęgło, 

spełzło z twarzy mocne postanowienie, 

żeby im ropa wyszła bokiem, 

puścił się gaz, 

żeby ocknęli się w rozmarzłym błocie, 

mówiąc jeden do drugiego, 

ej, Saszka, 

co my tu robimy 

S t a n i s ł a w K r u s z e w s k i 

znów przyszedł czas 

ziemi w cenie 

DOM 

kruchych murów i ognia 

kiedy chleb smakuje jak nigdy 

a twoja ciepła ręka za całą miłość 

taki czas 

modlitwy o pokój 

niepodpisanych grobów 

obcych z karabinami na pustych ulicach 

wszechobecny dym 

swąd 

świat nie świat 

dom bez dachu nad głową 

jakby już innego miało nie być 

Znów niebo spłonęło bezkresną czerwienią 

nieśmiałych słonecznych promieni, 

co gładzą twarzyczkę, spijając łzy słone. 

Dokładnie tak było rok temu: 

trzy świece na torcie, rodzice, wujostwo, 

moc życzeń: 

– Byś była szczęśliwa… 

I łzy na policzku: 

– Ziepsuła się lala! 

– Już nie płacz, córeczko, tak bywa. 

A potem – wybuchy, świat chwiał się w posadach. 

I znów po policzku łza spływa: 

– Bo tatuś… nie wraca… 

A mama tuliła: 

– No cicho, już nie płacz, tak bywa… 

W niewielkiej torebce zamknęła szmat życia, 

łzy z trudem w krtani ukrywa, 

chwyciła za rączkę: 

– Musimy uciekać. 

– Dlaczego, mamusiu? 

– Tak bywa… 

Kropelką po buzi dziś toczy się słońce, 

w serduszku głos się odzywa, 

choć mama nie żyje (ktoś konwój ostrzelał): 

– Tak bywa, córeńko, tak bywa… 

W a n d a D u s i a S t a ń c z a k 

MAMO 

(Darii, Polinie, Anastazji…) 

schowało się słońce 

już się do mnie nie uśmiecha 

tak zimno i smutno i strasznie 

przepraszam za to rozlane mleko 

i nie posprzątane zabawki w środę 

mamusiu nie gniewasz się tulisz 

jaki słony masz dziś policzek 

myślisz że słońce też 

kiedyś mi wybaczy 


69

Od lata coś było nie tak 


Z niedźwiedziem nie gadamy 

ARTUR ZIENKO 

Absolwent Liceum Sztuk Plastycznych w Krakowie oraz Wydziału Sztuki Uniwersytetu Pedagogicznego 

w Krakowie. Pedagog. Od blisko 29 lat uczy projektowania odzieży i stylizacji ubiorów. Jego twórczość 

malarska charakteryzuje się ekspresją i bogactwem stosowanych barw, często w zaskakujących 

zestawieniach. Uczestnik wielu wystaw zbiorowych, m.in. wystawy Ciałość w COSMA Gallery (2021). 

Wystawy indywidualne: Galeria Zejście, Kraków (1990), Piwnica pod Baranami, Kraków (1991), Galeria 

Impuls, Podkowa Leśna (2021), COSMA Gallery Sopot (2021), Galeria Stara Dzwonnica Nowy Wiśnicz 

(2021). Finalista IV Ogólnopolskiego Konkursu Malarskiego im. Leona Wyczółkowskiego (2020). 

Bierze udział w aukcjach charytatywnych – m.in. w Fundacji „Aperio” działającej na rzecz edukacji dzieci 

i młodzieży z autyzmem (Galeria u Jezuitów, Poznań 2019). Uhonorowany tytułem Przyjaciela Fundacji Psychoonkologii 

i Promocji Zdrowia „Ogród Nadziei” za osobiste zasługi w działaniu na rzecz osób chorych na nowotwory 

i ich bliskich. Wystawy przedaukcyjne Fundacji, „ziarno SZTUKI – ogród NADZIEI” – Muzeum Narodowe w Warszawie 

(2019) oraz Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski w Warszawie (2020, 2021). 


71

E l ż b i e t a A d a m i e c 

*** 

pod źdźbłami traw kryje się wczoraj 

a także umarłe milczące motyle 

przekładające książki na półkach omijające cytaty z szaleńca 

obłok w wazonie staje się zarysem chwili 

kwiatem kaleczącym jak róża 

myślę ciebie oraz wszystkie stworzenia na niebie i ziemi 

wiatr który delikatnie trąca Anioła zmęczonego człowiekiem 

myślę mijającą zimę i świat przebiśniegów skazanych na tęsknotę 

wilgotną od obiegu krwi ziemię rankiem ścina mróz łuszczy starość 

błyszczące oczy dzieci opowiadają o dniach nie przestających płakać 

i zamkniętych drzwiach o słońcu które opowiada kłamliwe bajki 

kołysząc siebie miłość ukryci w leprozorium liczymy gwiazdy 

kot niesie na grzbiecie jutro i przygląda się późnym marcom 

oraz kredkom rozrzuconym w nieładzie 

kreślącym nagą kobietę 

płaczemy rozsyłając telegramy o treści: 

umarli śpią tak mocno że rano nie wstaną 

wsiąkają w ziemię 

Anna z kropli, które wydają się być czerwonymi plamami – 

z soku malin? a może wiśni? – wyłuskuje uśmiechy i łzy. 

Nie, to jednak jest abstrakt krwi. 

Chciałaby ukryć się, w którymś ze światów, być może w tym, 

gdzie nie ma ruin, a mężczyzna rozbiera kobietę. Dotykając jej 

ciała mówi: 

– Kocham cię, urodzimy dziecko i ono będzie miało swoją religię 

i swoje zakochanie, pozna strukturę jednego słowa, niezabijanie. 

Wiem, wiem… wierzę, że nikt nie zwróci uwagi na niegramatyczność 

zbitka słów, skoro istnieje – zabij! 

To gdzieś głęboko musi być schowane – niezabij! 

Kobieta wlewa serce w miasta, które są diabelsko głośne i dlatego 

punktowo przybierają kolory ognistych języków. Annie nie 

udało się utulić dziecka, śliniącego się psa ani lalki leżącej pod 

stopami. Już wie, że ból bierze się z lęku, dlatego nie wspomina 

o tańcu barwnych języków. One przywdziały szatę, która ma 

twarz bezgranicznego zdumienia, smutku i krzyża z Jeruzalem. 

Dopiero teraz Anna zauważyła, że jej ciało jest samotne, obolałe 

i przechadza się tam i z powrotem po zabytkowym centrum 

miasta, którego zaraz nie będzie. Chciałaby być porzuconą laką, 

znaleźć się w objęciach drugiej samotności i uwierzyć, że cegła i 

próg, pęknięty na pół, to jest jej dom. Anna dotyka spojrzeniem 

tych, którzy przyjdą, ocala słowa, których nie można rozszyfrować, 

rozgląda się za mądrością pieśni i czeka, aż pojawi się 

dżingiel dźwięków, który dotknie mur czasu i zbuduje księżyc, 

płodną ziemię, słońce i ziarno umierającej wyobraźni. 

Anna zatyka uszy, głuchnie od krzyku alarmów i mroku rzek 

krwi. 

Do koszyka zbiera wiersze napisane do lub dla ciebie i cicho 

powtarza: 

– Jest w nich miłość. W nich jest, skoro nie ma jej w zastygłej 

brunatnej kropli krwi. 

Anna spogląda na bezkresny widnokrąg, czeka aż na jej kolana 

opadnie lekkie pióro Feniksa. 

72 


Renata Cygan 

*** 

lady Godiva wraca do domu 

upina włosy i zakłada złoconą suknię 

przygląda się kotu opowiadającemu sny o płaczu kobiet 

oraz zaczynającym się świecie w którym 

nie ma pustych grobów a niebo krwawi 

Bóg rozmyśla nad ponownym stworzeniem rozgwiazd 

oraz ludzi umarłych podobnych do mnie do ciebie 

i wszystkich świętych oraz tych czułych i rycerskich 

następnie (w dowolnym narzeczu) 

spisuje testament na korze drzewa 

tymczasem lady Godiva przykłada do policzka źdźbła trawy 

patrzy jak miasto krzyczy i gasną księżyce 

na dnie piekła kwitną aureole niknie wiara w niemożliwe 

nadzieja uczy się chodzić po absurdzie mgieł 

i rojeniach barbarzyńcy umazanego krwią braci 

tuż obok ogrody pachną motylim pyłem i białymi narcyzami 

w wąwozach zapach piżma i męstwo w sarnich blaskach 

a gołębica kroczy spokojnie mija misia leżącego na ziemi 

noce są straszne oprawione w płonące ramy 

a mężczyźni przestali być piękni 

wokół miłość w kroplach rosy i cierpieniu matek 

stojących pod krzyżem 

Anna nie pójdzie tam, gdzie kobiety opatrują blizny 

na swoich ciałach. Układają w nich pamięć oraz puste 

gniazda zamieszkałe przez cienie. 

Odkłada książkę, gasi światło i mówi: „Dobranoc”. 

Przykłada usta do obłoków, marszczy nos i staje się zwięzła jak 

łzy na powierzchni spokoju. Patrzy, jak rzesze planet spadają na 

jej kolana. Anna uczyni z nich nieskończoność. Na razie przygląda 

się świeżo ściętej róży leżącej na grudzie ziemi. 

Ciemno, gwiazdy są tak niespokojne, jak jej zasypiające serce. 

