POST_SCRIPTUM_1_23_21_

POST 

NIEZALEŻNY KWARTALNIK 

LITERACKO-ARTYSTYCZNY 

SCRIPTUM 

P R O Z A P O E Z J A P U B L I C Y S T Y K A S Z T U K I W I Z U A L N E 

MAGDALENA ABAKANOWICZ 

ZŁOCI SIĘ W CZERNI 

MAGDALENA KAPELA 

T A T E M O D E R N W L O N D Y N I E 

O LISTACH POŚWIATOWSKIEJ 

I MORAWSKIEGO 

PROF. IZOLDA KIEC 

RUBAJATY PO POLSKU 

„RĘKA PISZĄCA” – WOJCIECH KASS 

W POSZUKIWANIU NADZIEI 

WYWIAD Z AGATĄ TUSZYŃSKĄ 

Ulice pełne obrazów 

L U I G I G R I E C O 

HYPERSPACE 

G R U P P A S I E D E M 

LESZEK ŻEGALSKI 

FASCYNUJĄCY BARBARZYŃCA 

1 / 2023 (21) 

www.postscriptum.uk 

www.postscriptumfundacja.com 

fb: post scriptum 

Gość specjalny 

NIE-PROSTY ARTYSTA GRAFIK 

ADAM ŻEBROWSKI 

„Jeden z milionów zapomniany numer” 

POEZJA OBOZOWA 

POST SCRIPTUM 

1

WERSJA ELEKTRONICZNA DO POBRANIA ZA DARMO: 

https://www.yumpu.com/user/postscriptum.mag 

DRUK NA ŻYCZENIE: 24,95 zł 

ZAMÓWIENIA BEZPOŚREDNIO W DRUKARNI: 

https://www.wyczerpane.pl/wydawnictwo-post-scriptum,dBA-0io.html 

Prawa do indywidualnych utworów pozostają przy twórcach. 

Redakcja nie zwraca materiałów niezamówionych 

i zastrzega sobie prawo do redagowania tekstów. 

FUNDACJA WSPIERANIA KULTURY „POST SCRIPTUM” 

05-092 Łomianki 

ul. STANISŁAWA STASZICA 14/5, 

KRS 0000908539 

NIP 1182225810, 

e-mail: biuro@postscriptumfundacja.com 

www.postscriptum.uk postscriptum.mag@gmail.com fb: post scriptum redakcja@postscriptum.uk 

SPIS TREŚCI: 

PROZA 

14 MICHAŁ PAWEŁ URBANIAK – Opowiadanie (Cz. 2) 

38 Prof. Izolda Kiec o listach Poświatowskiej i Morawskiego 

48 Recenzja Droga do siebie. O poczuciu wartości – Robert Knapik 

52 Wywiad z AGATĄ TUSZYŃSKĄ – Agnieszka Herman 

58 Felieton Juliusza Wątroby 

72 Ręka pisząca – WOJCIECH KASS 

86 BASIA SZYMANEK – Opowiadanie 

poezja 

sztuki wizualne 

16 JOANNA NORDYŃSKA – wiersze 

18 Wanda Dusia Stańczak o poezji obozowej 

23 KLAUDIA W. CHUDOWOLSKA – wiersze 

37 MARTA BOCEK – wiersze 

45 Rubajaty po polsku – Beata Kulaga – recenzja 

46 ROBERT BARANOWSKI – wiersze 

50 NIELS HAV – wiersz 

56 IRENA SZYMAŃSKA – wiersze 

71 KASIA DOMINIK – wiersze 

96 Wiersze polecane – ENORMI STATIONIS 

100 ALICJA SANTARIUS – wiersze 

4 Wywiad z MAGDALENĄ KAPELĄ – Juliusz Wątroba 

24 Wywiad z ADAMEM ŻEBROWSKIM – Anna Maruszeczko 

62 LUIGI GRIECO – fotografia 

76 MAGDALENA ABAKANOWICZ w Tate Modern – Renata Cygan 

88 Wywiad z AGNIESZKĄ CHARUBĄ – Agnieszka Herman 

98 Gruppa Siedem – LESZEK ŻEGALSKI 

110 Łukasz Radwan o sztuce PIOTRA JAKUBCZAKA 

112 Orapizm w Rzymie – KRZYSZTOF KONOPKA 

inne 

12 Światowy Dzień Sztuki – Wanda Dusia Stańczak 

102 KĄCIK SATYRYCZNY 

104 HYPERSPACE – Irruptive Chora 

ZESPÓŁ REDAKCYJNY: 

Renata Cygan (redaktor naczelna), Zastepczynie redaktor naczelnej: Joanna Nordyńska i Katarzyna Brus-Sawczuk 

Redaktorzy: Juliusz Wątroba, Anna Maruszeczko, Izolda Kiec, Wanda Dusia-Stańczak, Renata Szpunar, 

Robert Knapik, Iza Smolarek, Alex Sławiński, Agnieszka Herman. Rysunek satyryczny: Jarosław Janowski 

Gościnnie: Beata Kulaga, Wojciech Kass, Łukasz Radwan, Ania Mokrzycka i Agata Kik 

Korekta: Aleksandra Krasińska, Joanna Olszewska, Dominika Paluch i Małgorzata Nowak 

Tłumaczenia z języka angielskiego: Renata Cygan i Joanna Nordyńska 

2 

Skład, łamanie i opracowanie graficzne: Renata Cygan 

POST SCRIPTUM

Na okładce: 

Rzeźba Magdaleny Abakanowicz. 

Foto: Renata Cygan 

Wiosenna magia powoli daje o sobie znać – świat zaczyna pączkować, 

zazielenia się, niebo coraz częściej błękitnieje (co prawda z doskoku 

i nieśmiało, ale zawsze…), na obrazach Magdaleny Kapeli złoci się czerń, 

Agata Tuszyńska zbiera poetyckie pomysły do błękitnej teczki, Juliusz Wątroba pisze 

o wariacjach niebieskiego ptaka, a na okładce „Post Scriptum” króluje brązowy 

abakan. Mieszkający w Muzeum Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego w Praniu poeta 

i eseista Wojciech Kass nasłuchuje tajemnic, którymi także niewątpliwie owiane 

są senne, rozmyte (głównie czarno-białe), wprowadzające nas w baśniowy nastrój 

zdjęcia-obrazy mediolańczyka Luigiego Grieca. 

WSTĘPNIAK 

Gość specjalny tego numeru, jeden z czołowych polskich plakacistów, Adam Żebrowski 

w wywiadzie udzielonym Annie Maruszeczko mówi, że w plakacie nie należy 

za bardzo kombinować, bo się przekombinuje. Przekonuje także, że mniej znaczy 

więcej, a my mu wierzymy. 

Polska sztuka podbija świat: Krzysztof Konopka i jego orapizm rama w ramę 

z Tamarą Łempicką rozgościli się na wystawie „Tamara” w galerii Micro Art Visive 

w Rzymie, a monumentalne, tkane rzeźby Magdaleny Abakanowicz zawładnęły 

Tate Modern w Londynie – uczta! 

Podobno czytanie stało się znów modne, więc zgodnie z najnowszymi trendami 

zaglądajcie do nas, drodzy Czytelnicy, nie tylko po to, by nacieszyć oczy pięknymi 

obrazami, lecz także – by napełnić duszę słowem pisanym. Na przykład esejem 

prof. Izoldy Kiec o listach Poświatowskiej i Morawskiego, czyli historią czułego 

związku chorej na serce poetki i niewidomego prozaika, albo refleksją nad przeszłością 

i przyszłością w artykule o nowatorskim projekcie HYPERSPACE w Londynie, 

albo rubajatami – trochę zapomnianym gatunkiem poetyckim. 

