POST SCRIPTUM_2_2021

POST 

NIEZALEŻNY KWARTALNIK 

LITERACKO-ARTYSTYCZNY 

SCRIPTUM 

P R O Z A P O E Z J A P U B L I C Y S T Y K A S Z T U K I W I Z U A L N E 

KRZYSZTOF BIELIŃSKI ARTYSTĄ ROKU 2020! 

fb: post scriptum 

2 / 2021 (12) 

Obrazy rodzą się same 

PIOTR KAMIENIARZ 

ADAM WIDEŁKA 

Jestem pastelistą 

Fotograf tańca 

PIOTR LECZKOWSKI 

Gość specjalny 

Uwaga: bomba zegarowa! 

FELIETON JULIUSZA WĄTROBY 

AURÈLE RICARD 

„LOST DOG” – pies w kolorze nadziei 

Barbara Gruszka-Zych: poezja 

BRONISŁAW KRZYSZTOF – Jestem wierny sobie 

POST SCRIPTUM 

1

DRUK NA ŻYCZENIE: 24,95 zł 

ZAMÓWIENIA BEZPOŚREDNIO W DRUKARNI: 

https://www.wyczerpane.pl/wydawnictwo-post-scriptum,dBA-0io.html 

WERSJA ELEKTRONICZNA DO POBRANIA ZA DARMO: 

https://www.yumpu.com/xx/document/ 

view/65729479/post-scriptum-2-2021 

PARTNERZY 

MEDIALNI 

SPIS TREŚCI: 

https://issuu.com/home/published/post_scriptum_2_2021 

PROZA: 

42. Arcydzieła Literatury – Marcin Laskowski 

56. Białe sny – esej Darii Galant 

62. Uwaga: Bomba zegarowa! – Felieton Juliusza Wątroby 

94. List do R. – Katarzyna Brus-Sawczuk – opowiadanie 

98. Kobieta w kwiecistej sukience – Marcin Laskowski 

SZTUKI WIZUALNE: 

4. ARTYSTA ROKU 2020 – artykuł o Krzysztofie Bielińskim 

12. Wywiad Juliusza Wątroby z rzeźbiarzem Bronisławem Krzysztofem 

26. Co odebrała ci pandemia? –Jarosław Prusiński 

30. Piotr Kamieniarz w rozmowie z Renatą Cygan 

44. Piotr Leczkowski, fotograf tańca – GOŚĆ SPECJALNY 

66. Adam Widełka – wywiad Jarosława Prusińskiego 

74. Aurele Ricard, LostDog – Katarzyna Brus-Sawczuk 

84. Misterium współodczuwania. Mark Rothko – 

Renata Szpunar Kubczyk 

POEZJA: 

29. Józef Baran – wiersz 

40. Marek Wołyński – wiersze 

60. Kącik satyryczny 

72. Poezja – polecane – Barbara Gruszka-Zych 

82. Wiersze nadesłane 

90. Agnieszka Masalyte – wiersze 

96. Wierszopiosenki Przemysława Wróblewskiego 

ROZMAITOŚCI: 

92. Żółty świat Oli – Wanda Dusia Stańczak 

100. Radosław Jaśnikowski – Giclee, czyli łatwiej dostępna sztuka. 

2 

ZESPÓŁ REDAKCYJNY: 

Renata Cygan (redaktor naczelna), Jarosław Prusiński, Katarzyna Brus-Sawczuk, 

Joanna Nordyńska, Juliusz Wątroba, Izolda Kiec, Marcin Laskowski, Wanda Dusia-Stanczak, 

Renata Szpunar Kubczyk. Gościnnie: Daria Galant i Radosław Jaśnikowski 

Rysunek satyryczny: Konrad Wieczorkowski. 

Korekta: Agnieszka Woźniak, Aleksandra Krasińska i Żaklina Sielska. 

Tłumaczenia z języka angielskiego: Renata Cygan. Skład i opracowanie graficzne: Renata Cygan 

POST SCRIPTUM

Foto na okładce: 

Piotr Leczkowski 

tancerka: 

Natalia Trafankowska 

WSTĘPNIAK 

„A miało być tak pięknie, wywiady miały być”. No właśnie… U nas trochę 

tak, jak w Seksmisji – m iała być w ystawna gala ( jako zwie ńc ze nie nasze go ple bisc y tu 

na Artystę Roku 2020), miało być uroczyście i szumnie, miało być dużo gości 

z kraju i zagranicy, miały być media, patroni medialni, wydawcy, itp. Niestety, 

przedłużająca się w nieskończoność pandemia, dała radę nas pokonać… To jest ta zła 

wiadomość. A dobra jest taka, że nie do końca. Bo ostro zawalczyliśmy i uroczystość 

wręczenia statuetki dla zwycięzcy plebiscytu jednak się odbędzie. W okrojonej formie, 

online, ale się odbędzie. Śledźcie nasz fanpage na Facebooku, tam będą się ukazywały 

informacje. Zapraszamy do oglądania relacji. 

A jeśli idzie o wywiady, to jak zwykle mamy ich w tym numerze sporo. Bo – jak 

wielokrotnie powtarzałam – wywiady są siłą Post Scriptum. Zapraszam do przeczytania 

rozmowy z naszym gościem specjalnym, fotografem tańca, Piotrem Leczkowskim. 

Jego zdjęcia to czysta (ze szczególnym naciskiem na słowo „czysta”) poezja! Katarzyna 

Brus-Sawczuk zarejestrowała niezwykle ciekawą rozmowę z artystą z Francji – Aurèle 

Ricardem – znanym jako Aurèle LostDog. Dlaczego LostDog? – dowiecie się z tekstu. 

Jarek Prusiński skłonił do zwierzeń pastelistę – Adama Widełkę. A Juliusz Wątroba 

przedstawia wywiad-rzekę ze wspaniałym rzeźbiarzem Bronisławem Krzysztofem. 

Jak zwykle, znajdą Państwo u nas dużo ilustracji, obrazów i zdjęć. 

A skoro jesteśmy przy obrazach, to warto wspomnieć o bardzo ciekawym 

artykule Renaty Szpunar Kubczyk o Marku Rothce. A w nim, między innymi, rozważania 

na temat tego, dlaczego nie wszyscy rozumieją jego sztukę. Przy okazji tego materiału, 

miałam przyjemność zapoznać się z malarstwem Marka Rothki „osobiście” – po raz 

pierwszy oglądałam jego prace na żywo, w Tate Gallery, w samym sercu Londynu. 

Muszę przyznać, że robią spektakularne wrażenie. Nie tylko jeśli chodzi o gabaryty, 

ale jest w nich coś, co przykuwa uwagę i wzbudza niepokój. Niepokój wzbudzają też 

prace Piotra Kamieniarza. Zachęcam do zapoznania się z jego obrazami malowanymi 

(rysowanymi?) bardzo ciekawą techniką. 

Zapraszam również do czytania wierszy, których zawsze u nas dużo. Bo dobrej 

poezji wszak nigdy dość. I – jak to u nas – poezja zazębia się z malarstwem, proza 

przeplata z fotografią, a wszystko się płynnie uzupełnia i współgra, tworząc interesującą 

całość. 

I na koniec (choć artykuł znajduje się na samym początku tego numeru) 

polecam Państwu materiał na temat zwycięzcy naszego plebiscytu na Artystę Roku 

2020 – fantastycznego fotografa teatralnego i abstrakcyjnego – Krzysztofa Bielińskiego. 

Krzysztofa gościliśmy już na naszych łamach. Tym razem, po raz kolejny, przybliżamy 

sylwetkę tego nietuzinkowego artysty, który nazywany jest fotografem ciszy. 

Artysty, który stara się, aby każda fotografia była osobnym dziełem sztuki. I znakomicie 

mu się to udaje. 

Życzę Państwu przyjemnej lektury. 

Redaktor Naczelna 

fb: post scriptum email: postscriptum.mag@gmail.com 

NUMER KONTA: IBAN: GB82 LOYD 3096 2657 4181 60 

UK: SORT CODE: 309626 ACC Number: 57418160 


3

Fotografia, grafika, piktorializm, fotografika, fotomontaż, 

luksografia, rayografia, czy fotogram — to określenia 

opisujące działania fotograficzne. Wszyscy, zapewne 

z łatwością, odpowiedzą na pytanie, czym jest fotografia. 

Tak, to sposób utrwalenia momentu z rzeczywistości, czyli 

zrobienie zdjęcia. Niegdyś służyło temu m.in. malarstwo, 

którego zasadniczą cechą było oddanie rzeczywistości, 

bez upiększeń i innych ingerencji twórczych. Fotografia to 

technika, która poniekąd zastąpiła malarstwo realistyczne 

czy naturalistyczne, a o której istnieniu można mówić 

od czasu połączenia ze sobą kilku wynalazków. Przede 

wszystkim sposobu naświetlenia, utrwalenia obrazu na 

materiale światłoczułym oraz sposobu przekazania na 

ten materiał obrazu rzeczywistości za pomocą aparatu 

fotograficznego. Techniki fotograficzne już w XIX w. oprócz 

służenia utrwalaniu kadrów, były również narzędziami do 

eksperymentów wizualnych. Tak powstała np. rayografia 

(twórcą był Man Ray), czyli metoda uzyskiwania obrazu 

za pomocą naświetlania materiału światłoczułego bez 

użycia aparatu fotograficznego, a jedynie za pomocą 

oświetlania reagującego na światło tła poprzez mniej 

lub bardziej transparentne „przeszkody”. W ten sposób 

powstawały fotogramy. Niemniej fotografia przez lata 

postrzegana była jako metoda odtwórcza, reporterska. 

Jednak ambicje niektórych fotografów wybiegały poza 

rzemieślnicze ramy i tak w latach 70. XIX w. narodził się 

piktorializm. Ruch ten wywodzi się z Wielkiej Brytanii, 

gdzie w 1869 roku Henry Peach Robinson opublikował 

książkę Pictorial Effect in Photography. Autor twierdził, 

że prawdziwy artysta powinien własnoręcznie kreować 

swoje dzieło. Wówczas postawiono na fizyczną ingerencję 

w materiał źródłowy, czyli kreację sytuacji. Rozwój 

fotografii szedł od tej pory dwutorowo. Podstawowy 

nurt to ten dokumentacyjny, drugi to artystyczny, 

który przeobraził się w fotografikę, czyli połączenie 

fotografii i grafiki, choć to pojęcie jest raczej polskim 

mianem określającym fotografię artystyczną. Obecnie, 

po wynalezieniu metod cyfrowych, mamy ogromny 

wachlarz możliwości artystycznej ingerencji w zdjęcie czy 

fotografię na każdym etapie ich tworzenia, poczynając 

od drobnej korekcji ekspozycji do skomplikowanych 

przetworzeń barwnych i graficznych. Efekt końcowy 

zależy od wrażliwości i potencjału twórczego autora. 

Oczywiście nadal są zwolennicy „czystej” fotografii, która 

ma być dowodem zaistniałej faktycznie sytuacji i która 

pokaże prawdziwy kunszt fotografa, ale fotografika daje 

o wiele większe możliwości kreacyjne. 

Fotografia teatralna to szczególny rodzaj fotografii 

dokumentalnej. W latach 50. ubiegłego wieku 

nakreślono formułę wykonywania zdjęć teatralnych. 

Miały one być jak najbardziej neutralne, ukazujące 

spe ktakl w ramac h sc e ny, z wido c zną sc e no grafi ą, 

a postacie miały być fotografowane w całości, aby było 

widać kostiumy. Zenobiusz Strzelecki określił to w ten 

sposób: „Widz oglądający fotografie winien widzieć 

przedstawienie tak, jak je widzi widz na widowni”. 

Z czasem okazało się, że taka służebna fotografia, choć 

może daje pogląd na spektakl, nie jest dziełem samym 

w sobie. Fotosista robi zdjęcia z planu filmowego, prób 

teatralnych czy spektaklu w celach dokumentacyjnych, 

natomiast kreacja fotograficzna na potrzeby reklamowe 

to już domena fotografika. Inspirującą w tej dziedzinie 

okazała się twórcza otwartość Edwarda Hartwiga, który 

uznawał słuszność fotografii subiektywnej w teatrze. 

Artysta 

Roku 

2020 

Mamy zaszczyt i przyjemność 

przypomnieć naszym Czytelnikom 

sylwetkę znakomitego 

polskiego fotografa teatralnego 

i abstrakcyjnego, zwycięzcę 

organizowanego przez 

naszą redakcję plebiscytu na 

Artystę Roku 2020. Plebiscyt 

zmobilizował ponad 120 tys. 

artystów i odbiorców sztuki 

nie tylko z Polski, ale też: UK, 

USA, Indii, Australii, Rosji, 

Japonii i Włoch. Z dwudziestki 

finalistów wyłonionych 

przez grono ekspertów i redaktorów 

Post Scriptum na 

najwyższym stopniu podium 

stanął Krzysztof Bieliński. 

Jeszcze raz serdecznie gratulujemy 

wszystkim nominowanym 

i laureatowi i czujemy 

się zaszczyceni, że zdołalismy 

zgromadzić na naszych łamach 

tylu wspaniałych gości. 

4 


Krzysztof 

Bieliński 

„(…) Uzbrojone w możliwość i konieczność 

kadrowania oko fotografa widzi spektakl 

inaczej. W wypadku Krzysztofa Bielińskiego 

widzi go chyba tak, jak chciałby swoje dzieło 

pokazać widzom sam reżyser. W sposób 

widmowy, chwytający mikrostany emocji 

i sytuacji, skondensowany i skupiony (…) 

Sekunda spektaklu, która ma w sobie jego 

całą intensywność. Każda kolejna fotografia 

jest takim emocjonalnym ekstraktem.” 

Piotr Gruszczyński 

(fragment tekstu „Mieszczuchożerna 

donkiszoteria” z albumu „Lupa/Teatr”) 

Krzysztof Bieliński, rocznik 78. Zamierzał zostać wokalistą 

i aktorem, ale jak to często w życiu bywa, okazało się, 

że los zaplanował dla niego zupełnie inną rolę. Podczas 

prób do spektaklu Krystiana Lupy sięgnął po aparat, żeby 

zrobić kilka zdjęć na własny użytek. Od tego się zaczęło. 

Lupa zobaczył jego fotografie i zachwycił się nimi. 

A Krzysztof Bieliński zaczął badać możliwości, jakie daje 

zderzenie fotografii z teatrem i zaczął poszukiwać 

w fotografii wolności. 

Jego miłość do teatru, opery, malarstwa i fotografii 

okazały się czynnikiem niezbędnym do tworzenia 

aparatem. Tworzenia dzieł sztuki, malowania 

obiektywem. Poza miłością potrzebny jest talent, 

pomysł, a na końcu umiejętność, technika. Krzysztof 

Bieliński ma wszystkie te cechy i nieustannie dąży do 

perfekcji. 

„Teatr trzeba fotografować w bardzo subiektywny 

sposób, w pełni angażując swoją wrażliwość. 

Często powtarzam, że trzeba umieć zawłaszczyć sobie 

przestrzeń teatru i poczuć ją jako własną wizję, 

a następnie przelać tę wizję na fotografie. Zdjęcia, 

które są wypełnione znaczeniami, symboliką, 

emocjami, które są osobistą wypowiedzią, są w stanie 

przykuć uwagę odbiorców, ale też mogą funkcjonować 

jako autonomiczne, oderwane od teatru dzieła”. 

(Post Scriptum, rozmowa z Renatą Cygan) 


5

FOTOGRAF CISZY 

6 


„Bieliński okazał się 

fotografem fantastycznym. Bo ze zdjęciami 

„ a r t ys t yc z ny m i ” j e s t t a k j a k ze ws z ys t k i m 

w sztuce: albo są dobre i wtedy artysta 

wygrywa, albo złe i do widzenia. 

Zdjęcia Bielińskiego nie tylko są piękne 

same w sobie. (…) Niektóre szepczą jednym 

szczegółem wydobytym z otchłannego 

tła, inne krzyczą ostrym gestem, wyrazistą 

barwą kostiumu bądź dekoracji, 

konwulsyjnym układem ciał aktorów.“ 

Tadeusz Nyczek „Czytanie na trawie… albo Lupa mistrzowsko 

opstrykany”, „Przekrój” 07/2010 


7

„Wariactwo, komedianctwo i cierpienie – ma to tu swój nagi, radykalnie groteskowy wymiar. Aktorzy – 

pięknie bezwstydni. Tak, to również cecha obserwacji, upartych, cierpliwych obserwacji Krzysztofa Bielińskiego 

– obrazy, dokumenty ludzkiego bezwstydu aktorów. Aktor – jako ecce homo. Aby uzbierać taki zestaw 

fotografii, trzeba śledzić teatralne momenty jak ukryte życie płochliwych ptaków. Tu na nic się nie przydają 

standardowe, pozowane zdjęcia. Tu nie chodzi o zgrabne kompozycje, które można wywiesić w oszklonych 

witrynach. Zdjęcia Bielińskiego są dla mnie poruszającym ludzkim dokumentem. “ 

Krystian Lupa w albumie „Lupa/Teatr” (fragment ekspresji na temat fotografii Krzysztofa Bielińskiego 

z albumu „Lupa/Teatr”) 

Nie myśli o spektaklu jako o serii fotografii, a o samej 

fotografii teatralnej jako dokumencie. Krzysztof stara 

się, aby każda fotografia była osobnym dziełem sztuki. 

Tworzy nastrój, wyzwalając migawkę w konkretnym 

momencie i ten decydujący moment ma tu ogromne 

znaczenie. Fotografie Krzysztofa są jak opowieść: 

wielowarstwowe, wielowymiarowe, 

o nieskończonych możliwościach interpretacji. 

„(…) Rok temu w rozmowie redakcyjnej „Teatru” 

Krzysztof Bieliński przyznał: „Obłęd, cisza, pustka – to 

interesuje mnie najbardziej. Stany ekstremalne, ale nie 

sama eksplozja, raczej stan na chwilę przed lub chwilę 

po wybuchu. Ciekawią mnie postaci zagłębione w 

swoim własnym świecie, będące w stanie wytrącenia, 

na krawędzi czy w nieumiejętności bycia z drugim 

człowiekiem”. (…) 

8 


„Jak uwidocznić pustkę i w jaki sposób przekształcić 

ten akt w formę? (…) Autor jakby czekał na moment 

wymownego zachwiania równowagi, kiedy można 

przyłapać rzeczywistość nieupozowaną w sytuacji, która 

wymyka się spojrzeniu nawet najbardziej uważnego 

widza. Fotograf osadza świat w obrazie i powiększa 

pustą, znikającą, odległą rzeczywistość. Bieliński 

świadomie odrzuca rolę kopisty dostarczającego klatki, 

które dokładnie rejestrują otoczenie. Umożliwia mu to 

pójście za głosem abstrakcji.” (…) Susan Sontag nazywa 

fotografię cytatem. Jednak zdjęcia Bielińskiego są tak 

dalece przetworzonym przedstawieniem rzeczywistości 

scenicznej reżysera, że zyskują właściwie rangę autorskiej 

wypowiedzi. Piękna kompozycja i starannie dobrana 

perspektywa tworzą osobny spektakl, niemieszczący się 

w ramach teatru. (…) Autor nie dokumentuje bezdusznie 

i mechanicznie rzeczywistości, co często zarzuca się

Fotografie Krzysztofa są jak opowieść: 

wielowarstwowe, wielowymiarowe, 

o nieskończonych możliwościach interpretacji. 

autorom zdjęć scenicznych. Udowadnia, że fotografia 

teatralna może być buntem przeciwko tendencyjnym 

sposobom patrzenia i zasługuje na taki sam szacunek 

jak malarstwo.” 

Paweł Dobrowolski „Za głosem abstrakcji” (Teatr, 

7-8/2010) (fragment recenzji albumu „Lupa/Teatr”) 

Krzysztof Bieliński jest autorem fotografii do blisko 700 

spektakli krajowych i zagranicznych, twórcą plakatów 

teatralnych oraz albumów fotografii teatralnej: „Lupa/ 

Teatr”, „Staniewski. Gardzienice. Antyk”, „Treliński”, 

„BTL/Lalki”, „Warlikowski/Teatr” (współautor), „Kudlicka. 

Volume I” (współautor). 

Z wykształcenia muzyk i wokalista. Współpracował 

z uznanymi reżyserami teatralnymi – m.in. z Krystianem 

Lupą, Włodzimierzem Staniewskim, Grzegorzem Bralem, 

Mariuszem Trelińskim i Krzysztofem Warlikowskim, 

fotografując w takich teatrach jak: Teatr Wielki – 

Opera Narodowa w Warszawie, Teatr Narodowy 

w Warszawie, TR Warszawa, Nowy Teatr w Warszawie, 

Teatr Dramatyczny w Warszawie, Teatr Studio 

w Warszawie, Stary Narodowy Teatr w Krakowie, 

Teatr Polski we Wrocławiu, Teatr Gardzienice, Teatr 

Pieśń Kozła czy Opéra National de Paris. Od 2008 r. jest 

stałym fotografem Teatru Wielkiego – Opery Narodowej. 

Współpracuje również na stałe z kilkunastoma innymi 

teatrami w Polsce. Wykładał fotografię teatralną oraz 

plakat w Warszawskiej Szkole Filmowej i na Fotografii 

UW. Nominowany do Teatralnej Nagrody Muzycznej 

im. Jana Kiepury za najlepszy plakat 2017 roku. 

W 2019 roku został jurorem V Konkursu Fotografii 

Teatralnej, organizowanego przez Instytut Teatralny 

im. Zbigniewa Raszewskiego. W 2020 roku prowadził 

pierwsze w Polsce Master Class z fotografii teatralnej 

online we współpracy z Instytutem Teatralnym im. 


9

09_Transcendencja_2012 

FOTOGRAFIA 

Bieliński o wolności w fotografii abstrakcyjnej: 

„W fotografii abstrakcyjnej sam decyduję o wszystkim, a wizja może być przelewana 

bezpośrednio na papier fotograficzny, kliszę czy matrycę aparatu, może być 

przemieniana w obraz bez żadnych ograniczeń. I tak jak Pani powiedziała, jedynie 

wyobraźnia może stanowić tu jakąś barierę. W moim sposobie pracy nad fotografiami 

abstrakcyjnymi wychodzę od wizji, a nie od technik tworzenia obrazu czy eksperymentu, 

mimo że to właśnie eksperyment jest dla mnie najważniejszym sposobem w pracy 

artystycznej. Od ponad dziesięciu lat tworzę cykl obrazów, dla których inspiracją były 

stany doświadczane pomiędzy jawą a snem, momenty, w których zasypiamy albo się 

budzimy. Chciałem zapisać na zdjęciach to, co dzieje się pod powiekami. Żeby oddać te 

senne wizje, majaki, powidoki, zacząłem szukać takich narzędzi, przy pomocy których 

mógłbym właśnie taki obraz stworzyć. Eksperyment i poszukiwania podążały 

za wizją. W kolejnych przetworzeniach dochodziłem do coraz bardziej wyrafinowanych 

obrazów. 

Do stworzenia każdej fotografii budowałem specjalne konstrukcje, czasem bardzo 

skomplikowane instalacje, które pozwalały mi osiągnąć zamierzony, wymarzony efekt.” 

culture.pl – wywiad z Martyną Kowalewską 

10 


02_Opętanie_2009 

ABSTRAKCYJNA 

08_Obsesja_2015 

Zbigniewa Raszewskiego zakończone wystawą w Starej 

Galerii ZPAF. We wrześniu 2020 roku, na łamach pisma 

Teatr, ogłosił Manifest Twórczej Fotografii Teatralnej. 

Obecnie otwiera pierwszą na świecie Szkołę Fotografii 

Teatralnej. 

Jest twórcą cenionym i rozpoznawalnym. Dzięki 

psychologicznemu podejściu do każdego wyzwania 

teatralnego jego prace są bardzo ekscytujące. 

Przedstawienie charakteru i klimatu spektaklu obrazem 

jest niezwykłą umiejętnością. 

Jeśli tylko medium w postaci fotografii zostanie 

uwolnione ze stereotypowych ram, artysta dostaje 

szansę na własną wizję artystyczną, wytwarzanie iluzji. 

Krzysztof Bieliński świadomie przekształca sceniczną 

rzeczywistośc, aby uchwycić efemeryczność 

teatru nakładając na zastaną realność filtr swojej 

wrażliwości, w poszukiwaniu ulotnej natury teatru. 

Najbardziej pociągają go trudne do uchwycenia stany 

emocjonalne, jak obłęd albo z drugiej strony wsobność 

czy inercja. 

Ilość sztuk scenicznych prezentowanych okiem 

Krzysztofa Bielińskiego jest dowodem zaufania wielu 

twórców scenicznych. Bieliński, jak sam o tym mówi, 

obsesyjnie poszukuje skrajnych emocji. Fascynuje 

go analiza tych stanów i możliwość pokazania 

ich poprzez fotografię. Podobnie jest z fotografią 

abstrakcyjną, tutaj również poszukuje tego, co 

nieuchwytne, ukazując przy pomocy fotografii złożone 

stany emocjonalne, a jednocześnie zgłębiając stany 

doświadczane między jawą a snem. Jest kolorystą. 

Zwolennicy fotografii czarno-białej podkreślają siłę 

ekspresji kontrastów graficznych. On natomiast 

upatruje tej ekspresji w intensywnych kolorach oraz 

efektach ruchu i multiplikacji. Nadaje indywidualny 

rys swoim fotografiom, nie pozbawiając ich wyrazu 

charakteryzującego dany utwór. Lata pracy z aktorami 

i solistami operowymi zaowocowały doświadczeniem 

ułatwiającym znalezienie najwłaściwszych kadrów 

i ujęć postaci, a wrażliwość plastyczna dopełnia 

kreację artystyczną. 

Relację z wirtualnej uroczystości wręczenia 

statuetki (zaprojektowanej i wykonanej przez 

bułgarskiego rzeźbiarza, Iliana Szarkova) pokażemy 

na naszych łamach oraz w zaprzyjaźnionych mediach 

partnerskich. 

[PS] 

11 


12 

BRONISŁAW KRZYSZTOF 


Muzyka

Moje rzeźby 

mogą funkcjonować 

w każdej przestrzeni. 


13 

13

14 

14 


03_GWIAZDA A, 165 cm, brąz, 2002

Leopardy 

ZAWSZE WIERNY SOBIE 

Juliusz Wątroba 

B ronisław 

KRZYSZTOF 

Bronisławie, inspiracją do tej rozmowy stała się lektura 

znakomitej biografii Michała Anioła Udręka i Ekstaza Irvinga 

Stone’a. Gdy tylko zabierałem się do czytania kolejnych 

rozdziałów tej pasjonującej książki, widziałem… Ciebie, 

a właściwie Ciebie w Twoich rzeźbach – naprawdę. 

Urodziłeś się i pierwsze lata spędziłeś w Mszanie Górnej, 

urokliwej wsi, otoczonej szczytami Beskidu Wyspowego 

i Gorców. Jak wspominasz tamten czas, klimat, ludzi, 

pejzaże – miejsce, gdzie kształtowała się Twoja osobowość? 

W domu byłem do trzeciego roku życia, potem 

znalazłem się w Zakopanem na ponad trzy i pół roku, 

następnie wróciłem na parę kolejnych lat do Mszany, 

a jako piętnastolatek opuściłem dom i już więcej tam 

nie wróciłem… A książkę, którą wspominasz, znam, 

zaczytywałem się w niej i to było wielkie przeżycie. 

Wiedziałem, że kiedyś bywało trudno, choć wydawało się, 

że Leonardo czy wspomniany Michał Anioł mieli 

w życiu łatwiej, a okazało się, że klientów mieli też, tak 

jak my, z dużymi kłopotami realizacyjnymi. Artysta musi 

mieć realizacje, bo bez nich nie ma artysty, a z samego 

mówienia nie zawsze coś wynika. 

Ale z tamtych lat w Mszanie coś w Tobie zostało? 

To są moje ulubione wspomnienia. Podobno z wiekiem 

ludzie wracają myślami do czasu młodości i te 10 lat 

spędzonych w mojej miejscowości pozostanie ze mną 

na zawsze. 

Później znalazłeś się w Zakopanem – w legendarnej 

Szkole Kenara, instytucji wyjątkowej w kształceniu 

przyszłych artystów. Mnie, laikowi, kojarzy się ona 

głównie z Władysławem Hasiorem, Antonim Rząsą czy 

Karolem Stryjeńskim. Ty, nie dość, że miałeś szczęście do 

niej uczęszczać, to jeszcze później w niej przez jakiś czas 

wykładałeś. Co było niezwykłego, wyjątkowego w tej szkole? 

Z reguły wszystkie szkoły artystyczne to szkoły lokalne, 

a tutaj uczyli się koledzy, którzy pochodzili z całej Polski. 

Wielu wykładowców także pochodziło spoza Zakopanego. 

Gdyby nie mieszanka kulturowa – bo każdy region ma 

swoje, może mikro, ale jednak cechy – to nie byłoby tego 

charakteru, wymiany informacji i tej atmosfery. Człowiek 

dowiadywał się o wartościach, które wyznaje ktoś z okolic 

15 


Wrocławia albo z Pszczyny czy z Cieszyna. Ta kulturowa 

wymiana między uczniami a nauczycielami, a także 

tolerancja, stanowiła niewątpliwą siłę tej uczelni. 

Dlaczego młodzież z całej Polski chciała tam uczęszczać? 

Dlatego że szkoła miała tradycyjne osiągnięcia, które 

się datowały jeszcze przed wojną. Ostatnia przed wojną 

wystawa, z której prace nigdy nie wróciły do Polski, 

odbyła się w Ameryce, w Chicago. Szkoła zdobywała też 

złote medale na wystawach światowych, m.in. w Paryżu, 

i to stwarzało mit, że jakość jest gwarantowana. 

A przecież góralscy nauczyciele (na przykład Wojciech 

Brzega) kończyli zachodnie akademie. To byli ludzie 

wykształceni poza granicami Polski. 

Następnie pożeglowałeś na wielkie wody, do stolicy, 

by zakotwiczyć w Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie 

nie umiemy: nie umiemy rysować, nie umiemy malować, 

nie umiemy rzeźbić. Wszystkiego trzeba się było zacząć 

uczyć od nowa. Na szczęście, część z nas chciała się uczyć, 

część chciała pracować ponad siły. Ja chciałem. Ale też 

miałem niezwykłe szczęście do profesorów. 

Pytam o to dlatego, że staram się razem z Tobą dotrzeć 

do chwili, gdy już wiedziałeś, że będziesz rzeźbiarzem! 

I to takim, który wybierze najtrudniejszą bodaj 

technikę – rzeźbę w brązie, która wymaga perfekcyjnej 

znajomości skomplikowanego warsztatu, ale jest za to 

prawie niezniszczalna! Jak to się stało, że głównie brąz 

zawrócił Ci w głowie? 

Musimy wrócić do początków, czyli do Szkoły Kenara. 

Dyrektorem placówki był wtedy Kazimierz Fajkosz. Często 

opowiadał nam o tym, co widział we Francji 

17_DOTYK, brąz, h 204 cm, 2020 

14_BŁĘKIT II, h 140 cm, 2019, brąz 

10_TY II, 155 cm, brąz, 2015 

Rzeczywistość trzeba zamienić 

w nierzeczywistość. 

na Wydziale Rzeźby, którą ukończyłeś z wyróżnieniem. Jak się 

odnalazłeś w wielkim mieście? Jak tam odnaleziono Ciebie? 

Było kiedyś tradycją szkoły, że najlepszym doradzano, 

do jakich akademii powinni się udać, aby kontynuować 

edukację. Wtedy istniały tylko dwie akademie: 

w Warszawie i Krakowie. Myśmy poszli z koleżanką 

i kolegą do Warszawy. W tamtym systemie 

pedagogicznym wmawiano ci, że jesteś orłem, sokołem, 

bażantem… takim genialnym rzeźbiarzem czy malarzem. 

I młody człowiek w to szalenie wierzył. Co to dawało? 

Z jednej strony było pozytywne, a z drugiej fatalne. 

Udaliśmy się do Warszawy, przekonani, że jesteśmy 

najlepsi i genialni. Byliśmy bezczelnie odważni, 

w związku z tym warszawskie problemy nas nie dotyczyły. 

Uważaliśmy, że jesteśmy ponad to. A tu się okazało, że nic 

16 


i we Włoszech. A widział odlewy antyczne i często 

opowiadał o tym najzdolniejszym uczniom. Próbowaliśmy 

odlewać już w Zakopanem, ale nic nam z tego nie 

wychodziło. Gdy przyszliśmy na studia, chcieliśmy 

realizować swoje prace w czymś, co było prawie 

nieosiągalne w Polsce, czyli w brązie czy w aluminium. 

Chodząc po wystawach rzeźby w tamtych czasach, 

dało się zauważyć, że większość prac stanowiły gipsy 

patynowane. Rzadko kiedy można było spotkać kamień 

i jeszcze rzadziej odlew w brązie, robiony zresztą bardzo 

nieudolnie. Wynikało to z faktu, że nie było 

u nas dostępu do kultury technicznej, do odlewu rzeźb 

na wysokim poziomie, i nikt w tej technologii nie umiał 

pracować. Kompletnie nikt. W związku z tym z dziką pasją 

rzuciliśmy się z kolegami do wykonywania wszelakich 

prób, bo nie było żadnych podręczników opisujących

05_z cyklu KATEDRA II, h 136 cm, brąz, 2008 

13_JEŹDZIEC V, brąz, h 195 cm, 2018 

06_z cyklu KATEDRA III, h 129 cm, brąz, 2008 

Próbuję, za pomocą 

wszelakich możliwych środków, 

zaangażować odbiorcę, 

żeby chciał dokładnie przyjrzeć się mojej pracy. 

taki proces. Żeby przeprowadzać próby, musieliśmy 

uzyskać specjalne pozwolenie od dziekana na naukę poza 

programem. Bez zgody mogliśmy najwcześniej robić to 

programowo na trzecim roku, a chcieliśmy od pierwszego, 

bo czuliśmy potrzebę realizacji, która daje gwarancję 

jakości. To nie było takie łatwe i cała edukacja zajęła 

nam w gruncie rzeczy parę lat, a skończyła się śmiesznie, 

dlatego, że w pewnym momencie nasz kolega, profesor 

na Wydziale Rzeźby, zresztą też po „Kenarze”, wysłał 

dwóch moich kolegów do NRD, do Berlina. Tam w ciągu 

trzech dni nauczono ich tego, czego myśmy się uczyli 

przez pięć lat, jeżdżąc po całej Polsce. Wcześniej, gdy 

tylko słyszeliśmy, że gdzieś odlewają techniką traconego 

wosku, gnaliśmy galopem do pociągu, a okazywało się, 

że to tylko propaganda, że nikt nie umie tego robić. 