Gdzieś tam, niezbyt daleko, nad ruinami domu milczy księżyc. 

Walczy ze swoim cieniem, ale powietrze pulsuje i Anna dostrzega 

kapłana, który drży jak westchnienie, powtarza płonące, 

święte wersety. Kapłan i skupione wokół niego kobiety unoszą 

ręce do nieba i podnoszą śpiew. 

Anna spogląda, jak tańczą nieruchomo. Wszystkie mają pochylone 

plecy, a przed sobą przepaść. 

W małej, uczynionej przez czołg płaskorzeźbie, Anna umieści 

balladę o tym, że nikt nie zginie, a miłość nie kaleczy. Opowie 

czułość spojrzeń i śmiech dzieci, zwróci uwagę na to, 

że Orfeusz na swoich ramionach przynosi ciała zmarłych, 

które oddał mu Hades. 

(Przed kamerami opowiada o tym, że się nie odwrócił, ale 

znajduje wszystkich, oprócz Eurydyki). 

Anna patrzy na swoje dłonie, odnajduje w nich zmiany. 

Niewyraźna stała się linia życia, ze wzruszeniem, pochyla się 

nad sugestywną anatomią wierności. 

Annie zmarzły dłonie. Na skraju prawdy zasłania nimi oczy 

i cicho nuci psalmy. 

Zasypia, śniąc wzruszenie i męstwo w konturze swojej skóry. 

[EA] 


73 

73


Symphony of the Love 

Colors vs War 

ALIREZA KARIMI 

MOGHADDAM 

I R A N 


75

LEKCJA GEOGRAFII 

uczymy się nowych nazw 

układamy krtań 

do obcych chropawo brzmiących głosek 

same wchodzą w pamięć 

gęstość zaludnienia na metr sześcienny 

piwnicy 

bogactwa naturalne łuny 

i pożary 

turystyka zorganizowana byle coraz 

dalej 

atrakcje dla tych co jeszcze zostali kamień 

na kamieniu 

Katarzyna Grzesiak, poetka 

i tłumaczka. Ukończyła bohemistykę 

na Uniwersytecie 

Jagiellońskim. Należy do Stowarzyszenia 

Pisarzy Polskich. 

Jest stypendystką Urzędu 

Miasta Krakowa, autorką zbiorów 

wierszy Gorzkie niebo 

(1997), Ostrożnie z aniołami 

(1999), Solidarność drapieżców 

(2009), Wzajemność 

(2015). Jej wiersze są śpiewane 

w Piwnicy pod Baranami. 

K a t a r z y n a G r z e s i a k 

Wiersze 

*** 

kto umarł 

ten już pochowany 

tak czy tak 

cztery mu deski albo 

kolorowa urna 

spokojny grób w cmentarnej alei 

albo rozdziobią kruki 

wrony 

i rozwłóczą szczury 

żywym już tylko wracać 

do gotowania obiadu 

porządków w szafie 

do biur zaułków knajp 

i pustych domów 

żywym uciekać do piwnic 

i schronów 

żywym pełznąć do granic 

niosąc to co ostatnie 

srebrną łyżkę 

fotografię 

psa 

kota 

uczymy się geografii z elementami przedmiotów 

które można ze sobą zabrać lub porzucić 

w ucieczce 

a lekcja 

niepostrzeżenie zamienia się 

w bezlitosny sprawdzian 

z historii 

*** 

szoruję lustro zachlapane farbą 

jeszcze tydzień temu nie wiedziałam jakie to szczęście 

tak odkrywać kawałek 

po kawałku 

odbicie trochę zakurzonych książek 

i kwadratu spokojnego nieba 

76 


szoruję to lustro 

w swojskiej łunie strachu 

że pęknie mi w ręku 

na siedem lat 

nieznanego nieszczęścia

Matthew Dover 


77 77

78 


Yaryna Movchan 

U K R A I N A 

lwowianka (1982), 

absolwentka Wydziału 

Włókiennictwa 

Lwowskiego Kolegium 

Artystycznego oraz 

Akademii Sztuk Pięknych, 

autorka wystaw, matka 

dwójki dzieci i żona 

malarza ikon Danylo 

Movchana. To właśnie 

Danylo zachęcił Yarynę 

do posługiwania się także 

technikami malarstwa 

sakralnego. 


79

Podczas wojny 

nie wyczuwa się 

półtonów. 

W świecie, w którym królują autoportrety, tak 

zwane selfie, pokazujesz podobnie wykadrowane 

wizerunki twarzy, ale wycięte w kształt okręgu – 

kształt symbolizujący wieczność, nieskończoność 

ruchu, planetę. Jaki sens ma wybrany przez Ciebie 

kształt Twoich prac? 

Koło to forma, w której dobrze się czuję. Moje ciała 

w kręgach są zrelaksowane, jakby zatrzymane, zamrożone 

w chwili szczęścia. 

Pracuję w technice malarskiej, która najczęściej jest 

używana w pisaniu ikon, ale urealniam swoje przemyślenia 

na temat otaczającego mnie świata na drodze 

eksperymentowania z kanonem. 

Wydaje mi się, że przywracasz ludzkim portretom 

dostęp do duszy ich modeli. Może jednak w portrety 

wkładasz uniwersalną treść, nasączasz nią 

„wieczny okrąg”? 

Podczas kiedy dzisiaj na tzw. selfie oglądamy niemal 

te same, po tysiąckroć powielane usta czy 

makijaże, które odbierają twarzom jakikolwiek 

indywidualne rysy, Twoje prace pokazują indywidualizm 

– ratują metafizykę przed zamknięciem 

i zapomnieniem. 

Kocham ludzkie twarze. Zawierają wszystko, co można 

powiedzieć o charakterze oraz upodobaniach 

człowieka, o jego pełni oraz wektorze rozwoju. Kolor, 

kształt i linie tworzą grafikę wnętrza. Odsłaniają to, 

co jest zazwyczaj ukryte przed naszymi oczami, przed 

powierzchowną interpretacją. 

Wybrałaś tradycyjnie stosowany w ikonopisaniu 

materiał – drewno; korzystasz również z tradycyjnej 

metody gruntowania. Jakie to ma dla Ciebie 

znaczenie – bo przecież podejmujesz całkiem 

współczesne tematy, między innymi miłości romantycznej, 

przyglądanie się indywidualnym postaciom 

w portretach i innym motywom figuratywnym. 

Jednak Twoje prace nie mają nic wspólnego 

z codziennością, mają swoją symbolikę, są jak znaki 

drogowe. Czy w tym strasznym dla Ukrainy czasie 

wojny sztuka (Twoja sztuka) ocala twórcę, więc 

i jego rodzinę, odbiorców? Od zwątpienia, niszczącej 

rozpaczy? 

Artysta z pędzlem w dłoni odtwarza świat, jego 

odbicia, które podczas wojny nabierają ostrzejszych 

kształtów, wyrazistszych linii. Zauważyłam, że 

w chwilach niepewności nie wyczuwa się półtonów, 

nie reaguje na subtelności. Wojna jest zła, jest wynikiem 

ludzkich słabości, braków duszy. Myślę, że nie 

ma sensu udawać, że obecna sytuacja w Ukrainie to 

tylko przejściowy konflikt. 

W tej chwili wojna prowadzi się bardziej w moim 

wnętrzu. Na refleksje przyjdzie jeszcze czas. Niekiedy 

wydaje mi się, że wiele spośród moich prac odzwierciedla 

zarówno szczęście, jak i cierpienie, pogodzenie 

z losem. Potrzebuję opowiadać o tym, co od wieków 

jest ważne dla ludzkości, dla wielu społeczeństw; 

relacjonuję, jak każdego dnia toczy się walka dobra 

ze złem. [MK] 


Y A R Y N A M O V C H A N 

U K R A I N A 


81

J ó z e f B a r a n 

UKRAINO UKRAINO 

Ukraino Ukraino 

cierpienia kraino 

szkielety domów rozburzonych 

rzeki 

bezdomnych 

wypędzonych 

płyną drogami ulicami 

kobiety z dziećmi 

z tobołkami 

ich żywe miasta oślepione 

obrócone w perzynę 

w na kamieniu 

kamień 


cierpienna kraino 

Chrystus na krzyżu umiera 

ty we mnie Ukraino śpiewasz 

pieśń o dzielności 

sen o potędze 

czy zawsze musi się płacić 

ofiarną cenę 

i niemożliwe bez niej 

przeistoczenie 

brzydkiego kaczątka 

w łabędzia 


otwarta bolesna rano 

jesteś nią cała 

gdy wypuszczasz z siebie skrzydła 

wciąż obcinane 

mieczem najeżdźcy 


ile jeszcze musisz wybroczyć 

z siebie 

krwi i potu 

by do kielicha historii 

mogła się wtoczyć 

kropla 

miodu 

…lub tylko 

goryczy 

R e n a t a C y g a n 

PO BITWIE 

Po grząskim polu biegają wrony 

topole stoją w odwiecznym rzędzie 

pod ziemią szczeka pies przyczajony 

a szaman bębni w gliniany bęben 

na horyzoncie – piętra kosmosu 

słońce niemrawe 

jęk całkiem ustał 

dusze się snują wśród mokrych wrzosów 

smukłe Walkirie sposobią usta 

M a r c i n Z e g a d ł o 

M. SKŁADA JEDNO Z LICZNYCH OŚWIADCZEŃ 

Niczego od ciebie nie chcę. 