Jednym słowem: jest co czytać, jest co oglądać, jest się nad czym zadumać. 

Bardzo serdecznie zapraszamy Państwa do pierwszego w tym roku (a 21. z kolei) 

numeru „Post Scriptum”. Życzymy miłej lektury i wielu artystycznych wrażeń. 

Redaktor naczelna 

www.postscriptum.uk, fb: post scriptum, e-mail: redakcja@postscriptum.uk 

Wydawca: Post Scriptum LTD, Watford, UK 

NUMER KONTA: IBAN: GB82 LOYD 3096 2657 4181 60 

UK: SORT CODE: 309626 ACC Number: 57418160 


3

MAGDALENA KAPELA 

Magdalena Kapela urodziła 

się, mieszka i tworzy w Bielsku-Białej. 

Artystka malarka, 

absolwentka Wydziału Artystycznego 

na kierunku Grafiki 

i Malarstwa Akademii Sztuk 

Pięknych w Katowicach. Autorka 

licznych wystaw indywidualnych 

oraz zbiorowych. Jej 

prace znajdują się w prywatnych 

kolekcjach w Polsce i za 

granicą. Były prezentowane 

w telewizji. Artystka wszechstronna: 

uprawia malarstwo 

sztalugowe, portretowe, grafikę, 

tworzy murale i niezwykłymi 

dziełami „ożywia” zimne 

przestrzenie przemysłowe. 

Jako pierwsza kobieta w Polsce 

wprowadziła sztukę do 

przemysłu i sama wymalowała 

kilkadziesiąt silosów. Ostatnio 

łączy podróże z malowaniem, 

tworząc na żywo złote obrazy 

na czarnych płótnach w Barcelonie, 

Paryżu, Rzymie… 

4 



5

M agdalena 

KAPELA 

6 


ZŁOCI SIĘ W CZERNI 

Magdalenę Kapelę poznałem przypadkiem – choć niektórzy mówią, że 

nie ma przypadków – na… Kongresie Kobiet! Nie, nie jestem kobietą, 

ale światłe kobiety, organizatorki tej spektakularnej imprezy, doszły do 

wniosku, że swoim głupim gadaniem mogę ubarwić już i tak wielobarwne 

wydarzenie. Nie miały chyba świadomości, co czynią! Główną atrakcją 

części artystycznej były dużego formatu fotografie aktów! autorstwa 

Magdaleny. Fotografie artystyczne, pełne tajemnic, kobiecości, niedomówień 

– bardziej do domyśleń i wyobraźni odbiorców, gdyż panie, 

uchwycone na oryginalnych zdjęciach, prezentowały swoje niewątpliwe 

wdzięki zawoalowane przejrzystymi tkaninami, muślinami, światłem, 

cieniem, mrokiem… 

W grupie przedsiębiorczych kobiet Magdalena od razu rzuciła mi się 

w szeroko otwarte… nie, nie ramiona, tylko oczy! Gdy nas sobie przedstawiono 

i zasugerowano, byśmy razem wyszli na scenę, nasza pierwsza 

rozmowa wyglądała tak: 

– Co pan będzie prezentował? 

– Nie mam pojęcia, ale najpierw uwiodę Panią, potem pozostałych 

sześćset kobiet na widowni, a dalej już samo pójdzie… – Wielkie piwne 

oczy Magdaleny zrobiły się jeszcze większe. 

– Ale jak my wyjdziemy razem na scenę? – zapytała z pewną nieśmiałością. 

– Normalnie: biorę cię za rączkę i udajemy się w objęcia reflektorów! 

Muszę tu wyjaśnić konsternację Magdy, wynikającą zapewne z tego, że 

prezentowana artystka mogłaby z powodzeniem być koszykarką, a ja… 

wyrośniętym krasnoludkiem! Dominującą tematyką jej twórczości jest 

miłość. Wypada więc rozpocząć rozmowę z artystką (kawę już zaczęliśmy) 

od tej właśnie tematyki, chyba najtrudniejszej. 

Wprawdzie wszyscy mieli do czynienia z miłością 

(z lepszym lub gorszym skutkiem), ale opowiedzieć 

o miłości pędzlem czy słowem, to już coś 

trudnego… Jeśli ma to być oryginalne, jedyne, 

rzucające się w oczy, wywołujące u odbiorcy skojarzenia, 

wspomnienia czy marzenia… A Twoje 

prace takie właśnie są. Najbardziej cenię te, na 

których złocą się w czerni, potraktowane syntetycznie, 

skrótowo, niemal beznamiętnie i zimno 

postacie w pozach niepozostawiających wątpliwości 

o co chodzi, wyłaniające się z czerni, w której 

skryć się może wszystko. Złoto też nieprzypadkowe… 

Wiem, że trudno mówić o swoich pracach, 

bo artysta prezentuje się za pomocą dzieł, ale jeśli 

możesz, powiedz, jak postrzegasz to, co robisz 

„w temacie miłości”, głównie w malarstwie? 

Temat miłości jest mi bliski, gdyż miłość jest 

wszechobecna. Jest naszym centrum, jest sercem, 

które ma ponad czterdzieści tysięcy neuronów 

i kilka tysięcy neuroprzekaźników. Jest więc potężna 

moc w tym wszystkim. Naszym najsilniejszym 

zmysłem – wzrokiem – przyciągamy to, na 

co patrzymy i na czym się koncentrujemy. Dlatego 

ten temat przewija się w moim malarstwie. 

Miłość to siła, afrodyzjak. Wizualizacja miłości 

za pomocą obrazów jest potężną afirmacją. Tak 

uważam ja i moi klienci, którzy patrzą na miłość 

i cenią sobie tę kolekcję. Maluję głównie akry- 

7 


lem, używam czerni, szmaragdu 

oraz złota ukraińskiego. A to właśnie 

złoto ma największą wibrację 

z wszystkich kolorów. Serię miłości 

maluję od czasu pandemii, kiedy 

ludziom najbardziej brakowało miłości, 

przytulenia i bliskości, ale tak 

naprawdę temat jest cały czas aktualny, 

ponieważ najczęściej odrzucamy 

serce na rzecz racjonalności. 

A to w nas, w naszym sercu, znajdujemy 

odpowiedź na wszystko. „Jest 

gdzieś życie piękniejsze od wierszy. 

I jest miłość. I ona zwycięży. 1 ” – pisał 

Władysław Broniewski. 

Dobry początek mamy za sobą. 

A jaki był początek Twojej przygody 

ze sztuką, która stała się pasją, 

miłością, wreszcie zawodem? 

Już jako dziecko ceniłam sobie dobry 

styl, klasę i marzyłam o luksusie. 

Zainspirowała mnie nauczycielka od 

plastyki, która była osobą dystyngowaną 

i jednym z moich pierwszych 

mentorów. To właśnie ona obudziła 

we mnie głębokie pragnienie realizowania 

siebie poprzez sztukę. 

Zbudowała we mnie cel, aby pójść 

do liceum plastycznego. W drugim 

roku liceum pokazałam moje prace 

profesorom na plenerze malarskim 

i usłyszałam słowa zachwytu. Po raz 

pierwszy poczułam, że znalazłam 

się w swoim własnym środowisku. 