Wszyscy zapomnieli albo mieli jakieś stare, przedwojenne 

odlewy i udawali, że to jest ich. My działaliśmy metodą 

prób i błędów. Raz wychodziło, raz nie wychodziło. 

Wtedy funkcjonowały jeszcze tzw. tajemnice zawodowe. 

Musieliśmy mieć na zajęciach zeszyty, by wpisywać do 

nich uwagi odlewnika, który nie miał zielonego pojęcia 

o odlewaniu. 

Czyli wyważaliście otwarte drzwi! 

Tak, ze względu na socjalizm, na biedę. Główną 

przeszkodę stanowiła u nas tajemnica zawodowa, 

a na akademii enerdowskiej w Berlinie w ciągu trzech 

dni wszystko chłopakom pokazano. I od tego czasu 

odlewamy. Sam nauczyłem odlewania co najmniej 

dwudziestu kilku rzeźbiarzy, żeby oni nie mieli takich 

dylematów, tyle zmarnowanego wysiłku i czasu, co my. 

Nie bawiłem się nigdy w tajemnice zawodowe, które były 

główną przeszkodą w naszym dochodzeniu do wiedzy. 

No właśnie, powiedz, jak to wygląda od strony plastycznej. 

Wszystko zaczyna się od pomysłu. Potem robię dużo 

szkiców, które stanowią jakby selekcję pomysłów. 

Następnie, gdy mam już koncepcję, trzeba ją 

odwzorować w materiale, który pozwala zrobić formę 

do odlewu. To może być cokolwiek: glina, drewno, 

kamień, ale musi powstać rzeźba, którą chcemy odlać. 

Kiedyś się bawiłem, odlewałem liście, ptasie piórka, 

kwiatki, robiłem wprawki, żeby sprawdzić, na ile to jest 

możliwe. Jeśli masz już rzeźbę, musisz przygotować 

formę, by powstały modele woskowe. W unikatowej 

technologii traconego wosku, musi powstać model 

z wosku. Gdy już go mamy, przygotowujemy do odlewu 

formy ceramiczne, z których trzeba wytopić wosk. 

W powstałej w ten sposób przestrzeni umieszcza się brąz, 

który trzeba stopić, by zalać tę formę, a gdy ostygnie, 

rozwalić ją, wydobyć odlew i dalej cyzelować, patynować, 

spawać czy łączyć. Można mieszać różne materiały ze 

sobą. Są trzy gatunki brązu, a można go mieszać również 

ze stalą nierdzewną czy ze srebrem. Brąz można złocić, 

srebrzyć, polerować, malować… 

Po prostu wszystko można. 


17

Wróćmy jeszcze do Kenara. 

JEŹDŹCY APOKALIPSY 

U Kenara każdy pracował na siebie. To był kolejny, inny 

świat. Wieś była jednym światem, może najbardziej 

bajkowym, dziecięcym, bez zobowiązań. W momencie, 

kiedy idziesz do szkoły zawodowej, pewne rzeczy chcą 

z tobą zrobić na skróty i wiele się traci. Oczywiście, razem 

z paroma kolegami tworzyliśmy grupę działającą ponad 

program. Zawsze tworzą się takie grupy. 

Zawsze też należałem do takich grup, by robić coś 

dodatkowego. Moja postawa i moje pomysły były 

zauważane i akceptowane poza obszarem szkoły. 

Słynny Rząsa tylko mnie pozwalał rzeźbić w swojej 

pracowni. Mogłem też rzeźbić w internacie, a on 

przychodził i robił korekty. Wtedy za rzeźbienie 

w internacie można było z niego wylecieć, bo gdyby 

ktoś wbił sobie dłuto w rękę, odpowiadałby kierownik. 

Dodatkowo otrzymywaliśmy informacje z zewnątrz. 

Słynny Hasior jeździł po Europie, poza granicę socjalizmu 

i przywoził setki kolorowych slajdów. Później pokazywał 

to, co widział w muzeach i w przestrzeniach publicznych. 

To był dodatkowy atut tej szkoły. 

Rzeźba musi mieć przez cały 

czas swoje życie, musi angażować 

nie tylko twórcę, ale i odbiorcę. 

Na studiach nie było tak radosnego podejścia, tylko 

profesjonalizm – konkretne rzeczy, konkretne korekty. 

W szkole Kenara, gdy ktoś sobie nie dawał rady, profesor 

pomagał mu rzeźbić i pokazywał. Tu byłeś odpowiedzialny 

sam za siebie. To był kolejny, inny świat. Każdy robił błędy 

na swój rachunek. 

Miałeś jednak szczęście, że mimo tych trzech światów, 

uchroniłeś siebie w sobie. 

Tak, bo chcieliśmy więcej. Wielu moich kolegów 

pochodziło ze wsi. Praca była dla nas czymś naturalnym. 

Nasze zainteresowania wykraczały poza czas zajęć 

szkolnych. 

Mówiąc szczerze, jestem oszołomiony Twoją kreatywnością, 

wszechstronnością. Szczególnie tu, w Twoim niezwykłym 

domu, gdzie zewsząd spogląda mi w oczy artyzm i w każdej 

rzeczy widzę ślady Twojej ręki, a może jeszcze bardziej 

intelektu i serca. Jak wyglądają poczęcia Twoich dzieł, 

zanim jeszcze się urodzą, zmaterializują idee, zamysły? 

18 


WIATR 

Musi być czynnik, który uruchamia całą procedurę 

realizacyjną. Tym czynnikiem jest inspiracja, czyli często 

jakaś symbolika, którą człowiek sobie przypomni i chce

Do swoich zabiegów 

artystycznych używam ciała, 

całej architektury wewnętrznej 

człowieka. 


19

18_JEŹDZIEC, granit 

19_ DAMA, granit 

21_POMNIK DNA, granit 

20_ SEN, granit 

zinterpretować na nowo. W moim przypadku jest to 

bardzo często utwór muzyczny. Muzyka stale we mnie 

gra. Moja rodzina, począwszy od dziadków, po młodsze 

ode mnie pokolenie, gra na skrzypcach i wszyscy są w tym 

mistrzami. Natomiast mnie Bozia nie dała szans, żebym 

to robił, a uważam że muzyk ma to szczęście, że w 

ułamku sekundy może wydać z siebie emocje, które 

towarzyszą mu w trakcie tworzenia procesu twórczego. 

Rzeźbiarz musi całe emocje podzielić na etapy. I muszą 

to być szalenie mocne emocje, żeby od pierwszej iskry, 

która uruchamia proces myślowy, napięcie wytrzymało 

do samego końca i nie osłabło, tylko najlepiej jeszcze 

się rozwijało w trakcie realizacji. A zainspirować może 

wszystko: rozmowa, spotkanie, ładny widok landszaftowy. 

Trzeba mieć tylko możliwość interpretacji tego w głowie. 

Nie ma wskazówek, że jeśli widzimy przysłowiowy zachód 

słońca, to musimy się tak, a nie inaczej zachowywać. 

Trzeba tak zinterpretować rzeczywistość, żeby stała się 

twoją rzeczywistością, twoim światem. W moich rzeźbach 

chcę tworzyć mój własny świat, nierealny, nierzeczywisty, 

żeby rzeźbę zamknąć w jakimś wymiarze, ale też żeby to 

było wielointerpretacyjne. Jednocześnie, jeżeli rzeźba 

trafia do odbiorcy w różnych kulturach, to żeby każdy 

znalazł jakiś istotny pierwiastek dla siebie. 

Przejdźmy wreszcie do konkretów. Oto mamy przed sobą 

rzeźbę – finalny, zmaterializowany obiekt Twojej wyobraźni 

zamknięty w kształt. 

Rzeczywistość trzeba zamienić w nierzeczywistość. 

Wiadomo, że brąz jako materiał, rzeźba jako koncepcja 

twórcza, musi zostać zmaterializowana w jakiejś bryle, 

w jakiejś przestrzeni, i to jest rzeczywistość, 

a emocje, jakie to dzieło powinno wywołać, mają być 

nierzeczywiste, nienaturalne, niestandardowe. Musimy 

dać szansę interpretacji indywidualnemu odbiorcy. Moim 

celem jest znalezienie drogi w danym temacie, choć nie 

tylko temat jest inspirujący, nie tylko muzyczna chwila, 

o której wspomniałem wcześniej. Każdy element można 

przekuć na dzieło sztuki, tylko trzeba mieć cel. Po co 

to robimy? Dla kogo? I czy jesteśmy w stanie rozwiązać 

problem w formie artystycznej, środkami artystycznymi? 

Czym się posłużymy? Żeby zdematerializować prace, 

które mają swój ciężar, swój kształt, swoją fizyczność, 

używałem przeróżnych, artystycznych zabiegów: 

operowanie światłem, nie tylko zewnętrzną formą, 

ale i wewnętrzną, mobilnością rzeźb – po prostu 

dematerializowałem je, rozkładając na czynniki pierwsze. 

20 


Albo też zmiana kolorów – kontrastowałem patyny, 

by nadać nastrój, bo człowiek musi się z rzeźbą dobrze 

czuć. Wiadomo, nie zadowolisz wszystkich, nie będziesz 

miał poklasku tysiąca osób, ale wystarczy, że znajdziesz 

choć jednego odbiorcę, który zrozumie. 

To już duży sukces i wystarczy. 

Głównym tematem Twojej twórczości jest człowiek. 

Skomplikowany byt, każdy inny, niepowtarzalny, jedyny. 

I takie są Twoje rzeźby, którymi próbujesz ogarnąć, zrozumieć 

te niepojęte istoty. Czasami tylko podpowiadasz odbiorcy 

tytułami pojedynczych prac czy też cykli, w jakim kierunku 

mogą za Tobą podążać albo szukać własnych dróg czy 

bezdroży. 

To jest dosyć proste, dlatego że musisz się poruszać 

w jakimś obszarze kulturowym. Musisz wiedzieć, do 

kogo swoje rzeźby adresujesz. Wiadomo, że na świecie 

są biegunowo różne koncepcje życia, bycia, podziałów 

społecznych. Ale nawet tu, w Europie, mamy potworne 

kontrasty kulturowo-społeczne i trzeba wybrać pewną 

grupę, do której swoje prace adresujesz. Oczywiście, 

najlepiej żeby to było czytane przez wszystkich, ale jeżeli 

używasz elementów z kultury łacińskiej, tylko część ludzi 

to zrozumie. Najlepsza w tym wypadku jest abstrakcja, 

bo abstrakcja tworzy kompozycję. Ja posługuję się ciałem 

ludzkim w sensie konstrukcyjnym, ale trzeba powiedzieć, 

że żadna moja rzeźba, gdyby ktoś umiał ją ożywić, nie 

mogłaby chodzić ani siedzieć. To złudzenie optyczne 

właściwych proporcji. Człowiek nie jest tak zbudowany. 

Do swoich zabiegów artystycznych używam ciała, całej 

architektury wewnętrznej człowieka. 

Dlatego często pojawiają się obcięcia. Jeżeli uważam, 

że ręka czy głowa utrudnia przekazanie pewnych 

treści, idei – to jest niepotrzebna. Chcę skupić uwagę 

na rzeczach istotnych. Oczywiście, jeżeli trzeba, mogę 

komuś zrobić portret. Mam wiele rzeźb wykonanych 

całopostaciowo, ale czasem pojawia się problem 

kompozycyjny, żeby głowa, nogi czy ręce były w tym, 

a nie innym miejscu. Cały czas bawię się kompozycją za 

pomocą zestawiania form, które iluzjonistycznie pokazują, 

że to jest postać figuratywna człowieka. Nie robię rzeźb 

z detalem, typu dziewiętnastowiecznej anatomii, choć 

anatomię bardzo dobrze znam. Wykorzystuję ją jednak 

w moich celach artystycznych. 

Rzeźby są statyczne, tkwią w niezmienności. Lecz cechą 

charakterystyczną, wyróżniającą Twoje prace, jest ruch –

– i ten dosłowny, wynikający z ruchomych części składowych, 

i ten w domyśle, będący efektem wewnętrznych napięć, 

dynamiki czy zaklętej w brązie energi, która wylewa się 

daleko poza skończone kształty. Czasem jeszcze bardziej 

podkreślone światłem, błyskającym z polerowań czy złoceń… 

To jest szukanie sensu swojej pracy, twórczości. Próbuję 

za pomocą wszelakich możliwych środków zaangażować 

odbiorcę, żeby chciał dokładnie przyjrzeć się mojej pracy. 

Żeby jej dotknął, żeby mógł uczestniczyć w odbiorze, 

w sensie nastroju, bo może wziąć odlew, by przestawić 

element. Wtedy zmienia się kompozycja, zmienia się 

automatycznie nastrój. Uruchamia się nowe środki 

wyrazu, często buduje się na nowo formę, choćby 

poprzez wpuszczanie światła do wnętrza. Ważne jest, 

żeby zaangażować człowieka, żeby nie tylko obszedł 

rzeźbę dookoła i stwierdził, czy mu się podoba, czy nie, 

ale też by zastanowił się, po co ten element jest ruchomy, 

jaką funkcję pełni, z czego ta idea wynika, z czego jest 

ta baza. Uważam, że można to porównać do sytuacji 

w fotografii, gdy trzeba wiedzieć, kiedy zrobić zdjęcie. 

W rzeźbieniu przychodzi taki moment, impuls, gdy wiesz, 

że tak rzeźba powinna wyglądać. Wtedy trzeba, jakby 

za pomocą rzeźby, zrobić zdjęcie tego szczególnego 

momentu, uwiecznić go tak, żeby był po prostu realny 

i niematerialny. Rzeźba musi mieć przez cały czas swoje 

życie, musi angażować nie tylko twórcę, ale i odbiorcę. 

Nie tylko twórca powinien być zadowolony z efektu. 

Również odbiorca powinien przez cały czas uczestniczyć 

i czerpać przyjemność z przebywania przy rzeźbie, brać 

udział w tworzeniu nastroju. Jedyny problem to fakt, że 

rzeźba jest materializacją pewnej koncepcji, natomiast 

malarstwo to jej dematerializacja. W malarstwie to my 

możemy umieścić przysłowiowy przedmiot dziesięć 

kilometrów dalej. Perspektywa działa inaczej, wrażenia są 

bardziej przestrzenne, mimo że obrazy pojawiają się na 

płaskiej powierzchi. 

Ale to jest też kwestia postrzegania. Na tym polegał między 

innymi spór Michała Anioła z Leonardem. Da Vinci twierdził, 

że to malarstwo jest szczytem, natomiast Buonarotti – 

– że rzeźba. I obaj mieli racje. Swoje! 

Z tym, że na pewno rzeźba ma większe szanse. Trzeba 

to tylko umieć zrobić. Ja się staram, zobaczymy, 

co z tego wyjdzie. 

Już wyszło! I… zaszło tak daleko! 

Bronku, znamy się od trzydziestu lat. O Twoim istnieniu 

dowiedziałem się w 1984 roku, gdy w Bielsku-Białej pojawił 

się w przestrzeni publicznej niezwykły monument (660 cm 

wysokości!) Twojego autorstwa: Poległym za Polskę. Ten 

pomnik, znany też pod nazwą Tors gorejący, wykonany 

z miedzi, robi na mnie do dziś niesamowite wrażenie, choć 

widziałem go setki razy. Dlatego tę mini (z konieczności) 

prezentację Twoich dokonań zacznę od „dużych formatów”, 

eksponowanych na okrągło pod słońcem i księżycem. 

Powiedz, proszę, o realizacjach innych Twoich prac. 

Nie stworzyłem za dużo realizacji przestrzennych, 

ale te, które zrobiłem, zaistniały. Cieszę się z tego, 

tym bardziej, że mieszkam w Bielsku-Białej, która nie jest 

centrum kulturowym, mimo, że ma świetne osiągnięcia, 

zwłaszcza w dziedzinie muzyki. Lokalizacja powoduje, 

że docierające do mnie zamówienia są ograniczone. 

Skąd się brały zamówienia w przeszłości? Dzisiaj 

jest to bez znaczenia, ale dawniej jeśli było oficjalne 

zamówienie, lądowało na jednej z dwóch akademii: 

w Krakowie lub w Warszawie. Było to ułatwienie dla 

zamawiającego – dany profesor gwarantował jakość. 

Gdy ktoś znajdzie w antykwariacie książki o rzeźbie 

z tamtych czasów, zauważy, że dziewięćdziesiąt procent 

rzeźbiarzy prezentowanych w wydawnictwach, to 

profesorowie akademii. Rzadko pojawia się osoba 

niezwiązana z uczelnią. Z tego powodu w tamtych 

czasach miałem tylko jedną pracę w przestrzeni 

publicznej. Wygrałem konkurs, a gdybym go nie wygrał, 

nie otrzymałbym zamówienia. Późniejsze realizacje to 

również wygrane konkursy. Gdy zmieniły się czasy, po 

tym jak częściowo upadł komunizm, mogła się w Polsce 

pojawić forma zamówień publicznych. Mówimy tutaj o 

skali realizacji, której rzeźbiarz prywatnie w Polsce nie 

udźwignie. Nie ma sponsora prywatnego czy firm, jak 

na Zachodzie, a ktoś musi za to zapłacić. U nas jeszcze 

się to nie wykształciło. Dzięki jednemu z zamówień, 

zrealizowałem piękny pomnik DNA w granicie, rzecz 

kompletnie niestandardową, postawioną we Wrocławiu, 

w przestrzeni publicznej. To było wyzwanie z punktu 

widzenia technicznego. Połączenie nici DNA, wychodzącej 

z postaci kobiety i mężczyzny, i światło – szalenie trudne 

do wykonania. Prócz pomników, stworzyłem wiele 

rzeźb, które teraz stoją w moim domu, a wcześniej brały 

udział w wystawach. Trzy lata temu zrealizowałem na 

zamówienie Szkotów rzeźbę poświęconą generałowi 

Stanisławowi Maczkowi w Edynburgu. Jako jeden 

z nielicznych Polaków wykonałem też elementy 

rzeźbiarskie na Père-Lachaise, dla rodziny Ornano. 

Trzeba wiedzieć, że Père-Lachaise mieści się w pierwszej 

czwórce najbardziej oglądanych obiektów w przestrzeni 

Paryża. Na tym cmentarzu są setki rzeźb, a miliony ludzi 

przychodzą tam jak do muzeum. Poza tym, wygrałem 

konkurs na rzeźbę Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie. 

Zrobiłem też rzeźbę do parku rzeźb przy Polskim 

Komitecie Olimpijskim w Warszawie, a w tym roku 

zostanie postawione popiersie Georgesa Clemenceau, 

również w stolicy. Jest tego trochę, nie o wszystkim 

wspomniałem. Realizacje przestrzenne są bardzo ważne, 

bo mówią o możliwościach i wszechstronności artysty. 

Tworzę także mikroskopijne rzeczy, ale potrafię zrobić 

nawet wielometrowe. Dużą realizacją, w którą jestem 

teraz zaangażowany, jest projekt Czterech Jeźdźców 

Apokalipsy. Ciągnie się od dwudziestu pięciulat. Niestety, 

nie mogę go ukończyć z powodu braku finansowania. 

Większość Twoich prac to rzeźby figuratywne, jak chociażby 

te w Twojej galerii, ale i te nabywane przez muzea i do 

prywatnych kolekcji przez możnych tego świata. 

Czy w procesie tworzenia ortodoksyjnie trzymasz się swoich 

nieugiętych zasad, czy jednak idziesz na kompromis? 

I gdzie granice tego kompromisu, jeśli już musi być? 

Na kompromisy raczej nie idę, co nie jest dobre w dobie 

poprawności politycznej w jakiej obecnie żyjemy. 

W pewnym sensie miałem szczęście, bo moje 


21

Indywidualizm to najwyższa cena, jaką się płaci. 

16_z cyklu JAKI PIĘKNY, h 206 cm, brąz, 2010 

04_GWIAZDA B, 179 cm, brąz, 2003 

08_JUŻ IDĘ IV, 98 cm, brąz, 2014 

12_JUŻ IDĘ II, 102 cm, brąz, 2013 

22 


wychowanie i wykształcenie zaczęły się w epoce, kiedy 

istniały wartości uznane za standardowe. Nikt nie 

podważał, nie obrażał i nie bluźnił na pewną symbolikę 

czy pewne wartości. Później szalenie istotnymi bodźcami, 

które budowały moją psychikę było to, że jednak 

warto się o coś bić, bo całe życie musiałem mocno 

walczyć z potworną głupotą i brakiem wyobraźni, 

które dominują w przestrzeni publicznej. Na przykład 

to, że nie można wykształcić żadnego społeczeństwa 

na poziomie wyższym. Nie ma tak bogatego państwa 

i nigdy nie będzie. A często najmniejsi mają najwięcej 

do powiedzenia. Miałem szczęście, że wśród moich 

odbiorców dominowali ludzie bardzo dobrze 

wykształceni, o szerokich horyzontach myślowych, 

wykształceni na tych samych podstawach, na których 

ja byłem wykształcony, którzy potrafili czytać moje prace 

jak książkę. Nie stanowiło to dla nich problemu, 

wręcz przeciwnie – to była dla nich przyjemność. 

Kim byłem, gdy zacząłem startować na Zachodzie? 

No nikim! Kolejnym Polakiem, który może się zajmować 

w Ameryce pracą w masarni, przy azbestach czy układać 

kafelki u Niemca. Tak byliśmy klasyfikowani, nie ma się co 

oszukiwać. Nikt nie spodziewał się po Polaku osiągnięć 

artystycznych. W związku z tym musiałem trafić do grupy 

osób, którzy przyjęli mój sposób myślenia, zaakceptowali 

mnie ponad poziomem i obiegową opinią na temat 

Polaków. Możemy sobie politycznie opowiadać, że 

jesteśmy sercem Europy, ale żaden przeciętny Niemiec, 

Francuz, Włoch czy Anglik tego nie powie. My jesteśmy 

Wschodem. I tak faktycznie, fizycznie jest. Czy kiedyś 

zostanie odwrócony ten sposób myślenia? Wtedy, gdy 

państwo będzie bogate. A jak może być bogate, gdy nie 

dba o kulturę? Nigdy nie będzie! Przecież nie będziemy 

się ścigać o jakość samochodu, tylko o jakość kultury. 

Nie męczyć się, idąc do teatru, czy kina, a zrelaksować 

się. A kiedy to możesz zrobić? Kiedy jesteś bogaty. 

Biedak nie pójdzie. Może by chciał, ale nie pójdzie. 

Kto ma to zrobić, skoro w Polsce nie ma pieniędzy, 

by uruchomić te procesy? Dlatego biłem się na 

Zachodzie, musiałem się tam odnaleźć. Naprawdę było 

ciężko, ale nigdy nie załamywałem się do końca. Gdy było 

tragicznie, zawsze znajdywał się ktoś sprzyjający temu, 

by się udało. To budowało, dodawało siły do kolejnego 

działania, pokazywało, że jednak warto. 

I tak przeczołgałem się do dziś. 

Dotknęliśmy rzeczy niezwykle istotnej. Artysta to skazany 

za wrażliwość na dożywocie osobnik, który lepiej lub gorzej, 

zazwyczaj jednak gorzej, radzi sobie z życiem w tym życiu. 

Jak Ty sobie z tym radzisz? 

Trzeba być dyplomatą, to jest główna cecha, która 

powinna towarzyszyć każdemu artyście. Ja miałem to 

szczęście, że byłem w iluś środowiskach, w iluś krajach, 

i często poznawałem w grupach decyzyjnych kogoś, 

kto lubił i kupował to, co robię. Stanowiło to dla mnie 

carte blanche i było przepustką do innych uczestników 

tej grupy. I tak w Ameryce miałem na przykład szczęście 

do właściciela Sotheby, pana Alfreda Taubmana. 

Współpracowałem też z Peterem Marino, uznanym 

w Nowym Jorku designerem i architektem światowej 

sławy. Jedną z rzeźb sprzedałem panu Gustavowi 

Cisnerosowi, który ma potężną kolekcję sztuki. Istnieje 

zresztą fundacja sztuki Cisneros w Toledo. Mógłbym 

wymienić nazwiska szalenie ważne, dobrze znane na 

świecie. Nazwiska kolekcjonerów, takich jak Basil i Elise 

Goulandris. Oczywiście zdaję sobie sprawę z tego, że 

w Polsce tylko nieliczne grono kilku osób może znać 

Ornano, Ferré czy innych. No chyba że pana Valentina 

Garavaniego, dla którego również tworzyłem na 

zamówienie. Miałem szczęście pracować dla wielu 

ważnych osób. To było gwarancją dla mnie i dla innych, 

że to, co robię, jest coś warte. Skoro zajmował się mną 

Jan Krugier, wielki marszand Picassa i Giacomettiego, 

to znaczyło, że reprezentuję jakąś wartość. Miałem 

szczęście do ludzi, ale wysiłek był potężny. Musiałem 

się dostosować do reguł gry i walczyć o siebie. Niestety, 

jestem sam. Nie miałem na zachodzie nikogo, kto by 

mnie wspierał w fizyczny sposób. Wspierano mnie tylko 

dobrym słowem czy przez gest zamówienia i kupienia 

czegoś ode mnie. Ale cały wysiłek organizacyjny, 

fizyczny, marketingowy, to była nasza, domowa działka, 

nasze działania. Wspierała mnie żona i moi najbliżsi. 

Poznałem wielu kolekcjonerów, spotykałem się z nimi 

osobiście, miałem szansę podziwiania ich kolekcji, ale 

nikt na świecie nie dał mi nigdy ani dolara, ani euro. 

Dostawałem tylko dobre słowo i wielkie zaufanie, którym 

mnie darzono. To jest oczywiście największa wartość, 

ale jednak pieniądze ułatwiłyby mi funkcjonowanie. 

Znam drogi i kariery wielu słynnych rzeźbiarzy, którzy nie 

zrealizowaliby niczego, gdyby nie pomoc finansowa. Ale 

jedni mieli szczęście, 

bo mieli sponsorów, a inni dostali dobre słowo… 

I talent – na szczęście. 

Małe jest piękne. Mam na myśli medale i plakietki. 

Tak jak i w większych obiektach nie ma w Twoich realizacjach 

miniaturek przypadkowości – proponujesz oryginalne 

rozwiązania zadanych tematów. Jak przypuszczam, znaczna 

część tych prac to zamówienia, ale i tu bronisz się znakomicie 

pomysłowością i formą, przedstawiającą konkret. 

Najbardziej podobają mi się te medale, które choć wykonane 

w metalu, stwarzają iluzję niemal zmysłowej lekkości 

i miękkości delikatnych tkanin. To coś niesamowitego! 

Inne miniaturki to korki do znanych perfum. Jakiego trzeba 

wyczucia i przeczucia, by oddać zapach i wczuć się w kobiecą 

mentalność tak, by panie chciały nabywać perfumy dla 

samego tylko… korka Twojego autorstwa! Od monumentu 

do miniaturki. Czy te przeskoki nastręczają Ci trudności? 

A może ten „płodozmian” korzystnie na Ciebie wpływa? 

Mam wielką łatwość wymyślania różnych tematów. 

Są to na przykład Czterej Jeźdźcy Apokalipsy czy 

okazjonalne medale dla Muzeum w Mińsku Mazowieckim 

zatytułowane Bitwa Warszawska. 

Nie mam problemów ze zmianą skali. Oczywiście trzeba 

wziąć pod uwagę to, że rzeźba ma czemuś służyć. Jeżeli 

ktoś życzy sobie i określa skalę, to znaczy, że musisz się 


23

w tej skali, ze wszystkimi twoimi koncepcjami, zmieścić. 

Interesująca musi być zarówno malutka, jak i duża rzecz. 

Niemniej, u mnie zawsze jest to rzeźba. I być może tylko 

dlatego, że tak do tego podchodzę, to rzeczy, które 

stworzyłem w przypadku flakonów czy korków były 

na tyle intrygujące, że uzyskałem na Zachodzie miano 

designera, o którym się wykłada – ku mojemu 

zdumieniu – nawet w Nowym Jorku. Nie podczepiałem 

się pod wartości uznawane przez określone grupy 

społeczne. Chciałem być zawsze sam i ponosić za to 

konsekwencje. Wykonałem potężny wysiłek, żeby 

zachować wszystko to, co chciałem. 

Jesteś tak wszechstronny, że w jednej rozmowie nie sposób 

wszystkiego ogarnąć, ale nie mogę pominąć tak prozaicznie 

brzmiących rzeczy jak: stoły, stoliki, krzesła. To niezwykłej 

urody obiekty – wykonane najczęściej z brązu i kryształu, 

czysta poezja artyzmu na najwyższym poziomie. 

One wynikają z mojej prostej niewiedzy. W szkole 

podstawowej byłem małym orlątkiem, a studia 

skończyłem jako orzeł, który musiał się wszystkiego 

nauczyć. Okazało się, że połowa rzeczy na studiach nie 

miała sensu, żadnego znaczenia. Gdy rodzina Ornano 

obdarzyła mnie wielkim zaufaniem i zaproponowała, 

żebym zaprojektował korek do perfum, byłem niemalże 

zdumiony: jak to ja, taki rzeźbiarz, mam się zajmować 

jakimiś korkami? A dzisiaj jestem znany w kilkudziesięciu 

krajach dzięki designerskiej twórczości, związanej 

z firmą Sisley. Sama firma też zyskała szalenie na inności, 

ponieważ z reguły to się wszystko opiera na powielaniu 

form, a tutaj pojawiło się coś innego i niestandardowego. 

Potem – ponieważ ludzie widzą, że łatwo mi przychodzi 

wymyślanie i realizowanie pomysłów – zaproponowano 

mi zrobienie konkretnego mebla. Meble robię do dzisiaj 

tylko na zamówienie, ale robię wszystko tak, by mogły 

pojawić się na wystawie, a nie tylko były schowane 

w domu. Muszą pełnić funkcję publiczną i sprawdzić się 

w każdej sytuacji, muszą być dziełem sztuki, a dzieło 

sztuki w każdej sytuacji się obroni. Wiem, że muszę 

podejść do tematu tradycyjnie, jak w swoich rzeźbach. 

Nie kopiuję nikogo, ale i mnie nikt nie skopiuje. 

Połączyłem lany kryształ z brązem, co się okazało 

hitem. I część moich słynnych klientów kupiło moje 

unikatowe prace, a one obroniły się na świecie jako coś 

niestandardowego, coś, czego nie można znaleźć u kogoś 

innego. Ale jest też duża wada takiego zamówienia. 

Gdy dzisiejszy designer tworzy produkt, cały dowcip 

polega na tym, żeby móc go sprzedać w milionach 

egzemplarzy. A ja wykonuję tylko jeden, jedyny 

egzemplarz. Jeżeli śpiewasz i wydajesz płyty, możesz 

wydać ich miliony i dzięki temu mogą cię poznać 

miliony. Ale jeżeli zrobisz stół, żyrandol, lampę, fotel czy 

cokolwiek, co jest unikatowe, widzi to tylko jeden klient 

i jego rodzina. Nie zrobię na tym nazwiska, (zresztą mi na 

tym specjalnie nie zależy), ponieważ jest to adresowane 

do bardzo wąskiej grupy odbiorców, którzy potrafią to 

docenić i wolą oryginalność od unifikacji, powielania. 

W Polsce panuje tragiczna moda na minimalizm. 

Nie dość, że jesteśmy biedni, pozbawieni wielu 

elementów kulturowych w przestrzeni publicznej, 

to nowe domy muszą być czarno-szaro-białe. 

Tak samo wnętrza. Jak weźmiesz do ręki gazety 

z projektami wnętrz, zauważysz, że to pełna unifikacja. 

Może, ewentualnie, pojawiają się jakieś bibeloty, 

ale nie ma tam porządnej rzeźby, porządnej sztuki 

projektowanej. Więc jak ja mam się przebić czymś 

oryginalnym, z najwyższej półki? 

Najtrudniej być prorokiem we własnym kraju – historia 

Twojego artystycznego życia wydaje się potwierdzać tę 

ponadczasową mądrość. To wprawdzie nic nowego, ale 

smutno, że Ty – Europejczyk, obywatel świata, którego dzieła 

są ozdobą najbardziej prestiżowych muzeów i prywatnych 

kolekcji, wśród swoich jesteś niemal anonimową postacią. 

Czy potwierdzasz moją gorzką konstatację? 

No niestety… Tak, wystawiam w muzeach, ale niezbyt 

wielu. Pojawiam się w bardzo ważnych kolekcjach. Moje 

prace mają często drugie życie, bo ktoś je odsprzedaje. 

Ma prawo. Tak, że dzieła są w ciągłym ruchu, zmieniają 

miejsca. Nie mam złudzeń, że będę popularny w Polsce 

z tego prostego powodu, że nie chcę łapać wszystkich 

srok za ogon. Mając minimalne środki i małe możliwości, 

musiałem zdecydować w pewnym momencie, o co się 

bić. Dawniej w Polsce nie byłem w stanie przebić się, 

a nie należałem do organizacji, które to ułatwiały. Gdy 

czasy się zmieniły, było już za późno, bo nie mieszkałem 

w centrum, a dla człowieka działającego w mojej branży 

wiele więcej możliwości stwarza Warszawa niż Bielsko- 

-Biała. W związku z tym, gdy zaczęły się otwierać okienka 

na Zachodzie, poszedłem walczyć o Zachód, o siebie. 