Nie chcę mocnej złotówki 

i nie chcę śmierci powstańców 

o twarzach rozbrykanych dzieci. 

Nie chcę dziewcząt, których ciała 

nie zdążą dojrzeć i nie chcę palić 

świeczek na ich błyszczących 

kościach. Nie chcę miasta 

jasnego jak listopadowy cmentarz, 

gdzie kamień został na kamieniu, 

a reszta to jest wojskowa piosenka, 

to są szable marszałków, srebrnych jak 

sen o przedwojniu, łańcuszek ze świętym. 

Nie chcę ginąć tutaj bez wieści, 

czekając na przelew, 

na świadczenie rodzinne, 

na pracę. Nie chcę od ciebie nic 

na pocieszenie. Żadnej nagrody, 

żadnego międzymorza, 

międzyrzecza, międzygórza. 

Żadnej nadziei. 



83

CZY WALKA 

Z CZECHOWEM 

POMOŻE 

ZWYCIĘŻYĆ 

PUTINA? 

Nikita Kuznetsov 

Decydując się na publikację kilku 

myśli o kulturze w czasie wojny, 

chciałbym zacząć od perspektywy, 

z której patrzę – bo, wbrew temu, 

co mogłoby się wydawć, nie jest wyłącznie 

rosyjska, ale w dużej mierze 

polska, a po części (choć, przyznaję, 

stosunkowo niewielkiej) nawet ukraińska. 

Dlatego na początku kilka słów 

o sobie. Jestem Rosjaninem z Petersburga, 

od 30 lat mieszkam w Polsce, 

od 25 lat – w Krakowie. Studiowałem 

tu filozofię, ale jeszcze przed ukończeniem 

studiów zacząłem stawiać pierwsze 

kroki jako tłumacz. Obecnie mam 

już wieloletnie doświadczenie, tłumaczę 

na język rosyjski przede wszystkim 

literaturę, w tym poezję (m.in. 

Miłosza, Szubera, Czapskiego, Wajdę, 

Gruszkę-Zych). Kilka książek – nie literackich 

– przetłumaczyłem na polski, 

wykonuję również tłumaczenia ustne. 

Oprócz tego zajmuję się promocją 

literatury polskiej w Rosji, pracując 

w jednej z polskich państwowych placówek 

kulturalnych. Gdy 22 lata temu 

Putin doszedł do władzy, od samego 

początku ostrzegałem przed nim, 

tłumaczyłem, jak bardzo jest niebezpieczny, 

uczestniczyłem w protestach 

(m.in. w czasie moich wizyt do Rosji). 

Z drugiej strony od połowy lat 90. 

zaczęły się moje wielorakie związki 

z Ukrainą. Mam wielu przyjaciół w Kijowie, 

Lwowie, Odessie, Czortkowie 

oraz wśród Ukraińców mieszkających 

w Polsce. Często odwiedzam Ukrainę, 

zdarzało mi się mieszkać tam przez 

dłuższy czas, a na przełomie lat 2013- 

-2014 byłem na Majdanie (choć wróciłem 

do Polski jeszcze zanim w Kijowie 

doszło do rozlewu krwi). Rozpętana 

przez Putina wojna stała się dla mnie 

osobistą tragedią, ale przeżywam ją 

również jako tłumacz, istniejący na 

pograniczu kilku kultur, z których każda 

jest mi na swój sposób bliska. Odczuwam 

przerażenie i wstyd na widok 

przestępstw, które popełnia wojsko 

kraju, w ktorym się urodziłem. Chyba 

najlepiej to, co myślę i czuję, oddaje 

wiersz wybitnej rosyjskiej poetki, tłumaczki 

i dysydentki (oraz mojej mistrzyni) 

Natalii Gorbaniewskiej, jednej 

z ośmiu osób, które w 1968 r. wyszły 

na Plac Czerwony, by zaprotestować 

przeciwko inwazji ZSRR na Czechosłowację: 

To ja nie ocaliłam wtedy Pragi, a wcześniej 

Warszawy, 

nie odkupię swej winy – niegodnych 

synowie niegodni – 

dom mój pustym się stanie, progi 

zgniły i mury zmurszały, 

niech będzie przeklęty dom zła, dom 

grzechu, dom kłamstwa, dom zbrodni. 

Tłum. Adam Pomorski 

Czuję się odpowiedzialny za to, że 

zrobiłem za mało, by uniknąć tej wojny, 

staram się jednak nie pogrążać 

w rozpaczy, na różne sposoby pomagać 

Ukraińcom i bezwzględnie 

wypowiadać się przeciwko rosyjskiej 

agresji. Moje zdanie jest bardzo jasne: 

agresor powinien być zatrzymany 

i pokonany, zbrodnicze czyny 

wojsk rosyjskich mają być potępione 

i ukarane, a Ukraina, jej ludność i siły 

zbrojne potrzebują wszelkiego możliwego 

wsparcia i pomocy. Co do tego 

jak najbardziej się zgadzam z moimi 

ukraińskimi przyjaciółmi – poetami, 

pisarzami, filozofami, artystami. Jednak 

ostatnio obserwuję u niektórych 

z nich chęć otwarcia jeszcze jednego 

frontu – kulturalnego. I ta odsłona 

wojny budzi we mnie wielkie wątpliwości. 

Być może poczekałbym ze swoją 

wypowiedzią do lepszych czasów, 

ale odkryłem, że mój punkt widzenia 

doskonale wyraził ukraiński filozof, 

tomista, prof. Andrij Baumeister, który 

pozostał w zagrożonym rosyjskim 

wtargnięciem i ostrzeliwanym Kijowie, 

przez co jego głos ma szczególną 

moc. 

Baumeister zwrócił uwagę na to, 

że w czasie wojny w życiu ludzi następują 

głębokie egzystencjalne 

i emocjonalne zmiany. Po pierwsze 

myślenie zaczyna działać w sposób 

uproszczony. Przestrzeń półtonów 

i niuansów bardzo się zwęża, prawda 

i kłamstwo, dobro i zło stają się wyraźne 

i jednoznaczne, rzeczywistość 

przybiera postać dwubiegunową. Jest 

to konieczne, by przeżyć, przetrwać, 

zwyciężyć. Jednak w takim czarno- 

-białym myśleniu jest wiele pułapek. 

Po drugie dokonują się przemiany 

w psychologii społecznej. W sytuacji 

wojny ludzka potrzeba przynależności 

do dużych grup gwałtownie wzrasta. 

Rośnie w siłę zbiorowa emocjonalność. 

Ale w związku z tym pojawia się 

groźba niedostrzeżenia w podmiotach 

zbiorowej nienawiści, gniewu, współczucia, 

miłości – poszczególnych ludzi, 

jednostek z ich rozterkami, złożonością 

i niejednoznacznością. 

Nie wolno, pisze Baumeister, pozwalać 

gniewowi i nienawiści, by zalewały 


nas i zaślepiały nasz rozum i uczucia. 

Bardzo niebezpieczne jest wpadanie 

w przesadne uogólnienia, m.in. dotyczące 

kultury, chociaż istnieje wielka 

pokusa obarczenia odpowiedzialnością 

całych kultur i narodów. Ale w ten 

sposób rozmywa się i zaciera rozumienie 

osobistej odpowiedzialności. Takie 

rozmycie granic może doprowadzić do 

zatracenia człowieczeństwa. 

O tym zjawisku bardzo mądrze napisał 

polski historyk i dyplomata 

prof. Hieronim Grala. Pozwolę sobie 

zacytować tylko mały fragment jego 

wywodu: „Czytam, iż wypowiedzieliśmy 

wojnę Czajkowskiemu, Strawińskiemu, 

Szostakowiczowi. Rozumiem, 

iż autorzy tych pomysłów nieco wcześniej 

– w ramach permanentnej denazyfikacji 

– nie zgodziliby się nigdy, by 

hymnem Zjednoczonej Europy stała 

się Oda do radości, wszak to dzieło 

aż dwóch Niemców. (…) Spotykam 

się stosunkowo często z poglądem, 

«za wolność naszą i waszą», którzy byli 

z nami w czasach dla nas trudnych, 

którzy wspierali naszą walkę o prawdę 

i bronili niegdyś Polski, a teraz Ukrainy. 

(…) Rozumiem, iż występek powinien 

być surowo ukarany, ale karanie niewinnych 

w ramach odpowiedzialności 

zbiorowej raczej nie mieści się w tradycji 

prawnej narodów cywilizowanych” 1 . 

1 H. Grala, Ukrainę zaatakował Putin, a nie 

Czajkowski. Po co nam krucjata przeciw rosyjskiej 

kulturze?, „ Więź”, 04.03.2022, [online] https://wiez. 

pl/2022/03/04/ukraine-zaatakowal-putin-a-nieczajkowski/ 

(28.03.2022). 

To, że ludzie, popełniający zbrodnie 

przeciwko ludzkości, wyrastają z jakiegoś 

środowiska kulturalnego, nie oznacza, 

że to środowisko jest z gruntu złe. 

Te słowa Andrij Baumeister kieruje 

do swoich ukraińskich kolegów, których 

oczywiście można zrozumieć. 