Poczułam, że sztuka jest mi bardzo 

bliska i jest częścią mnie. Uwierzyłam, 

że poprzez malarstwo nadaję 

czemuś sens, wyrazistość. Zanim 

ukończyłam ASP, Wydział Grafiki 

Artystycznej, a potem Wydział Malarstwa, 

próbowałam studiować 

cztery różne kierunki, w tym prawo 

i administrację, które były, tak sądzę, 

upewnieniem się tylko, że to 

nie dla mnie. Ukończyłam studia na 

Akademii Sztuk Pięknych na dwóch 

kierunkach. To był bardzo przydatny 

etap mojego życia. Przyniósł mi 

rozwój i docenienie tego wszystkiego, 

co dostałam od profesorów, wyposażenia 

uczelni i czasu, który dobrze 

i świadomie wykorzystany daje 

zaplecze na całe życie. Do tej pory 

czuję zapach sal, pamiętam porady, 

myśli, procesy tworzenia i nie 

zapomnę ich do końca życia. Zapragnęłam 

robić rzeczy z rozmachem. 

1 W. Broniewski, Poezja, za: [online] https://zcyklu.pl/wslowach/zywe-slowa/kto-jest-poeta-wladyslaw-broniewski-poezja/, 

data dostępu: 10.02.2023. 

8 


Zrozumiałam, że muszę wykonać 

pracę i działać na sto procent. Już 

wiedziałam, że marzenia, pasja stanowią 

nieodłączną część mojego 

życia. Przełomem było namalowanie 

portretów Martyny Wojciechowskiej 

i Zbigniewa Religi, z których 

ten ostatni znajduje się w jego 

prywatnym gabinecie w szpitalu 

w Zabrzu. Moje obrazy pojawiły 

się na wystawach w Warszawie, 

m. in. na Gali Business Woman and 

Life oraz w Zabrzu na Gali Fundacji 

im. prof. Zbigniewa Religi Dzisiaj 

poszukuję inspiracji w samym życiu 

i ludziach. Obserwuję i czerpię 

motywację z rzeczy dla mnie ważnych. 

Maluję obrazy z historią, o ludziach 

i ich wkładzie w życie świata. 

Bo sztuka to sens życia! 

Jestem w pracowni artystki, 

gdzie święta Rita w aureoli, 

(z portretu, który zadomowi 

się w… kościele) tuli się do goluśkiego 

atlety na czarnym tle, 

gdzie rozchybotaną gondolą 

przypłynie z Wenecji pewnie 

Casanowa, a bezwstydna para 

(robi bara-bara) i nie widzi nikogo, 

nie czuje zimna, bo tak to już 

jest w miłosnych uniesieniach, 

których pracownia Magdy pełna. 

W drugim kącie królowa 

Elżbieta II (jak żywa) spogląda 

z wyższością na prezydenta 

Warszawy Rafała Trzaskowskiego, 

a nieznany mi (nawet

z widzenia) nadęty osobnik patrzy 

na starożytne freski… Słowem 

galimatias, wielobarwność 

z czernią. 

Wybacz, Magdo, że się zapatrzyłem 

na Twoje królestwo, 

ale skoro nawet królowa na 

portrecie, prawda, że w podejrzanym 

towarzystwie, to trzeba 

zachować szacunek i – by 

nie naruszać etykiety – zapraszam 

Cię do kawiarni. 

W „naszej” kawiarni, przy „naszym” 

stoliku, tradycyjnie zamawiamy 

gorącą czekoladę. 

Widok na kamienice rynku podpowiada 

mi kolejne pytanie. 

Już jako dziecko 

ceniłam sobie 

dobry styl, klasę 

i marzyłam 

o luksusie 


9

celu wprowadzenie sztuki, malarstwa, 

a więc odpowiedniego koloru 

oraz aranżacji artystycznej, która 

dawałaby energię, a także mocno 

zwracała uwagę. Moje wstęgi energii 

z dominantą pomarańczu wygrały. 

I tak zaczęło się malarstwo w strefie 

wybuchu, gdzie każda iskra mogła 

spowodować eksplozję i rażenie na 

kilometr. Wyzwanie godne realizacji 

projektu, konieczność zmierzenia się 

z bardzo trudnymi warunkami. Tak 

więc „fruwałam” po rusztowaniach 

w obliczu przemysłowych kolosów, 

podpiętych pod prąd. Myślę, że Michał 

Anioł był na podobnych wysokościach, 

malując Kaplicę Sykstyńską. 

Później projekt rozwinął się tak 

ciekawie, że namalowałam na tych 

właśnie silosach fabrycznych również 

Mona Lisę i kilka znanych obrazów 

świata. Fabryka podlegająca ścisłym 

procedurom zapewniała pracownikom 

prawdziwą sztukę. To znacząco 

wpłynęło na poprawę jakości pracowniczej. 

Pewnego dnia pani pracująca 

w tym przemyśle 30 lat powiedziała: 

„Jak patrzę na malowane przez panią 

silosy, to znikają mi problemy”. Więc 

cel został osiągnięty. 

Magdo, miałem o tym nie wspominać, 

że zachciało Ci się uprawiać 

sporty walki! Jestem całym serce za! 

Wszak już starożytna sentencja głosi, 

że „w zdrowym ciele zdrowy duch. 

Mówię o tym celowo, bo jesteś autorką 

znakomitych, pełnych dynamiki 

i ruchu olejnych obrazów, prezentujących 

sportowców w akcji. Nim 

wydobrzejesz i pójdziesz na kolejny 

trening, powiedz coś na ten temat. 

Magdaleno, nie ograniczasz się tylko 

do tworzenia w pracowni, ale wychodzisz 

w plener, choćby miejski. Twoje 

(trójwymiarowe!) murale ozdabiające 

fasady firm czy parkanów świadczą 

o Twojej niezwykłej wszechstronności, 

ale i odwadze! Bo malowanie 

na oczach gapiów, kilka metrów nad 

ziemią, nie jest chyba proste. Ale Ty 

zrobiłaś coś jeszcze bardziej niezwykłego 

i nowatorskiego: w przemysłowej, 

zimnej i odhumanizowanej 

przestrzeni malowałaś na ogromnych 

zbiornikach gigantyczne obrazy, wdrapując 

się na chybotliwe rusztowania, 

tachając farby i wszystko, co sprawia, 

że dzięki Tobie ponure fabryczne hale 

10 


nabierały życia. To coś niezwykłego. 

Podziwiałem Twoją kreatywność 

i małpią sprawność fizyczną! 

Moja przygoda z malarstwem 

w przemyśle zaczęła się od wygranego 

konkursu. Firma PPG, znana 

na całym świecie z produkcji farb, 

ogłosiła konkurs na wprowadzanie 

sztuki do przemysłu, a dokładnie 

na wymalowanie artystycznie kilkudziesięciu 

zawieszonych na sześciu 

metrach wysokości, ważących około 

dwudziestu ton silosów (egalizatorów) 

produkujących farby. Odpowiadając 

na zlecenie, przygotowałam 

projekty na słoikach. Projekt miał na 

Sport jest ważny w moim życiu. Gdybym 

nie zajmowała się sztuką profesjonalnie, 

na pewno byłabym częściej 

na macie. Oglądam często zawody 

boksu, MMA, to mnie odpręża. Trochę 

znam reguły walk i jest mi łatwiej 

zrozumieć to i poczuć. 

Magdaleno, inspiracją do Twoich 

obrazów są (jak przypuszczam!) nie 

tylko Twoje bujne przeżycia, ale i podróże 

po Europie, gdzie podziwiasz 

oryginały dzieł genialnych artystów 

oraz zachwycasz się cudami architektonicznymi, 

które utrwalasz na 

płótnach „na żywo” i w plenerze. Czy 

te artystyczne podróże wiele wnoszą 

w Twoje postrzeganie świata? Jaki 

mają wpływ na Twoją twórczość? 

Podróże to esencja życia. Nie wyobrażam 

sobie już, że mogłabym pojechać 

w podróż bez płótna i farb. Wybieram

Żyję i tworzę, kierując się 

coraz częściej intuicją 

miejsca, które mają dla mnie znaczenie, 

często historyczne, jak na 

przykład Plac Świętego Marka czy 

Koloseum. Ta ogromna siła płynąca 

z otoczenia, w którym jestem, sprawia, 

że pękam z dumy po zakończeniu 

malowania. To rodzaj spełnienia. 