W Polsce miałem wiele wystaw indywidualnych, ale zbyt 

mało, żeby o mnie ktoś specjalnie pamiętał. Jakieś pięć 

lat temu postanowiłem, że będę tu, ale tylko w jednym 

miejscu, w Warszawie. Trudno mi latać po całej Polsce, 

choć uwielbiam Kraków, Wrocław, i te trzy miejsca mi 

w zupełności wystarczają. To nie spowoduje jakiegoś 

aplauzu czy wielkiego zainteresowania. Rynek sztuki, 

który jeszcze w Polsce nie istnieje, został opanowany 

przez ludzi, którzy absolutnie nie akceptują nośnika 

kulturowego, jaki wytwarzam. Jestem dla nich obiektem 

archeologicznym, a to, co robię, to jakaś XIX-wieczna czy 

XX-wieczna zapaść, a nie sztuka współczesna. Dzisiaj są 

inne narzędzia w sztuce, decydujące o ważności danego 

artysty. Ja w tym nie biorę udziału, mimo że potrafię 

w każdej dyscyplinie coś zrobić. Potrafię namalować, 

narysować, zrobić plakietkę, płaskorzeźbę. Jestem 

w stanie podjąć każdy temat. Tylko uważam, że pewne 

tematy i pewne postawy artystyczne stwarzają możliwość 

wtórności. Natomiast to, co robię, nie pozwala mi na 

wtórność, mogę być zawsze oryginalny. Jeżeli kiedyś 

będę tworzył fotografie czy instalacje, będą ciekawe. 

Kiedyś już to robiłem, więc wiem o czym mówię, ale 

wtedy nazywało się to inaczej. Dzisiaj słowotwórstwo 

jest ważne. Dzisiaj są to instalacje, a dawniej nazywano 

je happeningami. Kto dzisiaj używa słowa „happening”? 

Nikt! Kiedyś się mówiło projektowanie – dzisiaj, jeśli 

nie powiesz, że to jest design – to znaczy, że nie jest. 

Słowotwórstwo, a nie artysta, ma kreować od razu 

wartość sztuki. Jeżeli robisz w Polsce fotografię, to znaczy, 

że jesteś artystą współczesnym, a jeżeli realizujesz rzeźby 

w brązie, to jesteś w głębokim średniowieczu. Takie jest 

myślenie w Polsce, natomiast na Zachodzie jest tak, 

24 


Bronisław Krzysztof 

www.krzysztof.art.pl 

Zajmuje się realizacją rzeźb w przestrzeni publicznej oraz 

przeznaczonych do wnętrz. Dyplom Akademii Sztuk Pięknych 

w Warszawie otrzymał w 1981 roku. Realizuje swoje prace 

w takich obszarach sztuki jak: rzeźba w różnych materiałach, 

malarstwo, medalierstwo, rysunek, biżuteria. Realizuje też 

unikalne meble oraz obiekty sztuki przeznaczone do wnętrz. 

Od ponad 25 lat współpracuje z firmą SISLEY, realizując dla niej 

obiekty sztuki. Projektuje dla niej również flakony i korki do 

perfum. Pierwszy udział w wystawie zbiorowej miał w Grand 

Palais w Paryżu, a pierwszą wystawę indywidualną w Galerii 

ZPAP w Bielsku-Białej. Pierwszym marszandem była Helen de 

Borchgrave, Londyn. Jego prace były eksponowane w ponad 

150 wystawach zbiorowych w takich krajach jak: USA, Anglia, 

Japonia, Francja, Niemcy, Litwa, Włochy, Niderlandy, Szwajcaria, 

Słowacja, Węgry, Portugalia, Bułgaria. Jest autorem ponad 50 

w y s t aw ind y wi dualnyc h w Euro pie. A r t y s t a w sp ó ł p r a c owa ł 

z marszandami i designerami realizując prace dla m. in.: Petera 

Marino, Jeana-Marie Rossiego, Claude’a Bernarda, Alberta 

Pinta, Jana Krugiera. Realizował indywidualne zamówienia dla 

Susie Sainsbury, Hilary i Galena Westonów, Alfreda Taubmana, 

Davida Rothschilda, Alexis de Redé, Dodie Rosekrans, Rolanda 

de L’Espé, Valentina Garavaniego 

Jego prace znajdują się między innymi w zbiorach: Marchioness 

of Salisbury, Sir Tatton Sykes, Ann i Gordona Gettych, Gustava 

Ciesnerosa, Emilia Botína III, Huberta i Isabelle d’Ornano, Maryll 

Lanvin, Elise Goulandris, Francisa Ferrego, Stephen K. Schera, 

Józefa Grabskiego. Prace artysty znajdują się w miejscach 

publicznych i muzeach takich jak: British Museum w Londynie, 

Muzeum Sztuki Współczesnej Basil Elise Goulandris w Andros, 

Muzeum Monet i Medali w Kremnicy, Muzeum Miejskie we 

Wrocławiu, Muzeum Śląskie w Katowicach, Muzeum Miedzi w 

Legnicy, Muzeum Narodowe w Krakowie, Muzeum Miejskie w 

Bielsku-Białej, Muzeum POLIN w Warszawie. Wybrane realizacje 

w przestrzeni publicznej znajdują się również w Paryżu, Palermo, 

Kolonii, Warszawie, Wrocławiu, Bielsku-Białej, Edynburgu. 

że artyści najbardziej uznani i znani dalej korzystają 

z drewna, kamienia, brązu, stali nierdzewnej i nikt nie 

mówi, że są z XIX wieku. Jeśli ktoś w Polsce tego nie 

rozumie, powinien popatrzyć na prace Jeffa Koonsa oraz 

innych wielkich artystów, nie tylko rzeźbiarzy, bo to nie są 

artyści jednokierunkowi, ale wszechstronni. 

Na koniec filozoficzne niemal pytanie: w którym miejscu 

teraz jesteś? Czy dalej próbujesz doganiać przewrotny 

i pędzący, nie wiedzieć dokąd, świat? Czy też świat chce 

doganiać Ciebie – człowieka wielkiego talentu, pracowitości, 

poszukiwań, konsekwencji, uporu i wierności sobie? 

Dalej będę pracował. Nie będę się załamywał ani wpadał 

w depresję, jak często moi bardzo zdolni koledzy. 

Poznałem świat, wiem, jak to funkcjonuje i nie pozostaje 

mi nic innego, jak robić to, co robiłem – jak najlepiej. 

Wiadomo, że gdy dzisiaj patrzę na swoje prace sprzed 

trzydziestu lat, widzę, że to świadkowie tamtych czasów, 

ale ja jestem zawsze artystą współczesnym i muszę cały 

czas się rozwijać, robić współczesne rzeczy. 

Nie wpadłem w manierę, we wtórność, tylko się 

rozwijam. Dalej mam dużo pomysłów, które mogę 

realizować. Pomysły przychodzą i jestem w stanie 

kontynuować problemy artystyczne, a co najważniejsze, 

nie zostałem niewolnikiem układu i to ja decyduję o tym, 

co robię. To moje największe osiągnięcie. 

że artysta przemawia dziełami, a w Twoich dziełach, prócz 

tego, o czym rozmawialiśmy, zawarte są też tajemnice, nie do 

odsłonięcia. I może również to stanowi o niezwykłości Twojej 

Sztuki? 

Wydaje się, że w życiu zrobiłem dużo, ale to świadczy 

tylko o tym, że zrobiłem niezbyt wiele, bo można 

zawsze zrobić więcej. To nie jest takie pustosłowie. 

Różne sytuacje powodują, że można czas tak czy inaczej 

wykorzystać. Jestem uparty w swoich przemyśleniach 

i w celach realizacyjnych. Dlatego wracam często do 

tematów, uważam, że mogę coś zrobić lepiej. Na dany 

moment wydawało mi się, że coś jest bardzo dobre, ale 

po upływie paru lat stwierdzałem: mogę to zrobić lepiej – 

– zawsze mogę poprawić siebie. Rzeźby muszą wytrzymać 

i być aktualne choć przez parę lat. Powinny przetrwać 

dłużej, niż będę żył, i być ciągle aktualną siłą w czasach, 

w jakich przyjdzie im funkcjonować. Wbrew 

przeciwnościom robię to, co chcę. Moje rzeźby mogą 

funkcjonować w każdej przestrzeni. Część kolegów mówi, 

że mi zazdrości, część podziwia, ale znaczna część milczy… 

Indywidualizm to najwyższa cena, jaką się płaci, ale to nie 

koniec. 

Bronku, dziękuję pięknie i życzę pozytywnego sensu Twojej 

indywidualności, która jest przecież najważniejszą cechą [JW] 

Może chciałbyś, na zakończenie spotkania dodać jeszcze 

coś, czym warto się podzielić z czytelnikami? Wiem dobrze, 


25

Co odebrała ci pandemia? 

Kiedy idę ulicami prawie pustego miasta, 

myślę o tym, że zwrócę się z tym pytaniem 

do kilkorga znajomych artystów. Jakaś 

zamaskowana kobieta z dzieckiem, patrząc na 

mnie podejrzliwie, czmycha w boczną uliczkę, 

jakbym był trędowaty. Za to dziarski emeryt 

z maseczką opuszczoną pod wydatnym nosem 

idzie tuż za mną, dysząc mi w plecy. Przyspieszam 

kroku i emeryt zostaje w tyle, najwyraźniej 

niezadowolony. Dyszy jeszcze bardziej, a nawet 

zaczyna charczeć. Co za dziwne czasy! Ciekawe, 

co o pandemii powiedzą artyści. 

Docieram do domu, włączam komputer 

i zaczynam nagabywać znajomych. Kiedy wrócą 

czasy spotkań twarzą w twarz? Przytulania 

na powitanie i buziaków w policzek? Zapachu 

perfum koleżanek i wody kolońskiej kolegów? 

Jesteśmy zwierzętami stadnymi, takie zwyczajne 

interakcje są nam potrzebne. Dodają nam sił. 

Tej wymiany pozytywnych fluidów nie ma, 

gdy kontaktujemy się jedynie przez sieć. Znika 

gdzieś w elektronicznych synapsach Internetu. 

Patrzę w zadumie na pojawiające się ikonki 

znajomych artystów. Witamy się, a potem zadaję 

swoje pytanie: 

– Co odebrała Ci pandemia? 

– Mnie? – dziwi się malarka Maja Borowicz. 

– Absolutnie nic. Robię to samo, co robiłam 

wcześniej, nie widzę wokół siebie żadnych 

zmian. Co najwyżej więcej osób pieprzy głupoty 

o rzeczach, na których się nie zna, udając 

ekspertów. Nie zauważyłam żadnego wpływu 

pandemii na moje życie, ani pozytywnego, ani 

negatywnego. Chociaż nie… Paliwo było przez 

jakiś czas tańsze – śmieje się. 

„Teraz za to wszystko jest droższe. Musisz się 

przejść na zakupy.” – myślę, ale nie komentuję 

na głos, bo wiem, że Maja powiedziała to 

z przymrużeniem oka. 

– Przebywanie w domu to najlepszy czas 

na kreację – wyjaśnia Krzysztof Konopka, 

malarz. Jest skupiony, szuka odpowiednich 

słów. – Przestrzeń tworzy naszą świadomość, 

„uważność” jest podstawą tworzenia. Lepiej 

poświęcić się sztuce, niż tracić czas na osoby 

o niskim poziomie energii życiowej, które 

próbują wciągnąć nas w swój nierzeczywisty 

świat. Martwię się tylko tym, że „syndrom łagru” 

pozostanie w nas po pandemii. Przez długie lata. 

– Po wojennych doświadczeniach jestem gotowa 

każdego dnia, żeby odejść, a że jestem wierząca, 

to czekam na to ze spokojem – mówi pisarka 

i tłumaczka Joanna Stovrag. 

– Obawiam się tylko o dzieci i młodzież, 

bo przyszło im spędzać młodość – najlepszy 

okres w życiu – w odosobnieniu, bez kontaktu 

26 


Zdjęcia: Pixabay 

z rówieśnikami. 

– Pandemia odebrała mi bardzo dużo. Zawód 

aktora, reżysera, pieśniarza. Odebrała mi teatr, 

który kocham najbardziej. Sztuka sceniczna 

nagrana na video czy puszczona on-line nie 

jest teatrem ani filmem, ani nawet teatrem 

telewizji. Nie ma tu tej energii, jaką się 

otrzymuje od widza, interakcji z publicznością. 

Transmisje przez Internet to nie teatr. To jakiś 

żenujący substytut. Ale może to jest czas na 

przemyślenia, nabranie dystansu do życia? 

Nie ma tego złego, co by na dobre nie 

wyszło – komentuje Żanna Gierasimowa, 

aktorka, pieśniarka, dyrektorka teatru. 

Uśmiecha się lekko, jakby wbrew temu, 

co ją boli. 

– Avant Art Festival w Warszawie 

i wystawę we Wrocławiu. – Fotografka 

Monika Cichoszewska wymienia bez 

chwili zastanowienia, jednym tchem. – 

I odwołali nam lot do Portugalii na plener 

z modelkami. 

– Możliwość swobodnego podróżowania – 

mówi pisarz Alek Rogoziński. – To był zawsze 

ważny, inspirujący element mojej pracy. 

Nie mówiąc już o tym, że wyrwanie się na kilka 

dni pomagało mi zachować higienę psychiczną, 

przewietrzało umysł. 

– Ale nie napiszesz tego, co powiedziałam? – 

upewnia się Maja Borowicz. – Gadałam bez 

zastanowienia. Muszę pomyśleć, żeby to było 

mądre i politycznie poprawne. 

Zapewniam ją, że nie przytoczę jej „surowej” 

wypowiedzi. A potem myślę, że czemu nie? 

Nie wszystko musi być politycznie 

poprawne. Gdzie jest miejsce dla szczerości, 

spontaniczności? Zostawię jej oryginalną 

wypowiedź, bo była naturalna i autentyczna. 

Wyłączam komputer i patrzę w okno. Dwóch 

mężczyzn rozmawia ze sobą, gwałtownie 

gestykulując. Mają maseczki, jak nakazuje 

przepis, ale na brodach, jak nakazuje 

wygoda. Myślę o moich przyjaciołach 

artystach. Zazdroszczę Mai i Krzysztofowi 

ich spokoju, Joannie – wiary. Mam nadzieję, 

że już wkrótce świat wróci na zwyczajne 

tory i znowu zaczniemy się spotykać realnie, 

a nie wirtualnie. A ludzie wrócą do galerii, 

kin, teatrów i czytelni. Oby jak najszybciej. 

[JP] 


27

28 


foto: Renata Cygan 

Józef Baran 

AUTOPORTRET Z OPUNCJĄ W TLE 

ocalałem 

choć tylu silniejszych 

zabiła ta potworna wrażliwość 

z latami wyrosła mi gruba skóra 

wypuściłem chitynowe pazury 

przetrwałem biedę borzęcką 

grypę azjatycką 

parę nerwic 

wylizałem się z niejednej rany 

z raka 

z wypadku ulicznego 

z zapicia się na amen 

ocalałem 

i doniosłem siebie 

do hotelowego lustra 

w tym słabo odpornym 

naczyniu światłoczułym 

które wypełnia się 

co świt 

kosmosem 

w tej kruchej łupince 

ulepionej ze sprzeczności 

narażonej na pęknięcia wstrząsy 

na wieczne rozsypanie się 

ocalałem 

ja homo sapiens poeticus 

wymierający gatunek 

w epoce elektronicznej 

mam automatyczne skrzydła 

zatrzaskiwane błyskawicznie 

w razie potrzeby 

w pokrowcu 

o barwach ochronnych epoki 

z latami nauczyłem się 

skutecznie bronić 

przed samym sobą 

strzec do siebie przystępu 

jak kolczasty 

i kłujący z wierzchu 

opuncji owoc 

ocalałem 

to prawie cud 

po wielu latach 

stoję w hotelowym lustrze 

żywy i cały 

dziwiąc się sobie 

bo przecież tyle razy wydawało mi się 

że nie udźwignę 

w tej kruchej łupince duszy 

zdanej na kaprysy oceanu 

nawet jednego dnia 


29

30 

30 


Na smyczy

Narcyz II 

AKRYL-PIÓRKO-KREDKA-OŁÓWEK-AKRYL-PIÓRKO-KREDKA-OŁÓWEK-AKRYL-PIÓRKO-KREDKA-OŁÓWEK 

PIOTR KAMIENIARZ 


31 

31

Jeźdźcy apokalipsy 

Piotr 

Urodził się w 1964 roku, mieszka i pracuje w Salominie (woj. lubelskie). Nie ma wykształcenia 

plastycznego, mimo to rysowanie i malowanie jest jego pasją. Od 1994 roku bierze udział w wielu 

wystawach w Polsce i za granicą. Od 1996 roku na stałe współpracował z Galerie KK w niemieckim 

m ie śc ie Esse n. W 2007 ro ku brał udział w w ystawie zbio rowe j, na któ re j zo bac zyć można było 

m.in. prace słynnego pisarza i rysownika, Rolanda Topora oraz Gottfrieda Helnweina, którego 

twórczością pasjonuje się Marylin Manson. Od kilku lat prezentuje swoje prace głównie w Polsce, 

na wystawach w galeriach oraz na aukcjach sztuki. 

32 


Niech nie zmyli Was kaczuszka, lalkarz, arlekin, 

koń na biegunach, sprzedawczyni jabłek, królowie 

czy kochankowie złączeni plecami „na dobre 

i na złe”. Baśniowy i balladowy nastrój prac Piotra 

Kamieniarza jest jedynie piękną maską (tak 

częstym motywem twórczości artysty) za którą 

skrywają się: okrucieństwo, ból, przerażenie 

i nasze wstydliwe przywary. Te poetyckie rysunki, 

w niepowtarzalny sposób łączą w sobie dziecięcą 

niewinność i mroczną seksualność. Nie unikają 

poruszania częstokroć drażliwych tematów tabu, 

jak i czułości. Całość podszyta elementami 

groteski pozbawia je ciężkostrawnego patosu, 

dojmującego dramatyzmu, czyniąc z Piotra 

artystę świadomego swojej sztuki, ale także 

niezwykle wrażliwego obserwatora drugiego 

człowieka i życia. 

Kasia Tchórz 

Tekst pochodzi z „sZAFy” 

Wystawy: 

1994 - Wystawa indywidualna Volkshohschule w Essen; 

1995 - Wystawa indywidualna Westdeutsche Allgemeine Zeitung Galerie Katholishes; 

1996 - początek stałej współpracy z Galerie KK Esten; 

1997 - Wystawa indywidualna w Miejskim Domu Kultury w Stalowej Woli; 

1998 - Indywidualna wystawa w Galerie KK Essen; 

1998 - Wystawa zbiorowa “Arbeiten auf Papier” w Galerie KK Essen; 

2000 - Wystawa zbiorowa “Auf den Hund gekommen” w Galerie KK, Essen; 

2000 - Wystawa indywidualna w Galerie Streitenfeld, Oberursel; 

2001 - Wystawa indywidualna “Menschen, Engel, Vögel” w Galerie Gallus Zentrum, 

Frankfurt am Main 

2001 - Wystawa zbiorowa “Markwurdige Bilder” w Galerie KK, Essen; 

2002 - Wystawa indywidualna “Piotr Kamieniarz - Neue Arbeiten” w Galerie KK, Essen; 

2003 - Wystawa indywidualna w Galerii Bohema, Kazimierz Dolny; 

2004 - Wystawa indywidualna w Galerii Szarej, Kraśnik; 

2006 - Reprezentacja Galerii KK Essen w Międzynarodowych Targach Sztuki, Köln; 

2007 - Wystawa zbiorowa “Spitzentreffen” (Rolad Topor, Rudi Hurzmeier, Gottfried 

Helnwein) Galerie Fahre Bad Saulgau; 

2008 - Wystawa zbiorowa “Ansichten von ich” w Galerie KK, Essen; 

2008 - Nominacja do nagrody w prestiżowym Międzynarodowym Konkursie Rysunku 

Satyrycznego “Satyrykon” Legnica, udział w wystawach Satyrykon 2008; 

2009 - Udział w wystawach Satyrykon 2009; 

2009 - Wystawa indywidualna w Gminnym Ośrodku Kultury w Trzydniku Dużym. 

Stała ekspozycja w Erotik Art Museum, Duisburg (Niemcy). 

2010 - wspołpraca z Galeria Leonardo w Kazimierzu Dolnym 

2011 - udział w wystawie poplenerowej w Galerii Szur w Krasnobrodzie 2015. 

Indywidualna wystawa Galeria KK Essen -Maskenspiele Panopktikum des Piotr 

Kamieniarz 

2015 - Wspołpraca z Galeria Art ZPAP Lublin 

2016 - Zbiorowa wystawa w galerii Altes Kloster -Bad Saulgau (Niemcy) 2016 

Reprezentowanie Galeri KK na Międzynarodowych Targach Sztuki w Karlsruhe 

2016 - Nominacja do nagrody - Satyrykon 2016 Legnica 


33

Hamlet 

Ewa 

„ Artysta – tuszem, ołówkiem i kredką – stwarza groteskowe światy zamieszkałe 

przez wzbudzające grozę arlekiny i lalki z pustymi oczodołami” 

Taunus Zeitung (2000) 

Obrazy rodzą się same 

Renata Cygan 

Od jak dawna Pan maluje i jak to się zaczęło? 

Tak naprawdę zacząłem rysować w latach 90. 

Jeszcze jako uczeń LO nie miałem pojęcia o sztuce. 

Na zaliczenie z plastyki malował dla mnie mój kolega. 

Jakoś intuicyjnie jednak czułem, że sztuka to ogromnie 

ważna rzecz. Pamiętam, jak na kronice filmowej 

zobaczyłem obrazy Dalego i Beksińskiego. To było jak 

uderzenie młotkiem w głowę! Pierwsze moje rysunki 

to ołówek. Potem poczułem, że stanąłem pod ścianą 

i że muszę sięgnąć po coś innego. Od tego czasu zaczęła 

się moja przygoda z piórkiem. 

Podkreśla Pan często, że jest Pan samoukiem, że nie 

odebrał Pan formalnego plastycznego wykształcenia. 

34 


Na ten temat krążą różne opinie, wśród nich taka, 

że wykształcenie jest ważne, ale też może stanąć 

na drodze do indywidualności. Jakie jest Pana 

zdanie w tej sprawie? 

Narażę się tu trochę nauczycielom 

i profesorom – sam jestem nauczycielem (śmiech). 

Jak Pani powiedziała, jestem samoukiem. 

Na początku mojej drogi byłem przekonany, że nie 

nadaję się do szkoły artystycznej, bo nic nie umiem 

i nie mam zdolności w tym kierunku. Myślę, że szkoła 

może pomóc w walce z materią, czyli w opanowaniu 

dobrej, bardziej różnorodnej wiedzy z zakresu techniki. 

Ale tak zwanej „iskry bożej” nie wskrzesi. Istnieje 

nawet spore niebezpieczeństwo, że autorytet profesora

Don Kichote 

Uskrzydlony 

„Z umiłowaniem szczegółu wskazuje Kamieniarz w swych doskonałych technicznie rysunkach 

bolączki współczesnego świata. W swej twórczości jawi się jako poszukujący filozof.” 

Westdeutsche Allgemeine Zeitung (2000) 

może stanąć na drodze do indywidualnego rozwoju. 

Bo zawsze pojawia się relacja wielkiego z mniejszym, 

doświadczonego z niedoświadczonym, władzy 

i uległości. Nawet studiując germanistykę, spotkałem się 

z autorytarną postawą niektórych wykładowców. 

Bo przecież wykładowca ma zawsze rację (nawet jeśli 

się myli). A sztuka to przecież indywidualne spojrzenie 

na świat, na kolor, na kreskę. Tu nie może być ingerencji 

typu: tej kreski nie może tu być. Właśnie, że może, bo to 

jest moje spojrzenie i moje widzenie świata. Sumując, 

szkoła na pewno jest w stanie wykreować dobrego 

rzemieślnika, ale czy artystę? Nie sądzę. Ale nie jestem 

żadnym autorytetem w tej dziedzinie. To tylko takie moje 

własne przemyślenia i obserwacje. Nawet jeśli się ma 

talent, to bez pracy i tak z tego nic nie będzie. 

A pracując bez pomocy nauczyciela, na pewno jest 

wolniej, mozolniej, ale i jest większa satysfakcja, 

że osiągnęło się coś samemu. Dla mnie jest to ważne. 

Ja sama jestem samoukiem, więc znam to zagadnienie 

z „własnego podwórka”. Zgadzam się z Panem w tej 

kwestii, ale u mnie czasami pojawia się frustracja, 

że trzeba wyważać otwarte drzwi, mozolić się 

w pojedynkę nad rzeczami, które dla innych mogą być 

oczywiste. Ale to prawda – satysfakcja tym większa. 

Jak nazwałby Pan swój styl malarski? Surrealizm? 

Realizm magiczny? 

Nie wiem… Surrealizm to moja pierwsza 

fascynacja sztuką. Realizm magiczny? Nie wiem... 

Realistycznie nie rysuję. Pokazuję świat realny, 

przefiltrowany jednak, widziany moimi oczami. 

Ale magii tam chyba nie ma? 

Moim zdaniem jest tam dużo magii… 

Tylko ja jej nie widzę To realistyczny, ale 

zamaskowany, zniekształcony świat, przedstawiony 


35

Gorzka miłość 

to u mnie odbywa się to chyba na zasadzie, (jak 

kiedyś śpiewał Lubomski): Mam ręce w kieszeni, 

a kieszenie jak ocean, powoli chodzę i rozglądam 

się. Obrazy rodzą się same. Po prostu tak mam — 

— nie wiem skąd. Nie potrzebuję żadnych dopalaczy 

czy stymulatorów. To jest we mnie. Pewne rzeczy 

się ma albo nie. Tak samo jest ze specyficznym 

patrzeniem na świat. 

Pana obrazy mają niesamowite, oryginalne tytuły. 

Czy tytuł rodzi się przed czy po powstaniu obrazu? 

Czy dzieło jest starannie zaplanowane 

i przemyślane przed chwyceniem za ołówek, 

czy daje się Pan ponieść emocjom i to ręka 

Pana prowadzi? 

„ W świecie rysunków Piotra Kamieniarza 

wszystko kręci się wokół seksualności i śmierci. 

Ten polski artysta obchodzi się z tematem tabu 

w sposób bezceremonialny.” 

Westdeutsche Allgemeine Zeitung (1998) 

nieco przewrotnie, trochę z humorem. Humor czy 

groteskowe postacie są po to, żeby rozładować ciężkość 

tematu. Myślę, że poczucie humoru to podstawa ludzkiej 

egzystencji. Nie pozytywne patrzenie na świat, lecz 

patrzenie właśnie z poczuciem humoru. 

Pomijając Pana doskonałość warsztatową (która jest 

oczywista) tworzy Pan w swojej sztuce wspaniały, 

intrygujący świat. Każdy z obrazów jest odrębną historią, 

zostawiającą jednak szeroko otwarte drzwi 

do interpretacji. Skąd się biorą te historie? 

Dobre pytanie. Co do doskonałości warsztatu to 

bym mocno polemizował. Jeśli zaś chodzi o historie, 

36 


Najczęściej wiem, co mam rysować. Jeśli 

nie wiem, to siadam, biorę kartkę papieru i już 

po pierwszych kreskach zaczynam wiedzieć, co 

z tego będzie. Na początku może być jeszcze forma 

niewiadoma, natomiast treść jest jak najbardziej 

jasna. Oczywiście czasami coś do tego dochodzi, 

co rozwija rysunek. To samo z tytułem. Tytuł też 

mam w głowie, jeszcze przed rozpoczęciem pracy, 

ale, jak Pani zauważyła, moje rysunki stwarzają pole 

do interpretacji, to i tytuł może się zmieniać, żeby 

dobrze korespondował z obrazem. Nie wiem, czy 

dobrze jest nadawać tytuły, bo to jest sugerowanie 

interpretacji dla odbiorcy. U Beksińskiego trochę 

jednak brakowało mi tytułów, jako podszeptów 

do interpretacji. Ale może trzeba się trochę wysilić 

i bardziej zdać na własne myślenie? Nie wiem, 

co lepsze. Chyba wybrałem drogę pośrednią, 

starając się nadawać tytuły nie do końca oczywiste. 

Ale może mi się tak tylko wydaje? 

No właśnie, porównywano Pana prace do 

malarstwa Dudy-Gracza, Stasysa Eidrigeviciusa, 

Topora czy Beksińskiego. Kto jest Pana mistrzem? 

Co lub kto Pana inspiruje? 

To nawet chyba jest komplement, jeśli 

jest się porównywanym do Mistrzów. Myślę, 

że jakakolwiek twórczość zazwyczaj ma swoje 

korzenie w fascynacjach, może nawet w sumie 

fascynacji. Nie wyobrażam sobie, żeby ktoś, kto 

pisze książki, nie przeczytał w życiu żadnej książki. 

Wydaje mi się, że na początku drogi szukamy 

jakiegoś ideału, mistrza, czasem jest ich kilku. 

Potem w trakcie tej podróży dochodzi się do czegoś 

własnego, czego byśmy nie osiągnęli bez tych 

fascynacji. Nie można ruszać w podróż, zaczynając 

od środka albo od kresu podróży. Mój galerysta 

w Niemczech, który przyjaźnił się z R. Toporem, 

stwierdził, że jesteśmy mentalnie podobni, mamy 

podobne poczucie humoru, ale kreska jest zupełnie 

inna. Beksiński to fantastyczna kreska w rysunkach, 

Duda Gracz – fantastyczne plamy. Mówię to

oczywiście przez mój punkt widzenia. Do tego 

dochodzi jakiś indywidualny, wolny sposób patrzenia 

na świat. Na marginesie powiem (nawiązując trochę 

do wcześniejszego pytania), że takie fascynacje 

wpływają lepiej na twórczość niż sugestie profesorów 

na Akademii. Dowodem na to może być E Schiele, 

którego wyrzucono z akademii, a był niesamowitym 

malarzem. Nie wiem, czy mam jednego Mistrza. 

Fascynują mnie różni ludzie sztuki, ale nigdy pod 

kątem techniki, bardziej ich twórczości w ogóle i jak 

ona na mnie działa. 

Jest Pan niezwykle skromnym, pełnym pokory 

człowiekiem, choć odniósł Pan już wiele 

artystycznych sukcesów, miał Pan sporo wystaw 

w Polsce i za granicą, sprzedaje Pan swoje obrazy na 

całym świecie. Która wystawa była najważniejsza? 

Nie lubię zarozumiałych ludzi i sam nim nie 

jestem. Nie mam takiej potrzeby. Ponadto ktoś mądry 

powiedział, że zarozumiali ludzie najczęściej nie mają 

powodu do tego, żeby nimi być. Pokora jest, moim 

zdaniem, ważna. Nie jesteśmy pępkami świata i nie 

jesteśmy the best of the best. Im dłużej człowiek 

czegoś się uczy, tym bardziej zdaje sobie sprawę, 

jak dużo ma do nauczenia. Ta świadomość, że się mało 

wie i mało umie, popycha do tego, żeby starać się 

jeszcze bardziej i pracować jeszcze ciężej. 

To prawda, miałem kilka wystaw. Wystawy, 

ich ilość, nie jest jednak wyznacznikiem wielkości 

i talentu, czy nawet włożonej pracy artysty. Można 

nie mieć żadnej i być świetnym artystą. Myślę, że to 

kwestia potrzeby zaistnienia w świecie artystycznym. 

W obecnych czasach można dzielić się swoją sztuką, 

nie ruszając się z domu. Świat idzie do przodu, 

większość życia płynie w sieci, ale żywe wystawy są 

jednak czymś, co podnosi ważność artysty w oczach 

(zwłaszcza) kupującego. Podobnie wykształcenie, 

miejsce wykształcenia czy nazwisko profesora. 

Czasami mam wrażenie, że dla niektórych sztuka 

to tylko lokata kapitału albo chęć posiadania 

oryginalnego przedmiotu w domu. Często wcale to nie 

wynika z miłości do sztuki. Jest to towar luksusowy, 

więc ludzi mniej zamożnych po prostu na nią nie stać, 

mimo że ją naprawdę kochają. Cóż, jak to Niemcy 

mówią: „życie jest twarde, ale za to niesprawiedliwe” 

Moja pierwsza zbiorowa wystawa miała 

miejsce w galerii KK w Essen. To było wyborowe 

towarzystwo, śmietanką tej galerii byli: R. Topor, 

G. Helnwein, V. Stelzmann. J. Grutzke i inni. A ja – tak 

prosto z ulicy. To było dla mnie niezwykłe przeżycie. 

Nie myślałem nigdy, że znajdę się w tak doborowym 

towarzystwie. W galeriach w Polsce rzadko się to 

zdarza. Pierwsze pytanie, jakie mi zadano w galerii 

w Krakowie, to „Czy studiował pan na ASP?” Jeśli 

odpowiedź brzmiała „nie”, to nie było nawet oglądania 

Salome III 

obrazów. Podobnie w Warszawie. Ludzie w galeriach nie 

zadają sobie nawet trudu, by poznać twórcę. Nie mają 

w sobie ciekawości, żeby zobaczyć, co kryje się w teczce 

człowieka, który chce im coś pokazać. Nawet dla zabicia 

nudy. Ale czasem (rzadko, bo rzadko) zdarzają się galerie 

otwarte na artystów z tzw. ulicy. 

Spotkałam się ze stwierdzeniem, że Pana prace budzą 

lęk. Na pewno są niepokojące, złowieszcze, nawet 

czasem upiorne, ale dzięki temu przemawiają wprost 

do uczuć, bo jednocześnie są bardzo wyraziste, 

poruszające i zapadają w pamięć. Jednym słowem – 

– nie można przejść obok Pana twórczości obojętnie. 

To chyba największy komplement dla artysty? 

Tak, to niesamowity komplement. Nie bardzo 

jednak rozumiem, czemu budzą grozę. Na pewno nie jest 

to dobrze, jeśli chce się takie obrazy sprzedawać. Ludzie 

bardziej lubią pozytywne, milutkie i ładniutkie rzeczy. 

To, o czym Pani powiedziała, tzn. o tej grozie w moich 

obrazach, to myślę, że jest to argument przemawiający 

37 

37 


Wycieczka konna 

38 


za tym, że nie jest to jednak realizm 

magiczny, który, przynajmniej mnie, 

kojarzy się z pogodnym, bajkowym 

nastrojem pozbawionym treści z tzw. 

pazurem lub bez treści w ogóle. 

Zdradzi nam Pan sekrety techniczne? 

Jak przebiega proces powstawania 

obrazu od strony czysto technicznej? 