Kiedy ktoś musi chować się w piwnicy 

przed bombardowaniem, widzi 

swoje miasto w ruinach, dowiaduje 

się o śmierci swoich bliskich, traci 

dom i majątek, ciężko mu powstrzymać 

emocje.. Co innego w spokojnej 

Polsce, która od wielu lat jest moim 

domem. Dzięki Bogu nikt tu nie jest 

w sytuacji zagrożenia życia, jednak, 

ku mojemu zdziwieniu, coraz częściej 

słyszę nawoływania do ograniczenia 

języka rosyjskiego, dochodzą do mnie 

wiadomości o odwoływaniu koncertów 

muzyki Szostakowicza, oper Musorgskiego, 

sztuk Czechowa – tego 

właśnie Czechowa, który pisał o konieczności 

codziennego wyciskania 

z siebie niewolnika! Instytucje kulturalne 

i poszczególni autorzy rezygnują 

ze współpracy nawet z tymi Rosjanami, 

którzy wiele ryzykując (teraz 

za wystąpienia antywojenne grozi 

w Rosji do 15 lat więzienia), wypowiadają 

się przeciwko agresji. Zaprzestaje 

się wydawania polskich (!) książek 

w Rosji, pozbawiając jej mieszkańców 

możliwości usłyszenia naszego głosu 

w wielu ważnych sprawach i stwarzając 

swoistą kulturową żelazną kurtynę 

– a przecież kiedyś, w czasach ZSRR, 

przywożono tam zachodnie książki 

potajemnie, by przełamywać barierę 

informacyjną. To już nie są sankcje – 

które sam popieram – tylko jakieś 

szaleństwo. Następnym krokiem 

w tym kierunku zapewne będą płonące 

stosy książek rosyjskich autorów. 

iż potrzebna jest «opcja zerowa», 

zerwanie wszelkich kontaktów etc. 

A ja słucham tego z rosnącym niesmakiem 

i przerażeniem: oto zdradzamy 

tych naszych może niezbyt licznych, 

ale też wcale nie tak nielicznych «sprawiedliwych», 

którzy nastawiają karku 

Niestety wspomniana tendencja szerzy 

się obecnie w całej Europie, jest 

to poniekąd zrozumiałe – zrywanie 

więzi kulturalnych kosztuje najmniej, 

przynajmniej w wymiarze materialnym. 

Jako obywatel Polski, państwa 

unijnego, muszę stwierdzić, że groteskowo, 

a wręcz haniebnie wygląda 

ostracyzm, któremu są poddawani 

w Europie niezależni twórcy rosyjscy, 

wypowiadający się przeciwko wojnie, 

oraz kultura rosyjska jako całość – przy 

jednoczesnym przekazywaniu reżimowi 

Putina miliardów euro w zamian za 

gaz i ropę. Jeżeli komuś się wydaje, 

że taki bojkot kulturowy jest gestem 

symbolicznym, to symbolizuje jedynie 

hipokryzję, bezradność i głupotę. 

Wróćmy jednak do kultury. Przede 

wszystkim rzeczywiście jest bardzo 

indywidualna i zróżnicowana. Oczywiście 

zawsze istniały i nadal istnieją 

wypowiedzi kulturowe w nurcie panujących 

ideologii, ale równie dobrze 

mogą powstawać (i powstają!) 

niezwiązane z nimi albo wręcz przeciwstawne 

im dzieła literatury, sztuki, 

muzyki… Rozpatrywanie kultury jako 

pewnej przybudówki idei państwowej, 

która działa w tym samym kierunku 

i dąży do tego samego celu, 

jest ogromnym uproszczeniem. Czegoś 

takiego nie było nigdy i nigdzie. 


85

Czy warto rozczłonkowywać 

żywe ciało kultury? 

Nawet jeżeli państwo usiłuje podporządkować 

sobie kulturę, najczęściej 

ponosi klęskę, a najwybitniejsze książki 

napisane w krajach totalitarnych prawie 

zawsze są antytotalitarne. 

To, że ludzie, popełniający zbrodnie 

przeciwko ludzkości, wyrastają z jakiegoś 

środowiska kulturalnego, nie 

oznacza, że to środowisko jest z gruntu 

złe. I chodzi oczywiście nie tylko 

o kulturę rosyjską. Goethe, Beethoven 

i Kant nie ponoszą odpowiedzialności 

za przestępstwa nazistów. Szekspir, 

Gainsborough i Dickens nie uczyli 

angielskich kolonizatorów okrucieństwa 

względem ludności Indii i Afryki. 

Czechow, Rachmaninow i Dowłatow 

nie zachęcali rosyjskich żołnierzy do 

ostrzeliwania szpitali i bombardowania 

bloków mieszkalnych. I skoro 

o tym mowa, Szewczenko, Łesia Ukrainka 

i Hryhorij Skoworoda nie nawoływali 

do rzezi wołyńskiej. Rozgrywające 

się w świecie straszliwe wydarzenia 

mogą raczej świadczyć o tym, że ich 

inspiratorzy i wykonawcy nie „czytali 

w dzieciństwie właściwych książek”, 

jak śpiewał Wysocki. Albo czytali, lecz 

nie zrozumieli. 

Znane są imperialne lub wręcz szowinistyczne 

wypowiedzi literackie 

Dostojewskiego, Puszkina, Tiutczewa 

i innych rosyjskich twórców. Na tej 

podstawie niektórzy koledzy, wykorzystując 

dość wątpliwe dokonania tzw. 

teorii postkolonialnej wysuwają tezę 

o „rdzeniu imperialnym” w kulturze 

rosyjskiej. Szukanie wątków imperialnych 

w literaturze może być skądinąd 

pożyteczne, zaś pewne poczynione 

spostrzeżenia niekiedy są całkiem 

słuszne. Jednak zarówno Miłosz, jak 

i Wajda, których książki tłumaczyłem, 

a którzy byli wybitnymi znawcami 

twórczości Dostojewskiego, bodaj najwięcej 

piszącego o wyjątkowości narodu 

rosyjskiego, zgodnie uważali te 

wątki za drugorzędne dla jego twórczości. 

To samo można powiedzieć 

o zdecydowanej większości wybitnych 

twórców, w czyich dziełach można 

znaleźć jakiekolwiek nuty wielkomocarstwowe. 

A przecież u wielu te nuty 

są zupełnie nieobecne. Jest oczywiste, 

że putinowska propaganda będzie 

chętnie przywłaszczała sobie rosyjską 

kulturę, wyrywając z niej te fragmenty, 

które jej pasują. Kilka lat temu widziałem 

w telewizji rosyjskiej nawet 

próbę zawłaszczenia takiego piewcy 

wolności i antytotalitaryzmu, jakim 

był mój ulubiony poeta i pieśniarz 

Aleksander Galicz. Czy to oznacza, że 

należy oddać rosyjską kulturę Putinowi? 

Moim zdaniem wręcz odwrotnie. 

Nie warto szukać powodów dla kultury 

unieważniania. Prawie każdy naród 

ma coś na sumieniu – w ten sposób 

można unieważnić całą kulturę. Zresztą 

żadne unieważnienia nie są w stanie 

jej zgładzić. Prawdziwe rękopisy 

nie płoną. Słyszałem też opinie, że nie 

należy teraz bronić kultury, bo życie 

ginących w Mariupolu dzieci jest ważniejsze 

od wierszy Puszkina. Owszem, 

życie dzieci jest ogromnie ważne, ale 

w tym wypadku sama przedstawiona 

alternatywa jest fałszywa. Zabójstwo 

dziecka jest okropną zbrodnią, jednak 

unieważnienie Puszkina nikogo 

nie wskrzesi i nie pomoże uratować 

życia innych. Co więcej, unieważnienie 

Puszkina i wszystkich literatów 

(niekoniecznie rosyjskich), którzy nie 

pasują do jakichś naszych koncepcji, 

doprowadzi jedynie do coraz większej 

duchowej pustki, która będzie sprzyjała 

pojawianiu się nowych morderców. 

Zaś unieważnienie całej klasyki 

rosyjskiej według kryterium narodo- 


wościowego nie uderzy w imperium 

(które ma za nic poezję, tak samo jak 

dzieci), ale przyczyni się jedynie do 

wzrostu ksenofobii… 

Chciałbym poruszyć jeszcze jeden 

aspekt istotny dla przyszłości Ukrainy, 

na której mi zależy, bo kocham ten 

kraj i mieszkających w nim ludzi. Niedawno, 

na prośbę pewnej wspaniałej 

krakowskiej tłumaczki literatury angielskiej, 

przygotowałem dla rodziny 

z Zaporoża, którą ta przyjęła w swoim 

domu, dziecięce książki w języku rosyjskim. 

W kontekście ogólnego potępiania 

języka i kultury rosyjskiej, które 

obserwuję, powstaje pytanie: czy 

jest to z mojej strony pomoc ludziom 

w potrzebie, czy może kolejny akt 

agresji kultury rosyjskiej przeciwko 

kulturze ukraińskiej? Gwoli wyjaśnienia 

należy dodać, że rodzina jest rosyjskojęzyczna 

i sama poprosiła o książki 

w tym właśnie języku. 

Z tego wypływa następne pytanie: 

jak można prowadzić wojnę przeciwko 

kulturze rosyjskiej, jeżeli znaczna 

część mieszkańców Ukrainy odbiera ją 

jako własną lub bliską, a język rosyjski 

jest dla tych ludzi językiem ojczystym? 

Zgadzam się, że czasami taka sytuacja 

była skutkiem rusyfikacji, choć bynajmniej 

nie zawsze. Ale nie to jest najistotniejsze. 