Potem idę na pyszną kawę 

i cieszę się tym wszystkim. 

Magdo, pozwolisz, że zejdziemy 

jednak z obłoków albo chociaż 

z rusztowania, z którego szczęśliwie 

nie spadłaś, na ziemię. Jesteś 

nie tylko wyjątkową artystką, 

ale także musisz być, bo takie 

mamy czasy dla artystów, „kobietą 

wszechstronną”: zajmować się firmą, 

klientami, wyjazdami, by czerpać 

inspirację na kolejne dzieła, 

kupować materiały, wspierać różne 

fundacje, a feminizmem tknięta 

jesteś tam, gdzie być powinnaś; 

wreszcie realizujesz konkretne 

zamówienia. Może przychodzi Ci to 

nieco łatwiej, bo jesteś przebojowa, 

konkretna, wiesz, czego chcesz, 

nie dajesz się stłamsić niekompetentnym 

kreaturkom. Powiedz, jak 

się odnajdujesz w tym świecie, gdy 

wyobraźnię, artystyczne uniesienia, 

wrażliwość owocującą dziełami musisz 

odstawiać często w kąt i schodzić 

z Olimpu w szarzyznę codzienności, 

by załatwiać niezbędne przyziemne 

sprawki, by obronić siebie w sobie, 

a nie zginąć, czy się poddać, zamieniając 

powołanie do bycia artystą na 

komercyjne disco polo. 

To proste. Żyję i tworzę, kierując się 

coraz częściej intuicją. Nie koncentruję 

się na tym, co powinno być według 

innych ludzi. Jeśli mam coś do 

powiedzenia poprzez sztukę, to musi 

to mieć mój wymiar i styl. Swoją pracę 

traktuję zadaniowo. Kiedyś Pablo 

Picasso powiedział, że nie czeka się 

na natchnienie, tylko lenie czekają. 

Bardzo często łączę wiele czynności, 

które finalnie kończą się sztuką. Jest 

to proces. Ale oprócz tego jest wiele 

czynności, które sprowadzają się 

do prowadzenia firmy, udzielania się 

w fundacjach, wyjazdów, planów, 

spotkań, które sama organizuję 

i w których uczestniczę. 

Dziękuję, Magdaleno. Życzę wielu 

podróży, a mało… kontuzji oraz 

wielu inspirujących spotkań z wyjątkowymi 

ludźmi… słowem tego, byś 

w tym świecie znalazła swoje miejsce, 

w którym dobrze się czujesz 

i pięknie tworzysz! [JW] 

ROZMAWIAŁ: 


11

Światowy Dzień Sztuki 

„Sztuka jest bez wątpienia jednym 

z najczystszych i najwyższych elementów 

ludzkiego szczęścia” – powtarzam 

za Johnem Lubbockiem, 1. baronem 

Avebury (1834–1913), angielskim 

antropologiem, archeologiem, 

biologiem, politykiem, arystokratą, 

członkiem parlamentu. Powtarzam, 

bo w pewnym sensie przemawia do 

mnie ten wywód. W ramy definicji 

bowiem nie da się sztuki wstawić najpełniej. 

Zawsze z którejś strony coś 

wystaje, nie pasuje, określenie zostawia 

niedosyt. Jest ona jednak niewątpliwie 

czymś wyjątkowym, co sprawi, 

że nie pozostaniesz obojętny, że coś 

poczujesz, poruszy cię. Obojętne, 

w którą stronę. Myślę zatem, że John 

Lubbock, mówiąc o szczęściu, miał na 

myśli twórcę, a nie odbiorcę, bowiem 

reakcje na takie samo dzieło bywają 

diametralnie różne, wywołują emocje 

od podziwu, poprzez zdziwienie, 

aż do oburzenia czy odrazy. A każda 

z tych emocji potwierdza właśnie, że 

mamy do czynienia ze sztuką. 

Ciekawa zdania na ten temat ludzi 

z tą dziedziną w różny sposób związanych 

pokusiłam się o odszukanie ich 

wypowiedzi, cytatów o sztuce. Ponad 

72 znalazłam na internetowej stronie 

ABAREN Art&Life. Pozwolę sobie kilka 

zacytować. 

Pablo Picasso podpowiadał – „Naucz 

się zasad jak profesjonalista, abyś 

mógł je łamać jak artysta”. 

„Sztuka ma budzić niepokój, uspokajanie 

jest rolą nauki” – Georges 

Braque. 

ale – z jakiegoś powodu – sądzi, że 

dobrym pomysłem byłoby im je przekazać” 

– Andy Warhol. 

„Liczy się nie to, na co patrzysz, ale to, 

co widzisz” – Henry David Thoreau. 

„Sztuka jest królową wszystkich nauk 

przekazujących wiedzę wszystkim pokoleniom 

świata” – Leonardo da Vinci 

„Jestem swoim własnym eksperymentem. 

Jestem swoim własnym 

dziełem sztuki” – Madonna. 

„Każdy artysta był najpierw amatorem” 

– Ralph Waldo Emerson. 

Ile wypowiedzi, tyle spojrzeń na sztukę. 

Świat ujrzał w niej jedno: skarb 

bezcenny, który trzeba chronić, pielęgnować 

w każdym zakątku. 15 kwietnia 

obchodzony jest Światowy Dzień 

Sztuki. Na święto wybrano dzień urodzin 

Leonarda da Vinci, wielkiego artysty, 

włoskiego malarza, rzeźbiarza, 

wynalazcy, muzyka, pisarza, filozofa 

epoki renesansu. Polska uczestniczy 

bardzo aktywnie w obchodach. Organizowane 

są wydarzenia artystyczne, 

spotkania, warsztaty, korowody taneczne, 

happeningi, pokazy, wykłady, 

najróżniejsze formy prezentacji artystycznych 

pod dachem i pod niebem. 

W dniu składania „Post Scriptum” 

wydarzenia były jeszcze w przygotowaniu, 

ale z pewnością zaskoczą 

pomysłowością, atrakcyjnymi magnesami 

na całym świecie. Warto śledzić 

zapowiedzi, by oddać się wspólnemu 

świętowaniu. [WDS] 

„Nie obawiaj się doskonałości – nigdy 

jej nie osiągniesz” – Salvador Dali. 

„Artysta to ktoś, kto produkuje przedmioty, 

których ludzie nie muszą mieć, 

12 


Obraz 

jest 

tajemnicą 

dotyczącą 

tajemnicy. 

Im 

więcej 

mówi, 

tym 

mniej 

wiesz 

Diane Arbus 


13

Cz. 2 

Jakaś złuda. Jakiś los 

Michał Paweł Urbaniak 

Zaszyła się w kącie z Sebkiem. 

Nie mieli nawet okazji porozmawiać, 

trochę potańczyli 

w parze, ale muzyka była za głośna 

na wymianę uwag. Wreszcie miała go 

trochę dla siebie. Potrzebowała jego 

obecności. 

Zaprzyjaźnili się na studiach, a potem 

pracowali razem, spędzali też wspólnie 

sporo wolnego czasu. Lubili ze 

sobą rozmawiać, gotować, urządzać 

dwuosobowe karaoke, oglądać komedie 

romantyczne (zapłakani, podawali 

sobie chusteczki). Bywało, że spędzali 

noce w jednym łóżku – Justyna 

czasem żałowała, że między nimi nie 

mogło dojść do niczego więcej, nawet 

gdy się upili, ale potem mitygowała 

się, że tak jest łatwiej. Przy Sebku 

życie wydawało się wciągającym, ale 

odmóżdżającym filmem na wieczór – 

jakby się wpadło do świata kawałów, 

absurdalnego, zabawnego, ale bezpiecznego. 