Ja podchodzę do rysowania 

i malowania intuicyjnie i prawie zawsze 

eksperymentuję. Jeśli w czerni i bieli 

czuję się jak ryba w wodzie, to w kolorach 

trochę jak dziecko we mgle. Zaletą tego 

jest, że wciąż jest dużo rzeczy do odkrycia. 

Zasadnicze środki to akryl, piórko i kredki 

akwarelowe lub nawet farba akwarelowa. 

Rysunek powstaje na moim ulubionym 

papierze – fabriano accademia 200 mg. 

Najpierw powstaje szkic, na to nanoszę 

farbę akrylową „biel antyczna”. Później 

przychodzi piórko, kredka, Ścieranie 

nożykiem powstałego obrazu, potem 

znów nanoszenie kolejnej warstwy. 

Słowem – zabawa jest przednia. 

Jak długo powstaje jeden rysunek? 

Kiedyś trwało to dłużej, teraz mam 

więcej wprawy. Technika, którą uprawiam, 

jest dość czasochłonna, precyzyjna. 

Ponadto nie można się spieszyć. 

Średnio to ok. trzy dni w zależności od tego, 

ile się dzieje na obrazie. Ostatnio pracuję 

w formacie 63×45 cm, który jest dla mnie 

idealny, bo nie czuję znużenia pracą, 

a można więcej narysować.

Zalotnicy 

„Życiu i miłości towarzyszą nieodłącznie okrucieństwo, poniżenie i cierpienie. 

Mroczne rysunki artysty ukazują otchłanie ludzkiej egzystencji. 

Wiele spośród jego prac zawiera wyłącznie rysy przerażenia. 

Jednak od czasu do czasu przebłyskują z nich elementy komizmu, 

które ujmują całości nieco ciężaru i dramatyzmu” 

Frankfurter Rundschau (2001) 

Czy wierzy Pan w wenę? 

Wena? A co to takiego? 

Wróćmy do prezentowania prac w warunkach 

wirtualnych. Wiem, że przedstawia Pan swoje 

obrazy na Facebooku. Jaka jest Pana opinia na 

temat mediów społecznościowych? 

Internet daje niesamowite możliwości 

pokazywania swoich prac. Artysta nie potrzebuje, 

na dobrą sprawę, galerii, żeby być oglądanym. 

Kiedyś, dla ludzi mieszkających z dala od galerii, 

od większych miast, pozostawała przysłowiowa 

szuflada. Teraz, mieszkając na końcu świata, nawet 

w maleńkiej wiosce, można zaprezentować swoją 

twórczość na całym świecie. Bez wychodzenia z domu. 

To jest niesamowite z różnych względów. Do galerii 

przychodzą nieliczni, najwięcej na wernisaż, ale wciąż 

mówimy tu o niewielkiej liczbie odwiedzających. 

W Internecie nasze prace widzi tysiące ludzi. I nawet 

nie chodzi tu o sprzedaż, ale o uczucie, że jest się 

oglądanym, że nasza sztuka dociera do szerokiej 

publiczności. To motywuje i jest dla każdego artysty 

bardzo ważne, bo nie tworzymy dla siebie. Nawet 

mieszkańcy mojej miejscowości dowiedzieli się 

właśnie z Internetu, że jestem artystą. 

Dziękuję za rozmowę. [RC] 


39

UKOCHANA 

Urzekła go 

na pierwszej randce 

I chociaż 

była zimna 

wyzuta z wrażliwości 

bez choćby jednego 

miłosnego drżenia – 

od zawsze 

go zachwycała 

Miała bowiem w sobie 

ogromną moc 

a przed sobą – 

przepaść 

Mijały dni 

zmieniały się pory roku 

upływały lata – 

a on 

każdego dnia 

przychodził 

i powierzał jej 

swoje tajemnice 

MAREK WOŁYŃSKI 

Kiedy już był bardzo stary 

słaby i schorowany 

spotkał się z nią 

ostatni raz 

Wtedy 

po raz pierwszy 

się przytulił 

wypowiadając 

jedno jedyne zdanie – 

zawsze cię kochałem 

Chwilę później 

umarł 

A skała pękła 

i urodziła źródło 

ZMIERZCH 

Jakbyś czuł 

że jest ciebie 

coraz mniej 

a twój świat 

cały czas 

się kurczy 

i kawałek po kawałku 

znika wszystko 

co kochałeś 

i nie ma już niczego 

do pokochania 

Jakbyś 

był samotnym drzewem 

które już się poddało 

i jesienią zrzuca 

ostatnie liście 

CHMURNOŚĆ 

Tyle deszczu 

z nieba 

ile kropli 

w słowach 

o nim 

a w myślach 

wciąż za mało 

słonecznych 

promieni 

by nimi 

niebo 

przeniknąć 

40 


JESIENNA RANDKA Z WIATREM 

Dziewczyna ma włosy rozwiane – 

z wiatrem rozmawia o miłości 

Wiatr 

skrzydłami podpiera 

deski skrzeczącego pomostu 

Ona wodę z jeziora 

podnosi do ust 

a później obmywa twarz 

On po jeziorze przebiega 

i fale w pięciolinie zamienia — 

na nich nuty układa 

z liści rozebranych drzew 

Jeszcze nocą 

chór ptaków 

o tym śpiewa 

Kwiaty płatki tulą 

do samego świtu 

ZAMKNIĘCI W DŁONIACH 

Zakochani 

zamiast łez 

mają w oczach krople rosy – 

a w nich 

kolory ogrodów 

Kosztują siebie 

jak soczysty owoc 

Zamykają się wtedy 

dłońmi 

i cząstka po cząstce 

obierają 

Środek 

smakuje im zawsze 

najbardziej – 

KATHARSIS 

Zerwałem maskę z twarzy 

Wysypały się 

jak spod kory starego drzewa – 

ruchliwe kłamstewka 

kawałki spróchniałej hipokryzji 

a nawet resztki zmurszałego 

wstydu 

I już po chwili usłyszałem 

krzątającą się 

z radosnym śpiewem 

po wysprzątanym domu 

duszę 

no i smakują pestki 

bez których nie byłoby 

kolejnych 

pokoleń 

zakochanych 

Zdjęcia: Renata Cygan 


41

CZARNOBYLSKA 

Śledztwo: 

modlitwa 

Stanisław Lem w kryminalnej odsłonie 

SWIETŁANA 

ALEKSIEJEWICZ 

Rok 1986, 26 kwietnia, 

godzina 1.23. Miasto Prypeć na 

Białorusi sąsiadujące z ukraińskim 

Czarnobylem. Strażacy, w tym 

młody chłopak dopiero po ślubie, 

zostali wezwani do pożaru 

w elektrowni. Zrzucali 

radioaktywny grafit z dachu. 

Łopatami. Bez kombinezonów 

ochronnych. 

Białoruś. Biała Rosja. Wszyscy 

słyszeli o Ukrainie i Czarnobylu, 

nikt nie słyszał o Białorusi. Musimy 

jeszcze opowiedzieć o sobie. 

Tak Swietłana Aleksiejewicz 

zaczyna swój reportaż. 

Historia zaczyna się 

zwyczajnie. Młoda kobieta miała 

rano pojechać do rodziców na 

sadzenie kartofli. W nocy jej 

mąż (strażak) został wezwany do 

pożaru. Nic w tym niezwykłego. 

Nie pierwszy to raz. Ot wezwanie, 

jak każde inne. A jednak tym 

42 


razem było inaczej. Zupełnie 

inaczej. Rano ogłoszono 

ewakuację, a jej mąż nie wrócił 

do domu. Szybko się okazało, 

że Wasilij został napromieniowany 

i trafił do szpitala razem ze swoimi 

kolegami. Pobiegła, ale tam 

milicja, nie wpuszczali. Znajoma 

lekarka powiedziała, że muszą pić 

dużo mleka, więc pojechała na 

wieś i kupiła mleko. Takie prosto 

od krowy. A potem znowu pod 

szpital i płakać, błagać, prosić. 

Jakaś pielęgniarka się zlitowała 

i wpuściła ją na oddział po 

kryjomu. Chłopcy byli w dobrej 

kondycji. Śmiali się, żartowali, 

puszczali oko do Wasi, że ładną 

ma żonę i taką troskliwą. Ulżyło 

jej, że nie jest tak źle, jak niektórzy 

mówili. Nosiła mu mleko, 

gotowała zupy. Ale stan Wasilija 

się pogarszał. Już nie mógł jeść 

ani pić. Strażacy zaczęli umierać. 

Pierwszy był Szaszenok. Po nim 

inni. Wasilij umierał w foliowej 

klatce. Nikt tam nie chciał 

wchodzić, nawet pielęgniarki. 

Bały się. Ona wchodziła 

i zmieniała mu bandaże, które 

odchodziły razem ze skórą. 

Kiedy strażacy umarli, ze szpitala 

wyrzucono cały sprzęt. Skuto 

nawet tynki. Bo napromieniowane 

ciało jest zagrożeniem dla innych. 

Nadal promieniuje. 

Wtedy mówiło się i dziś 

się mówi, że zawinili ludzie. Jakieś 

dziwne eksperymenty w nocy 

robili i przez to bieda wyszła. 

To gadanie, a fakty? 

Cały świat stosuje 

podobne normy techniczne. 

Po każdym większym remoncie 

wymaga się ruchu próbnego 

na 110% wydajności nominalnej. 

Dotyczy to zarówno niewielkich 

kotłów gazowych, bloków 

elektrowni konwencjonalnych

jak i reaktorów jądrowych. 

Tak też było w Czarnobylu. 

Wykonano remont układu 

chłodzenia bloku nr 4 i przepisy 

wymagały przeprowadzenia próby. 

Zrobiono ją w nocy, 26 kwietnia 

1986 roku, kiedy zapotrzebowanie 

na moc jest najmniejsze (i można 

odłączyć blok od sieci). 

Z powodzeniem osiągnięto 110% 

mocy nominalnej, co odnotowano 

w dokumentach, i zaczęto 

zmniejszać intensywność reakcji 

poprzez zanurzanie prętów 

grafitowych w rdzeń reaktora. 

Do dziś nie wiadomo do końca 

dlaczego reakcja łańcuchowa 

zamiast się wyciszać, wzrosła. 

Po jakimś czasie reaktor 

nr 4 osiągnął moc 20 GW 

(z nominalnych 6 GW) i nadal 

się rozpędzał. Pręty grafitowe 

(służące reakcji jak hamulec 

w samochodzie) stopiły się, 

a temperatura rdzenia wciąż 

rosła. Wydano jedyną możliwą, 

racjonalną dyspozycję: zwiększyć 

ilość wody chłodzącej. A jednak 

temperatura rdzenia była 

tak wysoka, że woda (H2O) 

rozszczepiła się na tlen i wodór, 

który następnie wybuchł. 

Tak to wyglądało w skrócie. 

Na Białorusi zostało 

napromieniowanych 485 wsi, 

23% kraju zostało skażone. 

8553 likwidatorów zmarło 

wskutek choroby popromiennej, 

w tym Wasilij, bohater 

opowieści. 

Czarnobylska modlitwa, 

to książka o niezwykłych 

ludziach. Nie papierowych 

i zmyślonych, tylko o 

prawdziwych bohaterach, 

którzy poświęcając własne 

życie zapobiegli ekologicznej 

katastrofie i uratowali wiele 

istnień ludzkich. Gdyby grafit 

dostał się do ziemi, do wód 

gruntowych… Lepiej o tym nie 

Rysunek: Piotr Kamieniarz 

myśleć. Nie zapomnijcie oddać 

hołdu prawdziwym bohaterom. 

Zwykłym chłopakom z: Ukrainy, 

Białorusi, Rosji. Wielu z nich 

wiedziało, co się z nimi stanie. 

Nie wszyscy byli nieświadomi. 

A mimo to szli z łopatami, żeby 

usuwać grafit. Dla swoich kobiet 

i dzieci. Dla nas i dla naszych 

dzieci. Nie ma większego męstwa. 

Nie karabin, ale łopata jest 

atrybutem bohatera. 

Czarnobylska modlitwa, to też 

książka o miłości. Tej prawdziwej, 

wielkiej. Takiej, co jest w mleku 

prosto od krowy i domowych 

zupach, choć on już nie mógł 

jeść. Ale Ludmiła musiała przecież 

coś robić. Jakoś pomóc. Robiła 

co mogła, co umiała. Gotowała 

zupy, a potem zmieniała bandaże 

i modliła się... 

Po prostu polecam. [ML] 


43

F O T O G R A F I A 

Pio tr Le c zkowski uro dzo ny w Warszawie 

w 1971 r. Studiował na Wydziale Architektury 

Politechniki Warszawskiej. Przy wyborze drogi 

zawodowej zwyciężyła jednak jego pasja do 

projektowania graficznego i fotografii. Od ponad 

20 lat zajmuje się grafiką (jako właściciel 

i dyrektor artystyczny agencji reklamowej Formacja.pl) 

oraz fotografią architektury i wnętrz. 

Od wielu lat zajmuje się również fotografią artystyczną. 

Jej bohaterami są tancerze, szczególnie 

tancerze klasyczni. Ma szczęście i wielki honor 

współpracować z najważniejszymi nazwiskami 

polskiej sceny tańca, w szczególności członkami 

Polskiego Baletu Narodowego. 

Prace Piotra Leczkowskiego zostały wielokrotnie 

nagrodzone i wyróżnione na międzynarodowych 

konkursach fotograficznych. Ostatni 

sukces to wygrana Sony World Photography 

Awards – Poland National Awards 2019r. – 

konkursu znanego w branży jako Oscary fotografii. 

Fotografie Piotra zyskują uznanie nie tylko 

wśród jury konkursów. Swoim pięknem 

pobudzają zmysły zarówno samych tancerzy, 

jak i osób niezwiązanych z tańcem. 

Jego prace trafiają do kolekcjonerów sztuki 

w Polsce i za granicą. 

Tancerka: Marta Bart 

44 

44 


P I O T R 

LECZKOWSKI 

Tancerka: Dominika Krzymowska 


45 

45

Tancerka: Yuka Ebihara 

46 

46 


PIOTR 

FOTOGRAF tańca 

LECZKOWSKI 

Zacząłeś fotografować już w liceum, po czym porzuciłeś 

tę czynność na 15 lat. Jednym z powodów był fakt, 

że (jak powiedziałeś) aparat odgradza od życia, 

że koncentrując się na robieniu zdjęć, nie czuje się 

tego, w czym się uczestniczy. 

Dlaczego więc wróciłeś do fotografii? 

Wróciłem, bo myślę obrazami. Fotografia daje mi 

możliwość wypowiedzi i bardzo za nią tęskniłem. 

Prawdą jest, że nie odłożyłem aparatu zupełnie 

na tych 15 lat. Miałem krótkie powroty i odwroty, 

fotografowałem rodzinę, robiłem zdjęcia w podróży. 

Jednak już nie noszę aparatu zawsze ze sobą, jak kiedyś. 

Wróciłem do fotografii jako przyjemności samej w sobie. 

I to całkowicie zmienia postrzeganie. 

Znalazłeś swoją niszę w postaci fotografii ruchu 

i tańca. Jak długo poszukiwałeś swojego tematu? 

Czy pamiętasz, co Cię skłoniło do pójścia w tę stronę? 

Powrót do fotografii nastąpił trochę z potrzeby 

zawodowej – zacząłem fotografować architekturę. 

Długi czas czułem się zaspokojony jako fotograf, 

ale potem okazało się, że brakuje mi czegoś więcej. 

Tu przypadek sprawił, że zacząłem się więc umawiać 

na sesje “beauty”. Zdjęcia były nawet ok, ale miałem 

poczucie, że te fotografie nie do końca stroją ze mną. 

To nawet trudno ująć mi w słowa, ale nie miałem sto 

procent pewności, że robię to, czego pragnę. Nie był 

to oczywiście czas zmarnowany, miałem dużo radości 

i bardzo rozwinęły się moje umiejętności. Nauczyłem się 

pracy w studio fotograficznym, współpracy z modelami, 

improwizacji na planie. W końcu, idąc dalej tą ścieżką, 

trafiłem na pierwszą tancerkę – Natalię. I po raz 

pierwszy w życiu poczułem, że jestem na swoim miejscu. 

No właśnie, z wykształcenia jesteś architektem, 

zajmowałeś się robieniem zdjęć urbanistycznych, 

to trochę odległe od fotografii tańca? 

Tak, obiekty architektoniczne są cierpliwe, nie zmieniają 

swojego położenia i, przede wszystkim, nie onieśmielają. 

Ale okazuje się, że mają też wiele wspólnego. 

Światło potrafi wydobyć z nich ich zalety. Zarówno 

budynek, jak i wyrzeźbione ciało pokazują swoje piękno 

odpowiednio oświetlone. Zasady kompozycji również są 

uniwersalne, więc ten przeskok nie jest tak odległy, 

jak może się wydawać. Dla mnie największa różnica 

to kontakt. Z budynkiem ciężko się zaprzyjaźnić. 

Wspomniałeś, że myślisz obrazami. Powiedziałeś też: 

„Fotografuje się okiem, a nie aparatem”. Co to oznacza? 

Tu przypomniał mi się świetny film Amator z Jerzym 

Stuhrem w roli głównej: główny bohater – fotograf – 

w kluczowych życiowych momentach widział je właśnie 

kadrami, które wyznaczał sobie dłońmi. 

W tym wypadku nie płynęła z tego pozytywna historia, 

ale coś w tym jest… 

Tak, fotografia jest bardzo głęboko zespolona ze mną, 

na co dzień „fotografuję okiem” – nie noszę przy sobie 

aparatu, a tego w komórce używam niezwykle rzadko, 

ale bardzo często łapię się na tym, że przymykam oko, 


47 47

Tancerka: Nathalie Sonnenschine 

FOTOGRAFIA 

TAŃCA 

to trochę praca snajperska – 

muszę wiedzieć, kiedy nacisnąć 

spust, by sfotografować 

dokładną, doskonałą pozę. 

48 

48 


M oja fotografia 

bierze się z podziwu 

dla niezwykłych 

możliwości ludzkiego ciała, 

dla harmonii. 

Tancerka: Polina Rusetskaya 


49 

49

Bardzo 

wa żne 

jest 

k a żde, 

na jdrobniejsze 

ustawienie 

cia ł a. 

Pr awid ł owa 

poz ycja 

stopy, 

d ł oni, 

odpowiednie 

w ykręcenie, 

k ąt 

uniesionej 

nogi. 

50 

50 


Tancerka: Lillet Lamour

komponuję kadr w głowie. Niektórzy znajomi 

to zauważyli i jest to nawet powód do żartów. 

„Jak wyszłam?”– pyta mnie czasem ukochana. 

Niekiedy obcy ludzie zwracają uwagę, że jakoś 

dziwnie na nich patrzę. 

„Fotografowanie tańca jest wymagające 

i obnażające. Nie wystarczy być dobrym 

fotografem. Taniec, oprócz tego, że musi być 

pięknie sfotografowany, to przede wszystkim 

musi być poprawnie sfotografowany” – co to 

oznacza dla Ciebie jako fotografa? 

Gdy zacząłem fotografować tancerzy moim 

przekleństwem był brak głębszej wiedzy 

z zakresu baletu. Nie zdawałem więc 

sobie sprawy, jak bardzo ważne jest każde, 

najdrobniejsze ustawienie ciała. Prawidłowa 

pozycja stopy, dłoni, odpowiednie wykręcenie, 

kąt uniesionej nogi. Robiłem zdjęcie dla 

mnie idealne: piękna kompozycja, idealnie 

uchwycona poza, a mój model nie dość, że nie 

był zachwycony, to nie pozwalał na publikację, 

bo np. w skomplikowanej pozycji układ palców 

dłoni był absolutnie nie do przyjęcia. 

To może być frustrujące. Co ułożenie małego 

palca zmienia w postrzeganiu pięknej, 

skomplikowanej pozycji ciała w skoku 

szpagatowym?! Ale tak właśnie jest. W balecie 

liczy się właśnie najmniejszy detal. Dlatego 

każdy tancerz przez całe swoje zawodowe życie 

godzinami ćwiczy, powtarzając te pozycje. 

Tysiące, setki tysięcy powtórzeń, codziennie, 

by osiągnąć perfekcję. Dlatego na moich 

fotografiach pozy muszą być idealne. To dość 

rozległa wiedza, a nauczenie się jej to jak 

nauka obcego języka. Efektem ubocznym jest 

„zboczenie” w drugą stronę. Na sesji fitness czy 

sportowej często myślę, sprawdzając kadry, 

że hmm… stopa niedociągnięta, musimy 

poprawić to ujęcie! 

Opowiedz nam o projekcie „Sezon”. 

Teatr! Jako nastolatek chciałem zostać 

chemikiem i aktorem. Wiem, wiem, to są 

zupełnie różne drogi życiowe, ale w obu 

zawodach pociągała mnie „magia”. Nie 

odważyłem się zdawać do szkoły teatralnej, 

natomiast na drugim roku chemii zrozumiałem, 

że ten zawód nie ma w sobie nic teatralnie 

magicznego. Zrezygnowałem. Teatr to jest 

Magia! Fascynujące jest, jak z kilku drewnianych 

Tancerze: Masha Zhuk i Patryk Walczak 

listew, papieru i farby można wyczarować wspaniałe 

pałace. Teatr to maszyna. Jest taka fotografia, którą 

zrobiłem z tyłu sceny w kierunku widowni. Tam widać 

granicę, jaką wyznacza krawędź sceny. Widownia, 

eleganckie wnętrze, w którym widz ma czuć się 

ekskluzywnie, i wnętrze sceny – stal, aparatura, trochę 

jak dziewiętnastowieczne ilustracje maszynowni. 

Mam zaszczyt współpracować z wieloma 

najwybitniejszymi tancerzami Polskiego Baletu 

Narodowego, zapragnąłem, marzyłem o tym, 

by zobaczyć ich przy pracy. Jestem szczęśliwcem, 

bo udało mi się uzyskać zgodę na projekt 

dokumentujący sezon pracy baletu. 

Fotografowałem tancerzy na sali baletowej, tam, 

gdzie codziennie ćwiczą, w garderobach, podczas 

charakteryzacji. Fotografowałem podczas prób 

scenicznych, zarówno z widowni, jak i z kulis i to 

właśnie tam, za kulisami, znalazłem wymarzony 


51 51

plan dla moich zdjęć. To miejsce, gdzie dzieje się drugi 

spektakl skąpany w niesamowitym teatralnym świetle. 

Świat, który w ten sposób odkryłem, był niezwykły: 

zawieszony pomiędzy realnym życiem a przedstawieniem 

scenicznym, wydawał się nawet bardziej baśniowy 

niż ten na scenie, a przecież to było prawdziwe życie! 

Zwieńczeniem projektu była wystawa „Kulisy” 

w Teatrze Wielkim. 

Odkryłam Cię na Facebooku. Wiem także, że regularnie 

prezentujesz swoje prace na Instagramie. Jak ważne są 

obecnie media społecznościowe w sztuce? 

Jeśli chcesz zaistnieć w tym rozpędzonym świecie, jeśli 

chcesz, by Twoja sztuka była rozpoznawalna, to media 

społecznościowe są nieodzowne. Szczególnie teraz, gdy 

zwyczajnie nie ma innych możliwości obcowania 

ze sztuką. 

Wygrałeś konkurs znany w branży jako Oscary 

fotografii. Mówię o Sony World Photography Awards. 

Opowiedz nam o zdjęciu, które zdobyło tę prestiżową 

nagrodę. 

Zdjęcie zostało zrobione w kulisach Teatru Wielkiego 

52 

52 


podczas próby generalnej przedstawienia Twój Chopin. 

Para tancerzy Bianca Teixeira i Dan Ozeri odpoczywała 

między wejściami na scenę. Przedstawienie baletowe 

to seria wyjść na scenę. Czasem tancerz jest tam tylko 

minutę, ale występ jest forsowny jak sprint (dodatkowo, 

scena w Teatrze Wielkim jest jedną z największych na 

świecie – jej rozmiar to 36,5 m x 28 m!). Podszedłem. 

Widok, który ujrzałem, był przenikliwie piękny. 

Nie zauważyli mnie (to chyba wymarzony moment 

dla fotografa), a ja stałem oniemiały. Zapomniałem 

zupełnie, że mam aparat, że jestem tu, by fotografować. 

To była jedna z tych chwil, kiedy zupełnie zapomniałem 

o świecie. Trwała może kilka sekund, dla mnie bardzo 

długo. Prawie nie pamiętam, jak udało mi się jednak 

podnieść aparat do oka, jak to się stało, że mnie nie 

zauważyli, ale dzięki temu udało mi się uchwycić 

ten niezwykły moment skupienia i ciszy pomiędzy 

rzeczywistością a sztuką, w jakiej moi bohaterowie 

mieli za chwilę wystąpić. 

Czy dalej wysyłasz swoje zdjęcia na konkursy? 

Tak, jeśli zrobię zdjęcie, które jest dla mnie zachwycające 

(a tu poprzeczka z każdym następnym udanym 

zdjęciem się podnosi). Konkursy to ważna część mojego

Tancerz: Gregor Giselbrecht 

fotograficznego życia. Lubię ten dreszcz oczekiwania na 

wynik. Nagroda, bądź wyróżnienie, dodaje energii do 

dalszego działania. Trzeba mieć jednak nie tylko talent, 

ale również szczęście. Myślę, jak wielkie mam szczęście, 

że moja fotografia została zauważona. W tym roku na 

konkurs Sony nadesłano 330 tysięcy fotografii! 

Czy tancerze Ci pozują? 

Tak, moje fotografie są pozowane, co wcale nie jest 

łatwiejsze. To wymaga dużego skupienia zarówno od 

mojego modela, jak i ode mnie. Zwykle umawiamy się 

na 3-godzinną sesję. Może to wydawać się mało, ale 

przypominam, że podczas spektaklu tancerz, nawet 

solista, nie jest na scenie cały czas. Oczywiście, wyjścia 

na spektakl to w terminologii biegowej sprint, a sesja 

fotograficzna jest biegiem na długi dystans. 

Na sesję zwykle przygotowuję pomysły na ujęcia, 

tancerz również często ma swoje inspiracje i marzenia, 

co chciałby zrobić, ale są one punktem wyjścia, 

by tworzyć razem. To wspaniałe, że mogę pracować 

z tak wieloma wspaniałymi artystami, bo każdy ma inną 

osobowość i temperament. 

Czy wolisz pracę w studio, czy podczas występu na 

żywo, w teatrze, gdzie emocje buzują, a reakcje są 

nieprzewidywalne? 

Chyba częściej pracuję w studio, ale te dwie drogi 

to awers i rewers jednego medalu. Zacząłem od zdjęć 

studyjnych, teatr doszedł później, ale jako konsekwencja 

mojej drogi i fascynacji. Teraz już nie potrafię 

rozstrzygnąć, co wolę – jak muszę wybierać, 

wybieram obie drogi. 

Twoje zdjęcia są nieskazitelnie czyste, pozbawione tła. 

Głównym motywem jest postać w ruchu, widać każdy 

napięty mięsień, draperie stroju i emocje na twarzy. 

Dzięki temu Twoje prace są rozpoznawalne. Jak długo 

pracowałeś nad wykreowaniem własnego stylu? 

Od początku pracy z tancerzami interesuje mnie 

człowiek, jego ciało i możliwości. To powód, dlaczego 

umieszczam swoich bohaterów w nieokreślonej, czystej 

przestrzeni. Mówię – popatrzcie, to jest czyste piękno. 

Ogromnie mnie cieszy, że udało mi się wypracować 

rozpoznawalny styl. 


53 

53

To była jedna 

z tych chwil, 

kiedy zupełnie 

zapomniałem 

o świecie. 

Zwycięskie zdjęcie w konkursie 

Sony World Photography Awards: 

Poland National Awards 2019. 

54 


Tancerze: Bianca Teixeira i Dan Ozeri

Fotografia kolorowa czy czarno-biała? 

Twierdzę, że moje fotografie same wybierają, 

czy będą kolorowe, czy czarno-białe. Gdyby jednak 

ktoś policzył moje zdjęcia, to te czarno-białe będą 

w większości. 

Czy jesteś jednym z tych artystów-szczęściarzy, 

którzy żyją ze swojej pasji? 

Nie jestem pewien, czy życie z pasji jest 

szczęściem? Pewnie przez moment tak, 

ale potem prawdopodobnie przestaje to 

być pasją, a może zostać kalkulacją. Wyobrażam 

sobie, że można wpaść w pułapkę produkowania 

tego, co lepiej się sprzedaje. Mam to szczęście, 

że mogę, ale nie muszę – zarabiam na fotografii, 

ale mając również inne źródło dochodów, nie 

muszę fotografować, gdy nie mam na to ochoty. 

To wydaje się być zdrowe dla mojego 

samopoczucia. Oczywiście bardzo chętnie 

przyjmę stan, w którym to „nie muszę” będzie 

wystarczające do utrzymania rodziny. 

„Fotografowanie to dla mnie święto” – rozwiń, 

proszę, tę myśl. 

To wiąże się z poprzednim pytaniem – skoro 

fotografuję, to znaczy, że mam na to wielką 

ochotę i pomysł na nową realizację. Czasami 

jestem tym spięty, czasami zestresowany, 

ale to dobre cechy, świadczące o odkrywaniu 

czegoś nowego, twórczego. Są sesje, które nie 

dają mi spać na wiele dni przed zdjęciami, ale 

jak wchodzę do studia, wszystkie obawy mijają. 

Działam na 100%. 

Jak powstała galeria „The Fence”? 

Skąd ten pomysł? 

Pomysł zrodził się sam – skoro zamknięte są 

galerie, skoro odwoływane lub przesuwane w 

czasie są kolejne wystawy, a ludzie narzekają na 

brak dostępu do sztuki, to można zrobić galerię 

w miejscu, które w normalnych warunkach nie 

byłoby brane pod uwagę. W moim wypadku mini 

galerią stało się ogrodzenie mojego domu. 

Kończysz w tym roku 50 lat. Jakieś refleksje? 

Tancerz: EL Garouaz 

i może spokojniejszy. W środku ciągle jestem tym samym 

Piotrem, pełnym nadziei, planów, wątpliwości. Jako sposób 

na życie wybrałem kontrolowany dryf – daję się porwać 

prądom i dzięki temu dopływam w miejsca nieoczekiwane. 

To dla mnie bardzo ekscytujące, a doświadczenie mówi mi, 

że mogę być spokojny. 

Żyjemy w rozpędzonym świecie, w którym króluje 

powierzchowność i rozproszenie, w którym brak namysłu 

i skupienia. Jakich rad udzieliłbyś młodym, zagubionym 

artystom, którzy poszukują swojej drogi? 

Bycie artystą to nie stan portfela i ilość lajków na Facebooku, 

to wewnętrzna satysfakcja z tego, co robisz. 

Trzymaj się tego. To nie zawsze przyniesie ci wymierne 

korzyści, zyskasz jednak spełnienie. 

Czym jest dla Ciebie sztuka? 

Sztuka jest pięknem dla naszych zmysłów. 

Pięknie dziękuję za rozmowę. [RC] 

Wszystko, co najlepsze właśnie się wydarza. 

I tak od 50 lat… 

Niezależnie od wieku, w jakim jestem, lubię go, 

bo jest najlepszy. Kolejne lata sprawiają, 

że jestem dojrzalszy, pełniejszy od doświadczenia 


55 

55

Białe 

Sny 

DARIA GALANT 

ESEJ 

O słowiańskiej wyobraźni literackiej 

rejonów Kurpiów Białych i moim domu. 

Dom, w którym mieszkam, znajduje się w Puszczy 

Białej, etnograficznie przynależnej do Kurpiów 

Białych. Dworek wraz z folwarkiem „Olchowe 

łąki” to niezwykłe miejsce, ponieważ granice tej 

posiadłości ziemskiej wytyczone są przez przyrodę w jej 

znaczeniu najważniejszym kulturowo – czyli w „sacrum”. 

Dom usytuowany jest bowiem pomiędzy rzeką i lasem, 

czyli dwiema przestrzeniami mediacyjnymi. Według 

wierzeń Słowian, a potem transformacji tej wyobraźni 

na folklor ludowy i jego wyobraźnię literacką, to granice 

dzielące przestrzeń człowieka (fizyczno-duchową) od 

przestrzeni niewidzialnej (tajemnej i nieznanej). 

Rzeka jest symbolem czasu i zmienności. Granica 

(koniec lub początek czegoś) na rzece – według wierzeń 

kulturowych – to ochrona życia i bezpieczeństwo 

ziemskiego trwania. To spokój, wodopój, życie. Życie 

dlatego, bo nie grozi susza. Płynąca woda jest bowiem 

symbolem przetrwania i opieki przyrody. Stwarza granicę 

mediacji. Na jej brzegu staje się w ważnych chwilach 

życia: urodziny i chrzest – początek. Oraz śmierć 

i przeprawa na „tamtą stronę”– koniec a zarazem 

początek nowego życia, nowej drogi. W wodach obmywa 

się ciało po chorobie, woda zmywa złą pamięć. 

Woda koi, przywraca pamięć i zdrowie. 

Granicę mojego domu od strony północnej zamyka las. 

Ściana zielonej toni stanowi świątynię (bożnicę według 

Słowian), w której do Boga modlą się ptaki swoim 

56 


śpiewem, drzewa wspierają ziemię i siebie wzajemnie 

układem skomplikowanych korzeni. Zwierzęta kryją się 

w tym zielonym domu, tworząc ekosystem 

z rozproszonymi przez słońce mchami, duktami, 

ścieżkami. 

Las to tajemnica. Duchowość przyrody i wiara w jej 

moc. To też ciemność i nocna przestrzeń. Odgłosy 

nieznanych mieszkańców, podróże drapieżników, które 

wyszły właśnie na żer. Ale las to też życie – jak woda gasi 

pragnienie, tak las oddaje człowiekowi to, co wytwarza – 

– pożywienie. „(…) W palący dzień słońca (…)” 1 daje 

wytchnienie swoim cieniem. 

Pomiędzy rzeką a lasem falują łąki. Przecinają je arterie 

śródłąkowych strumyków, które to pojawiają się, 

to znikają. W zależności od pory wiosny, faz księżyca, 

intensywności słońca. 