Czy warto rozczłonkowywać 

żywe ciało kultury? Przecież nie 

da się wszystkiego „wziąć i podzielić” 

(jak proponował Szarikow z powieści 

kijowianina Bułhakowa) na zasadzie 

narodowości lub języka – za dużo pojawia 

się niuansów. Do kogo wtedy 

będzie należał np. Gogol? Albo bardzo 

ukraiński, ale piszący po rosyjsku Borys 

Chersoński z Odessy? 

Ze zdziwieniem i smutkiem dowiedziałem 

się niedawno, że wybitny 

ukraiński reżyser białoruskiego pochodzenia 

Siergiej Łoznica, wielki 

orędownik ukraińskiej racji stanu, 

którego miałem zaszczyt tłumaczyć 

na festiwalu w Krakowie, a którego 

film Donbas pokazuje absurdy i potworności 

okupowanego przez Rosję 

Donbasu, został usunięty z Ukraińskiej 

Akademii Filmowej za „kosmopolityzm” 

i planowany udział w festiwalu 

kina rosyjskiego we Francji. Czy tak 

ma wyglądać kultura czysta etnicznie 

i ideologicznie? Teraz na Ukrainie 

ukształtował się, a wskutek tej wojny 

dodatkowo się scementował, niesamowity 

naród polityczny, który jednak 

nie jest jednolity pod względem 

etnicznym i kulturowym. Czy wojna 

z kulturą rosyjską nie spowoduje 

w tym narodzie pęknięcia? Zresztą 

należy też pomyśleć o przyszłej reintegracji 

do państwa ukraińskiego mieszkańców 

Donbasu i Krymu. 

Jak już wspomniałem, chciałem odłożyć 

swoją wypowiedź do lepszych czasów, 

ale przeraziła mnie częstotliwość 

z jaką ten temat jest poruszany przez 

moich ukraińskich, a niekiedy również 

polskich przyjaciół i kolegów – 

tak, jakby to właśnie kultura rosyjska 

była ich głównym wrogiem. To, jak 

bardzo niebezpieczne jest uwalnianie 

nienawiści, choćby nawet do kultury, 

pokazuje Andrij Baumeister, przestrzegając: 

„Nie wolno mówić, że «to 

tylko emocje». W czasach, do których 

zostaliśmy wrzuceni, jedna niewłaściwa 

emocja potrafi wysadzić w powietrze 

cały świat. Uwolnienie swojej 

wewnętrznej bestii nie jest nieszkodliwe. 

Są dwie możliwości: albo prawda 

jest po naszej stronie, albo, walcząc 

ze smokiem, sami przemienimy się 

w smoka. Ale wtedy to nie będzie zwycięstwo, 

tylko droga do klęski”. 

Z całego serca życzę Ukrainie zwycięstwa 

w każdej walce, również w tej 

Kultura w ogóle, a literatura w szczególności, 

staną się kiedyś podstawą 

do pojednania i gojenia ran. 

duchowej. Jednak jestem pewien, 

że to nie kultura rosyjska ma być 

w tej walce pokonana. Zgadzam się, 

że w czasie, gdy giną niewinni ludzie, 

rozmowy o kulturze nie są najważniejsze, 

ale kultura ma swoją rolę 

do spełnienia – choćby po to, żeby 

do czegoś takiego nie dochodziło 

w przyszłości. Rozumiejąc uczucia 

tych, którzy są bombardowani, jestem 

przekonany, że kultura w ogóle 

i literatura w szczególności staną się 

kiedyś podstawą do pojednania i gojenia 

ran. Myślę, że głównym zadaniem 

literatury rosyjskiej jest teraz 

uzmysłowienie, dlaczego ta wojna 

i dyktatura faszystowskiego typu 

w Rosji, przy czynnym lub milczącym 

poparciu znacznej części ludności, 

stały się możliwe. Kolejnym 

wielkim zadaniem jest pokuta. Mam 

nadzieję, że literatura sobie z tymi 

zadaniami poradzi. [NK] 


87


Anna 

Ponoma 

renko 

Ukraina 


89

O literaturze i czasach wojny w Ukrainie 

Ryszard Kupidura 

Wojny nie jesteśmy w stanie 

sobie wyobrazić. Nie 

jesteśmy w stanie odtworzyć 

czy odegrać emocji, które towarzyszą 

człowiekowi podczas wojny. 

Wojna w Ukrainie, jak wiemy, trwa 

już od 8 lat. Reportażyści zajmujący 

się konfliktem na Donbasie niekiedy 

z pewnym zaskoczeniem pisali o tym, 

że całkiem blisko działań wojennych, 

np. w Kramatorsku czy Siewierodoniecku, 

ludzie próbują żyć normalnym 

życiem. Jednak jeśli się dłużej nad 

tym zastanowić, to przestaje nas to 

dziwić. Jest to przecież na swój sposób 

piękne, że jak tylko pojawia się 

odrobina wolnej przestrzeni, choćby 

najmniejszy kawałek terenu pozbawiony 

wojennej aury, wówczas ludzie 

momentalnie wracają do swoich 

spraw, dzieci zaczynają wychodzić na 

place zabaw. Bo wojna jest po prostu 

czymś bardzo nieludzkim, jest środowiskiem, 

w którym człowiek naturalnie 

nie egzystuje. 


Po 24 lutego zauważyłem różne postawy 

wśród czytelników. Niektórzy 

nie byli w stanie sięgnąć w tych 

dniach po literaturę. Stały za tym 

przynajmniej dwie przyczyny. Najbardziej 

oczywistą był, rzecz jasna, brak 

możliwości skupienia się na lekturze. 

Niektórzy jednak nie decydowali się 

na czytanie ze względu na poczucie 

winy. Według nich sięganie po książkę 

w sytuacji, kiedy inni walczą lub 

chowają się przed bombami, byłoby 

niegodziwe. Warto jednak pamiętać, 

że pozostawanie w świecie literatury 

nie musi być przejawem ignorancji. 

Przeciwnie – może być manifestacją 

człowieczeństwa. 

Potwierdzają to słowa Bohdana Kołomijczuka, 

który będąc obecnie członkiem 

lwowskiej obrony terytorialnej, 

napisał na Facebooku, że szczególnie 

ważne dla niego stało się to, że 

ludzie w dalszym ciągu czytają jego 

książki i dzielą się swoimi refleksjami 

w mediach społecznościowych. Dla 

niego stanowi to bowiem wspomnienie 

o dotychczasowym życiu, do którego 

zdążył już zatęsknić i do którego 

chce jak najszybciej powrócić. 

Myślę, że kultura ukraińska stała się 

teraz ważna przynajmniej z kilku powodów. 

Z jednej strony naturalnie 

chcemy dowiedzieć się więcej o kraju 

i ludziach, którzy przeżywają tragiczny 

czas w swojej historii. Jednak w tym 

konkretnym ukraińskim przypadku, 

jak sądzę, chodzi zdecydowanie o coś 

więcej. Jako Polacy staliśmy się bowiem 

częścią tej historii. Już choćby 

dlatego, że otworzyliśmy swoje domy 

dla Ukraińców, którzy uciekają przed 

wojną. Zauważyli Państwo, że osoby 

przyjmujące u siebie w mieszkaniach 

Ukraińców często nie stosują określania 

„uchodźcy” tylko „goście”? Mówią: 

„Mam gości z Ukrainy”. To symptomatyczne. 

Język zaczyna reagować 

na zmieniającą się rzeczywistość.

* * * 

W ziemi nie ukryje się ludzkiego ciała, 

jak i w wyrobisku czy w glinianej 

jamie nie ukryje się 

światła. 

Garnek spada. Garnek 

nie rozbija się. 

Życie zastyga w oczach, stygnąc 

w rozumiejącym sercu. 

My jeszcze powrócimy 

do białej chatki, pod białe – 

z drewnianymi, 

jak te krzyżyki na szyję, pniami – 

wiśnie. 

Nasz daltonizm się rozwija, jesteśmy 

niemalże 

święci: 

ziemia – w ustach, skrzydła – na ziemi, 

gwoździe i obcęgi – 

w kieszeni. 

Ziemia – bez skrzydeł: światła 

nie ukryć. 

Ołeksandr Kłymenko 

tłumaczenie: Marek Wawrzyński 

* * * 

Chodzimy 

w koło. Niekiedy – jakby 

ślepi. Niekiedy – jak ci, którzy widzą 

i rozumieją. 

Lipcowa 

cisza: lipy dryfują w bieli. 

Listopadowy 

sztorm – i martwi 

nie istnieją, a cmentarz 

zarósł 

suchym porostem: 

gołąb krąży 

nad budynkami, śmietnikami, stadionami, 

nad celami. 

Krąży 

nad nami wówczas, gdy my, 

widzący i ślepi, 

plątamy się 

po ziemi… 

Śmierć w grudniu – życie o wiośnie. 

Życie 

w błyszczącym kwietniu – śmierć 

w zamieci. 

Ryszard 

Kupidura, 

wschodnioznawca, 

tłumacz, 

adiunkt 

w Zakładzie 

Ukrainistyki 

Instytutu Filologii 

Rosyjskiej 

i Ukraińskiej 

na Wydziale 

Neofilologii 

Uniwersytetu 

im. Adama Mickiewicza 

w Poznaniu. 