– Hej, pani Czerniak! – zagadnął. – 

Gdybyśmy byli na evencie firmowym, 

robilibyśmy za lożę szyderców, ale to 

twój ślub, więc nie wypada. 

– Nie wypada, ale nie mam komu powiedzieć, 

że moja teściowa założyła 

garsonkę, która chyba wisiała w szafie 

od czasu potopu! – zaśmiała się. 

– Omal mnie mole nie obsiadły, gdy 

składała mi życzenia! Może chciały mi 

życzyć smacznych ubrań. 

– Wodzirejowi zabierz flaszkę, bo jeszcze 

każe nam śpiewać! 

– A orkiestra! Kapela z remizy! 

– Szkoda, że nie było tej eksi Nika, tej 

Cindy! Obejrzelibyśmy ją! Ale możemy 

ponabijać się tylko z jego siostruni! 

Widziałaś, jakie ma bryle? 

Przekomarzali się z wymuszeniem. 

Justyna starała się być zawsze miła 

14 


i sympatyczna – i dla rodziny, i dla 

klientów, i dla szatniarek, i kelnerek, 

i parkingowych. Tak ją widzieli – córka 

zamożnych restauratorów, skazana na 

szczęście, ale nie zadzierała nosa. To 

nie była gra, naprawdę taka się stała. 

Tylko przy Sebku mogła pokazać swoją 

złośliwą stronę – tymczasem czuła, 

że już tak nie powinna. 

– Tyle przygotowań, że na końcu człowiek 

właściwie zapomina, po co to 

było – powiedział Sebek zdumiewająco 

poważnym tonem. – Śluby wypompowują 

z miłości. Oczywiście nie 

was, świeżynki – dodał asekuracyjnie, 

ale ton go zdradził. Nie wierzył, żeby 

w ich przypadku miało być inaczej. – 

Wszystko się dla ciebie teraz zmieni. 

Nie chciała mu mówić, że Niki go nie 

polubił. 

– Ale nie będziesz z nim trzymać po 

ślubie? To pedał – powiedział, jakby 

chodziło o misia, którego należało zostawić, 

aby dorosnąć. 

Mogli się wtedy po raz pierwszy 

pokłócić. Obyło się bez spięcia, ale 

pomyślała cieplej o Irku – on lubił Sebastiana. 

– A, wiem, co chciałam ci powiedzieć! 

Podszedł do mnie facet w naszym 

wieku i powiedział, że jest moim synem 

– nie miała zamiaru mu tego mówić 

(najlepiej, żeby nikt nie wiedział), 

ale musiała go jakoś odmarkotnić. 

– To jakiś nowy sposób na podryw? 

– Żenada! Kto by podrywał pannę 

młodą? 

– Znaleźliby się tacy amatorzy. 

Oglądali wesele, jakby znów siedzieli 

w kinie i patrzyli na film klasy B. 

– Syn? Jak Widmo z Wesela! – odezwał 

się Sebek i wyrecytował, rapując: 

„Miałem ci być poślubiony, moja 

ślubna ty. Bywałeś mój narzeczony, 

przyrzekałeś mi. Byłaś dla mnie słońce 

złote, w moim domku zimno mnie. 

Mróz jakiś od was wionie, zimnem 

ubiór dmie”. Coś tam dalej… Byłem 

Widmem, wystawialiśmy to w gimnazjum. 

Wyspiański prekursorem horrorów: 

dawny narzeczony zamieniony 

w upiora. 

– To nie jest mój narzeczony, tylko syn 

– zaprotestowała. – Syn też nie. 

– Ludziom się nudzi, skoro odwalają 

taką manianę. No, ale wesela są nudne. 

– Rzucił jej zaniepokojone spojrzenie. 

– Przejmujesz się tym? Hej, 

Dżusta? 

Chciała to zbagatelizować, ale nie potrafiła. 

Poczuła się osaczona, jak wtedy, 

gdy zdradziła Irka z kurierem, który 

potem zaczął ją niby szantażować, 

że wszystko Irkowi powie. Wtedy też 

pocieszał ją Sebek. Facet nie spełnił 

swoich gróźb. 

– Jest trochę podobny do Nikiego, jak 

tak mu się przyjrzeć. A zaraz znów mi 

się wydaje, że są zupełnie różni. Sama 

nie wiem. To takie głupie, ale… On tak 

na mnie patrzył. 

– Może to podpucha. Różne rzeczy się 

robi na weselach. Jak się mój kuzyn 

żenił, ten przystojny, z Połańca, Marek, 

to na jego wesele przyszedł facet 

przebrany za babkę i stwierdził, że jest 

jego żoną. Nawet fajnie wyszło. 

Zawsze potrafił jej rzucić koło ratunkowe. 

Wtedy dopadł ich ten cały Jacek. 

Sebek umiał odnaleźć się w takich 

sytuacjach, zaczął wypytywać Jacka 

o niego samego (tak, był synem 

mamy), pracę (był pisarzem, tworzył 

pod pseudonimem, podał nawet tytuły 

paru powieści), rodzinę (była 

żona, córka).

„Ty dzisiaj jesteś szczęśliwą, 

panno młoda – zaproś gości 

tych, którym gdzie złe wciórności 

dopiekają – którym źle – 

których bieda, Piekło dręczy”. 

Stanisław Wyspiański, Wesele, Warszawa 2002. 

– Czemu nie wziąłeś córki ze sobą? Dżusta 

chętnie poznałaby też wnuczkę. 

Jacek stał się czujny. Zrozumiał, że to 

nie ot taka sobie rozmowa. Przygryzł 

wargi. Niki robił tak samo, kiedy byli 

na granicy kłótni (jeszcze nieprzekroczonej), 

ale pewnie wiele ludzi tak 

robi. 

– To tylko dla dorosłych ten system, 

dopiero go testują. Nadal wzbudza 

kontrowersje. I ile się trzeba napodpisywać, 

że oni nie ponoszą odpowiedzialności, 

że… ech, zawsze się rozgaduję! 

Firma się nazywa Vehikulos. 

A Zosia ma dopiero siedem lat, w tym 

roku poszła do szkoły. – Na jego twarzy 

odbiła się ojcowska duma. – Poza 

tym to drogie. Wysyłają cię na dwie, 

trzy godziny, a u nich w kieszeni zostaje 

kilka tysięcy euro! 

– Nie lepiej było zostawić taką kasę 

we własnej? – zaśmiał się Sebek. 

– Terapeuta mi to zalecił. Czasem 

trzeba wybrać się do przeszłości, żeby 

coś zrozumieć, poradzić sobie z czymś 

teraźniejszym. Po tym, co się u nas 

działo… I chciałem mamę zobaczyć. – 

Uśmiechnął się do niej. – Moją kochaną 

mamę! 

– Ale zaraz, co się działo? – przerwała 

mu. Przed chwilą było jej gorąco, teraz 

zrobiło się zimno. 

– Ech, zawsze za dużo gadam! – Klepnął 

się w czoło. – Lepiej mi idzie mówienie 

na piśmie! Nie, mamo, nie 

teraz, nie chciałbym ci psuć ślubu, 

naprawdę… 

– Jeśli już musisz do mnie mówić, 

mów mi po imieniu! 

– Mamo, nie bądź zła, proszę cię… 

Przepraszam: Justyno. Przecież ja… 

– Skończ! 

Nie odrywała wściekłego wzroku od 

tego… nawet nie wiedziała, jak go nazwać. 

Uzurpatora? Wariata? Oszusta? 