Łąki konstytuują teren człowieka. Na nich stoi bowiem 

mój biały dom i owo miejsce krajobrazowo na 

postawienie domu było przynależne. To przestrzeń ludzi: 

do upraw, do spacerów, do zasiedlania, do zbierania 

siana. Latem wesołe, pełne kwiatów i kolorowe. Jesienią 

zadumane i mokre. Zimą uśpione, zaszyte gdzieś w głębi. 

Wczesną wiosną łąki ożywają, jak za dotknięciem 

czarodziejskiej różdżki. Śpiewy ptaków o świcie, wesołe 

1 fragment wiersza Darii Galant „Niezwykłość” z tomu Syrena słowiańska, 

wyd. Poligraf, 2018

OLCHOWE ŁĄKI 

(poemat) 

Przesunęły się chmury nad lasem 

Pociemniałe gniewem wiatru 

Pocieszone śpiewem ptaków 

Na chwilę 

Idziesz w tej otchłani przyrody 

I będziesz szedł 

Dopóki twoje kroki stąpają po ziemi 

A potem napotkasz światło 

Chmur słońca i łuny księżyca 

Zalśni 

Zabłyśnie 

Otuli jak ciepło 

Uniesie cię z dala od olszyn i kwiatów 

Zginanych przez wiatr 

Od słów padających jak strzały 

Od myśli trujących jak rozum 

Uniesie cię 

Uniesie 

Na skrzydłach przygodnego ptaka 

Umieści cię w przestrzeni 

Bez gwiazd 

I echa bez głosów 

Daleko 

(Daria Galant: Syrena słowiańska – 

– zbiór wierszy) 

przebudzanie się. Jak w bajce. Łąki te są niewątpliwie 

wytchnieniem dla światła i gospodarowania człowieka. 

Tu nie ma tajemnicy. Tu jest dynamika życia. 

Rzeka zamyka folwark „Olchowe łąki” ze strony 

południowej, a las – od strony północnej. Pomiędzy tymi 

granicami jest światło – wschód i zachód słońca. Dom 

mój ustawiony jest na osi światła: wschód–zachód i osi 

granicznej: północ–południe. Jest w przestrzeni świata – 

w centrum natury i jej struktur. 

WIARA 

Rejon Kurpiów Białych to nie tylko region etnograficzny, 

ale też kulturowy. Bardzo rozległy w odczuwaniu. 

Mieszkam na tych terenach od 1998 roku i z bliska 

mogłam przypatrzyć się sytuacjom kulturowym, badając 

je. Również podczas spotkań autorskich, dokonując 

Powraca chęć życia. 

Powrócą wraz z nią 

B I A Ł E S N Y 

swoistych wglądów w niezwykłą materię tych rzeczy. 

Granica pomiędzy słowiańskością a folklorem (polskością) 

jest niejednoznaczna. W zasadzie jej nie ma. Okalająca 

przyroda, wiara w świat nadprzyrodzony, bliskość zjawisk 

natury i trwałe wpisanie się w kontekst kulturowy 

obrzędów z dziedziny „zaklinania rzeczywistości” 

powodują, że moc wiary w duchowość natury jest tu 

niezachwiana. Silne związki mieszkańców Puszczy Białej 

z przyrodą przekazywane są z pokolenia na pokolenie 

i powodują swoisty stosunek człowieka do zjawisk 

duchowości natury. Bo burzę prosi się o spokojne 

odejście, ulewne deszcze (które mogą zniszczyć plony) 

o łagodne potraktowanie („Rzeko – zabierz swojego 

rozszalałego brata i ukój go lub zgań.” 2 ) 

Wierzenia słowiańskie są tu bardzo trwałe. 

Przetransformowane zostały na folklor i literacką wizję 

2 Daria Galant: Deszcz – pieśni modlitewne. 


57

światowej niemieccy żołnierze byli wysyłani do 

pilnowania jej. Dlaczego? Ponoć, aby nikt nie zatruł 

wody… Najstarsi mieszkańcy pamiętają stojące tam 

patrole. I łunę księżyca, która padała niezwykłym 

blaskiem na stare lipy wokół studni. 

Tymczasem informacja jest tu powszechna, że przedtem 

i potem pobierano tę właśnie wodę do wykonywania 

chrztów, stosowano ją również jako lekarstwo, na ciężkie 

schorzenia. Teren mediacji z życiem. 

świata, lecz mają głęboką tradycję w folklorze europejskim 

i światowym. Przede wszystkim jest to wiara w drzewa 

magiczne. To czarny bez, lipa, choinka, dąb (bożnice 

słowiańskie). 

Wywary z kwiatów lipy tu do dziś stosuje się na choroby 

dróg oddechowych. Wierzy się, że czarny bez chroni 

przed złem, pomaga, uzdrawia, stanowi kadzidło. Witkami 

z czarnego bzu (jeszcze przed kwitnieniem) okadzano 

pomieszczenia przed nadejściem wiosny („Niech zimowe 

złe sny zwiędną, niech odejdą, niech przejdą. Radość 

nową wprowadzam. Czarnym bzem okadzam” 3 ). 

LIPY U MNIE, CZYLI „MIEJSCE MOCY” 

Wielkie lipy wyznaczały centra wszechświata – jak pisze 

w Leksykonie Znaki świata Piotr Kowalski 4 . Tym samym 

określały miejsca, które odpowiednie były do sprawowania 

sądów i odpowiednich dla społeczeństwa obrzędów. 

Drzewo chroniło znajdującą się przy nim studnię. 

A to, że studnia akurat znajduje się przy starych lipach 

oznaczało, że jej woda ma niezwykłe właściwości. 

Tak jest w „Olchowych łąkach”. Od dawien dawna 

znajduje się tu krąg starych lip. Ten krąg otacza właśnie 

studnię. Starzy ludzie mówią, że ta studnia była obdarzana 

szczególną troską. Do tego stopnia, że podczas II wojny 

3 Daria Galant: Rytuał wiosenny- czarny bez – pieśni modlitewne. 

4 Piotr Kowalski: Leksykon znaki świata. Wyd. PWN Wrocław- Warszawa, str. 285 

58 


W moim domu znajduje się miejsce z lipami, które 

nazwałam „Miejscem mocy ”. Ma szczególne znaczenie. 

Tu naprawdę się wypoczywa, ale w sposób podnoszący 

energię. W sposób konstruktywny. Gdy jesteś zmęczony 

– usiądź pod lipami w „Olchowych łąkach”. Od razu 

zaczyna się chcieć działać. I umysł jest spokojny i twórczo 

zmotywowany. 

Powraca chęć życia. Powrócą wraz z nią białe sny. 

W opowieści o domu pomiędzy rzeką a lasem jest 

też miejsce na opowieść o białych snach. Ten termin 

usłyszałam dwa lata temu od Jana Długołęckiego – 

– człowieka niezwykle zacnego, erudyty, humanisty 

w starym stylu, polonisty, poety, społecznika. Pochodzi 

z terenów Puszczy Białej i chociaż mieszkał na zachodzie 

Polski przez długi czas, powrócił tu jednak wiele lat temu. 

Opowiadał mi wtedy, że ostatnio śni na biało. 

Czyli? 

„Kolory w tych snach są łagodne. Treści wspierają, nie ma 

tam obawy i lęku. Jest raczej wiara i nadzieja. Jest jasno. 

I spokój, że wszystko będzie dobrze”. 

– Co zrobić, by śnić „na biało” – pewnie wtedy zapytałam. 

A odpowiedź przychodzi za każdym razem podczas 

spacerów pomiędzy granicami mojego domu: lasem 

a rzeką. 

Uwierzyć w duchowość natury i pozwolić sobie na to, 

by być jej częścią. 

Śnijmy więc na biało. [DG] 

O autorce: Daria Galant – pisarka, poetka, 

dramatopisarka i reżyser. Autorka koncepcji 

artystyczno-filozoficznej Teoria białej emocji . 

Do swoich esejów i dzieł pisanych maluje 

obrazy i tworzy fotografię kontemplacyjną. 

DARIA GALANT

Zdjęcia: Renata Cygan 


59

Satyra prawdę mówi, względów się wyrzeka – Ignacy Krasicki 

MISTRZ KOTECKI 

BOGUCKA 

Miasto drewniane, wojewódzkie, 

dwie armie starły na popioły. 

Ocalał bruk na Nowogródzkiej, 

hrabiowski pałac i kościoły. 

Satyra zabija, nie obraża – Stanisław Jerzy Lec 

Lat miałem pięć, a może siedem. 

Ach, jak zawodna pamięć ludzka! 

Jak jej na imię było – nie wiem. 

Pamiętam tylko, że Bogucka. 

Z Bogucką mnie łączyły sprawki 

i uniesienia nienazwane. 

Wspólne wyprawy nad sadzawkę, 

za internatem przedszkolanek. 

Zgodne milczenie o poranku 

i plucie na zieloną rzęsę, 

gdzie wygrzewały się kijanki. 

Malutkie, jak dziecięce szczęście. 

Nasz świat wyglądał, jak obrazek 

z pięknej historii hollywoodzkiej. 

I nagle plusk! Panika ważek. 

Na wodzie kręgi po Boguckiej. 

Ja, za Bogucką, plum! W płaszczyku. 

A potem zapalenie płucka. 

Dziś opisałem to w haiku. 

Tak mnie natchnęła ta Bogucka. 

* 

sadzawka 

plusk Boguckiej 

płoszy kijanki 

* 

Że to nie Basho? Że nie w kucki? 

Nie wiem. Odsyłam do Boguckiej 

Adam Gwara 

Wyrwa po ludziach. Ale o tym 

napiszę kiedyś. Nie chcę teraz. 

Dziś mam sześć lat i kilka złotych. 

I tuż przy Złotej mam fryzjera. 

Innych powoli zapominam 

a pana, panie Janie wskrzeszam. 

I nawet nie w tym tkwi przyczyna, 

że pan okropnie mnie uczesał. 

Pan sam się czesał “na pożyczkę”. 

Jednak nie o tym będzie mowa. 

Wzrokiem pan wskazał na tabliczkę. 

Jak dorosłego potraktował. 

Bo, czy się mogłem poczuć dzieckiem, 

gdy mi pan kazał czytać maczkiem, 

pan, mistrz fryzjerski, Jan Kotecki, 

„Proszę pluć tylko do spluwaczki”? 

Powtarzam często, jak zaklęcie. 

Słów nauczyłem się na pamięć. 

Tyle żyjemy, co w pamięci. 

Gdzie pan dziś strzyże, panie Janie? 

Adam Gwara 

60 


PARADOKS KOTA 

Z KROMKĄ 

POSMAROWANĄ 

MASŁEM 

Kot ponoć spada zawsze 

na cztery łapy właśnie 

sprytny zwierz 

a kromka chleba z masłem 

masłem w dół 

(choć masz za złe) 

czy chcesz czy nie 

cóż by się stało otóż 

gdyby przytroczyć kotu 

naturze wbrew 

posmarowany zgrabnie 

masełkiem z zewnątrz ładnie 

do grzbietu chleb? 

Śmiem mniemać 

(znając koty) 

że czyniąc takie loty 

wylizałby 

masełko w kocim locie 

i upadł w półobrocie 

puszczając łzy 

doszłoby (nie bez racji) 

do antygrawitacji 

i zmiany ról 

paradoks kota z kromką 

wierzeniom przeczy gromko 

lecz bawi tłum 

Renata Cygan 

BĘDĄC NARWANĄ STARUSZKĄ 

kiedy już będę w takim wieku 

że wszystko będzie mi wypadać 

zadzwonię z prośbą do sąsiada 

by mi choć zęby pomógł wkładać 

a jeśli powie że się nie da 

że zęby trzeba wbić gwoździami 

zgodzę się – w końcu nie mam wyjścia 

przecież nie będę jeść dziąsłami 

a gdy się będą zbytnio ruszać 

bo gwoździe nagle strzelą focha 

pokażę zębom gdzie ich miejsce 

albo mi z gęby precz wynocha 

i wstawię sobie szczękę zgrabną 

lśniącą błyszczacą porcelaną 

na powrót stanę sie powabną 

i przez mężusia całowaną 

gdy mężusiowi też wypadnie 

ostatni ząbek – będzie składnie, 

albowiem żadną jest to męką 

dzielić się z mężem sztuczną szczęką 

Yvonne Maria Nowak 

Rysunki: 

Konrad Wieczorkowski 

*** 

Po powrocie do domu pan z Faro 

spytał żonę: Skąd tutaj cygaro? 

Zza okiennej zasłony 

szept się rozległ stłumiony 

– Powiedz mu, że z Hawany, Barbaro! 

*** 

Rzekła żona do Jana z Juraty: 

Już cię mężu spisałam na straty. 

Stale chodzisz pijany. 

Chcę rozwodu, kochany. 

Zdziwił się – To ja jestem żonaty?! 

*** 

Na maturze Małgosi z Ponikła 

przydarzyła się wpadka niezwykła. 

Ślęcząc tępo nad testem 

Gosia „myślę, więc jestem” 

przeczytała zdziwiona... I znikła. 

*** 

Mawiał grabarz z małego Kikoła: 

Już mnie w życiu nie cieszy nic zgoła. 

Wciąż się martwię o pracę, 

czy jej kiedyś nie stracę, 

a gdy w końcu ją mam, to mam doła 

Adam Gwara 


61

ULA DZWONIK ,,GRY ULICZNE” 

Juliusz Wątroba 

Uwaga: bomba zegarowa! 

Nie znajdziesz już 

bezpiecznego miejsca pod słońcem 

i księżycem na udręczonej przez 

ludzi matce ziemi. Zaślepieni swoim 

geniuszem naukowcy bawią się 

w kreatorów, stwarzając a to 

lepszą, bo bardziej śmiercionośną 

bombkę, a to niewinną, choć bardziej 

krwawą grę komputerową. Grzebią 

w atomach i w genach. Wszystko 

to ponoć dla dobra ludzkości, 

ale zło musi być w równowadze, 

więc ludzkość ma się coraz gorzej. 

Bo i Nobel, wymyślając dynamit, 

chciał dobrze! Tak to jest, gdy chęci 

poznania czy zysku przesłaniają 

zdrowy rozsądek i zagłuszają instynkt 

samozachowawczy, ostrzegający 

przed niebezpiecznymi „zabawami”. 

To straszne, że ludzie tak sami 

siebie otumanili, że najdosłowniej 

baranieją! Wybaczcie poczciwe 

czterokopytne. Rozwój cywilizacji, 

zatruwającej atmosferę (w sensie 

dosłownym i metaforycznym), 

wodę i ziemię, degradującej 

ekosystem, od lasów, po rafy 

koralowe, to już coś normalnego, 

62 


codziennego, nieodwracalnego… 

Faszerujemy się też, z własnej 

przecież (swa)woli (decydentów) 

wszelakimi truciznami z tablicy 

Mendelejewa – od konserwantów, 

po plastiki. Toksyczne związki 

znajdowano nawet w skorupkach jaj 

pingwinów na Antarktydzie. Co się 

jeszcze musi wydarzyć, by ludzkość 

przestała się samounicestwiać??? 

Może czas pandemii to także 

czas dany nam na przemyślenia 

i opamiętanie? 

Nie chcę dzisiaj pisać 

o systematycznym, metodycznym(?), 

perfidnym i globalnym zabijaniu 

nas na raty, z wolna, nieustannie, 

acz skutecznie, o globalnych 

i lokalnych zagrożeniach, o efekcie 

cieplarnianym, o dwutlenku 

węgla, o pyłach zawieszonych, 

o tlenkach, o siarczkach, o ołowiu… 

W „konkurencjach” na najbardziej 

skażone miejsca zajmujemy 

niechlubne od lat najwyższe pozycje, 

mimo „dobrych zmian”, a nasz 

piękny kraj to czerwona plama na 

mapie skażeń i nie jest to powód 

do dumy. 

Chcę się podzielić 

niepokojem, wynikającym z zagrożeń 

nagłych, a niespodziewanych, 

wykluwających się w szalonych 

mózgach terrorystów różnej 

maści, od fanatyków religijnych, 

przez radykałów politycznych, 

po apolitycznych wariatów, 

materializujących się w zamachach, 

wybuchach, czy innych aktach 

barbarzyństwa i nieludzkich 

poczynań. 

Byłem w Turcji. Egzotyka. 

Seraje – ociekające złotem sułtańskie 

pałace. Piękne tancerki, którym za 

fikuśne staniki wsuwaliśmy dolary. 

Żółwie porozrzucane jak niemieckie 

hełmy w mojej wsi po straszliwej 

wojnie. Hałaśliwe targi, gdzie 

wszystko, a nie tylko to, co się świeci. 

Na nabytym tam mosiężnym młynku 

do dzisiaj, w wyjątkowych chwilach, 

mielę czarne ziarenka, by, zaparzone, 

pobudzały do intensywniejszego 

(z)myślenia. Widzę jeszcze 

pogardliwe i politowania pełne 

spojrzenie dromadera, któremu 

wdrapuję się na grzbiet w turbanie, 

by na fotce patrzeć dostojnie 

z wielbłądziego grzbietu w siną dal. 

A wszędzie skrupulatne kontrole, 

bo zagrożenie terrorystyczne. 

Szok przeżyliśmy już na początku

naszej eskapady, gdy w trakcie 

zebrania organizacyjnego, które 

odbywało się w reprezentacyjnej 

sali wielogwiazdkowego hotelu, 

dokładnie przetrzepano nasze 

bagaże. Nie zniknęło z nich nic, 

prócz… alkoholi, które zabraliśmy 

przezornie ze sobą, by jeszcze 

bardziej kolorowe zdały się 

tureckie atrakcje. Spowodowało 

to powszechne i zrozumiałe 

oburzenie. Już mieliśmy dzwonić do 

ambasady, by interweniowała gdzie 

trzeba z powodu tak „gościnnego” 

traktowania, ale ktoś przytomnie 

i rozsądnie myślący zadał krępujące 

pytanie z jednoczesną odpowiedzią: 

„A jak nam podrzucą narkotyki, to 

co??? Z pierdla do końca życia nie 

wyjdziemy!”. 

Zamilkliśmy i zrezygnowaliśmy ze 

swoich buńczucznych zamiarów, 

a złość i frustrację wynikającą 

z bezprecedensowych przeszukiwań 

prywatnych bagaży utopiliśmy 

w… alkoholu, ale… kupionym 

w hotelowym barze za wielkie 

pieniądze. Oczywiście – „taktowni” 

gospodarze tłumaczyli, że to dla 

naszego dobra, bo zagrożenie, 

bo może ktoś przemycał bombę 

zegarową! Zgrzytaliśmy ze złości 

i bezsilności na naturalnym uzębieniu 

(kto jeszcze je miał), ewentualnie 

na protezach (kto już musiał je 

mieć). „Jakie to szczęście, że żyję 

w Europie” – pomyślałem z ulgą. 

Byłem w Paryżu. 

Od dzieciństwa marzyłem o tym, 

by zobaczyć Luwr z Mona Lisą za 

pancerną szybą, czy Wenus z Milo – 

– ideał antycznego piękna, 

wprawdzie bez rąk, ale 

ważniejsze części jej ciała 

szczęśliwie przetrwały. Niestety, 

nie podziwiałem tajemniczego 

uśmieszku sprzed wieków, ani 

marmurowej zmysłowości. Pewnie 

bym to zobaczył, gdyby nie fakt, 

że pracującym w muzeach 

żabojadom ponurym zachciało 

się akurat w tym samym czasie… 

strajkować! Widziałem wprawdzie 

Moulin Rouge, Centrum Pompidou 

i Muzeum Salvadora Dali, włóczyłem 

się po Montmartre w towarzystwie 

duchów podchmielonych artystów, 

lustrowałem Pałacu Inwalidów, 

z wieży Eiffla podziwiałem miasto, 

a nocny rejs Sekwaną dopełniał 

dzienne wędrówki, ale niedosyt 

i niesmak pozostały… 

Zastanawiałem się 

też zdumiony, czemu na 

reprezentacyjnej Szanse li ze, 

choć czyściutko, nie uświadczysz 

koszy na śmieci. Wyjaśniono 

mi, że to dla bezpieczeństwa, 

bo kosze są znakomitą skrytką 

na ładunki wybuchowe. I choć 

co chwilę wybuchałem… złością 

na protestujących muzealników, 

z zadowoleniem pomyślałem: 

„Jakie to szczęście, że urodziłem się 

nad Wisłą!”. 

Byłem w Warszawie. 

Przywitała mnie Syrenka, machająca 

zalotnie ogonem i dumnie 

wypinająca pierś. Taksówkowej 

mafii (o naiwności moja!) za 

krótki kurs musiałem zapłacić 

dziesięciokrotnie wyższą kwotę, 

od tej, jaka się faktycznie należała. 

Gdy po ekscytujących spotkaniach 

w stolicy, szedłem na dworzec, 

niedaleko zrobił się tumult 

i zamęt, z aktywnym udziałem 

służb mundurowych. Pozamykano 

nawet ulice. Pocztą pantoflową 

błyskawicznie przekazywano 

informację, że jakiś wariat 

przygotował zamach bombowy 

na Sejm i inne ważne osobistości. 

A więc i na mnie! „Jakie to szczęście, 

że stolicą mojego powiatu jest 

Bielsko-Biała” – pomyślałem 

zadowolony o swoim bezpiecznym 

miejscu pod słońcem, otoczonym 

łagodnymi Beskidami. 

Byłem w Bielsku-Białej. 

W sądzie. Na szczęście, nie 

ULA DZWONIK ,,ŁAPACZ RYB NIE ZAWSZE JEST WĘDKARZEM” 

mnie sądzili. Miałem być tylko 

niewiarygodnym świadkiem. 

Na nieszczęście, w pewnej chwili 

zrobiło się wielkie zamieszanie i 

trzeba było ewakuować wszystkich 

z gmachu, bo ktoś zatelefonował, że 

w zacnym przybytku sprawiedliwości 

lokalnej podłożono bombę! 

Uciekaliśmy z budynku w popłochu, 

szybko jak strusie afrykańskie przed 

kłusownikami. „Jakie to szczęście, 

że urodziłem się i mieszkam 

w spokojnej, pięknej i wesołej 

wsi” – pomyślałem szczęśliwy 

63 


ULA DZWONIK ,,SYNERGIA” 

tak, jakbym już był w siódmym 

niebie, i poczłapałem na dworzec 

autobusowy. 

Siedzę w domu. Wyglądam 

przez okno. Po drugiej stronie 

ulicy działka, smutna, opuszczona. 

Kiedyś stał tu biały domek. 

Z różnokolorowymi malwami 

od południowej strony. Mieszkała 

w nim stara sąsiadka, której 

baliśmy się, będąc dziećmi, 

bo miała wygląd rasowej czarownicy, 

z nosem wielkim jak gasidło, którym 

mogłaby w naszym zabytkowym 

kościele spokojnie gasić świeczki. 

Później została tu jej córka, po niej 

wnuczka, a gdy wnuczka szczęśliwie 

wyszła za mąż, nieszczęśliwie 

porzuciła biały domek, który straszył 

czarnymi oczodołami okien. Zarastał 

pokrzywami i tylko malwy były tak 

samo piękne jak kiedyś. Domek 

zaczęto wynajmować: najpierw 

pani spod Tarnopola, ze wschodnim 

akcentem i czołem tak niskim (jak 

u australopiteka), że włosy niemal 

dotykały brwi. Po niej – młodemu 

małżeństwu z dzieckiem. A później 

już nikomu… 

Oburzona takim obrotem 

spraw chałupinka zaczęła się chylić 

64 


ku upadkowi, aż wreszcie przyjechali 

właściciele i sami litościwie rozebrali 

rozpadający się zabytek. Została 

tylko kupka dachówek, desek, blach 

i rurek… Powiało jeszcze większym 

smutkiem. Ale przed kilkoma 

dniami pozostałościami po domku 

zainteresował się okoliczny menel, 

który codziennie penetrował stertę, 

wybierając co cenniejsze rzeczy: 

a to kawałek przewodu, arkusz 

blachy, czy oheblowaną deskę 

w całkiem dobrym stanie. 

Przynajmniej robił porządek. Dzisiaj 

też był. Mocował się z jakąś rurką 

wystającą prowokująco z ziemi. 

Nie miałem jednak czasu siedzieć 

w oknie i gapić się na okolicę. 

Nagle zadzwonił telefon, 

to sąsiad Romek, poinformował 

mnie przerażonym głosem, że słyszy 

„podejrzane syczenie” i czuje gaz! 

Okazało się, że nieproszony gość tak 

zapamiętale grzebał w poszukiwaniu 

„skarbów”, że wyrwał rurę od gazu, 

którą chciał zanieść do skupu złomu! 

Sąsiad poprosił o numer pogotowia 

gazowego, zadzwonił na policję 

i wezwał odpowiednie służby. Menel 

gonił dookoła wyrwanego przewodu 

jak „żyd po próznym sklepie” (jakby 

przed półwieczem powiedziała moja 

babcia Jadwiżka) i dla uspokojenia… 

zapalił papierosa! Przecież my też 

możemy wylecieć w powietrze! 

I to nie w Turcji, nie w Paryżu, 

nie w Warszawie, nie w Bielsku, 

ale w mojej Rudzicy – wsi „spokojnej 

i wesołej”. 

Przyjechał samochód 

pogotowia gazowego. Na szczęście 

zdążyli! Przyjechała Policja ochraniać 

pogotowie gazowe. Odetchnęliśmy 

spokojem. A sprawca tego 

zamieszania? Ulotnił się jak gaz 

z wyrwanej rury. 

Ja zaś uświadomiłem sobie, że nie 

ma już miejsca na tym świecie, 

gdzie byłoby naprawdę bezpiecznie. 

Pozostały nam tylko zaświaty… 

Tym bardziej, że po 

wszystkich dramatycznych 

przygodach nie czuję się bezpieczny 

już nawet z samym sobą. Moja 

skołatana głowa stała się nagle, 

a niespodziewanie bombą zegarową, 

nie wiem kiedy wybuchnie, a jeszcze 

nie wymyśliłem sposobu, jak ją 

rozbroić! [JW]

ULA DZWONIK ,,WYSPY PRAWIE BEZLUDNE” 


65

Marzenie wodnika 

66 


ADAM WIDEŁKA 


67

Druga tożsamość czerwonego kapturka 

NIE UWAŻAM, ŻE ZALICZAM SIĘ DO JAKIEGOKOLWIEK NURTU. 

JESTEM PASTELISTĄ 

Jarosław Prusiński 

Pana obrazy są urzekające. Mają w sobie to coś, 

jakiś magnetyzm. Kobieta w kapeluszu wygląda, 

jak prześwietlona fotografia. Inny obraz, jakby miał 

oddarty kawałek płótna. Kobieta bez rąk i nóg. 

Skazy na doskonałości. Dlaczego właśnie tak? 

Wizje moich obrazów przychodzą do mnie 

niespodziewanie. Nie zastanawiam się, czy kobieta 

w kapeluszu będzie wyglądała jak prześwietlona 

fotografia, czy inny obraz będzie miał obdarty kawałek 

płótna itd., itd. Cała wizja obrazu jest już dopracowana, 

gdy „przychodzi” do mnie. Jednak głównym celem 

tworzenia i równocześnie źródłem największej satysfakcji 

są dla mnie emocje wyzwalane w odbiorcach pasteli. 

Nie czekam na pochwały, ważne jest dla mnie to, czy dany 

obraz zaskoczył odbiorcę. Pragnę, by odbiorca dostrzegał 

68 


w nim wielość wyrazu, lecz zarazem, by udzielał mu się 

wspaniały nastrój towarzyszący oglądaniu dzieła. 

Staram się rysować tak, by wywołać największą rozkosz 

zmysłową dla oka. 

I to się Panu udaje doskonale! Jakim malarzem jest 

Adam Widełka? Jaki nurt Pan reprezentuje? 

Nie uważam, że zaliczam się do jakiegokolwiek 

nurtu. Jestem pastelistą. 

To wspaniała rzecz – tworzyć, uruchamiać wyobraźnię 

i przenosić swoje pomysły na papier, karton, deskę, 

ścianę. I rzecz bardzo ważna – oczarować widza, 

zaskoczyć... Zachwycić końcowym efektem! Chciałbym 

też, aby widz stał i patrzył, patrzył, patrzył, patrzył i nie 

chciał odejść. I wracał oczami wyobraźni do moich prac.

Dorothea (dar boga) 

Adam Widełka, rocznik 1961. Zajmuje się malarstwem pastelowym, rysunkiem oraz 

malowaniem pastelami na tynkach wewnętrznych i zewnętrznych. Jego największy 

sukces zawodowy to zdobycie złotego medalu na III Ogólnopolskim Biennale 

Paste li – N ow y Sąc z 2000. Równie ważne i prze ło mowe o siągnię c ie to udział 

w Międzynarodowym Festiwalu Pasteli we Francji w 2007 roku. 

Prace artysty znajdują się w prywatnych kolekcjach w Polsce i za granicą. 

I opowiadał innym, co widział i jakie emocje nim targały. 

To są moje marzenia, które, żeby mogły się spełnić, 

muszą być realizowane przez konkretne działania. 

Posłużę się cytatem Olgi Boznańskiej: 

„Trzeba kształcić oko, dużo pracować, by pogłębić swoje 

widzenie i równocześnie wiedzę; przecież na malarstwo 

nie ma recepty; artysta musi mieć olbrzymią wiedzę 

malarską, by mógł coś zrobić.” 

Jak Pana doświadczyła pandemia? Nie pytam o osobę, 

ale o malarza. 

Pandemia zmieniła mój punkt widzenia 

odnośnie czasu, który jest bardzo ważnym elementem 

w twórczości. Czas na tworzenie został zagrożony. 

Jest takie powiedzenie: „Kamień, który się nie toczy, 

obrasta mchem”. Bałem się, że jeżeli zachoruję, to moja 

twórczość zostanie zablokowana. Człowiek chory nie ma 

w sobie radości życia. Ja, jako artysta, muszę mieć 

tę radość, aby móc tworzyć. 

Moje książki dręczą mnie na długo przed tym, zanim 

wystukam pierwsze zdanie. Widzę sceny, poznaję 

bohaterów i próbuję ich zrozumieć. Jak jest u Pana? 

Najpierw wizja, a potem pastel, czy może odwrotnie? 

Nigdy nie tworzę wstępnych szkiców do swoich 

prac. Siadam do sztalugi i od razu na czystym formacie 

płyty lub kartonu tworzę to, co jest zapisane w mojej 

głowie. Pomysły przychodzą niespodziewanie, trochę 

z zaskoczenia. Trudno to wytłumaczyć. Od 25 lat nie 

zmarnowałem ani jednego formatu kartonu lub płyty. 


69

Portret z bezsensownym szparagiem 

POMYSŁY PRZYCHODZĄ NIESPODZIEWANIE, 

TROCHĘ Z ZASKOCZENIA 

Pana najlepszy obraz? Wiem, że to wredne pytanie 

i nawet domyślam się odpowiedzi (coś w stylu 

„sp*****aj dziadu”). ;) 

Tak źle nie będzie (śmiech). Mój najlepszy obraz? 

Mam wybrać swój najlepszy obraz? Hm… Odpowiem 

humorystycznie na to pytanie. Zacznę od kuchni. Tutaj 

powiesiłbym pastel z motywem jajka sadzonego lub jajka 

surowego. Posiadam w swojej twórczości takie obrazy. 

W pracowni powiesiłbym portret mojej żony. A dlaczego? 

Bo to dla mnie najpiękniejsza i najmądrzejsza kobieta 

w moim życiu. Mobilizująca mnie do bardzo konkretnego 

działania w sferze życia i tworzenia. 

Przedpokój: tu akurat nic bym nie powiesił, bo nie 

posiadam tak małych formatów swoich pasteli. 

Sypialnia: to ulubiony obraz mojej żony – praca o tytule: 

Rdzą rysowana, mówiąca o przemijaniu życia. 

Pracownia mojej żony: to obraz, który jest wizytówką 

naszej współpracy. Mam tu na myśli łączenie naszej 

twórczości – pastel o tytule Urodziny atramentu. 

To portret miłej dla oka dziewczyny, w uchu której 

widnieje klips, przedstawiający szklany kałamarz 

z atramentem i zanurzony w nim mały metalowy 

kwiatek. To biżuteria, którą stworzyła moja żona. 

Element trójwymiarowy przytwierdzony do powierzchni 

obrazu. Obraz i klips tworzą całość (żona i ja też tworzymy 

całość). 

Łazienka: tu powiesiłbym pastel o tytule Marzenie 

Wodnika, przedstawiający portret pięknej dziewczyny 

w kartonowym kapeluszu, na którym poustawiane są 

szklane naczynia wypełnione wodą. 

70 


Leda? Pomyłka Zeusa 

CHCIAŁBYM, ABY WIDZ STAŁ I PATRZYŁ, PATRZYŁ, PATRZYŁ, 

I NIE CHCIAŁ ODEJŚĆ 

Spróbuję Pana namówić na trochę szerszy opis 

jednej z prac. Chodzi mi o Pomyłkę Zeusa. Co Pana 

zainspirowało? 

Leda z łabędziem – popularny motyw w sztuce, 

szczególnie renesansu, pochodzący z mitologii greckiej. 

Leda to żona króla Sparty Tyndareosa. W dziewczynie, 

według legendy, zakochał się Zeus, który zamienił się 

w łabędzia, by ją uwieść i posiąść. Po tym akcie Leda 

zniosła dwa jaja, z których przyszło na świat czworo 

dzieci. To tak dla przypomnienia. Dla Zeusa ludzie byli 

wcieleniem niedoskonałości, najniższą z najniższych 

form. Naturalnie, momenty słabości zdarzają się nawet 

najlepszym. Pod wpływem chwilowych kaprysów, bogom 

zdarzało się grzeszyć ze śmiertelniczkami. 

Mój obraz to scenka z naszego współczesnego życia. 

Są w nim Zeusi – mężczyźni, którzy uważają się za 

bogów i przybierają postać pięknych łabędzi, aby uwieść 

kobiety. Nie zagłębiają się w ich wnętrze, liczy się tylko 

powierzchowność wybranki. Jest piękna i to wystarczy 

(nieważne, że już kogoś ma). W naszym życiu zdarzają się 

też Ledy – piękne kobiety bez bogatego wnętrza, które 

pomimo że już kogoś mają, ulegają wdziękom Zeusów. 