Słowa mają niezwykłą moc. Zwłaszcza teraz, od czasu 

wybuchu wojny w Ukrainie, niosą światło i nadzieję, że 

dobro zwycięży. W zeszłym roku nakładem wydawnictwa 

ANAGRAM, dzięki dotacjom Ukraińskiego Instytutu 

Książki, ukazały się trzy książki: Lodowa karuzela Ołeha 

Polakowa, Ekspres do Galicji Bohdana Kołomijczuka (obie 

w tłumaczeniu Ryszarda Kupidury) oraz tom poezji Ołeksandra 

Kłymenki W powietrzu nad brzegiem rzeki (w tłumaczeniu 

Marka Wawrzyńskiego). 

Razem z tłumaczami mocno wspieramy naszych ukraińskich 

Autorów, którzy są dla nas bardzo ważni, nie tylko 

jako twórcy, ale jako przyjaciele. 

Zespół Wydawnictwa ANAGRAM 

Między Polakami a Ukraińcami dochodzi 

obecnie do szczególnego zbliżenia. 

Powiedziałbym „spokrewnienia”, 

gdybym nie miał w pamięci tego, 

co radziecka, a później rosyjska propaganda 

uczyniła z hasłem „bratnich 

narodów”. Spodziewam się, że język, 

mam nadzieję, że w pierwszej kolejności 

będzie to język poetycki, odnajdzie 

nowe metafory dla opisu tego, 

co się dzieje między nami a Ukraińcami. 

Jestem przekonany, że literatura 

już niedługo zacznie reagować na te 

nowe interkulturowe fenomeny, 

w których jest sporo bardzo pozytywnej 

energii. Energii, która była nam 

tak bardzo potrzebna i na którą długo 

już czekaliśmy. Bardzo się cieszę, że 

wydawnictwo ANAGRAM, z którym 

mam przyjemność współpracować, 

bierze aktywny udział w upowszechnianiu 

literackiej recepcji tych wszystkich 

zjawisk. Niech zatem ta podła 

wojna jak najszybciej się skończy. 

Z resztą sobie poradzimy. [RK] 


91

W kolejnych 

domach 

pękają szyby. 

RC 


ODBIJANY 

Gdzie staniesz? Dokąd pobiegniesz, widząc, 

Że kolejni cyniczni sadyści 

Ślą na rzeź pionki setką tysięcy? 

Czy wygrasz w biegu o człowieczeństwo? 

A l e x S ł a w i ń s k i 

WIERSZE 

Kiedy władcy stali na uboczu, 

Przyglądali się, pozorowali, 

Ktoś musiał walczyć o swoje życie, 

Nie patrząc na płonne obietnice. 

Bo papierki bomb nie zatrzymają. 

Deklaracjami niech brukują czyściec. 

Wstyd milczących spłynie do rynsztoka. 

Jak dawniej, teraz, na wieki wieków… 

Więc nie pytajcie, czy świat nie widzi. 

Widzi. Co z tego? Czy kiedykolwiek 

Nauczymy się unikać nieszczęść? 

Będziemy płonąć. Taka natura… 

Kot, jeleń, człowiek… Wszędzie tak samo. 

Tysiące płotów – na zewnątrz, wewnątrz. 

Mysz by nie przeszła. Ale czołg – owszem. 

Co jakiś czas przeżywamy spazmy, 

A po nich – gorączkę odbudowy. 

Dziś to twój sąsiad, brat i przyjaciel. 

Jutro? Kto wie, co komu odbije. 

Historie tworzy ciągły krzyk bólu. 

BEZDROŻA 

Tak bardzo chciałem hodować róże. 

I koty miały biegać w ogrodzie. 

W oknie miała wisieć pajęczyna, 

A tymczasem nie ma w nim nawet szyb. 

Za wielkim biurkiem padła decyzja, 

Odbierająca prawo do marzeń. 

A więc wędruję po całym świecie, 

Szukając domu. I nie znajduję. 

Miliony ludzi, setki wydarzeń 

I drogi usiane szkieletami. 

Czy coś wyrośnie z tego nasienia, 

Oprócz chwastów zła, trujących przyszłość? 

Ile już padło cywilizacji 

Pod butami dzikich zwyrodnialców? 

W kolejnych domach pękają szyby. 

Pod ziemią robi się coraz tłoczniej. 


93

Piotr Jakubczak 

DO… 

Powstaną nowe domy w miejsce rozstrzelanych. 

Zrodzą się nowe dzieci, choć żałoba świeża, 

a z łez matek różaniec z tysięcy paciorków, 

które nigdy nie wyschną, choć zaświeci słońce… 

Osierocone nagle wnuki, babcie, koty… 

Rozpacz porozwieszana na kikutach drzew 

z tym życiem, co żyć mogło – w męczarniach umarło… 

Oj człowieczku, człowieczku, czemuś nie Człowiekiem? 

Bo gdybyś był Człowiekiem, nie strzelałbyś w dzieci, 

nie rujnował szpitali, nie rozsiewał strachu… 

Co się stało, żeś stracił sumienie i rozum? 

Skąd tyle nienawiści zrodziło się w tobie? 

Przecież jesteś śmiertelny, jak twoje ofiary, 

co bez rąk, nóg… bez życia krzyczą niemym bólem… 

Czyś nikogo nie kochał? Nie masz dzieci, psów, 

które żyć chcą tak samo, jak spaleni wojną… 

Skąd tyle zła, by niszczyć, wypędzać, zabijać, 

jeszcze niedawno tętniące miłością 

rodziny, miasta… – dziś ogniska ruin… 

Jak spojrzysz w oczy Bogu? – a przyjdzie ta chwila – 

wzrokiem ofiar, krwią , łzami… bezdennej rozpaczy… 

Barbarzyństwem, co w sercu, już bez serca, bije? 

A choć Bóg Miłosierny – tobie nie wybaczy… 


Juliusz Wątroba

W O J N A 


95

MÓJ LWÓW 

(fragmenty) 

(…) Lwów kościołów i gmachów, 

ludzi, czasów, zdarzeń, 

dzieł sztuki i nauki 

– zatrzymać się każe 

i otworzyć szeroko 

oczy, by usłyszeć 

minionych wieków głosy 

i zobaczyć ciszę, 

i przywrócić tę pamięć, 

która w nas i po nas 

zapamięta i będzie 

ciągle nie – skończona… 

WIERSZE 

J u l i u s z W ą t r o b a 

(…) Cerkiew – czuję się tutaj, 

jakbym przyszedł znikąd, 

gdy święci patrzą niebem 

z poczerniałych ikon, 

i chowam wzrok za siebie, 

bo patrzeć nie mogę 

w oczy tego Chrystusa, 

co wskazuje drogę, 

choćbyś o nią nie pytał, 

choćbyś jej nie pragnął… 

Lwów, którym się zachwycam 

w polskim sercu zadrą, 

gdy Cmentarz Polskich Orląt 

pamięcią i bielą 

woła nas milczeniami 

co łączą – nie dzielą… 

(…) Przystaję, by na całą 

wieczność zapamiętać 

jedyny na tej ziemi 

Łyczakowski Cmentarz, 

gdzie tylu znamienitych 

polskich synów leży, 

że – gdybym sam nie widział – 

tobym nie uwierzył… 

Nie wymienię tych nazwisk, 

bo, zaprawdę, każde 

wielkie, piękne, a dla nas 

jednakowo ważne… 

Nie ogarnę arcydzieł 

w tej świątyni sztuki 

– życie w parze ze śmiercią 

chodzi po nauki… 

(…)Lwów – tak szybko spadają 

kartki z kalendarza… 

Lwów – pełny nas, my – Lwowa 

o tysiącu twarzach… 

A jeśli mi nie wierzysz, 

przyjedź i sam zobacz, 

ile Polski we Lwowie, 

ile w Polsce Lwowa… 

DYKTATOR 

Dyktator ma zawsze rację 

Czy jest głową rodziny czy państwa 

– choćby nawet był bez głowy 

Dyktator to taki mały pan bóg 

który wszystko wie i wszystko może 

jeśli tylko chce 

Otoczony zastępami aniołów donosicieli 

i świętych przytakujących 

Gdy się uśmiecha – wszystko wkoło się śmieje 

Gdy w złym humorze – niebo się zaciąga 

i roni łzy 

Dyktator ma zawsze czyste sumienie 

bo wie najlepiej i jest przekonany 

że ma czyste sumienie – choćby ociekało krwią 

Nieważne czy jest ateistą – wszak wierzy w siebie 

Czy jest wierzącym – wiara dodaje mu skrzydeł 

Ważne jest tylko to że ma żelazną pięść 

ogień w sercu i tę siłę prosto z piekieł 

sprawiającą że drżą przed nim wielcy i mali 

Czas dyktatora odmierza klepsydra 

przesypująca piasek krzywd cierpień łez 

odciętych głów 

Lecz przychodzi dzień gdy dyktator 

widzi siebie takim jakim jest naprawdę 

– to chwila śmierci a o jego miejsce 

już się toczy walka na życie i urząd 

bo „ziemia i niebo przeminą” 

ale dyktatorzy nie przeminą… 



97

ZAgnieszka Traczyńska: Absolwentka wrocławskiej PWSSP (obecnie ASP). Pracuje we wrocławskim Liceum Plastycznym. Zajmuje się m.in. malarstwem, ilustracją i rzeźbą. 

Agnieszka 


Traczyńska 


99

R a d e k R u c i ń s k i 

Dziewczynka z Kijowa 

RADEK RUCIŃSKI 

Rocznik 1983. Absolwent Wydziału Artystycznego UMCS w Lublinie. Zajmuje się 

ilustracją książkową, rysunkiem satyrycznym i komiksem. Na co dzień pracuje 

z ludźmi niepełnosprawnymi intelektualnie jako terapeuta poprzez sztuki plastyczne. 