Mitomana? Syna? 

* 

Niki świetnie tańczył. Jak ją wypiruetował, 

wyprzytulał, wycałował do 

„gorzko, gorzko, gorzko”, to na chwilę 

zapomniała o Jacku. 

Zaproponowała odpoczynek. Niki się 

zgodził, choć wolałby dalej tańczyć. 

Lew parkietu! Usiedli przy stole i obserwowali 

gości. Pomyślała o ślubnej 

fotografii wiszącej w kuchni czy 

w salonie, o młodych ludziach, którzy 

z latami przeobrażają się w stare małżeństwo. 

Dobrze się czuła przy Nikim. 

Wśród gości znów dostrzegła Jacka. 

Tańczył z ciocią Ludką. Mówił coś, 

a ona kiwała głową z uśmiechem. 

– Jestem trochę zmęczona – powiedziała. 

– Napij się kawy. To jedyna taka noc 

w życiu. 

– W Stanach para młoda nie zostaje 

na weselu. Tak jest na filmach. 

– Jesteśmy w Polsce. 

Pewna prostota jego myślenia bardzo 

ją pociągała. Według Nikiego życie nie 

było skomplikowane. Ktoś taki musiał 

być solidny. Niezależnie od tego, co 

twierdziła mama, był dobrym kandydatem 

na męża. Gdyby miał własną 

firmę albo ważne stanowisko, to i ona 

nie zgłaszałaby obiekcji – a tymczasem 

skreśliła go, jak tylko usłyszała, że 

jest piekarzem. Jeszcze tylko dopytała, 

czy Niki ma własne piekarnie. Niestety, 

był szeregowym pracownikiem, 

choć z nadzieją na awans. 

– A więc mezalians! – podsumowała 

mama. 

– Nie jesteśmy rodziną królewską – 

odcięła się Justyna. 

Tak się zaczęła wojna – mama udowadniała 

jej, że Niki dybie na pieniądze, 

na restauracje, że chce łatwo 

dostać mieszkanie, że to nie jest 

kandydat na męża, że jak już coś być 

musi, to romans – Justyna jest dorosła, 

a mama nie będzie jej do sypialni 

zaglądać. Ojciec dogadywał swoje 

spod pantofla. Justyna wypowiedziała 

standardową kwestię z Irkiem – ale 

tym razem to nie był koniec. Im natarczywiej 

starzy ją naciskali, tym bardziej 

chciała bronić Nikiego. 

Jeśli miała jakieś wątpliwości co do 

małżeństwa, to ogniskowały się w jednym 

punkcie: mityczna Cindy (właściwie 

Celina), jej poprzedniczka, z którą 

Niki zerwał, tuż zanim poznał Justynę. 

Wybuchowa jak petarda, trudna i fascynująca. 

Niki nie krył tej historii. Podobno 

to i tak było fiasko, ciągle zrywali 

i wracali do siebie, nie mogli się 

rozstać. Potem Justyna zrozumiała, 

że ta wersja została mocno okrojona. 

Żaneta, siostra Nikiego, przyjaźniła się 

z Cindy i żałowała, że się między nimi 

trochę schrzaniło po rozstaniu z Nikim. 

Bardzo chętnie sprzedała więcej 

szczegółów. 

– Słyszałaś jak się poznali? Mój brat 

dla jaj napisał w CV w zainteresowaniach 

„seks”, a ona zaprosiła go 

na rozmowę! Czaisz? Zupełnie jak 

z Greya czy coś! Pasowali do siebie! 

Tylko Cindy nie chce byle czego, ona 

wymaga. Bycie z nią, to jak walka 

z lwem w zamkniętej klatce. Chciałoby 

się niby uciec, bo to niebezpieczne, 

ale się nie da. Jak Nikuś odpuścił, 

to go olała. Jego strata. I tak będzie 

o niej myślał, takiej dziewczyny się 

nie zapomina. Ale ty też jesteś bardzo 

miła – zakończyła komplementem. 


15

foto: Pixabay 

Mama mogła wygrać, gdyby użyła 

właściwego argumentu: Cindy. Dobrze, 

że nie znała tej historii. 

– Zadowolona? – zapytał Niki. 

– Jasne! – zapewniła go, bo chciałaby, 

żeby jej się podobało. – I szczęśliwa! 

Pocałowali się namiętnie. Bywał wybuchowy! 

Mógłby równie dobrze 

wsunąć jej rękę pod ślubną kieckę. 

Tylko nie teraz! Nie była pruderyjna, 

ale przeszkadzał jej hałas, goście, wodzirej. 

I był jeszcze Jacek. Opowiedziała 

o nim Nikiemu. 

– Jeśli ktoś z twoich zrobił taki kawał, 

taki macie zwyczaj, to OK, ale mogłeś 

mnie przygotować. 

– Ale co ty, kotku, kto by sobie tym 

tyłek zawracał? – Niki się roześmiał. – 

Że takie pierdoły każdy ci może wmówić? 

To jakieś jaja! 

– On jest nawet do ciebie trochę podobny! 

– odparła, jakby potrzebowała 

się bronić. – A ja kiedyś chciałam 

nazwać syna Jacek, choć tych imion 

tyle było… Już nie wiem! 

– Zaraz to załatwimy. 

Przywołał swoich kolegów. Przypałętała 

się też Żaneta, wietrząc sensację 

16 


jak hiena padlinę. Justyna poczuła się 

nieswojo. Niki streścił historię z Jackiem 

– w jego wersji brzmiało to jeszcze 

durniej niż w jej. 

– Który z was wyciął taki numer? Przyznać 

się! 

Tamci popatrzeli po sobie i zaczęli zaprzeczać, 

autentycznie zdumieni. 

– Stary, ale może to Cindy? – podsunął 

Zenek. – Mówiła, że jeszcze pożałujesz! 

– dodał, a pozostali go poparli 

aprobującymi mruknięciami. 

Justyna wzdrygnęła się na to imię, 

trochę ze złości, a trochę z poczucia 

winy. Umawiali się z Nikim, że więcej 

nie będą o niej rozmawiać. Irek też 

miał być tematem tabu. Zresztą kiedy 

Justyna zaczęła się spotykać z Nikim, 

Irek już miał żonę, nawet spodziewali 

się dziecka (nie lubiła o tym myśleć), 

a z Cindy było inaczej. Justyna wiedziała, 

że układa sobie życie na czyimś 

nieszczęściu. Może miała do tego prawo, 

Niki był wolny – a jednak gryzło ją 

sumienie. Starała się nigdy nie robić 

świństw, a wyszła za mąż za cudzego 

faceta... Nie! Niki był teraz jej. Tylko jej! 

– To wygląda na sprawkę Cindy! – odezwała 

się Żaneta. – Inna by wydzierała 

się pod kościołem, a ona nie, po co by 

jej było patrzeć na wasz ślub? Ja chyba 

nawet znam tego gościa, jestem 

chyba pewna, to jej kolega, trochę 

podobny do tego… no tego… na de… 

de… de… – poddała się. – To w stylu 

Cindy, co nie, Niki? 

– Z tą kurwą wszystko możliwe! 

Justyna patrzyła na niego, zażenowana. 

Ta Cindy musiała mu strasznie zaleźć 

za skórę. 

– Który to skurwiel?! – zwrócił się do 

niej. – Zaraz pokażemy mu wyjście, 

i szlus! 

Nie! Nie życzyła sobie żadnych bójek 

na weselu. I w ogóle nigdy. Mogła 

być wściekła na tego całego Jacka, ale 

mimo wszystko nie chciała, żeby znikał. 

Bo co, jeśli…? 

– Nie, nie, Niki, to jest nasz dzień! Gość 

się znudzi i sobie pójdzie, po co nam 

nerwy? To nasz dzień – powtórzyła. 