Przeważnie z tych związków są dzieci. 

Pierwsze zauroczenie mija i jest problem. 

To są właśnie pomyłki naszych współczesnych Zeusów.. 

Bardzo dziękuję za rozmowę. [JP] 


71

POEZJA 

Polecane 

foto: Marek Truszkowski 

Barbara Gruszka-Zych 

72 


Poetka, od ponad 30 lat dziennikarka „Gościa 

Niedzielnego”, pisarka. Wydała ponad dwadzieścia 

tomików wierszy. Ostatnio Mój cukiereczek (2020). 

Jej zbiorek Szara jak wróbel (2012), wybitny krytyk 

Tomasz Burek umieścił wśród dziesięciu najważniejszych 

książek, które ukazały się w Polsce po 1989. 

Opublikowała też zbiory reportaży Mało obstawiony 

święty. Cztery reportaże z Bratem Albertem w tle, 

Zapisz jako…, oraz książki wspomnieniowe: Mó j p o eta 

o Czesławie Miłoszu, Takie piękne życie. Portret Wojciecha 

Kilara a także wywiad-rzekę Życie rodzinne Zanussich. 

Rozmowy z Elżbietą i Krzysztofem. Laureatka wielu 

prestiżowych nagród za wiersze oraz wywiady i reportaże, 

m.in. nagrody poetyckiej Ks. Jana Twardowskiego 

i nagro dy Stowarzysze nia Dzie nnikarzy Po lskic h 

w dziedzinie kultury im. M. Łukasiewicza (2012) za 

rozmowę z Wojciechem Kilarem. Wybory jej wierszy 

zostały wydane po litewsku i rosyjsku w Kownie, Wilnie, 

Petersburgu. Była stypendystką wiedeńskiej fundacji 

Janineum (2002), Fundacji Jana Pawła II w Rzymie (2003), 

Fundacji „Heinrich & Jane Ledig-Rowohlt” w Lavigny 

w Szwajcarii (2014).

POEZJA 

*** 

lubiłeś nosić moje torby plecak 

a w nich ciężary których 

nie było widać nikt ich dotąd 

nie wyjął zostały gdzieś 

czym były naprawdę nie wiadomo 

wypuszcza się w podróż wyobraźnia 

stok łagodne długie podejście 

znów zabierasz mi plecak i niesiesz 

a ja czuję ciężar twojej nieobecności 

Praga 

dlaczego jeżdżą autobusy 

kiedy my się kochamy 

przymierzamy nasze ciała 

czy do siebie pasują 

i okazuje się że tak 

brakuje tylko skrzydeł 

które przywarłyby 

do siebie każdym piórem 

i uniosły nas nad Vinohrady 

szpital cmentarz krematorium 

tylko skrzydła mogą 

uratować nas od spalenia 

dlatego wsuwam 

swoje ramiona pod twoje 

a ty unosisz mnie 

nad lądowiskiem prześcieradła 

potem w łazience miłość 

spływa do więziennego 

okienka metalowej kratki 

zamiast we mnie krążysz 

w ciemnych obręczach rur 

z pulsem przejeżdżających 

autobusów nad głową 

z tomiku Zapinając kolczyki (2000) 

*** 

pod koniec życia powinnam sobie kupić 

przyrząd do uzdatniania wody 

pić ją kilka razy dziennie z myślą 

że jest mnie coraz więcej czystszej szlachetniejszej 

usypiać spokojnie wierząc że wypłukuje wszystkie brudne myśli 

dać się porwać z jej nurtem zerwać tamy ciała 

wpaść w głęboką ziemię jak w koryto rzeki 

z tomiku Przyrząd do uzdatniania wody (2015) 

miłość 

ktoś rozbił 

nade mną 

dzban pełen ognia 

z tomiku Napić się pierwszej wody (1989) 

*** 

w pociągu wszyscy przechodzący mężczyźni 

patrzą na dziewczynę obok mnie 

jestem obrażona na samą siebie 

że pozwalałam na wszystko czasowi 

może pomogłoby gdybyśmy zmieniły się miejscami? 

z tomiku Pali się mój próg (1997) 

*** 

obudziłam się w nocy 

natychmiast zjadłam kromkę z sardynkami 

tak zajętemu organizmowi 

nie przyjdzie na myśl by umrzeć 

z tomiku Pali się mój próg (1997) 

*** 

w popielec piłeś tylko 

czarną kawę jak czarną rozpacz 

po tych co umarli 

po długim i ciężkim cierpieniu 

teraz ciężkie powieki zamknęły się 

nad twoją kawą wystygłą 

przed zaparzeniem 

nie wskrzeszę filiżanki 

i warg najpiękniejszych 

z „Pieśni nad pieśniami” 

nawołujących – nie uciekaj 

pij mi z ręki nieśmiertelnie gładkiej – 

stukają kopytka smukłej łani 

po kamienistej ścieżce 

zostawionej na ziemi żeby trafić 


73

74 


AURÈLE 

RICARD 


75

76 

76 


Au 

rè 

le 

Ri 

ca 

rd 

Aurèle Ricard to francuski artysta plastyk postindustrialny, 

który o sobie mówi: amator, znany jako Aurèle 

LostDog, urodził się w Paryżu 24 października 1963 roku. 

Imponująca jest jego droga artystyczna, ilość wystaw, 

projektów, instalacji, których był autorem lub współautorem 

w ciągu dwudziestu pięciu lat (ponad 120 

wystaw indywidualnych i zbiorowych). 

Żyje i pracuje pomiędzy Francją, Dalekim Wschodem, 

zafascynowany jest również Ameryką Północną. Jest znany 

ze swojej kreatywnej, charakterystycznej rzeźby Lost 

Dog – gigantycznych rzeźbionych bulterierów, które odzwierciedlają 

utratę ludzkości, w tym kryzysy związane 

z: wojnami, plagami, nierównością, wyzyskiem, religią 

i środowiskiem. Rozmiary rzeźby stale się powiększają. 

W 2006 roku jego gigantyczny bulterier Giant Lost 

Dog został zaprezentowany w Grand Palais w Paryżu 

we Francji, a ogromny The Lost Dog CO2 stwo rzo ny 

z samoregenerujących się, oddychających, oczyszczających 

powietrze roślin – był punktem przewodnim World 

Expo w 2010 roku w Szanghaju. Artysta planuje zbudować 

The Lost Dog Museum, gigantyczne muzeum 

sztuki zawierające rzeźbę bulteriera o wysokości 80 

metrów, w ramach koncepcji krytyki społeczeństwa 

ludzkiego, które ma obsesję na punkcie materialnych 

wartości. 


77 

77

Spotykamy się oddaleni od siebie tysiące kilometrów – mój bohater Aurèle Ricard – artysta 

postindustrialny, aktywista, człowiek orkiestra, w gorącym o tej porze roku Los Angeles, nasza 

tłumaczka i równocześnie artystka Ella Klemensowicz w wiosennym Paryżu i ja – w zimowej 

i śnieżnej Warszawie. O Aurèle, artyście samouku i jego artystycznej drodze oraz osiągnięciach 

można znaleźć imponującą ilość publikacji na całym świecie, nie tylko w rodzimej Francji, ale 

wszystkie, nawet w odległych krajach, publikowane były w języku angielskim lub francuskim. Tym 

bardziej jestem szczęśliwa, że materiał, który ukazuje się właśnie w czerwcowym wydaniu „ Post 

Scriptum” jest pierwszym i unikalnym – w języku polskim. Kilka dni temu artysta otworzył 

w Mieście Aniołów swoją kolejną, indywidualną wystawę „Lost in Los Angeles” w jednej z nowych, 

lecz zauważonych galerii sztuki współczesnej – Athenessa La Gallery, której fundatorem i kustoszem 

jest Vanessa Virag. (www.athenessagalery.com, www.vanessavirag.com) 

Internet wprawdzie pozbawia rozmowę intymności osobistego spotkania, ale przynajmniej 

zachowuje realia rzeczywistego czasu. 

Katarzyna Brus-Sawczuk 

LOST DOG 

pies w kolorze nadziei 

Przede mną, na ekranie komputera facet 

o zmierzwionych włosach, otwartym uśmiechu, 

charakterystycznym, namiętnym, francuskim „r” 

i twarzy intelektualisty. Widać, że w Mieście Aniołów 

jest gorąco, nad jego głową kręci się wentylator, 

a Aurèle z wytatuowanym i opalonym torsem wygląda 

tak, jakby przed chwilą wyskoczył z basenu. W takich 

okolicznościach atmosfera od razu staje się mniej 

formalna. Gestykuluje – na jego dłoniach widzę 

staranny manicure i dobrane kolory lakieru 

do paznokci. „Niebieski bardziej niż niebieski” 

i ulubiony żółty. 

Mówią o Tobie artysta postindustrialny, 

Ty określasz się samoukiem? Kim jest Aurèle? 

Stanowczo jestem artystą amatorem, samoukiem, 

jednak sztuka i jej środki wyrazu wciągnęły mnie 

na dobre ponad ćwierćwiecze temu. Do tego, 

że określają mnie w mediach, publikacjach – artystą 

postindustrialnym przyzwyczaiłem się i rzeczywiście 

obiektywnie z takim nurtem sztuki się utożsamiam. 

Pierwsza moja praca, określona jako projekt po 

okresie industrializmu, powstała w 1987 roku i była 

prezentowana w Paryżu. Doczekała się bardzo prostej 

nazwy: Pierwsze postindustrialne dzieło sztuki. 

78 


Twoja droga jako artysty jest zadziwiająca. Imponująca 

ilość wystaw ze szczególnym społecznym przesłaniem, 

międzynarodowe projekty, prace realizowane na 

Dalekim Wschodzie, m. in. w Szanghaju, Japonii, 

Indiach, Stanach Zjednoczonych, Europie, nagrody. 

W 2016 roku zostałeś uhonorowany przez Ministerstwo 

Kultury Francji Orderem Sztuki i Literatury. 

Które z Twoich osiągnięć było dla Ciebie najważniejsze? 

Stanowczo udział z projektem The Lost Dog CO2 na 

World Expo 2010 w Szanghaju. Temat wystawy „Lepsze 

miasto, lepsze życie” zainspirował mnie zmierzeniem 

się z tematem zrównoważonego rozwoju i „nowych” 

technologii środowiskowych w obszarach miejskich. 

Efektem mojego pomysłu i pracy było stworzenie, wraz 

z chińskimi inżynierami, gigantycznej rośliny- rzeźby: 

psa pokrytego instalacjami filtrującymi powietrze 

z wykorzystaniem samoregenerujących się roślin 

(więcej o projekcie: https://www.youtube.com/ 

watch?v=BFQCzVdYDO4 – film w języku francuskim 

z angielskimi napisami, przyp. red). Nagroda dla 

rzeźbiarza roku była dla mnie nobilitująca, jednak 

paradoksalnie pomysł ten, w którym inspirowałem się 

rzeźbą Puppy Jeffa Koonsa (1992), obrócił się przeciwko 

mnie, bo w kuluarach spekulowano o plagiacie. Moja 

rzeźba-roślina była zupełnie inna i miała ekologiczne 

przesłanie dla ludzkości, możliwość odradzania się,

dawania życia. Owszem – była psem. Jeff przede 

wszystkim jest artystą uprawiającym kicz, docenianym 

często przez nowobogackich miliarderów. Rzeźba, 

którą stworzył pokryta jest kolorowymi kwiatami, jeśli 

jakikolwiek z nich ginie, zostaje natychmiast zastąpiony 

nowym. Nie ma w niej nic z idei ratunku dla planety, czy 

jej samoodradzania. Do dzisiaj jest w ekspozycji 

na wolnym powietrzu w Muzeum Guggenheima 

w Bilbao i chociaż ma strzec sztuki współczesnej, 

bo tak jest rozumiane jej przesłanie, to jednak sporo 

kwiatów umarło… 

Jesteś aktywistą – czy to sztuka wyzwoliła taką 

potrzebę, czy byłeś nim od zawsze? 

Byłem aktywistą od najmłodszych lat. Sztuka pojawiła się 

później. Potem wszystko biegło równolegle i nieodłącznie. 

Dlaczego Lost Dog? I dlaczego to jest bulterier? 

Pewnego dnia, wiele lat temu natknąłem się na 

powieszony na słupie latarni plakat – ogłoszenie 

o poszukiwaniu zaginionego psa imieniem Bob. 

Właściciel oferował 100 dolarów uczciwemu znalazcy 

psa, który przyprowadzi go z powrotem do domu. 

Naiwny rysunek bulteriera ujęty w słowa: „100 $ za 

zaprzyjaźnionego Boba – poszukiwanego bulteriera”. 

Wtedy pomyślałem o człowieku – bezdomnym, 

bezimiennym, zagubionym, niewartym niczyjej troski, 

niemającym żadnej wartości. Złamanego dolara, a nawet 

centa. Tak zaczęła się historia. Mój pies to alegoria 

zagubionego, samotnego człowieka, a równocześnie 

utraconego człowieczeństwa. 

Dajesz jednak swojemu zagubionemu psu-człowiekowi 

odnaleźć się, w różnych odległych miejscach na świecie, 

pokazujesz nam drogę do niego? 

Tak. My jako cywilizacja pogubiliśmy ludzkie cechy, 

zwróciliśmy się do konsumpcjonizmu. Nadzieja, 

że potrafimy odnaleźć w nas człowieka pozwala nam 

przetrwać, szukać celu, zmian na lepsze. Więc pozwalam 

mojemu zagubionemu psu zostać odnalezionym 

w różnych miejscach świata. Zawsze z jakimś aktualnym, 

cywilizacyjnym przesłaniem. Lost Dog sprawia, że ludzie 

się uśmiechają, ale z niepokojem zastanawiają się nad 

obecną sytuacją na świecie. Wiara w niematerialne 

powinna dawać siłę. 

Powiedziałeś: In Dog we trust… 

Ku ironii – słowa, a tym samym motto USA: „In God We 

Trust” widnieją na wszystkich aktualnych banknotach 

dolarowych. W 1957 roku pojawiły się po raz pierwszy 

na jednodolarówce 1 (śmiech). 

1 „In God we trust ” to oficjalne motto Stanów Zjednoczonych 

Ameryki i stanu Floryda. Zostało ono przyjęte przez 

Kongres Stanów Zjednoczonych w 1956 r. 


79

Skąd żółty kolor? 

Byłem zafascynowany tym, że Yves Klein, jeden 

z awangardowych francuskich artystów przyjął 

ultramarynowy błękit jako kolor doskonały i uzyskał na 

niego patent. Od końca lat 50. stosował już praktycznie 

tylko wynaleziony przez siebie błękit. Ten niebieski 

bardziej niż niebieski Klein nazwał „IKB” (International 

Klein Blue). Byłem pewien, że nadzieja jest kolorem 

żółtym. I tak się potoczyło. 

Wynaleziona przez Ciebie chromowana żółcień uzyskała 

patent w 1989 roku i została zarejestrowana przez 

Narodowy Instytut Własności Przemysłowej (INPI) jako 

Międzynarodowy Żółty Aurèle” (IAY). 

Mam nadzieję, że zrobiłem piękną rzecz dla przyszłych 

pokoleń. Kolor nadziei TM . 

(śmiech) 

Nadzieja jest ludzka? 

Jest w nas. 

Znałeś Andy’ego Warhola. Czy on miał wpływ na Twój 

artystyczny rozwój? Chciałeś zrealizować z nim wspólny 

projekt? 

Andy’ego Warhola poznałem w latach osiemdziesiątych. 

Miałem entuzjastyczną wizję wspólnej artystycznej 

pracy nad wizerunkiem psa. Miała to być seria sitodruku. 

Niestety finalizację rozpoczętego projektu uniemożliwiła 

śmierć Andy’ego... 2 Jednak z całą pewnością mogę 

stwierdzić, że ten artysta miał wpływ na moją artystyczną 

drogę i przesłanie dla ludzkości. 

W hołdzie Andy’ emu Warholowi, w 1991 roku 

oświetliłeś obelisk Concorde na żółto. Z tego spektaklu 

powstał film Żółty obelisk. Teraz zapytam Cię o Grand 

Palais? 

Aaaah… Giant Lost Dog. To był monumentalny pies 

pokryty płatkami złota i równocześnie wirtualny projekt 

„Lost Dog Connection”. Jest to ponadto zbiór filmów 

odpowiadających na proste, ważne pytanie: „A ty co 

straciłeś?”. 

Katastrofa nuklearna w Fukushimie i jej następstwa – 

jakie miała dla ciebie znaczenie? 

W latach dziewięćdziesiątych byłem związany z Japonią. 

Katastrofa w Fukushimie to jedna z przerażających 

katastrof naszej cywilizacji. Zgubiliśmy po raz kolejny coś 

jako ludzkość. Zaangażowałem się w serial Singing in 

the rain poświęcony kwaśnym deszczom w Fukushimie. 

Moje Lost Dogs płakały prawdziwie błyszczącymi łzami. 

Miałem świadomość, że to my jako cywilizacja musimy 

się nad swoją przyszłością zastanowić. Płacz jest tylko 

symbolem. Potem były jeszcze wystawy: „Lost Dog No 

more Fukushima” i „Fukushima mon Amour” w 2014 i 

2015 roku, obie w Paryżu. 

Wracając do dzisiaj. Kilka dni temu miałeś wernisaż 

wystawy w Mieście Aniołów: „Lost in Los Angeles”. 

Czy pies się odnalazł? 

Cel: mobilizacja ludzi, aby odnaleźli siebie!!! 

2 Po śmierci Warhola Aurèle Ricard wystawił w Paryżu plakat „zaginionego psa” 

zbudowanego ze stopionej smoły i kawałków metalu odzyskanych i poddanych 

renowacji. Jest to hołd dla pioniera pop-artu, „pies zagubiony w smole” został 

opisany jako „pierwsze postindustrialne dzieło sztuki”. 

80 


Ludzie 

uśmiechają 

się 

na widok 

mojego 

Zagubionego 

Psa, 

on 

odpłaca 

się 

tym 

samym. 

Jakie są Twoje plany? 

Na chwilę zostanę w Stanach Zjednoczonych, dobrze się 

tutaj czuję. Mam w planach kolejne wystawy, między 

innymi na Dalekim Wschodzie. Świat boryka się z nowymi 

problemami, mój bulterier musi być czujny. 

Prywatnie: jesteś psem czy kotem? 

Psem naturalnie. 

Czytając o rasie: nie jest to łagodny piesek. Czy 

bulterier może ugryźć? 

Każdy pies oddaje dobro ludziom, którzy traktują 

go dobrze. Ludzie uśmiechają się na widok mojego 

Zagubionego Psa, on odpłaca się tym samym. Można 

spokojnie zostawić dziecko pod jego opieką, to prawdziwy 

Nanny Dog, ale nie chciałbym być w skórze tego, 

który chciałby zrobić krzywdę dziecku. 

W jednym z internetowych serwisów o sztuce, NoHo 

Arts District, pojawia się recenzja wystawy „Lost in 

Los Angeles”: „Bulteriery Aurèle przedstawiają obecny 

stan ludzkości: wędrowne, urocze, ale jednocześnie 

niebezpieczne”. 

Czyl twój Lost Dog potrafi pokazać zęby? 

Już pokazał. 

Dziękuję za rozmowę Aurèle [KBS] 


81

GDY KWITNĄ CZEREŚNIE 

Coraz więcej nóg. Słońce świeci między nimi. 

Coraz wyżej i wyżej... Aż po brzeg koronek. 

Aż do spocenia pni wiekowych drzew czereśni. 

Aż po korek flaszki złotego rumu z miodem. 

Cmentarna ławka. Stary pijaczek 

Wspomina kumpli. Kos dźga dżdżownicę, 

Wiewiórka drapie lastrikowy krzyż, 

Pszczoła zapyla więdnące kwiaty. 

Tutaj najlepiej czuje się powrót 

Życia. Jeszcze kruchego, bladego... 

Z kilkoma kreskami termometru, 

Z kłuciem w płucach, ze sroczym skrzeczeniem. 

A tam, w mieście, wyprzedaż zajączków, kurczaczków, 

Baba na dworcu handluje pęczkami kotków. 

Trotuary puchną od żonkili, wron, psich srak. 

Odkryte kabriolety wonieją Paryżem. 

W opróżnionej flaszce wylądował 

Skradziony krokus. Świeżo sprzątnięty 

Nagrobek Janka wygląda godnie. 

Pijak odchodzi. Jutro tu wróci. 

PRZEDJUTRZE 

Późny poranek. Szare jezioro. 

Tępy dźwięk strzału. Lód pękł pod łyżwą. 

Suchy szuwar szemrze. Szron strzepuje. 

Kręcę piruet onomatopeją. 

Jutro już tu nie zatańczę. Jutro 

Południowy wiatr wypełni żagiel. 

Pomkniemy białą łodzią donikąd, 

Obsypani pierwszym kwieciem wiosny. 

Ugotujemy młodą pokrzywę. 

Z jajkiem - jak szpinak. Z młodym ziemniakiem. 

Bocian znowu da kotce duży brzuch. 

Głośniki odgrzeją album Jarre’a. 

Wzujesz lżejszy but. Zakaszlesz wierzbą. 

Odmaluję zmęczoną sypialnię. 

Ale to jutro. Dziś rękawiczką 

Wydrapię w śniegu serce. Niech grzeje. 

Alex Sławiński 

Alex Sławiński 

82 

Ü 

rozdarłeś mnie na papier na kredę i kamień 

otwartą dłonią która spadła z lustra wprost 

w moje oczy w kilka chwil od niczego 

może mój akord był fałszem być może 

zgubiłam ścieżkę i cień może przerosły mnie 

gamy pasaże pełne usterek być może zabolała 

myśl o kobietach które mogłyby zostać 

moją biologiczną żoną a szły przeklinając 

historię silną jak biodra 

być może twoja mama gdzie była wtedy 

w pobliżu kiedy kopałeś to zwierzę 

dobrze ułożone 

w znak zapytania w liść rododendronu 

w paprotkę i umlaut 

Iza Smolarek 


PAST 

nie chcę urazić twojej dumy lekkiej jak pergamin 

porozkładanej między modną zastawą nie ma 

dostępu powietrze nie chowa się tu dań 

w czystych papilotach na straży 

od wczoraj siedzę na środku stołu 

z okiem w kieszeni staram się nie płakać 

nie ma się o co oprzeć to prawda 

żyrafy te panie śpią na jedno oko gibbony 

zajmują nam dwie trzecie rozmowy 

i tylko wyolbrzymiamy środek 

podczas gdy skóra rozkwita boli płynie 

kiedy dotyka się czasu przeszłego 

żywych byłych byłych 

Iza Smolarek

MOŻE TAK BYĆ (?) 

już od pewnego czasu nie interesuje mnie 

co w polityce 

i tv gdzie mecz jest sprzedany 

a benefis przypomina tort 

wyskakuje naga hostessa ze złotą szarfą 

obchodzę coraz mniej świąt nieruchomych 

ruchome ustanawiam sama 

piję wytrawne czerwone zachody słońca 

gorzkawy likier 

gwiazdy łaskoczą w podniebienie 

czasem z przyjaciółką z Warszawy 

pijemy wino 

opowiada historię o Różewiczu 

był jak skowronek jego nuta trafia do nieprzerobionych 

na masę papierową towarową towarzyską 

tacy ludzie boją się ściśniętego gardła 

a dla Różewicza literatura 

nie była zabawą z rzężącym jamnikiem 

który chowa się pod szafę 

nie zamykał nie kneblował wierszy 

nie perfumował głosu 

takich historii nie słyszałam wiele 

takich nut 

nie powtórzą ci co myślą że są poetami 

starają się usilnie 

czasem wydają oszczędności i tomik 

własnym sumptem w drukarni od reklam 

z nośnym tytułem i okładką 

też nieznośną 

moja przyjaciółka nie musi się starać 

kiedy unosi kieliszek 

– smakuje zachód słońca 

w pokoju pachnie Toskanią 

i wiatrem znad Valle del Maipo 

może tak być 

że wino nabiera jedwabistej tekstury 

dzięki rzece Maipo 

której źródło znajduje się w Andach 

na zboczach wulkanu Maipo 


że gleba pełna mułu i gliny 

nadaje bardziej owocowy smak 

naszym rozmowom o poezji 


że moja przyjaciółka 

jest zdolna czuć więcej 

i mówić co myśli 

bo przeszła w życiu niejedną grań 

i nie były one z tektury 

ale milczenie o tym uznałabym za bardziej wymowne 


że Różewicz też by o tym milczał 

WIERSZE 

NADESŁANE 

Małgorzata Anna Bobak Końcowa 

83 


83

Misterium współodczuwania. 

Mark Rothko 

Renata Szpunar Kubczyk 

Gdy zbyt długo patrzysz w czeluść, czeluść zaczyna patrzeć na ciebie. 

Friedrich Nietzsche 

Niemożność porozumienia się z drugim człowiekiem jest jedną z największych męk życia na ziemi. 

Maria Dąbrowska 

Zanim Mark Rothko 

wykrystalizował swój bardzo 

osobisty i niepowtarzalny 

język wyrażania myśli i emocji 

poprzez obraz wizualny – długi czas 

rozmyślał, studiował dzieła greckich 

starożytnych klasyków i Narodziny 

tragedii Friedricha Nietzschego. 

Czy to stamtąd, od starożytnych 

Greków zaczerpnął swoją ideę 

tworzenia obrazów przepełnionych 

energią misteryjnego cyklu 

dionizyjskiej tragedii ludzkiego życia, 

podległego nieubłaganemu fatum, 

które nie zwiastuje niczego dobrego? 

Tymi, których Mark Rothko podziwiał 

byli m.in. Rembrandt van Rijn 

i William Turner. Obaj zafascynowani 

zjawiskiem światła w obrazie. Turner 

dodatkowo mocno osadzony 

w teoriach greckiego filozofa 

przyrody – Empedoklesa. Tego, który 

za pramaterię wszechświata - ἀρχή 

(arche) - uważał cztery żywioły: 

powietrza, wody, ognia i ziemi. 

Wydaje się, że spośród wszystkich 

żywiołów Mark Rothko pozostawił 

w swoich obrazach tylko powietrze 

i światło, jako energię życia, która 

jest na początku – u źródła. Jego 

dzieła to przedstawienie stanu 

kiedy świat jeszcze nie powstał, 

nie określił się w formie. Być może 

jest to stan pierwotnego chaosu – 

braku wszelkiej materii. Bezmiernej 

pustki, pierwotnej próżni, z której 

ostatecznie wyłonił się w pewnym 

84 


momencie porządek świata – 

κόσμος (kosmos). 

Mark Rothko szukał prostoty 

tam, gdzie świat wydawał się 

skomplikowany – w samym centrum 

rozwijającego się Nowego Jorku. 

Swoją osobistą wizję ładu na płótnie 

doprowadził do kwintesencji – 

żywioły zamienił w ciszę, a formę 

sprowadził do minimalnych 

podziałów. 

Stając naprzeciw jego obrazów, 

odczuwamy bezradność umysłu. 

Nie ma tu już odniesień do 

czegokolwiek, co znane i nazwane. 

W momencie gdy owo „jak” 

obejmuje emocje artysty 

i jest również w stanie 

wyrażać subtelniejsze 

przeżycia, jego sztuka staje 

u początku drogi, na której 

niechybnie odnajdzie z 

czasem zagubione „co” – to 

„co”, które będzie duchowym 

pokarmem świtającego 

wewnętrznie przebudzenia. 

Owo „co” nie będzie już 

materialne i przedmiotowe, 

jak w epoce pozostawionej za 

nami, lecz stanie się treścią 

artystyczną, duszą sztuki, bez 

której jej ciało („jak”) nigdy 

nie będzie mogło żyć pełnym i 

zdrowym życiem. 

(W. Kandyński) 

Dlaczego wokół malarstwa Marka 

Rothki narosło tyle kontrowersji – 

o tak bardzo rozpiętym kolorycie? 

Jedni widzą w nim wręcz mistyka, 

a inni – hochsztaplera. Jedni 

zarzucają mu przystawanie do 

poglądów marksistowskiego 

komunizmu, a inni – bratanie 

się ze światem amerykańskiego 

kapitalizmu, opartym na sprytnym 

marketingu. Jedni mitologizują tę 

postać, czyniąc z niego ostatniego 

wielkiego romantyka w malarstwie, 

inni zaś widzą go przez pryzmat 

przyprawiających o zawrót głowy 

sum, które osiągają na aukcjach dzieł 

sztuki jego obrazy. 

Gdzie zatem leży w miarę 

obiektywna prawda o malarstwie 

Marka Rothki? I czy w ogóle w tym 

przypadku istnieje? 

Co tak naprawdę chciał wyrazić 

swoimi obrazami ten, niewątpliwie 

jednak, wielki artysta? 

Ja, w swoim rozważaniu na 

temat tego malarstwa, skupię się 

na własnych odczuciach, które 

zapamiętałam z bezpośredniego 

spotkania z dziełami autora, 

ponieważ uważam, że w przypadku 

tego rodzaju sztuki – która 

bazuje na odwoływaniu się do 

subtelnego świata naszych emocji 

– indywidualny kontakt z dziełem 

artysty odgrywa rolę kluczową. 

Szczególnie mocno wryły mi się 

w pamięć jego ostatnie obrazy, jedne

z cyklu tych, które zawisły w kaplicy 

w Huston. Wszystkie namalowane 

w jednym z moich ulubionych 

kolorów – szarości Payne’a. 

Kilka z nich wisiało obok siebie na 

jednej muzealnej ścianie, tworząc 

potężną płaszczyznę przytłaczającego 

smutku. Coś we mnie zarezonowało 

z nimi tak mocno, że musiałam 

natychmiast opuścić tę salę. Dopiero 

później dowiedziałam się, że Mark 

Rothko niedługo po namalowaniu 

tych obrazów, po wieloletniej 

depresji, popełnił samobójstwo – 

wiosną 1970 roku, tydzień przed 

moimi narodzinami. 

Zawsze mam w głowie 

tragiczny sens obrazu. Nie 

umiem tego wskazać. Nie ma 

tam czaszek ani kości… 

(Mark Rothko) 

Skąd we mnie taka silna reakcja na 

obrazy, które były po prostu potężną 

przestrzenią prostokątów płótna, 

równo aż po krawędzie zamalowaną 

delikatnie laserunkową, głęboką, 

ciemną, nieruchomą i przytłaczającą 

szarością, bez najdrobniejszego 

przebłysku światła? 

Czy tak zadziałał na mnie ten brak 

poruszenia w obrazie, który był tylko 

duszną nieruchomością niedającą 

żadnej nadziei? 

Widz czuje, że jest uwięziony 

w sali. A wszystkie drzwi 

i okna są zamurowane. Można 

już tylko walić głową w mur… 

Bez końca. (M. R.) 

Dlaczego obrazy Marka Rothki tak 

silnie uderzają w naszą emocjonalną 

nieświadomość? 

Czy to kwestia ich wielkości, kolorów, 

ich wewnętrznego światła lub 

mroku, kształtów ich prostych form, 

ich niezwykłej wibrującej barwami 

powierzchni? 

Zapewne to za sprawą wszystkich 

tych czynników – stąd taka siła ich 

oddziaływania. Dlaczego więc tak się 

dzieje tylko u niektórych odbiorców 

tych dzieł? 

Może dlatego, że obrazy Marka 

Rothki działają jak lustro. 

Black on Maroon, 1959, olej, akryl i tempera na płótnie; Tate Gallery; foto: Renata Cygan 

Wydobywają z nas, poprzez 

rezonowanie emocjonalno- 

-uczuciowe wywołane kolorem, 

te stany, które już w nas są. I tylko, 

lub może raczej, aż tyle. Być może 

przez te obrazy zaglądamy tak 

naprawdę w głąb siebie. 

Do swoich ukrytych uczuć. 

I jeśli ty widzisz w tych obrazach 

medytacyjny spokój – to może 

w tobie jest pokój i medytacja. 

A jeśli ja widzę smutek lub niepokój – 

to jest on mój. Gdyby go we mnie 

nie było, to by tak się nie zadziało. 

Może więc magia oddziaływania 

tych obrazów polega na naszym 

indywidualnym rezonansie z tym, 

co jest w nas?... Ich wibrujący 

kolor jest bodźcem, który działa, 

skojarzenia zaś pochodzą z naszego 

wnętrza. Może... 

W tym momencie muszę sięgnąć 

do wiedzy z zakresu dyscypliny 

naukowej zwanej neuroestetyką, 

na którą składają się badania nad 

neurobiologią, psychologią 

i fizjologią naszej percepcji 

wzrokowej – bo to tutaj, być może, 

jest ukryta odpowiedź na pytanie: 

dlaczego jedni przed obrazami Rothki 

doświadczają przeżyć wręcz 

z gatunku mistycznych, a inni 

zaledwie estetycznych? 

Przypuszczalnie to w zróżnicowanej 

indywidualnie anatomii 

i biochemii naszych mózgów, 

oraz różnej wrażliwości neuronów 

na bodźce wzrokowe, np. kolory, 

tkwi rozwiązanie tej zagadki. 

Stąd jedni widzą większe ich 

spektrum, a inni mniejsze. 

Posiadamy różnie wykształcone 

i rozbudowane obszary mózgu, np. 

ciało migdałowate, które decyduje 

o naszej empatii. Dlatego nie da 

się nakazać sobie widzenia 

w zgodzie z opinią drugiego 

człowieka, bo to się nigdy nie 

pokryje i nie uda. Można wówczas 

jedynie przeżywać rodzaj jakiejś 

konsternacji, że się czegoś nie widzi, 

lub przeciwnie – widzi więcej niż 

inni. 


85

Istnieje również gałąź neurobiologii 

nazwana neuroteologią, która 

bada hipotezę, iż posiadamy 

w mózgu tzw. ośrodek boga – obszar 

odpowiedzialny za przeżycia religijne, 

uniesienia i ekstazy. 

Dlatego niektórzy są z samej swojej 

natury religijni, a inni ateistyczni, 

ponieważ w różny sposób 

aktywizujemy obszary związane 

z duchowością. 