Osoby te często są bohaterami jego prac. Autor audycji radiowych 

Radio Aktywni i Muzyczne IQ dla Radia Wnet. 


Ilustracja 

AGNIESZKA LITWIN 

Właśnie nazwałaś wojnę 

ELŻBIETA ISAKIEWICZ 

Orkany niżów atlantyckich porywają dachy Europy, 

wypędzają z gleby drzewa (ich wyjęte z podziemia 

wykroty poraża jasność), na rumowiskach wzbudzają 

lament utraty. Za polskim pasem granicznym dyktator uderza 

w suwerenne państwo. Jakby zaraza pociągnęła za sobą 

lawinę zjawisk i zdarzeń zadających światu nokautujące ciosy. 

A my przyglądamy się temu bezsilni i zbielałymi palcami 

w popłochu zgarniamy do worka krupki ziemi, co była nam 

gruntem. 

Elżbieta Isakiewicz – prozatorka, reportażystka, 

eseistka, poetka. Publikowała 

m.in. w „Tygodniku Solidarność”, „Newsweeku”, 

„Dużym Formacie”, „Tygodniku 

Powszechnym”, „Nowych Książkach”, „Twórczości”. 

Współzałożycielka z Piotrem Wierzbickim 

tygodnika „Gazeta Polska” i w latach 

1993-2005 zastępczyni redaktora naczelnego. 

Autorka trzynastu książek, z których 

najważniejsze to: Kaprys. (Przy)powieść 

o mężczyźnie i kobiecie, Kocio – polifoniczna 

gatunkowo, osadzona w realiach fantazja 

o relacjach człowiek – zwierzę, Lekkie halki 

czarownic, Niewyśnione historie, Szelma 

i inne opowieści przyziemne – zbiory mikroopowiadań 

z pogranicza prozy i poezji, Piekło 

ocalonych – książka zawierająca uzupełniane 

przez lata historie polskich Żydów, którzy 

przeżyli wojnę. Laureatka m.in. Nagrody 

Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego 

(2000), Nagrody Dziennikarskiej UE w konkursie 

„Razem przeciwko dyskryminacji” 

(2011), wyróżnienia w konkursie Instytutu 

Literatury na dziennik pandemiczny (2020). 

Moja matka Kresowianka powtarza to, co na początku 

pandemii. Żeby tylko przeżyli młodzi. Ogląda w telewizji 

obrazy wojny przetaczającej się znowu przez krainę jej 

młodości, o włos od miejsca narodzin. Koronawirus stracił 

koronę, już nie rządzi w mediach, z podium zepchnęła go 

krwawa napaść. 

– Wyśniłam to – kiwa głową matka i głaska brzuch kota. 

– Widziałam bagno z kawałkami połamanych stołów i krzeseł, 

szmaty utytłane błotem. Zwiędłe, zrudziałe kwiaty. 

Pod pobliskim sklepem myśliwskim u wylotu ulicy kłębi się 

tłum. To Ukraińcy, mieszkańcy Warszawy. Kupują broń dla 

swych braci. Do puszki, którą postawili, wrzucam pieniądze. 

Po raz pierwszy w życiu płacę za karabin, który w samoobronnym 

odruchu ktoś wyceluje w czyjąś pierś – nie waham 

się. Jestem przecież kobietą. 

Tak historia stanęła pod moim domem. Wylot ulicy nie 

będzie już taki sam. W jego prześwicie słania się oślepiony 

wyraz „potem”. 

Fragment nowej, przygotowanej do druku książki Chwile 

[EI] 


Wiersze 

M a ł g o r z a t a B o b a k - K o ń c o w a 

HOL GÓWNY 

*** 

w holu głównym jest kilka kamer 

patrzą pod różnym kątem 

zapamiętają ukraińskie dzieci 

przyczepione do matek jak trójbarwne 

gerezy 

matki do bezlistnych gałęzi jak martwe 

poczwarki 

którym nic nie trzeba 

kamery zapamiętają na chwilę 

dziewczynkę spod Tarnopola 

w różowej kurteczce i kozaczkach z misia 

jak figurkę kolibra na suchej róży 

co kruszy się od środka 

przyjdź sam zobacz 

RÓŻA 

a potem nastanie cisza 

*** 

w holu głównym hali sportowej 

stoi krzesło płaczu 

ledwo je ruszyłam 

i podstawiłam serdecznym 

gestem 

tej kobiecie 

przeszła przez most 

potem już mostu nie było 

po drugiej stronie szerokiej rzeki 

szerokiej 

została córka z dziećmi 

nie miała wyboru 

teraz może wybrać buty 

aby wytrzymać wiosnę 

w holu głównym 

jest miejsce 

niewidoczne dla kamer 

gdybym płakała za tobą 

to tylko tam 

gdybym płakała 

to tylko za ścianą z neonem 

a gdybyś zginął na wojnie 

stałabym się neonem 

by rozświetlić ci noc 

НЕМАЄ ПОТРЕБИ 

w holu głównym 

hali sportowej 

przy ekspresie do kawy 

wśród ubrań 

według wieku płci i wzrostu 

segregowanych słodyczy 

butelek kaszek 

i wszelkiej manny 

pieluch detergentów konserw 

z serca danych 

siedzi Ukrainka 

usta ma miodowe 

oczy wyciera do sucha 

każdy tu taki dobry 

da pokój 

ciepłą zupę materac różaniec 

może sobie wybrać 

szampon płyn do kąpieli 

a ona siedzi 

wysoką ma celę 

z wielkim oknem na wiosnę 

drzewa i piękne miasto 

ale jak tu zwiedzać 

gdy pogrzebało się dom 

a mąż na froncie 

dopiero co wzięli ślub 

nic nie trieba 

nie trieba 

przyjmuje pudełko chusteczek 

tylko to potrzebne 

by wypłakać oczy 


RC 


103 103

10 4 POST SCRIPTUM

Y u r i i 

I v a n t s y k 

Ukraina 


105

E l ż b i e t a 

Z e c h e n t e r - S p ł a w i ń s k a 

DZIECI Z MARIUPOLA 

Dzieci z Mariupola 

z tą samą datą urodzenia 

co śmierci 

(w marcu 2022 roku), 

będą straszyć mocodawców 

tego świata aż do jego końca, 

na który się zanosi 

w myśl przysłowia: 

do trzech razy sztuka (wojenna) 

Dzieci z kliniki położniczej 

upomną się o prawo do życia, 

ginąc na wojnie. 

O m i r S o c h a 

UKRAINA! 

moje imię mężczyzna mężczyzna 

kto nim nie był nie wie ile to goryczy 

ale chyba każdy z nas przyzna 

lepsza wolność i błędy 

od więziennej pryczy 

moje imię jest dziecko dziecinka 

kto nim nie był nie wie dlaczego 

bo najgłupsze pytanie dorosłych jest – 

po co 

zadawane kiedy muszą odejść nocą 

moje imię dziewczyna dziewczyna 

czy wypowie je Polska czy Ukraina 

czy słowo dziewczyna powiedzą 

potomkowie niewolników w Stanach 

czy powie je Wałęsa czy Dalai Lama 

to wyście nieśli te rewolucje 

za innych narodów duchy 

krew wasza wcale nie pomarańczowa 

natychmiast z ziemi wyrasta i w ziemię wsiąka 

nie miała czasu na ciało i popiół 

w mandali spiralnym Majdanie 

nazywam się Ukraina Ukraina Ukraina 

moje imię nigdy się nie zmienia 

Ukraina! 

moje imię nigdzie się nie wybiera 

Ukraina! 

czy wypowie je żołnierz czy pop czy 

dziewczyna 

Ukraina Ukraina Ukraina! 

M a j a B a c z y ń s k a 

DARY PROSZONE I NIEPROSZONE 

Z darów pochodzimy, w dary się obrócimy 

w imię darów, darów, którymi jesteśmy, będziemy 

w imię daru twojego, który jest 

daru bezradnego: 

tylko tyle, aż tyle, choć tyle, byle cokolwiek, póki trwa 

godzina 15 o różnych porach dnia i nocy 

dar z tobą i ze mną, nieprzemijalny dar przemijania: 

sznurówki, mydła, parująca herbata, 

adres na kartce, woda, która ma prawo kapać i kapać 

byleby tylko oni, byleby tylko byli 

wydarci brakom, niechęciom, kazirodczemu nie i tak 

teraz i zaraz chleba i pluszaka racz im dać, 

pomnóż, podziel, niech sieć będzie pełna, 

a bezdarni wolą swą czuwają i czekają: 

może ktoś wezwie ich na apel by 

na amen paść, nie wyjaśniać ciszy w sumieniach 

dać, a nie brać, taka brać. 

SPAKOWANO MNIE W PUDŁO 

Wciśnięto mnie w pudło 

mówiąc, że jest akurat na mnie, 

że to na obwód mojej głowy i rozmiar stóp, 

i że muszę się zmieścić, 

że nie mogę być wyższa, 

że nie mogę oddychać głębiej, 

że to pudło i tak jest zbyt wielkie, 

że można by w nie zmieścić dziesięć takich jak ja, 

że muszę podciągnąć kolana pod brodę 

i opuścić głowę, 

żebra będzie można wgnieść do środka, 

jeśli nie zmieszczę się 

do tego pudła 

E E V A P A R K 

(Estonia) 


Fotografia 

JAROSŁAW KRAWCZAK 


107

PRZECHODNIE 

Zgiełk ulicy. Samochody mijają się, rozjeżdżają, ludzie w pośpiechu przemykają 

i nikną gdzieś w zaułkach. Zwykle się nie znają. Nie wiemy, skąd przyszli i dokąd 

zmierzają. Niosą pakunki i własne problemy. Czasami radości. To my, LUDZIE. 