Przekonała go. Próbował jeszcze się 

czegoś dowiedzieć, ale wykorzystała 

powrót orkiestry. Zaciągnęła go na 

parkiet, choć sama nie miała ochoty 

na taniec. [PMU] 

Ciąg dalszy w następnym numerze.

*** 

Za krótki dzień, 

i noc też krótka, 

na wszystko, co chcę – tak „po prostu”. 

Na wszystkie musy i niemusy. 

By poznać, 

zaznać… 

i zdążyć nacieszyć się 

… wszystkim. 

*** 

W półśnie, w półuśmiechu, 

zastygam nagle, 

jak w gorącej lawie, 

w zadziwieniu. 

Jakby smyczek osunął się 

żałośnie po skrzypcach… 

Nie odwróciłeś się, 

nie spojrzałeś, 

nie zapytałeś 

o NIC. 

Nie ma NAS. 

*** 

Znów czekam na peronie… 

na ciepłe powitanie, 

czuły taniec ust w półmroku 

i słowa muskające oczy. 

Nie wysiadł… 

Joanna Nordyńska 

*** 

Zbyt szybko, zbyt czule, zbyt 

gwałtownie... 

Szalona miłość „bez znieczulenia” 

Pojawia się nagle, nieproszona. 

Bez sensu, wstępu czy romansu. 

Namiętna i nieznośna. 

Czy zostanie? 

Ilustracje: Joanna Nordyńska 17 


17

Anioł czuwał nade mną 

Niecodzienne i silnie wzruszające 

spotkanie wpisać warto do majowego 

kalendarza AD 2023. W Perth 

w Australii już bukują bilety na samolot. Ile 

osób przyleci? Wiem na pewno, że Danuta 

Duszyńska i Vanda Longman. Pierwsza to 

autorka książki Anioł czuwał nade mną, druga 

– córka bohatera tomu, wydawca. Przylot 

rozważa też Hanna Lilpop, reprezentująca 

Związek Polskich Więźniów Politycznych 

w Australii. Przygotowania trwają już też 

w Warszawie. Pora zatem przybliżyć powód. 

Na warszawskich Włochach na murach jednego 

z centralnych budynków uwagę zwraca 

kotwica Polski Walczącej i napis Willa Jasny 

Dom. 

– Kamienica ta – mówi Marlena Piekarska- 

-Olszówka, prezes Fundacji „Willa Jasny 

Dom” – od lutego do października 1945 roku 

była siedzibą Głównego Zarządu Informacji 

Wojska Polskiego. W jej piwnicach urządzono 

cele więzienne, a na wyższych kondygnacjach 

znajdowały się pokoje przesłuchań 

i biura. Według historyków Instytutu Pamięci 

Narodowej przez budynek przeszło ponad 

tysiąc kobiet i mężczyzn, w tym żołnierzy Armii 

Krajowej. Potwierdzeniem ponurej, tragicznej 

przeszłości piwnic są zachowane do 

dziś wyryte na ceglanych ścianach napisy, 

kalendarze kreskowe oraz drzwi z wyciętymi 

judaszami. 

To właśnie tutaj 26 maja o godzinie 17 zabrzmią 

strofy, które narodziły się w innym 

miejscu kaźni, w innej rzeczywistości, ale 

tortury, ból, strach, bezradność, widmo 

śmierci były bliźniaczo tragiczne. 

autorka książki, Danuta Duszyńska. – Założył 

dzienniki poetyckie i w nich znalazły się 

utwory współwięźniów, którzy swój ból, tęsknoty, 

miłość, przelewali na papier. Zdzisław 

Bodzek zginął w 1944 roku podczas bombardowania 

fabryki broni przy obozie. Dzienniki, 

tak ważne, tak bezcenne, przejął Jan Tyrka. 

Miał je przy sobie podczas marszu śmierci 

z Buchenwaldu do Dachau, udało mu się wtedy 

uciec z kilkoma współwięźniami. Dzienników 

nie zostawił. Po kilku latach przyleciały 

z nim do Australii. Przeleżały w szafie aż do 

śmierci ich opiekuna. 

Dopiero córka, Vanda, zajęła się odkrywaniem 

ich kart, zbieraniem dokumentacji itp. 

Danuta Duszyńska aktywnie uczestniczyła 

w tych pracach. Owocem jest obszerny tom, 

który traktuje o bohaterstwie Jana Tyrki, harcerza 

Szarych Szeregów, i jego dwóch braciach, 

którzy zginęli. Tytuł rozdziału IX brzmi: 

„Poezja obozowa – Jeden z milionów zapomniany 

numer”, a kolejny poświęcony jest 

Zbigniewowi Bodzkowi i Obozowym dziennikom 

poetyckim. To właśnie tu znalazły się 

rękopisy, a także wiersze przepisane. To właśnie 

one zabrzmią w Willi Jasny Dom. Spotkanie 

organizowane pod patronatem Fundacji, 

a także Stowarzyszenia Autorów Polskich Oddziału 

Warszawskiego II. Danuta Duszyńska, 

mimo iż mieszka w tak wielkim oddaleniu, 

należy do Stowarzyszenia, jest ambasadorem 

polskiej poezji i kultury. Po spotkaniu przy 

ul. Świerszcza 2 (Willa Jasny Dom) odbędzie 

się w pobliskiej sali promocja książki Anioł 

czuwał nade mną, z udziałem córki bohatera, 

Vandy Longman. [WDS] 

– Dzienniki spisane zostały przez więźnia 

obozu koncentracyjnego Buchenwald, Zdzisława 

Bodzka z Żabna koło Tarnowa – mówi 

Zdjęcia – za zgodą Danuty Duszyńskiej 

18 


POEZJA OBOZOWA – JEDEN Z MILIONÓW ZAPOMNIANY NUMER 

* * * 

Gdzież zaginął we mnie zuchwały młodzieniec, 

który humorem, piosenką czarował dziewczęta 

i żył miłością, majem, odrzucając cienie 

ścielące się w kręgu życia. I któż dziś pamięta 

tego, co śmiałą dłonią zrywał życia róże? 

W tym szarym, postrzępionym więziennym mundurze 

czem stałem się dzisiaj? – niegdyś ponoć człowiek, 

który szczycił się duszy nieśmiertnelnej mocą. 

Niegdyś… niegdyś… płyną łzy spod powiek 

i po licach cierpieniem zoranych się toczą. 

Zapomniałem przeszłości, rodziny, mienia 

i stałem się numerem – cyfra bez znaczenia. 

Paszport mój mam, na pewno! – Spójrz po lewej stronie, 

gdzie serce bić powinno, z dala się czerwieni 

trójkąt i kształt pisany czarnej P litery… 

Pod trójkątem na białej karteczce się mieni 

Numer: Sześć tysięcy pięćset dwadzieścia i cztery. 

autor wiersza – Ryszard Stańkowski 

LIST Z DALEKA 

Czekam na mały cudny list, 

pisany Twoją reką, 

a tęskni we mnie każdy zmysł, 

gdy patrzę w nieba błękit. 

Smutek chmur cieniem szczęście skradł, 

zamienił dnie w miesiące, 

gdy, jak zroszony deszczem kwiat, 

za słów tęsknię słońcem. 

Aż raz wybije szczęścia dzień, 

że nie na próżno czekam 

i wyczaruję z bajki sen, 

Twój mały list z daleka. 

w podpisie – Idzio lub Edzio 


19

CZWARTY ROK BEZ OKRUCHÓW BIAŁEGO OPŁATKA 

MATKO! 