Sztuka wizualna wymyka się 

obiektywnemu opisowi, ponieważ 

nie można przeczytać czyjegoś 

opisu, a potem zobaczyć 

i poczuć to samo. Owszem, można 

zrobić odwrotnie – najpierw 

przeżyć doświadczenie wzrokowe, 

a potem je opisać – ale to nigdy nie 

pozwoli naprawdę zobaczyć tego 

samego, co autor tekstu. 

W tym świetle wiedzy należałoby 

stwierdzić, że wszyscy mają rację, 

bo każdy widzi według własnych 

możliwości poznawczych. I nie 

możemy wykazać – kto widzi obrazy 

Marka Rothki najbardziej podobnie 

jak on sam. 

zdystansowana od spraw tego 

świata. 

W moim odczuciu, przy tak 

wielkich formatach malowanych 

w ten sposób, artysta zanurza 

się bezwiednie w tzw. 

stan flow – przepływ. Stąd być 

może Rothko pisał o swoich 

przeżyciach “religijnych” w trakcie 

tworzenia... Może określał tak 

stany medytacyjne, lub euforyczne, 

które towarzyszą artyście w takich 

chwilach. Dzisiejsza neurobiologia 

bada te zjawiska fizjologii mózgu 

z pomocą rezonansu magnetycznego, 

odkrywając różnorodność stanów 

naszego umysłu w zależności 

od przepływających przezeń fal 

elektromagnetycznych. 

A w jaki sposób te indywidualne 

stany udzielają się odbiorcy poprzez 

obrazy? Niektórzy dają im się 

unieść i ponieść, jakby odbierając je 

całymi sobą. W ten sposób głęboko 

empatyzują z artystą. 

zawarcia doświadczeń z obcowania 

z dziełem sztuki w obrębie 

słowa, zamyka i zawęża odbiorcy 

pole do swobodnego przepływu 

informacji pozaintelektualnych, 

emocjonalnych. Trzeba rozumieć 

bowiem, że emocjonalność nie jest 

kwestią naszego intelektu – lecz 

spontaniczną i instynktowną reakcją 

przedrozumową naszego mózgu 

i całego naszego ciała na 

napływające do niego bodźce – 

wizualne, dotykowe, energetyczne, 

lub inne. A nasze emocje są 

po prostu złożonymi reakcjami 

automatycznymi. 

Być może słuszne byłoby w takim 

razie porównanie działania tych 

obrazów do zwizualizowanej muzyki 

medytacyjnej, np. koncertu na 

misach tybetańskich, gdyż jest to 

czysta medytacja kolorem i światłem. 

Black on Maroon, 1958, olej, akryl i tempera na płótnie; 

Tate Gallery; foto: Renata Cygan 

To dlatego, że w tym przypadku 

trzeba bazować na swoim własnym 

widzeniu, ponieważ nie ma w tych 

obrazach nic takiego, co dałoby 

się raz na zawsze zdefiniować jako 

określoną stałą konkretnego opisu, 

niezmienny pewnik, bo nie ma tam 

zawartej żadnej narracji. 

Nic nie dzieje się w obszarach logosu 

naszego umysłu – czyli obszarach 

działania logiki i słowa, pewnego 

typu matematycznego myślenia. 

Przed tymi obrazami ta część 

mózgu zapewne jest najmniej 

aktywna z uwagi na prostotę 

ich kompozycji, brak bodźców 

o graficznym oddziaływaniu. 

I to pewnie potwierdziłby 

rezonans elektromagnetyczny. 

Najbardziej niepotrzebne, moim 

zdaniem, jest doszukiwanie się 

ideologicznych przesłanek 

w działaniu tego artysty. To, czy 

Rothce bliżej było do kapitalizmu, 

czy do komunizmu, nie ma przecież 

żadnego wpływu na działanie 

jego obrazów. Ta sztuka jest 

86 


Ludzie, którzy szlochają 

przed moimi obrazami, 

doświadczają tego samego 

religijnego przeżycia co ja, 

kiedy je maluję. (M. R.) 

W świetle aktualnej wiedzy 

z dziedziny neuroestetyki 

można wysnuć wniosek, 

że teoretyzowanie na temat sztuki 

wizualnej – która bazuje głównie na 

przekazie emocjonalnym – 

jest bezcelowe, ponieważ próba 

Jednak żeby wejść w tak głęboki stan 

wewnętrznej koncentracji, oglądając 

je, muszą być spełnione konieczne 

warunki zarówno zewnętrzne, jak 

i wewnętrzne samego odbiorcy. Nie 

mamy żadnych szans na ten rodzaj 

przeżycia, widząc je na zatłoczonej 

wystawie. 

Oglądający musi się tym obrazom 

poddać, stracić nad sobą kontrolę. 

Być im całkowicie uległym. To jakby 

położyć się swobodnie na falującej 

powierzchni morza...

Czy zatem Mark Rothko 

słusznie klasyfikowany jest do 

twórców amerykańskiego nurtu 

ekspresjonizmu abstrakcyjnego? 

Tak, ponieważ w jednej z jego gałęzi 

- color field painting (malarstwie 

barwnych płaszczyzn) elementem, 

który z założenia ma najmocniej 

oddziaływać na emocje odbiorcy, 

jest właśnie kolor – w kontrolowany 

sposób rozciągnięty na dużych 

przestrzeniach płótna – inaczej 

niż w action-painting (malarstwie 

gestu), które wynikało 

z instynktownego i spontanicznego 

działania twórcy, w głównej mierze 

bazującego na podświadomości. 

To nie samo niepodleganie 

procesu twórczego kontroli umysłu 

definiuje przynależność do nurtu 

ekspresjonizmu abstrakcyjnego 

(expressio łac. wyrażać) – lecz to, 

co jest w nim najistotniejsze – siła 

oddziaływania obrazu na emocje 

odbiorcy – jego celowe mocne 

poruszenie. A tego działania płótnom 

Marka Rothki w żaden sposób nie 

można odmówić. U niego w barwach 

toczy się potężny dramat obrazu. 

Rothko kolory nazywał aktorami. 

To one odgrywały w jego dziełach 

ponadczasową grecką tragedię 

ludzkiego życia. 

W moim pojmowaniu, ekspresja to 

wszelki ruch – życie, emocja – 

raczej odczuwane tak, jak określił 

to Friedrich Nietzsche (będący 

wykładowcą filologii klasycznej 

na Uniwersytecie w Bazylei) 

w swojej pierwszej, debiutanckiej 

książce Narodziny tragedii albo Grecy 

i pesymizm. 

Tę książkę czytał Mark Rothko... 

I może to stąd właśnie wywodził 

swoje pojmowanie dramatu 

w obrazie. Chciał wywołać uczucie 

niepokoju w odbiorcy, bo podobnie 

jak Nietzsche był zwolennikiem takiej 

postawy wobec świata. Chodziło 

mu o przebudzenie uśpionej uwagi 

oglądających do aktywnego poznania 

swojej ludzkiej kondycji, 

o wyrwanie ich ze strefy komfortu, 

o świadomość własnej egzystencji. 

O bycie głębokie. 

W tym przypadku abstrakcyjny 

ekspresjonizm Marka Rothki – 

to nietzscheańska dionizyjskość, 

misterium przejścia, wtajemniczenia, 

inicjacji w cykl życia i śmierci, 

zamknięte w apollińską formę 

doskonałej sztuki. Uciszony 

i poskromiony przez człowieczy 

talent nieokiełznany żywioł, który 

jest pramaterią i samą istotą życia, 

pierwotną nieokreślonością 

i chaosem samego początku. 

Stanem szalonego upojenia 

i ekstazy, który niekiedy umożliwia 

człowiekowi inne, głębsze 

doświadczenie i zrozumienie 

rzeczywistości, niż stworzony 

przez niego samego apolliński pozór 

uporządkowania i panowania nad 

materią tego świata. 

W misteryjnych rytuałach antycznej 

Grecji – odbywanych na cześć 

Dionizosa, boga dzikiej natury oraz 

wiecznego cyklu odradzania się 

życia ze śmierci – pokazywane były 

przeciwstawne sobie, lecz zwarte 

w jednym uścisku pierwotne siły 

wszechświata, jednoczesne popędy 

ku konstrukcji i destrukcji. 

W obrazach Marka Rothki zawiera 

się więc, według mnie, pewna 

sprzeczność. I to być może właśnie 

ona tworzy to, co w sztuce tak 

cenne i zawsze niezwykłe – napięcie 

pomiędzy przekazem a formą. 

Głębokie i silne jak przepaść 

pomiędzy Erosem a Tanathosem. 

Ponieważ ten malarz osiąga 

w obrazach stan idealnej harmonii 

form i kolorów – nietzscheańską 

apollińskość: umiar, rozsądek, 

porządek, opanowanie płótna 

ludzkim intelektem – a mówi do nas 

przecież o sprawach przeciwnych – 

o tym nieuchronnym 

i dramatycznym elemencie 

nieopanowanej dionizyjskości, 

którym jest nieubłagane zmierzanie 

wszystkiego, co żyje, ku śmierci. 

By obraz posiadał siłę ekspresji, czyli 

wyrazu, nie trzeba aż dramatycznego 

formalnie przekazu, drapieżności 

i brutalizmu kolorów i kształtów. 

By oddać dramat gwałtu i wojny 

nie potrzeba aż krzyku. Dramat 

ciszy, milczenia i pustki bywa 

także czeluścią. Cisza też ma swoją 

ogromną ekspresję. Ona także 

bywa przemocą. Choć pozornie jest 

brakiem wszelkiego gwałtu. 

Markowi Rothko chodziło nie tyle 

o analityczne kontemplowanie 

jego obrazów, ale raczej o głębokie 

ich przeżywanie całą pełnią swego 

człowieczeństwa. 

Przed jego pozornie harmonijnymi, 

wręcz medytacyjnymi płótnami, 

ludzie niekiedy doznają silnych 

i gwałtownych emocji, takich jak 

głęboki smutek, niepokój i rozpacz. 

Niektórzy wręcz szlochają. Jakby 

ten malarz, poprzez swoje dzieło, 

potrząsał widzem i przywracał nas 

samym sobie. 

Ludzka reakcja jest jedyną 

rzeczą, która może dać 

satysfakcję artyście. (M. R.) 

I właśnie to odczuwanie, 

a szczególnie współodczuwanie, 

czyni nas ludźmi. Im silniej i głębiej 

czujemy, tym bardziej stajemy się 

człowiekiem. 

Mark Rothko skupiał się na 

przekazywaniu tych najmocniejszych 

emocji – ekstazy, cierpienia, 

pożądania i lęku. Tym samym 

swoimi dziełami wciąga nas w głąb 

przeżywania, w głąb czucia. 

Rozwija w nas głębię istnienia. 

Chcę pokazywać tylko 

podstawowe ludzkie emocje: 

cierpienie, ekstazę, ból… 

Fakt, że ludzie załamują się i 

płaczą. kiedy stają przed moim 

obrazem świadczy, że umiem 

te emocje przekazać. (M. R.) 

Te monumentalne obrazy, 

skierowane bezpośrednio 

do naszych emocji potężnym 

krzykiem koloru, lub stłumionym 

jego szeptem, wyrażając dramat 

egzystencji człowieka, są jak 

rozpięcie przestrzeni naszego życia 

pomiędzy dwoma kolumnami: 

narodzin i śmierci. Rothko twierdził, 

że to początek podróży do kresu. 

A te potężne płótna – to miejsce, 

z którego przyszliśmy, lub w które 

odejdziemy. 

Aranżował powierzchnię obrazu 

poprzez wibrujące płaszczyzny 

barw, które zdają się wychodzić 

nam naprzeciw i zagarniać nas 

w nieskończoną, nieznaną, być może 

kosmiczną sferę, lub do innego 

wymiaru. 

87 


To ten właśnie sposób – całkowicie 

bezpośredniego i silnego 

oddziaływania na nasze emocje, 

nie poprzez intelektualną analizę, 

lecz poprzez zmysł wzroku i głębokie 

wzruszenie, bezpośrednie dotknięcie 

naszych uczuć, odczuwane ponad 

wszelką spekulacją umysłu – to jest 

ten najważniejszy, według mnie, 

powód do zaklasyfikowania tego 

twórcy do nurtu ekspresjonizmu 

abstrakcyjnego. 

Ducha prowadzącego do krainy 

jutra można należycie ocenić 

tylko przez uczucie (do czego 

niezbędny jest talent artysty). 

Teoria jest latarnią oświetlającą 

skrystalizowane formy dnia 

wczorajszego, wczorajsze 

perspektywy. […] 

Sztuka nigdy nie postępuje za 

teorią, ani nie wyprzedza praktyki, 

tylko odwrotnie. Szczególnie 

zaś na początku wszystko jest 

kwestią wyczucia. Tylko opierając 

się o wrażliwość, zwłaszcza 

na początku drogi, można 

dojść do prawdy artystycznej. 

Ogólna konstrukcja dzieła może 

powstać na przesłankach czysto 

teoretycznych, ale zysk, będący 

fundamentem prawdziwej inspiracji 

twórczej (i jakby jej istotą), nie 

mógłby nigdy być osiągnięty lub 

wypracowany, gdyby nie został 

tchnięty w dzieło przez unoszące 

nas uczucie. Ponieważ sztuka 

działa na uczucia, może tego 

dokonać tylko przez uczucia. Przy 

najświetniejszych proporcjach, 

przy najsubtelniejszym wyważeniu, 

z samych mózgowych wyliczeń i 

dedukcyjnych deliberacji nigdy nie 

wyjdzie nic prawdziwego. 

Właściwe proporcje nie wynikają 

z obliczeń i nie można znaleźć 

gotowych, odpowiednich do tego 

odważników. Proporcje i odważniki 

są nie na zewnątrz, lecz w artyście; 

są tym, co można nazwać wyczuciem 

granicy, artystycznym taktem– 

cechami artyście wrodzonymi. 

Spotęgowane przez zachwyt stają 

się genialnym objawieniem. (W. K.) 

Czym w takim razie jest kolor? 

Z punku widzenia fizyki – wąską 

częścią widzialnego widma 

promieniowania, emitującego 

określone rodzaje energii 

88 


w zależności od długości fali. 

Dlatego nieświadomie wpływa 

na nasze emocje i uczucia. Kolory 

w różny sposób stymulują nasz 

mózg i już Egipcjanie i Chińczycy 

łączyli ich wpływ z ideą uzdrawiania, 

zachęcając do poddawania się ich 

wpływom na wywoływanie w sobie 

pewnych stanów świadomości, bądź 

emocji. Nie jest więc kolor wyłącznie 

zjawiskiem optycznym, ale niesie 

z sobą także ciężar emocjonalny. 

Barwy posiadają przynależne im 

znaczenie, oddziałując na nasz mózg. 

W ten sposób sztuka bardzo często 

prowadzi nas do miejsc, gdzie kończy 

się już świat czystej logiki i zaczynają 

przestrzenie emocji. 

Kolor bezpośrednio 

wpływa na duszę. Kolor to 

klawiatura, oczy to młotki, 

dusza to fortepian z wieloma 

strunami. Artysta jest ręką, 

która gra, dotykając tego 

czy innego klawisza celowo, 

aby wprawić struny duszy w 

drgania. (W. K.) 

Poezję można tworzyć tylko 

poprzez układanie kolorów, 

tak, jak można przekazywać 

słowa pocieszenia poprzez 

muzykę. (Vincent van Gogh) 

Czym jest ta ludzka reakcja na 

wizualny dramat obrazów Marka 

Rothki? 

Być może jest to całkowicie 

spontaniczna i natychmiastowa 

emocjonalna odpowiedź płynąca 

z głębi naszych ciał, na określenie 

której Grecy posiadali jedno słowo– 

σπλαγχνίζομαι (splanchnizome) – 

poruszenie wnętrzności. Właśnie to 

słowo zostało użyte po raz pierwszy 

w języku greckim przez św. Łukasza 

Ewangelistę w nowotestamentowej 

przypowieści o miłosiernym 

Samarytaninie… 

Pewien zaś Samarytanin, będąc 

w podróży, przechodził również obok 

niego. Gdy go zobaczył, poruszyły 

się w nim wnętrzności: podszedł do 

niego i opatrzył mu rany, zalewając 

je oliwą i winem; potem wsadził go 

na swoje bydlę, zawiózł do gospody i 

pielęgnował go. (Łk 10, 30-37) 

Grecy wykazali się tutaj niezwykłą 

intuicją, którą potwierdza 

współczesna nauka, dowodząc, że 

nie tylko mózg jest odpowiedzialny 

za nasze życie emocjonalne, ale 

także właśnie i nasze wnętrzności – 

jelita, które są po mózgu najbardziej 

unerwioną częścią naszego ciała, 

tzw. drugim mózgiem, ponieważ to 

one zawiadują produkcją ważnego 

neuroprzekaźnika, serotoniny – 

i serce, o którym naukowcy dziś już 

wiedzą, że reaguje na nasze uczucia, 

posiada własną pamięć 

i może podejmować własne decyzje, 

od mózgu niezależne. Serce wysyła 

informacje bezpośrednio do ciała 

migdałowatego – części mózgu 

odpowiedzialnej za naszą empatię. 

Niezwykłe jest to, udowodnione 

naukowo, współbrzmienie serca 

z naszą uczuciowością. To właśnie 

z tego powodu tak głęboko, 

często wręcz całym organizmem, 

odczuwamy wszelkie wzruszenia 

emocjonalne. Może i dlatego także, 

nie potrzeba nam analiz umysłem, 

by zareagować empatią na ból 

bliźniego. 

To właśnie σπλαγχνίζομαι powoduje, 

że zanim spekulatywny umysł 

rozważy opłacalność przedsięwzięcia 

przez nas czynów – człowiek 

instynktownie broni, lub ratuje 

drugiego człowieka. Bo poruszenie 

wnętrzności aż boli, przeszywa 

jakby na przestrzał, i nie pozwala na 

bierność. 

I może to właśnie σπλαγχνίζομαι– 

instynktowna reakcja głębokiej 

empatii całego naszego ciała 

na komunikat płynący ze strony 

drugiego człowieka – jest największą 

szansą bliskiego z nim porozumienia. 

Nie tylko poprzez mózg, którego 

zdolności poznawcze neurobiologia 

mocno wśród nas różnicuje, nie 

poprzez logos – lecz poprzez 

emanację całego naszego ciała mamy 

możliwość doświadczyć bliskości 

porozumienia z drugim człowiekiem.

O to właśnie chodziło Markowi 

Rothce – o poruszenie naszych 

wnętrzności, potrząśnięcie nami 

mocno - aż do głębi naszej ludzkiej 

istoty, o dotknięcie wprost serca. 

O niepokój, spowodowany 

dogłębnym współodczuwaniem. 

Jest to możliwe poprzez sztukę, 

lecz jedynie wtedy, gdy 

zaangażujemy w proces poznawczy 

całych siebie – poddamy się tym 

obrazom w zupełności. 

[…] ludzie wrażliwi nie 

mogą przebywać w pokoju, 

w którym znajdował się 

człowiek im nieprzyjazny, 

nawet jeżeli zupełnie nie 

wiedzieli o jego obecności. 

(W. K.) 

Obraz żyje dzięki 

towarzystwu. Rośnie i ożywa 

w oczach wrażliwego 

obserwatora. Tak też umiera. 

Dlatego ryzykowne 

i bezwzględne jest wysyłanie 

go w świat. (M. R.) 

Faktyczny dramat Marka Rothki 

zaczyna się więc w chwili, gdy 

jego obrazy opuściły pracownię– 

bo okazuje się, że wymykają się 

jednoznacznemu odbiorowi. Jakby 

w nich samych był już zawarty 

ludzki dramat niemożności 

pełnego porozumienia z drugim 

człowiekiem– dramat braku 

współodczuwania. I utopijne 

pragnienie tego, co wydaje się 

często niemożliwe, a co tak bardzo 

stara się przezwyciężyć w nas 

Sztuka. 

Sztuka przemawia specyficznym 

językiem od rzeczy do duszy. Jest 

dla duszy chlebem powszednim, 

którym możemy karmić się tylko 

w tej formie. 

Jeżeli sztuka uchyli się od tej misji, 

pozostanie po niej niewypełniona 

luka, nic jej bowiem nie może 

zastąpić. W czasach, gdy ludzie 

żyją intensywniej duchowo, także 

i ona jest żywotniejsza, a to 

dlatego, że ludzki duch i sztuka 

powiązane są wzajemnie przez 

wielorakie wpływanie na siebie 

i uzupełnianie się. Natomiast 

w czasach, kiedy dusza jest 

lekceważona i otępiana przez 

materializm, niewiarę i płynące 

stąd zainteresowanie wyłącznie 

praktycznymi celami, rzecz ma 

się inaczej. […] Więzy łączące 

sztukę z człowiekiem zostają 

przez to na pół zerwane. Mści się 

to natychmiast, ponieważ artysta 

i publiczność (dialogujący za 

pomocą tego duchowego języka) 

przestają rozumieć się; ta ostatnia 

odwraca się plecami do malarza, 

widząc w nim najwyżej kuglarza 

podziwianego za efektowną 

zręczność i pomysłowość. 

O uzdrowienie sytuacji 

powinien starać się przede 

wszystkim artysta uznający swe 

zobowiązania wobec sztuki, a przez 

to i wobec siebie. […] 

Artysta musi mieć coś do 

powiedzenia, ponieważ jego 

głównym zadaniem nie jest 

opanowanie formy, ale 

dostosowanie jej do treści.(W.K.) 

Kiedy byłem młodszym, 

sztuka była samotna. Nie 

było galerii, kolekcjonerów, 

krytyków, ani pieniędzy… 

A jednak to były złote 

czasy. Bo nie mieliśmy nic 

do stracenia, za to wizję do 

przekazania. 

Dziś nie jest tak samo – to 

czas paplaniny, ruchliwości, 

konsumpcji… Jaki stan jest 

lepszy dla świata – nie będę 

dyskutował. 

Wiem jednak, że wielu z tych, 

których sprowadzono na ten 

świat, desperacko poszukuje 

oaz ciszy, gdzie mogliby się 

zakorzenić i rosnąć. Musimy 

wszyscy wierzyć, że je 

znajdziemy… (M.R.) 

Być może uda ci się kiedyś opuścić 

tłum i stanąć zupełnie samotnie 

przed obrazem Marka Rothki – zrób 

wtedy to, o co prosił ten artysta: 

stań bardzo blisko jego obrazu, 

by ten wypełnił całe twoje pole 

widzenia, otoczył cię sobą wokół… 

Byś był w nim. 

Wpatruj się w niego długo… Tak 

bardzo długo, aż ten, położony 

wieloma delikatnymi warstwami, 

postrzępiony miękko na 

krawędziach kolor, przestanie dla 

ciebie być pospolitym tworzywem– 

i zacznie falować, unosić się, 

wzdymać i wypływać z płótna 

substancją wszechświata ku tobie, 

i pochłaniać cię w głąb siebie. 

Poddaj się temu bezgranicznie ufnie 

i pozwól sobie zanurzyć się w niego 

głęboko. I daj unieść się tam, gdzie 

nawet nie wyobrażasz sobie, że 

pójść możesz… 

I wówczas, być może, uda ci się 

doświadczyć zespolenia z drugim 

człowiekiem za sprawą jego dzieła. 

Spełnić największe marzenie artysty. 

[RSK] 

RENATA SZPUNAR KUBCZYK 

Black on Maroon, 1958, 

olej, akryl i tempera na płótnie; 


Black on Maroon, 1958, 

olej, akryl i tempera na płótnie; 



89

AGNIESZKA MASALYTĖ 

Agnieszka Masalytė – ur. 10 lutego 1995 w Wilnie. Ukończyła Gimnazjum 

im. Adama Mickiewicza w Wilnie. Już od lat szkolnych brała udział w 

konkursach recytatorskich, pisała wiersze, uczestniczyła w konkursach 

literackich, które dały możliwość pierwszym próbkom literackim ujrzeć 

światło dzienne. Debiutowała w 2011 wierszem Nadzieja w „Rocie“ – 

dodatku do „Tygodnika Wileńszczyzny“. Ukończyła filologię polską na 

Uniwersytecie Wileńskim. Swoją pracę licencjacką poświęciła analizie 

zjawiska i twórczości grupy literackiej Wileńszczyzny „Nowa Awangarda 

Wileńska”. W 2016 wiersze poetki ukazały się w antologii młodych 

poetów Wileńszczyzny W zakolu Wilii. Jej wiersze były publikowane m.in. 

w „Zeszytach Ciechanowskich” i kwartalniku „Znad Wilii” i przełożone na 

języki: litewski oraz grecki. Od 2018 tłumaczy poezję z języka litewskiego 

na polski oraz z polskiego na litewski. 

RANDKA Z WILNEM 

Tu wąska uliczka, tam dach łaskocze chmury. 

Nieudane graffiti, odłamki baroku, 

Wilia leniwie płynąca, nie ma dokąd się śpieszyć, 

ty też przy niej chętnie zwalniasz kroku. 

Siadasz pod starym drzewem i z dala od ludzi. 

Nucisz dawną piosenkę sprzed wielu laty. 

Pieścisz okiem łakomie wysmukłość gotyku, 

gubisz rzeczywistość, zapominasz daty. 

Jesteś na randce z Wilnem. Nikogo ci nie trzeba. 

Wolisz go bardziej niż zamorskie skrawki nieba. 

Kto nie czyta poezji, nie naraża się na niebezpieczeństwo. 

Nie uzależnia się od przeczytanych strof, 

nie zapamiętuje rymów, 

nie wierzy, że poezja to most łączący ludzi, 

którzy mają do powiedzenia tak dużo 

i w tak krótki sposób. 

Kto nie czyta poezji, nie boi się spojrzeć w oczy 

dniu jutrzejszemu, 

nie tonie w otchłaniach białych niezapełnionych pól, 

nie rani go czasem ostra czcionka zbyt miękkich słów, 

które zostają w pamięci 

tak długo. 

KTO NIE CZYTA POEZJI 

90 

90 


Foto: Renata Cygan 


91 

91

ŻÓŁTY 

To n o rma l n e, że d zi eci 

i młodzież uczestniczą 

w konkursach literackich. 

Zd o by wa j ą n agro d y. 

Są dumą szkoły. 

Dlatego być może nie było 

nic szczególnego w tym, 

że Ola Wilk, uczennica 

warszawskiego gimnazjum, 

zdobyła nagrodę za 

wi ersz „ In ny ta n cerz ”. 

Ale ona wie, że od tego się 

wszystko zaczęło. I dlatego 

za szczególne wydarzenie 

uznać to wypada. 

Wczoraj Ola skończyła 19 lat, 

za dwa dni zdaje maturę. 

Ale chce się spotkać, książki niech 

odpoczną. Ona też. Przyjedzie. 

Czekam z kawą. Na pierwszy ogień 

idzie Inny tancerz. Pytam o tekst. 

Ola zaczyna recytować. 

„on tańczy ze mną 

ale nikt nie wierzy 

że zna kroki 

prowadzi mnie za rękę 

ale nikt nie wierzy 

że mnie nie zgubi 

ma ruchy inne 

niż wszyscy mają 

intrygujące 

zwinnie przechodzi 

z jednej do drugiej pozycji 

wszyscy patrzą na niego 

ale nie z podziwem 

czy nie widzą jak 

dobrze tańczy…” 

świat Oli 

Konkurs na wiersz ogłoszony 

został przez Stowarzyszenie Rodzin 

i Opiekunów Osób z Zespołem 

Downa „Bardziej kochani”. 

13-letnia Ola zmierzyła się 

z tym wyzwaniem. Z sukcesem. 

Sprawdziła się w niełatwym 

temacie. Przez kolejne 6 lat, jakie 

od tego czasu upłynęły, sprawdzała 

się, pokonywała bariery, a nawet 

przeciwstawiła się naturze… 

No właśnie. Natura. Stworzyła ją 

jako osobę praworęczną. Ale Ola 

lubi burzyć bariery. Kupiła książeczki 

ze szlaczkami. Nie dała lewej ręce 

próżnować. Ćwiczyła, ćwiczyła, 

aż wyćwiczyła. Do tego stopnia, 

że obecnie w zeszycie po lewej 

stronie pisze lewą ręką, po prawej 

prawą. Nie męczy się, operuje 

obiema bardzo sprawnie. A to było 

bardzo ważne, bo… 

No właśnie, ważne, bo Ola 

zaczęła wtedy pisać powieść. 

Zainspirował ją sen z dzieciństwa, 

a jego fabuła nie chciała odejść 

w zapomnienie. Wyobraźnia zaczęła 

pracę na pełen etat. Młoda autorka 

widziała rzeczy, których nie ma. 

Tworzyły razem z nią świat 

magiczny, tajemniczy, niezwykły. 

Powieść leży do dziś w szufladzie, 

nie było warunków, by ją wydać. 

Ale w każdej złej chwili sięgała po 

nią i przenosiła się w lepszy świat. 

To wszystko, co przelewała na kartki, 

pomagało jej pokonać smutek, 

ból, uciec od codzienności trudnej, 

przytłaczającej, w jakiej przyszło jej 

spędzać dzieciństwo. 

Rozmawiamy otwarcie, ale stawiam 

barierę. Proszę, by wyznaczyła 

granice, które uszanuję. 

– Nie. – Uśmiecha się. – 

Rozmawiajmy o wszystkim, jestem 

bardzo otwarta. Chcę, żeby to 

wszystko wyszło, to ważne. Dlatego 

nie będę nic ukrywać. Rodzina była 

bardzo poprawna na zewnątrz, 

pełna, dzieci dobrze ułożone, 

uczyłam się gry na skrzypcach, 

gram na pianinie. Ale to było na 

pokaz. Tylko. W środku natomiast – 

wszystko bardzo toksyczne. Bardzo. 

Rodzice niesamowicie się niszczyli. 

Trzeba było uciekać. Choćby 

w wyimaginowany świat. 

Robię drugą kawę, a Ola uderza 

w struny gitary. Pięknie, melodyjnie. 

Lubię też, jak gra na skrzypcach. 

I na pianinie. I jak gra na scenie. 

Bo gra. W kabarecie, który założyłam 

i od siedemnastu lat prowadzę. Jest 

świetna. Ale teraz słucham jej gitary. 

I odgaduję, że zaraz dotknie bardzo 

bolesnego tematu, dlatego próbuje 

muzyką złagodzić piętrzące się myśli. 

– Dusia – mówi opanowanym 

głosem – dziękuję, że mogę 

zaśpiewać Żółte kwiaty na scenie. 

One są chyba lekiem. Może pomogą, 

tak myślę… 

Oczywiście, że zaśpiewa. 

W najbliższym programie. I tu 

zdradzę coś za zgodą Oli, a może 

nawet na jej prośbę. Chociaż nawet 

jak piszę, nie czuję się komfortowo. 

A co dopiero ona musiała czuć, 

przeżywać, pokonać. Tata popełnił 

samobójstwo. Kilka dni po jej 

osiemnastych urodzinach, dokładnie 

w jej imieniny. Kiedy próbował rok 

wcześniej, dokładnie w siedemnaste 

92 


urodziny Oli, informując ją 

telefonicznie, ubłagała go, by 

przyjechał. Wtedy go uratowała. 

Tym razem nie miała takiej 

możliwości. Ale obarcza się winą. 

– Wiesz – cicho mówi Ola – tak 

strasznie mi go brakuje. Życie bym 

oddała, żeby był znowu. I śni mi się 

co noc. Pewnie zapytasz, dlaczego 

żółte kwiaty. Uprzedzę pytanie. 

Żółty jest dla mnie najpiękniejszy. 

Jak mam na sobie coś żółtego albo 

żółty jest w pobliżu, to czuję wielkie 

szczęście. Ukochany kolor. Wszystko, 

co fascynujące, musi być żółte. 

I ja tacie chcę te kwiaty podarować 

piosenką… 

Oto fragment: 

„żółte kwiaty dla ciebie uszyję 

z pozostałości gwiazd na niebie 

na żółtej podam je tacy 

przyprawię żółtą kokardą 

podpiszę żółtym markerem 

żebyś nie miał cienia wątpliwości 

i zostawię gdzieś pod drzewem 

w czasie burzy 

(…) 

żółte kwiaty są uszyte 

tylko po to by nie zwiędły” 

Rozmawiamy jeszcze długo. Ale tu 

zostawiamy ten wątek. Uważam go 

za zbyt osobisty. W dalszą podróż 

po meandrach życia zabieramy tylko 

kolor żółty. I dodajemy jeszcze kilka. 

Po to, aby można było zapowiedzieć 

Wojnę Kolorów. 

– Denerwuje mnie – Ola kręci 

głową – że ludzie narzucili pewne 

filtry. Jak czarny, to człowiek smutny, 

żałoba. Zresztą na pogrzebach 

niemal obowiązkowy. W innych 

sytuacjach podpowiadają, że tu 

koniecznie w tym, a w tym nie 

wypada. Powstał we mnie bunt. 

I stąd wziął się najpierw wiersz, 

który był inspiracją do napisania 

powieści. O kobietach i czterech 

kolorach, z którymi nierozerwalnie 

były połączone ich cechy, 

charaktery, wizerunki. Ten wiersz 

zainspirował powieść, którą 

właśnie kończę. Nie do szuflady. 

To, co zadziało się w głowie 

młodej autorki, to był dla 

mnie, przyznam, kosmos. Tyle 

pomysłów, tyle różnych zdarzeń, 

malowanych oczami wyobraźni. 

Ograniczę się tylko do kilku zdań. 

Książka ma się bronić sama, 

a sięgać po nią należy – jak po 

każdą – niczym po tajemnicę. 

Czytelnicy znajdą się więc 

w czterech królestwach-światach, 

którymi rządzić będą: Lady in 

Yellow, Lady in Blue, Lady in 

Green i Lady in Black. A główna 

bohaterka, Emili, jest bez koloru. 

Ola zabiera się do drugiego tomu 

i po maturze robi rok przerwy, 

by zrealizować najważniejsze 

plany. Potem studia w Wielkiej 

Brytanii. Ale plany najbliższe to… 

Oczywiście książka. A także… 

stworzenie własnej marki 

odzieżowej. Modele będą 

przeznaczone dla wszystkich 

chętnych, oczywiście, ale 

projektując, chce mieć na uwadze 

przedział wiekowy 18-30 lat. 