Człowiek jest ponoć najlepiej 

rozwiniętym organizmem na 

ziemi i w hierarchii istot ziemskich 

znajduje się na czubku piramidy 

ewolucyjnej. W archetypowym obrazie 

gatunku, oprócz oczywistych tendencji 

stadnych, człowiek ma cechy 

umożliwiające rozwój intelektualny 

gatunku. Często jest niepokorny, ciekawski 

i uparty. To warunek i powód 

przekraczania kolejnych granic, zarówno 

rzeczywistych, jak i ponadwymiarowych. 

Od niepamiętnych 

czasów człowiek dokonuje wielkich 

trudów, aby odkryć nieznane, pokonać 

niepokonywalne, zrozumieć niezrozumiałe. 

Ta linia cały czas się przesuwa. 

Ciągle odkrywamy coś nowego, 

choć wydawałoby się, że te nieodkryte 

obszary są coraz mniejsze. No bo 

ileż jeszcze można napisać piosenek 

z tych samych dźwięków, jak daleko 

w kosmos możemy się przemieścić 

i jak, o ilu jeszcze drobnych cząstkach 

nie wiemy albo czym jeszcze film 

może zaskoczyć widza? A jednak wyobraźnia 

człowieka jest niesamowita. 

W parze z coraz doskonalszą technologią 

pozwala rozwikłać wiele zagadek 

ludzkości, stworzyć nowe narzędzia, 

urządzenia i udogodnienia, pomaga 

pokonywać choroby, czyli generalnie 

przyczynia się do wydłużenia i poprawy 

komfortu życia. Też tak myślicie? 

No jasne. Oczywista oczywistość, o ile 

nie będziemy wnikać w ciemną stronę 

działalności człowieka, która też 

jest napędzana wyobraźnią i również 

wykorzystuje rozwój technologiczny 

np. w opracowywaniu nowej, cichej 

broni biologicznej, sonicznej czy chemicznej 

albo jeszcze innej, cholera 

wie jakiej. 

Jednak skupiając się chwilowo na dobrym 

wizerunku człowieka i jego dobrych 

intencjach, można stwierdzić, 

że jesteśmy poszukiwaczami i odkrywcami 

w imię wspólnego dobra. 

Każdy na miarę swoich możliwości 

i zainteresowań. Jedni chcą się wspiąć 

jak najwyżej, inni nurkować jak najgłębiej, 

inni znów chcą odkryć nowy gatunek 

fauny czy flory lub też wymyślić 

najlepszą metodę na katar. Teoretycznie 

wszystko w imię naszego wspólnego 

dobra. Pytanie tylko, czy potrafimy 

te dążenia docenić i uszanować. 

W naszym gatunku jest ogromna 

różnorodność osobników. Niby jesteśmy 

stadni, rodzinni, mamy wzajemne 

relacje, wpływamy na siebie, ale 

w dalszym ciągu jesteśmy samostanowiącymi 

jednostkami. Jeśli jednostki 

nie będą miały poczucia wspólnoty 

i współodpowiedzialności, to nici 

z integracji w walce o przetrwanie gatunku. 

Będziemy powoli degradować 

siebie i swoje środowisko. Już to robimy. 

Są pewne istotne aspekty życia, 

o które powinniśmy dbać niezależnie 

od przynależności narodowych, społecznych 

czy politycznych. Niestety ta 

świadomość jest dość niska. Żyjemy 

wedle zasady «po mnie choćby potop», 

a w dodatku «cóż ja jeden mogę 

dobrego uczynić». Dobrego, bo złego 

dużo łatwiej. Niektórzy oligarchowie 

tego świata to wiedzą. 

Dopóki nic się nie zmieni, nadal będziemy 

się truć jedzeniem, piciem, 

powietrzem, zasypywać plastikiem, 

wyrzynać nawzajem. Wiadomo, że 

nikt nie chce być tym wyrżniętym, za 

to są tacy, którzy z chciwości lub chęci 

władzy chcą wyrzynać innych. Tylko 

czekają na okazję”. 

Tę konstatację napisałam parę lat 

temu. Czy coś się zmieniło? Wydawałoby 

się, że doświadczenie, wiedza 

i coraz lepsze metody komunikacji 

spowodują, że wszyscy docenią np. 

życie w pokoju. No i co? Jeden człowiek 

sam globalnego zła nie uczyni, 

ale jakoś tak się dzieje, że zwykle 

potrafi pociągnąć za sobą bandę 

złoczyńców. 

Nie lubimy pouczania. Zresztą żaden 

to apel o bycie lepszym. Nie czuję 

się misjonarką. Po prostu obserwuję 

i wyciągam wnioski. Chyba każdy instynktownie 

odpycha od siebie myśl, 

że w określonych okolicznościach 

ludzie nadal są barbarzyńcami, ale 

czyż nie jest tak? Nie jestem ani naukowcem, 

ani socjologiem, ani filozofem. 

Jestem, ot po prostu, zwykłym 

PRZECHODNIEM przez życie, tak jak 

my wszyscy, i zwyczajnie dzielę się 

z Wami swoją refleksją i obawą. 

Otóż... nie wierzę w integrację naszego 

gatunku i uważam, że mało kto 

w to wierzy, tylko tego nie wypo- 


wiada. Światem rządzi pieniądz, a pieniądzem 

– de facto niewielka grupa 

decydentów. Toczy nas nieuleczalna 

choroba, której nie umiemy się przeciwstawić. 

Ta choroba to komercja 

i potrzeba dominacji. Niby krytykujemy 

snobizm i tzw. chęć posiadania, 

ale np. wystarczy, że gdzieś ogłoszą 

wyprzedaże typu blackcośtam, a już 

tłumy walą na zakupy. Potrzebne czy 

nie, ale możemy kupić okazyjnie. Otaczamy 

się górami niepotrzebnych rzeczy. 

Ewolucja, wolno i niezauważalnie, 

trwa nadal, a wpływ wygodniejszego 

życia widać choćby w zmniejszaniu 

uzębienia (już teraz coraz mniejszej 

liczbie osób wyrastają ósme zęby, 

a i wielkość ich maleje). Do jakiej postaci 

nas ta ewolucja doprowadzi, 

tego się raczej nie dowiemy, ale czy 

jest to pozytywna ewolucja? Za dużo 

jest w ludziach egoizmu, złości, bezwzględności 

i chciwości (eskalacja 

trwa), a za mało empatii, życzliwości 

i szczerej dobroci. Nie wierzę, że to się 

zmieni, bo tacy jesteśmy od wieków, 

a świat się kurczy i problem narasta. 

Co jakiś czas wybuchają więc wojny. 

One pokazują, jacy podli potrafimy 

być dla siebie. Pytanie, czy nagłe zrywy 

solidarności są w stanie przeważyć 

szalę na dobrą stronę, a jeśli tak, to na 

jak długo. 

Każdy skoro się rodzi, musi umrzeć. 

Bywa, że nawet dobrowolnie. Wcześniej 

czy później. Samodzielnie lub 

z czyjąś pomocą albo wskutek braku 

pomocy. Fakt niezaprzeczalny jest 

taki, że wszyscy jesteśmy śmiertelni. 

Możemy jednak to życie przeżyć lepiej 

lub gorzej, pomagać sobie lub przeszkadzać. 

Jakich nas będzie więcej? 

Czy może jednak się opamiętamy? 

Jesteśmy tylko PRZECHODNIAMI. [JN] 

RC 


109

Krzysztof Wiśniewski 


110

Ola Haydamaka 

u k r a i n a 


111

- 

Kwartalnik POST SCRIPTUM dostępny jest 

w wersji elektronicznej nadal za darmo. 

Chcemy, aby pismo było osiągalne dla wszystkich. 

W tym celu zapraszamy reklamodawców 

do współpracy. 

Szczegóły w regulaminie sponsoringu i reklam 

pod linkiem: 

http://www.postscriptum.uk/?page_id=225 

FUNDACJA POST SCRIPTUM 

Oprócz dzielenia się aktualnościami z czytelnikami w dziedzinie sztuki oraz literatury pragniemy wspierać 

młode talenty. W tym celu stworzyliśmy Fundację Wspierania Kultury „Post Scriptum”. Darowizny dla 

fundacji będą służyły szeroko pojętej promocji młodych artystów, zarówno na łamach kwartalnika, jak 

i w formie pomocy w organizacji wystaw, warsztatów czy wydawaniu książek. 

Jeśli chcesz przekazać datek na działalność naszej fundacji, możesz zrobić to za pośrednictwem strony 

internetowej www.postscriptumfundacja.com lub wpłacając darowiznę bezpośrednio na konto fundacji: 

75114020040000310281956333 Dane kontaktowe: FUNDACJA WSPIERANIA KULTURY „POST SCRIPTUM” 

05-092 Łomianki ul. STANISŁAWA STASZICA 14/5, KRS 0000908539 NIP 1182225810 e-mail: biuro@postscriptumfundacja.com

POST SCRIPTUM 2_2022_16_Wydanie specjalne_Ukraina

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?