Kolory – łatwo się domyślić. Będą 

to kolekcje Lady in Yellow, Lady in 

Blue, Lady in Green, Lady in Black 

i dodatkowo Lady in Red oraz 

Lady in White. Żadnego innego 

koloru u Oli się nie kupi. Ale to 

nie koniec planów. Do każdego 

modelu wraz z metką zostanie 

dołączona koperta z historią. 

A ta historia to będzie opowiadanie, 

w którym rolę istotną odgrywa 

ta konkretna sztuka odzieży. 

Natomiast filmiki promujące kolekcje 

będą nierozerwalnie powiązane 

z książką. I nie na modelkach będzie 

się oglądać i podziwiać projekty. 

Filmy będą się składać ze scenek 

z postaciami z Wojny Kolorów, 

a w scenki wpleciona zostanie 

promocja kolekcji. 

Ola opowiada mi o tym z taką pasją, 

że nie mogę ani przez chwilę wątpić 

w sukces jej planów. O filmiki się nie 

martwię, robi ich mnóstwo, kończy 

szkołę o profilu filmowym. A reszta? 

O resztę też jestem spokojna. 

W jej otoczeniu są ludzie 

o przeróżnych zainteresowaniach, 

o różnych profilach, bardzo się 

wspierają. Ola zdradziła mi, że już jej 

podpowiadają, szukają kontaktów, 

pomagają przetrzeć szlaki. 

To ludzie twórczy, niesztampowi. 

Na moje pytanie, czy nie za duże to 

wyzwanie, czy da radę – odpowiada: 

„Dusia, jak przyjaźnisz się z pięcioma 

milionerami, to będziesz szóstym”. 

Zaciekawiła mnie kolekcja Lady in 

Black. Mój kolor. Ale na razie czekam 

na książkę. W dodatku napisaną 

z pokonaniem jeszcze jednej bariery. 

Ola musiała nauczyć się pisać na 

maszynie. Bo jej książka tak ma się 

właśnie rodzić. Najpierw maszyna, 

zupełnie inny klimat przetwarzania 

myśli, a potem dopiero klawiatura 

laptopa. I tu klawiatura i tu 

klawiatura, a jaka ogromna różnica. 

Metaforycznie gaszę światło. 

Zapalam żółtą lampkę dla Oli. 

Na szczęście… [WDS] 

Wanda Dusia Stańczak 


93

LIST DO R. 

Katarzyna Brus-Sawczuk 

„– Nigdy nie rozumiałem, dlaczego 

Romeo tak szybko połknął 

truciznę. Mógł trochę poczekać. 

– W tamtych czasach to było 

normalne.” 1 

Romanie, 

Mój mężczyzno, z którym 

chciałam spędzić życie. 

No właśnie. Jaki miał być ten 

mężczyzna, z którym pragnęłam 

się dzielić troskami, sprawami 

dnia codziennego, także tymi 

wzniosłymi; wspierać, starzeć 

z dumą i bez wstydu, że mija czas? 

Ostatnie dni wzbudzają we mnie 

dużo refleksji. Zewnętrzny świat 

nie skłania do radości, zmęczenie 

potrafi rodzić konflikty. 

Odpowiadając na postawione 

pytanie: 

Szalony, bo nie lubię ludzi 

bezbarwnych, źle się z takimi czuję 

i momentalnie okazuję im, że 

mnie nie interesują. Inteligentny, 

bo wszystko zaczyna się w mózgu, 

a seks przede wszystkim tam ma 

swoje korzenie. Silny psychicznie. 

Pragnęłam, aby był mocniejszy 

ode mnie – pani Siłaczki, choć 

czasem miewam też słabe chwile. 

Chciałam, aby mnie rozumiał. 

Aby pomagał mi realizować się 

w życiu – rzecz jasna, ja byłam 

gotowa na dawanie tego samego. 

Aby był dla mnie murem z 

prawdziwej cegły. Wiem, że w 

związkach najważniejsze jest 

obustronne zaufanie. Mężczyzna, 

który miał dać mi wszystko, a nie 

tylko trochę. 

1 John Travolta, Karen Lynn Gorney – 

Gorączka Sobotniej Nocy. 

94 


W moich związkach dawałam 

więcej, niż dostawałam. Być może 

dawałam więcej, niż oczekiwałam. 

Związek jest szczęśliwy, jeśli obie 

strony dają tyle samo dobrego 

i tyleż samo otrzymują. Chciałam 

otrzymywać tyle samo, a może 

nawet odrobinę więcej… 

Szczególną wartość ma wspólne 

spędzanie czasu. Radość z takich 

chwil. Oczy, w których obie strony 

widzą swoje odbicie. Rozświetlone 

blaskiem. 

Najlepszym jednak sprawdzianem 

dla związku jest problem, sytuacja 

ekstremalna. 

Mój mężczyzna powinien 

akceptować moje poczucie 

wolności. Nie oznacza to 

akceptacji nielojalności. Powinien 

mądrze mnie kochać. Jestem 

szalona, ale wiem, że posiadam 

w sobie rozsądek i poczucie 

niezachwianej odpowiedzialności. 

Chciałam, aby on był również 

odpowiedzialny w naszym 

związku. 

Z takim mężczyzną pragnęłam 

stworzyć dobry dom. 

Czy to byłeś ty? Przeczytaj 

uważnie to, co napisałam. 

Zniknąłeś. Nie miałam z tobą 

kontaktu przez miesiąc. Krótko czy 

długo? Wypłakałam łzy, chyba nie 

ma już ani jednej. Zanim przyszły 

przemyślenia, chodziłam jak 

nieprzytomna. Nie mogłam spać, 

ani jeść. Nie chciałam kontaktu z 

przyjaciółmi. Z trudem zmuszałam 

się do pójścia do pracy. Świat 

zatrzymał się, a telefon milczał. 

Po miesiącu pojawił się bunt. 

Potłukłam sporo naczyń, 

wyżywałam się na psie i kocie, na 

znajomych i współpracownikach. 

Nie zostawiłam suchej nitki na 

córce. Następnie przyszedł czas 

podsumowań. 

Nie wiem, co się wydarzyło. 

Nie dałeś mi szansy, abym 

zrozumiała. Brak informacji 

jest najgorszą rzeczą, jaka 

może spotkać zakochaną 

kobietę. Zniknąłeś, nie czując 

się zobowiązanym do żadnego 

tłumaczenia. Najwyraźniej 

kochałam cię bardziej, a ty być 

może niedostatecznie. Stało się, 

a moja wyobraźnia już nie musi 

sobie nic wyobrażać. Przyznasz mi 

rację, że jeśli to ja zniknęłabym, 

to ty – gwałtownik, mężczyzna 

pierwotny – wyobraziłbyś sobie 

kataklizm. A może tylko tak 

mi się wydaje? Lub chciałabym 

w to wierzyć. Mierząc mnie inną 

miarką niż siebie (a może wiedząc 

coś o sobie – miarką domyślną 

i adekwatną), gdybym to ja 

zniknęła, od razu wykreśliłbyś 

mnie całkowicie ze swojego życia. 

Przerysowane? Może. 

Uciąłeś skutecznie kontakt 

z kilkoma kobietami przede mną. 

Tę pierwszą zmusiłeś do tego, 

aby to ona była stroną, która 

podjęła decyzję o rozstaniu. Drugą 

stopniowo „odzwyczajałeś” od 

siebie przez ponad dziesięć lat. 

Trzeciej pozbyłeś się nie na ścieżce 

wojennej – wyeliminowałeś ją 

swoją ignorancją. Za każdym 

razem proces przebiegał na 

twoich warunkach.

NOWOŚCI 

WYDAWNICZE 

Pokazałeś mi to swoim 

zachowaniem. Tego, czego nie 

pokazałeś, domyślam się, bo 

jestem dobrym obserwatorem. 

Choć niestety moja intuicja 

zawiodła mnie z kretesem. 

Nie jestem kobietą bez 

zainteresowań i bez celów 

w życiu, poza jedynym celem 

którym miałbyś być ty. Nie jestem 

również osobą bez przyszłości. 

Mam pasję, cieszy mnie wiele 

rzeczy i choć jestem wrażliwa, 

to silna. Mam pracę, a życie, 

które postawiło mnie wiele razy 

w trudnych sytuacjach, pokazało, 

że radzę sobie z nimi. Płaczę, 

oczyszczam się i staję do nowej 

walki. Żałoba jest procesem. 

W którymś momencie dobiega 

końca. 

Zrozumiałam – historia lubi 

się powtarzać. Nie byłam kimś 

lepszym lub gorszym. Byłam 

nimi wszystkimi. Tymi kobietami. 

Imiennymi i bezimiennymi. 

Musiałam przejść drogę, aby dojść 

do punktu, w którym ze spokojem 

do ciebie piszę. Jeśli przeczytasz– 

dobrze, jeśli nie – również 

wspaniale. 

Mój mężczyzna powinien być 

jednoznaczny. Powinien umieć 

podejmować decyzje i być za nie 

odpowiedzialny. Przed podjęciem 

decyzji nikt nie wie, jakie będą jej 

konsekwencje. Mężczyzna,który 

jest dobry dla mnie, nie przeoczy 

rzeczy ważnych. 

Więc to ja dzisiaj podejmuję 

decyzję. 

Julka. 

MAGDALENA PIEKORZ 

DZIENNIK POETYCKI 

Wydawnictwo: Austeria 

Projekt okładki: Sabina Wojtasiak 

KROPLE Z PARASOLA 

Międzynarodowa Antologia SAP 

Redakcja: Wanda Dusia Stańczak 

Wydanie, skład i redakcja techniczna: 

Kazimierz Linda 

Projekt okładki: Renata Cygan 

BARBARA GRUSZKA-ZYCH 

MÓJ CUKIERECZEK 

Wydawnictwo: Działania wizualne 

Projekt okładki: Dalibor Momcilovic 

DANUTA BLASZAK i ANNA MARIA MICKIEWICZ 

DO ZOBACZENIA 

(Literary Waves, Londyn 2021 

we współpracy z wydawnictwem 

Dreammee Little City, USA), 

Projekt Okladki: Agnieszka Herman 

PS. Temu wymarzonemu dam 

czerwone jabłko. Będę go kusić 

i pójdzie za mną. Świadomie. Tam, 

gdzie jest raj, zaczekam na niego. 

[KBS] 

JULIUSZ WĄTROBA, RENATA CYGAN 

OLŚNIENIA 

Wydawnictwo: Związek Literatów 

Polskich Oddz. Katowice 


WANDA DUSIA STAŃCZAK 

KROPLE SŁÓW 

Wydanie, skład i red. techniczna: 

Kazimierz Linda 



95

WIERSZOPIOSENKI 

PRZEMYSŁAWA WRÓBLEWSKIEGO 

BEZ WŁAŚCIWOŚCI 

za oklejoną folią szybą 

tylko zarysy bez konkretów 

ten nieistotny chyba widok 

świt przypomina albo wieczór 

kiedy niepewny światła migot 

zarys człowieka rys postaci 

ruch wytłumiony jakby stygnął 

nie całkiem jasne co on znaczy 

bez właściwości jego wygląd 

trudno to jakoś wytłumaczyć 

porusza się lecz jakby nie żył 

żyje lecz życiem pożyczonym 

choć nie rozumie własnych przeżyć 

próbuje dostrzec jasne strony 

tak by nie wierząc móc uwierzyć 

tak aby pojąć rzeczywistość 

która rozmywa jego postać 

zaakceptować oczywistość 

faktu że musi tu pozostać 

i więdnąc mimo wszystko kwitnąć 

często zastyga w niemożności 

ciężar refleksji go przygniata 

przekora tonie w uległości 

wobec wieczności wobec świata 

w którym tak trudno się umościć 

w którym nie dane nic na stałe 

staje się z czasem tylko mitem 

nieuprawnionym w sercu żalem 

wśród śpiewu wiosny cichym zgrzytem 

bez właściwości niemal wcale 

COKOLWIEK ZNACZY 

cokolwiek znaczy zakochanie 

pragniesz go jak niczego przedtem 

jak nigdy i niczego potem 

o czym byś mógł powiedzieć szeptem 

cokolwiek znaczy słowo miłość 

tęsknotę po nim nosisz w sobie 

głęboko czułą i najczystszą 

zamkniętą w jednym prostym słowie 

cokolwiek znaczy w niej wytrwanie 

dopóki tli się w środku płomyk 

do łzy ostatniej kropli walczysz 

oddając serce swe na dłoni 

cokolwiek znaczy ból rozstania 

nieznośny jak na skórze cięcie 

próbujesz płynąć z wodą w płucach 

by nie pogrążyć się w odmęcie 

cokolwiek znaczy niecierpliwość 

co dławi wszędzie albo nigdzie 

to jedno trzyma cię przy zmysłach 

wiara że kiedyś znowu przyjdzie 

a kiedy otrzesz się o niebyt 

zanim cię złe ogarną cienie 

pomyśl że może to uczucie 

cokolwiek znaczy ma znaczenie 

96 


PIOSENKA PRZYTULNA 

PEJZAŻ WEWNĘTRZNY 

(za A. Stasiukiem) 

obrazy myśli i idee 

ciągle kolejne i następne 

na duszy ryją ślad i ciele 

postępujące i podstępne 

wijąca rzeka na równinie 

podmywa brzegi żłobi wąwóz 

zagłębia się jak język w ślinie 

dodając wodzie odcień brązu 

zjawiają się by szybko zniknąć 

ludzkie postacie znów po stracie 

coś chcą powiedzieć jednak milkną 

zostając w swoim dylemacie 

winy nie mają tu znaczenia 

są nieistotne jak zasługi 

ktoś trwa choć świat się wokół zmienia 

kogoś zabiorą deszczu strugi 

wyborem wolność jest wyboru 

w tym wymyślonym krajobrazie 

własny niepokój osią sporu 

gdy się spokojnie w poprzek kładzie 

trochę leniwie nie od razu 

świętoszkowaci bo nie święci 

poczęte dzieci krajobrazu 

bohaterowie bez pamięci 

mogą się nagłej oddać cnocie 

albo upodlić zgubnym czynem 

ich wolna wola jest w istocie 

tym co stanowi praprzyczynę 

ukształtowani przez krajobraz 

zarysem prostym i odręcznym 

dla zrozumienia własnych doznań 

szkicują pejzaż swój wewnętrzny 

na deszczowe chłody gdy nadchodzi jesień 

na zawroty głowy gdy się szarość niesie 

kiedy dzień tak krótki że nam niknie w oczach 

na krople za oknem i na ciepło koca 

przytulmy się! 

mimo ryzyka mimo że strzyka 

miło gdy ciało się z ciałem styka 


na ten schyłek lata coraz bardziej słotny 

który czas zamiata motywem ulotnym 

na mgiełki na polach i rosę na niebie 

samotni w niedolach podejdźmy do siebie, i 





na zakręty życia na niedługie proste 

na małe odkrycia możliwie radosne 

bądźmy blisko siebie tak często jak można 

żeby nas uniosła krótka chwila doznań 





CZTERY DNI 

(W. Bonowiczowi) 

od nadziei poranka do zmęczenia wieczoru 

oczekiwań i potrzeb wśród zatargów i sporów 

pośród tego co drażni i rokuje złowieszczo 

kiedy światło zanika i odchodzi w zaprzeszłość 

od porannej depresji do wieczoru w zwątpieniu 

kiedy cele majaczą lub chowają się w cieniu 

gdy samotność przygniata swoim butem do ziemi 

nie wiadomo jak duszę choć w połowie dotlenić 

od zmęczenia po nocy do euforii wieczoru 

gdy się myśli zmieniają i tabletki pospołu 

gdy jak pisarz napisał czując życia ukłucie 

nie pieniądze lecz chemia daje szczęścia poczucie 

od skowronków o świcie do wieczoru w radości 

gdy już wszystko co przykre nie przenika do kości 

coś się w końcu układa by nie myśleć o końcu 

chce się życie pochłaniać sześć tygodni w miesiącu 


97

Kobieta w kwiecistej sukience 

czyli opowieść zapisana w bliznach 

Marcin 

Laskowski 

Kobieta opiera się o płot. Wysoka, szczupła. 

Całe ramię ma pokryte bliznami. Uśmiecha się. 

Wygląda zwiewnie, dziewczęco w tej krótkiej, 

kwiecistej sukience, którą ma na sobie. Tylko twarz 

do niej nie pasuje. Pokryta siecią zmartwień, jakby 

należała do znacznie starszej kobiety. 

– Panie Marcinie... – Zna moje imię, choć ja nie znam 

jej. Wiem, że mieszka gdzieś w pobliżu. Mówimy 

sobie „dzień dobry”. Nic więcej o niej nie wiem. 

– Eksmitują mnie. Mój były mąż, pijak, mnie załatwił. 

Gdzie ja się podzieję z dziećmi? – Mąż pijak jest 

jedną z blizn na jej ramieniu. A może wszystkimi? 

– Chodziłam, pytałam po domach, czy ktoś jakiej 

przybudówki nie ma do wynajęcia, ale nikt nie chce. 

Mieszkania nie wynajmę. To teraz tysiąc czterysta 

złotych. A ja tyle mam pensji na miesiąc. Wcześniej 

dorabiałam na sprzątaniu, ale teraz to już nie mogę. 

Kręgosłup mi wysiadł. Lekarz mówi, żeby ciężko nie 

pracować. 

I tak pracuję ciężko, na zmiany. Co on wie o życiu? 

Jak mam nie pracować? A za co jedzenie kupić? 

Węgiel na zimę za co? Te pięćset dostaję, ale tylko 

na młodsze dziecko, bo starszy już osiemnaście lat 

skończył, choć jeszcze do technikum chodzi. Żyć 

jakoś się da, ale na wynajem nie mam. Mieszkanie 

socjalne mam dostać we wsi, trzydzieści kilometrów 

stąd. Patrzyłam. Warunki straszne. Milknie na 

chwilę, jakby zbierała siły. – Łazienki nie ma. Córka 

szkołę będzie musiała zmienić. Koleżanki zostawić. 

Z synem będziemy dojeżdżać do miasta, to i 

pieniądze na dojazdy pójdą. Żebrać mi przyjdzie. 

W jej oczach zaszkliły się łzy. Dotyka mnie dłonią. 

Właściwie się oparła o moją pierś. Jakoś tak 

odruchowo chyba. Zawstydzona chowa rękę za siebie 

i uśmiecha się nieśmiało. Znowu wygląda dziewczęco. 

– Mówiłam dzieciom, że to jak wakacje. Że to taka 

przygoda. Nie wierzą. Córka płacze, syn się nie 

odzywa… – Ona też milknie. Patrzy gdzieś w dal. 

Wtedy ja się odzywam, pieczołowicie wypełniam 

ciszę słowami, staram się coś doradzić. Staram się być 

użyteczny. 

– Mówi pan, żeby faceta znaleźć? Albo kobietę? 

Kawalarz z pana, panie Marcinie. – Znowu kładzie 

dłoń na mojej piersi, jakbym miał złożyć jakąś 

przysięgę. 

– Kto mnie zechce z dwójką dzieci? No, ciało to mam 

jeszcze całkiem. – Przytakuję. Ciało ma całkiem. 

Zgrabna jest. 

– Tak pan myśli? Żeby do tej knajpy iść, gdzie samotne 

kobiety chodzą? A pan jako moja przyzwoitka by 

był? – Kręci głową niepewna.– Wystraszyłby mi pan 

adoratorów. To już lepiej samej iść. Tylko, że się 

wstydzę – wzdycha. 

– Do internetu ogłoszenie? Toć w tym internecie 

to sami zboczeńcy. Wiem, bo jedna koleżanka przez 

internet szukała. Jakie propozycje od tych facetów 

miała, to wstyd nawet powtarzać. Lepiej nie. Nie. 

Co to, to nie. Nie! Jestem normalną kobietą. 

Zwyczajną. Ani brzydka, ani ładna, nie cnotka i nie 

rozpustnica. Wiem skąd się biorą dzieci, sama dwójkę 

urodziłam, to wiem. Seks nawet lubię, wie pan, ale 

taki zwyczajny. Żeby patrzeć w oczy i się cieszyć sobą. 

– Patrzy na mnie tak, że aż mi po plecach przeszły 

ciarki. – Rozumie pan, co mam na myśli? – Odrywa 

dłoń od mojej piersi i dyskretnie przeciera oczy. 

– Tylko, żeby w ciążę nie zajść, bo przerwać przecież 

nie można, a ja z kolejnym dzieckiem sobie 

98 


RC 

nie poradzę. To chyba lepiej niech będzie, jak 

jest. Pomarzyć tylko sobie, ot i tyle. O bliskości, 

czułości… Marzenia sobie, a życie sobie. – Znowu 

wzdycha.– No, to pójdę już. Zakupy wyszłam zrobić. 

To pójdę. Do widzenia, panie Marcinie. 

Odchodzi szybkim krokiem. Ona zawsze chodzi 

szybko, jakby miała na głowie za dużo pilnych 

spraw. Pewnie tak jest. Patrzę na nią, gdy 

idzie wzdłuż ulicy. Nawet się wychylam, żeby 

odprowadzić ją wzrokiem, aż jej kwiecista sukienka 

zniknie w bocznej uliczce. „Ani brzydka, ani ładna”. 

Zapomniałem zaprzeczyć. Zdecydowanie ładna. 

Tylko ten smutek w oczach dodaje jej lat. I sieć 

drobnych zmartwień na twarzy. 

Biorę szpadel i wracam do przerwanej pracy. 

Ziemię trzeba skopać w jednym miejscu, wyrównać 

i zasadzić świeżą trawę. Wbijam szpadel. Gleba 

jest czarna, oleista, oporna, pełna kamieni. Kopię 

jak moi przodkowie, ich przodkowie i przodkowie 

ich przodków. Powoli, z mozołem, do bólu pleców. 

W powietrzu czuć wiosnę. Przecieram ramieniem 

czoło i wracam myślą do tej kobiety w kwiecistej 

sukience, której imienia nie pamiętam. Ile jest takich 

kobiet i podobnych historii? Ile opowieści zapisano 

w bliznach? Za dużo. Zdecydowanie za dużo. Ciemne 

chmury zbiły się w jedną całość i zastygły tuż nad 

moją głową. Zaczyna siąpić deszcz. Wracam do 

kopania. Ziemia jest czarna, oleista i pełna kamieni. 

[ML] 

99 


GICLÉE 

łatwiej dostępna sztuka 

Radosław Jaśnikowski 

Na wstępie postawię 

jeszcze do niedawna dość 

kontrowersyjną tezę, że polska 

sztuka malarska ma się bardzo 

dobrze. Teraz już coraz trudniej 

z nią polemizować. 

Ceny oryginalnych obrazów polskich 

artystów wciąż idą w górę. Bliski 

mi surrealizm czy realizm magiczny 

bardzo zyskują na popularności 

w ostatnich latach. Kolejne 

aukcje sztuki tylko potwierdzają 

tę tendencję. Obrazy czołowych 

polskich artystów jak Maja Borowicz, 

Jarosław Jaśnikowski, Tomasz 

Alen Kopera, Maksymilian Novak- 

-Zempliński czy Marcin Kołpanowicz 

wyceniane są na 30, 50, 70, a nawet 

i 100 tysięcy złotych. Stać Cię na 

taki zakup? Jeśli tak, to świetnie! 

A taki obraz, poza niesamowitymi 

walorami wizualnymi, to trafiona 

inwestycja, nawet pomimo wydania 

takiej kwoty. Jestem tego pewien. 

Ale jeśli Cię nie stać lub po prostu 

uważasz, że wydanie takiej kwoty na 

obraz jest trochę szalone, a chciałbyś 

mieć takie piękne dzieło na swojej 

ścianie, wtedy z pomocą przychodzi 

Ci… GICLÉE! 

Wielu z Was wie co to jest, ale 

dla przypomnienia – giclée to 

bardzo wysokiej jakości wydruk 

obrazu na płótnie, podpisany przez 

artystę, wydany w ograniczonej 

liczbie (więcej nie będzie). Do 

giclée powinien być dołączony 

certyfikat autorski potwierdzający 

autentyczność. Giclée oprawione 

w pięknej ramie i passe-partout 

ciężko odróżnić od oryginalnego 

obrazu, na pierwszy rzut oka. Po 

bliższym przyjrzeniu się dostrzeżemy 

numer, np. 6/10, oznaczający, 

100 


że wydano 10 egzemplarzy tego 

giclée, a ten jest oznaczony 

numerem 6. 

Zauważymy też brak widocznej farby 

lub innego nośnika geniuszu artysty, 

w końcu to wydruk. Ale w giclée 

też jest dusza artysty, też jest jego 

udział, i to niemały. Artysta powinien 

nadzorować proces powstawania 

giclée praktycznie na każdym etapie, 

a już na pewno podczas wydruków. 

To on ocenia, czy ustawienia 

kolorów na specjalnych drukarkach 

są odzwierciedleniem oryginału. 

Ciężko odwzorować kolorystykę 

1:1, ale zadaniem artysty i osoby 

obsługującej drukarkę (ploter) jest 

stworzenie wydruku jak najbardziej 

zbliżonego do oryginału. Jest to 

czasochłonne zadanie, ale efekt 

końcowy musi być perfekcyjny. 

„Rdzą rysowana” Adama Widełki 

Nie wiem, jak inni artyści 

podchodzą do tematu tworzenia 

giclée, ale moje doświadczenia 

z tak wybitnymi artystami jak 

Jarosław Jaśnikowski, Marcin 

Kołpanowicz czy Adam Widełka 

tworzą wizję profesjonalnego, wręcz 

perfekcyjnego procesu powstawania 

tego swoistego dzieła sztuki. 

Nic nie zastąpi oryginalnego obrazu, 

ale giclée też potrafi zachwycać, 

również pięknie się prezentuje, 

ma charakter inwestycyjny i tak 

jak oryginał, nie może powstać bez 

udziału artysty. Jest jeszcze jeden 

istotny aspekt przemawiający za 

giclée. To cena. Oryginalne obrazy 

Jaśnikowskiego czy Kołpanowicza 

kosztują kilkadziesiąt tysięcy złotych. 

Ich giclée – kilka tysięcy złotych.

Możemy 

wyodrębnić kilka 

charakterystycznych 

cech i korzyści giclée: 

1. Bardzo wysokiej jakości wydruk obrazu na płótnach fine art. 

2. Artysta osobiście nadzoruje proces tworzenia giclée, żeby wydruk 

był jak najbardziej zbliżony do oryginalnego dzieła. 

3. Giclée wydane są w ograniczonych seriach. 

4. Giclée są sygnowane przez artystę. 

5. Artysta dołącza swój certyfikat potwierdzający autentyczność 

każdego giclée. 

6. Giclée są oprawiane jak oryginalne obrazy, ich wizualność niewiele 

odbiega od oryginałów. 

7. Giclée są średnio dziesięciokrotnie tańsze niż oryginalne obrazy – 

kolekcjonerem świetnej sztuki mogą zostać osoby o średnim statusie 

majątkowym. 

8. Z tej formy kolekcjonowania sztuki korzystają również doświadczeni 

i zamożni kolekcjonerzy, wykupując pewne serie obrazów lub 

wybierając giclée obrazu, który nie jest już dostępny w sprzedaży. 

9. Giclée to świetny pomysł na udekorowanie biur lub pokoi 

hotelowych. 

10. Charakter inwestycyjny giclée – krótkie serie determinują wzrost 

cen w przyszłości; po wyprzedaży wszystkich egzemplarzy giclée staną 

się trudno dostępne i ich cenę będzie regulował rynek. Na wzrost cen 

giclée wpływ ma również rosnąca pozycja artysty na rynku sztuki (vide 

Jaśnikowski). 

11. Wzrastająca popularność tej formy kolekcjonowania sztuki – coraz 

większa liczba artystów wydaje swoje giclée, wpisując się w trendy 

z bardziej doświadczonych rynków sztuki na świecie. 

12. Sztuka takich artystów jak Borowicz, Jaśnikowski, Kołpanowicz, 

Kopera czy Widełka, którzy mają zamówienia na swoje obrazy 

na kilkanaście miesięcy wprzód, może trafić do szerszego grona 

odbiorców w krótkim czasie. 

13. Poszczególny egzemplarz giclée może mieć swój unikatowy 

domalunek wykonany przez artystę, co stwarza jeszcze większą 

wyjątkowość każdego egzemplarza – takie giclée z domalunkami 

artystów ma w swojej ofercie firma Goldenmark. 


101 101

„Rozbitek” Marcina Kołpanowicza (z numerem 

i podpisem) oraz z domalunkiem na giclee – 

– w tym egzemplarzu to krab. 

„Gigapolis” Jarosława Jaśnikowskiego (z numerem i podpisem). 

Obraz, dzięki któremu wygrał główną nagrodę Grand Prix 

na festiwalu Safadore we Francji. 

Wydawca giclée Jarosława 

Jaśnikowskiego, Wydawnictwo Lux 

Artis, ma je w swojej ofercie w cenie 

3000 lub 3500 zł, ale już w niezwykle 

ciekawym projekcie artystycznym 

z firmą Goldenmark giclée w wersji 

exclusive kosztują min. 7200 zł. 

W takiej samej cenie znajdziecie tam 

giclée Marcina Kołpanowicza. Czy to 

dużo? Niech każdy sobie odpowie 

na to pytanie. Trzeba jednak mieć 

na względzie również charakter 

inwestycyjny. Ograniczona ilość 

giclée powoduje, że po wyprzedaniu 

całego nakładu będą one trudno 

dostępne, a tym samym ich cena 

będzie wzrastać. Na cenę wpływ 

ma również pozycja samego artysty 

na rynku sztuki. 

Jeszcze w 2020 roku giclée 

z serii podstawowej obrazów 

Jaśnikowskiego kosztowały 2800 zł, 

teraz nie znajdziecie ceny niższej niż 

3500 zł. Goldenmark przyjął jeszcze 

inną metodę regulacji ceny giclée, 

wydanych tylko w 7 egzemplarzach. 

Po każdym sprzedanym giclée 

cena następnego wzrasta o 800 zł, 

sprawiając, że pierwszy nabywca 

automatycznie zawyża cenę 

rynkową tego giclee. Poza tym 

numery 1/7 i 7/7 są najdroższe, 

najbardziej elitarne i one od samego 

początku mają wyższe ceny niż 

numery środkowe. Giclée obrazów 

wydanych wspólnie przez Lux Artis 

i Goldenmark można obejrzeć 

w oddziałach tej firmy w całej 

Polsce oraz na stronie internetowej. 

Tam też można zamówić bezpłatny 

katalog, gdzie w interesujący sposób 

jest wszystko przedstawione. 

Przekonałem Cię do takiej formy 

obcowania ze sztuką? Moim 

głównym celem był aspekt 

edukacyjny, przekazanie mojego 

doświadczenia jako wydawcy 

giclée wybitnych polskich artystów, 

zaprezentowanie nowego trendu 

w sztuce i uświadomienie korzyści, 

Autor artykułu: 

jakie dają nam certyfikowane, 

elitarne i podpisane przez mistrza 

reprodukcje. Jak już wspomniałem, 

żadna reprodukcja nie zastąpi 

oryginalnego obrazu, ale pięknie 

wydane giclée może cieszyć nasze 

oko i zdobić nasze ściany przez 

wiele, wiele lat, za pieniądze, które 

jesteśmy w stanie wydać. A jeśli 

nie giclée, to może reprodukcja 

na magicznej jakości papierze? 

W świecie sztuki nazywamy to 

inkografią, serigrafią, printem. 

Też jest wydana w ograniczonej 

ilości, też podpisana i certyfikowana 

przez artystę i też pięknie wygląda, 

np. za szybą muzealną, na płycie 

kompozytowej dibond, w gustownej 

ramie i dopasowanym passe- 

-partout. Ale o inkografiach jeszcze 

Wam kiedyś opowiem… [RJ] 

Radosław Jaśnikowski (ur. 1980 r.) - pasjonat i promotor 

polskiej sztuki, właściciel Wydawnictwa Artystycznego „Lux 

Artis”, obejmującego swym patronatem wiele wydarzeń 

kulturalnych, związanych głównie z magicznym realizmem. 

102 


QUADRIENNALE BETESDA 

II MIĘDZYNARODOWY 

K O N K U R S 

I WYSTAWA SZTUKI 

WSPÓŁCZESNEJ 

Czy zastanawialiście się kiedyś, co w Was potrzebuje odnowy? 

Jaką ziemią jesteście? Żyzną, suchą, poranioną czy wydającą piękne plony i owoce? 

Gdzie w Was można odnaleźć piękno, dobro i blask światła? 

O rganizato rzy zapraszaj ą do udziału 

w II Międzynarodowym Konkursie Sztuki 

Współczesnej w takich kategoriach sztuki jak: 

malarstwo, grafika, rysunek, rzeźba, ikony, 

sztuka synkretyczna, happening, instalacje, 

taniec, fotografia, plakat, ilustracja, grafika 

komputerowa, muzyka, film, video art, poezja. 

HOLY_SPIRIT2_ANN_KATE_ART 

Quadriennale Betesda – cykliczne wydarzenia artystyczne 

organizowane co cztery lata, skupiające międzynarodowych 

Twórców i Artystów różnych wyznań i poglądów. Twórcy 

zostają zaproszeni do artystycznej dyskusji i wzięcia 

udziału w Konkursie Pro Quadriennale Betesda dla 

Profesjonalistów, Open Quadriennale Betesda, Śpiewaj 

z nami dla wszystkich. 

W składzie Jury zasiądą m.in. Piotr Młodożeniec, Piotr 

Dmitrowicz, Steve Hauk, Artur Majka, Giorgi Kobiashvili, 

Marek Sajduk, Larry Flynn, Piotr Ostrowski, Marta Carillon, 

Piotr Zarębski, Artur Wąsowski, Daniele Bettuzzi i Georg 

Siebert. Laureaci i zwycięzcy wezmą udział w wystawach 

pokonkursowych. 

Podczas Quadriennale Betesda zobaczymy też sztukę 

zaproszonych gości m.in. Marka Jaromskiego, Jacka 

Hajnosa, Mai Borowicz, Krzysztofa Sokolovskiego. 

Prace na konkurs można zgłaszać do 31.07.2021 roku 

na adres: 

office@betesdaart.com 

Więcej na oficjalnej stronie www wydarzenia: 

www.betesdaart.com 

Fb: https://www.facebook.com/Betesdaart/ 


103

104

POST SCRIPTUM_2_2021

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?