Poprzez daleką przestrzeń mil tysiące, 

w odległości czasu, przez życia odchłanie, 

zamknięty z drutów kolczastych okręgach, 

nękany losem, który nas rozłącza, 

w gwiazdy Najświętszej wpatrzony świtania, 

duchem się dzisiaj jeno z wami sprzęgam 

w długą, wieczorową popadłszy zadumę, 

jeden z milionów zapomniany numer... 

Wieczór jest taki cichy wigilijną ciszą, 

gwiazdy są takie srebrne, te same, co u nas. 

jeno bukowe drzewa w śniegowych całunach 

nieznanej się melodii falami kołyszą. 

Śpiewają stare buki obcej ziemi słowa... 

(Zerwała się kolęda – i łzy na powiekach). 

Duch ożył wpomnieniem i zamarł w okowach; 

gdzieś tam na krańcach ziemi Matka na mnie czeka. 

Pytasz o matkę moją? Nie, ja nie mam matki... 

Wynurza się ze wspomnień widmo czyjejś twarzy 

tak drogiej – takiej drogiej! A nocą się marzy 

ta twarz tak dziwnie droga, a taka daleka... 

Zapomnieć! Chcę zapomnieć...Gdzieś tam Matka czeka... 

Nie czekaj – ja nie wrócę! Bo taki szmat życia 

oddziela mnie od Ciebie, że wyda się wiekiem. 

Zapomnij! Cóż, nie możesz? Ja Twego oblicza 

już dawno nie pamiętam. To takie dalekie, 

obce... Lecz wyznać Ci muszę, 

żem zapomniał oblicza – a pamiętam duszę! 

Matko! Syn Twój był... był, ale go już nie ma. 

Poszedł za inną „Matką” - żyć, cierpieć, pamiętać! 

Jakże droga, przestrzenna, bezcenna jest Ziemia, 

którą zwałaś Ojczyzną– Ojczyzna jest święta! 

Twoje słowa: „Za matkę daj życie w potrzebie”:.. 

Wybacz więc, że dla Ziemi odbiegłem od Ciebie. 

Budzę się, jak z letargu, wstaję, jak z uśpienia. 

Rzeczywistość ta sama, smutna i jałowa. 

Dźwięk kajdanów – głos niewoli. Znów dźwiga się z cieni. 

Ból, rozpacz, bunt!...Upadek... I znowu od nowa 

wstaję, by iść bezsilnie, aż do kresu męki... 

Szary orężny mundur – padło pióro z ręki. 

Już czwarty taki wieczór, czwarty rok rozstania. 

Czwarty rok, bez okruchów białego opłatka – 

mgła na źrednicach siadła, obraz przesłania – 

biały stół wigilijny – ojciec, brat i Matka. 

Podarki u stóp choinki – i znów się wyłania 

myśl twarda, jak granaty – wytrwać do ostatka!... 

Najdrożsi, kiedy wam pierwsza w zgrozie zabłyśnie 

narodzenia Gwiazda, gdy pierwsza kolęda 

goryczą łez stłumiona przy rodzinnym stole 

zabrzmi echem lat dawnych – przyjdę, jak przybłęda. 

Duch zabłąkany z wszechświatów zjawi się mgłą zwiewną... 

Zostawcie dla mnie miejsce – ja przyjdę na pewno! 

Przyjdę, zasiądę z wami i złożonych życzeń 

wysłucham tak, jak niegdyś, jak niegdyś przed laty, 

potem zniknę niczem, jak przyszedłem niczem. 

Wrócę w kolczastych drutów zamotane światy. 

Nie wiem, czy poprzez drutów kolczastych zasieki, 

poprzez światów granicę sięgną moje słowa 

w „Wasz świat – taki kochany, a taki daleki, 

który mi się we wspomnieniach dziś jawi od nowa. 

Nie wiem, lecz wierzę mocno, że przez granicę, 

związani ze mną duchem, falą świętych przeczuć 

posłyszycie gorące słowa moich życzeń, 

łamiąc biały opłatek w Wigilijny Wieczór... 

Całuję wasze ręce, kto wie? Kiedyś może... 

Idą ku mnie pragnienia nieprzerwanym tłumem. 

Żegnam... W koncentracyjnym zamknięty obozie 

jeden z milionów zapomniany numer. 

20 


Aleksander Marian Kubicki 

* * * 

Buchenwald, marzec 1944 

Kiedy zawisnę na drutach ciałem, 

jak sztandar protestu u progu Wolności, 

jak okrzyk goryczy i żalu, 

– to oni będą winni mojej śmierci! 

W waszych sercach będę żył dalej, 

a im myśl zatruje wieczna pamięć zbrodni. 

TO ONI 

BĘDĄ WINNI 

MOJEJ ŚMIERCI! 

– Ukamienowali żywego, 

opluwali zniewagą, 

zdeptali nerwy, ciało, 

– dusza czystością dumna, biała 

ukochała samotność… 

– Gdzieś w kraju, w rodzinnej wsi 

ojciec stary pójdzie zgarbiony karczować pnie, 

zapłacze krwawa, sieroca łza 

i wróci do pustej chaty na chłopski przednówek. 

– Mała siostra, z oczami 

błękitnemi, jak niebo, 

nie doczeka nigdy dobrego brata, 

co mówił wieczorową porą 

bajkę o chlebie, 

o szczęściu i lepszej dla ludzi doli… 

Nie będzie komu śpiewać 

piosneczki o jaworze i rozmarynie. 

– Tam, w kraju 

pamięć towarzyszy, serce bijące, 

co nigdy nie zapomni, Twoje. 

Za cały życia trud, mordęgę, znoje 

będę dla nich jasnym, żywym, bliskim… 

Człowiekiem. 

Zabiją numer. 

Zostaje jednak pamięć tragiczna, 

co będzie budzić po nocach niezasłużona krzywda 

i wreszcie fala deszczowa, smuga muzyczna 

kieleckim lasem, raszkowskim polem 

potoczy cię bruzda, 

aż zamknie ją ból szczęścia 

w polskiego dziecka oczach 

Zdjęcia – za zgodą Danuty Duszyńskiej 

W podpisie – Marian Kub 


21

foto: Katarzyna Brus-Sawczuk 

22 


MIKORYZA 

Zmywanie talerzy nie pasuje do ciebie. Rdza na łyżkach. Zębach. 

Światłowody rąk. Pęcherzyki. Podróże. Do sklepu. Do miasta. 

Poza horyzont. Niespełnione. 

Guziki przyszywane do płaszcza. Małe smutki – nowa odmiana kwiatów. 

Lukrecja. Skóra pomarańczy. Czas kradnie oddech. Za mało tlenu. Za dużo azotu. 

Chciałbym abyś opuściła 

mikoryzę. 

Doiłbym twoje piersi. 

Zapuszczał korzenie. 

Codzienne zasypianie. Ścielenie łóżka. Polerowanie przezroczystych naczyń 

przez które widać świat w resztkach kobiecej skóry. Jedzenia. Wyblakła miłość. 

Poza horyzont. Niespełniona. 

Strącasz mnie w powierzchnię ziarna. 

Metr pod ziemią 

podróżują 

motyle. 

ONE NIE MIAŁY NIC Z WRÓŻEK 

one nie miały nic z wróżek 

półprzezroczyste nimfy 

na skraju brzytwy 

metaliczne zimne krwawnikowe 

trzymały swych mężczyzn 

na podwójnych powrozach 

wrastały w ziemię 

parzyły pokrzywami 

po kolei 

Klaudia W.Chudowolska 

topiły 

kradzione po wsi dzieci 

wkładały do trumienek z liści babki i mchu 

ozdabiały ciałka 

piórami dzikich ptaków 

nie płakały 

23 


24 


Adam 

ŻEBROWSKI 


25

NIE-PROSTY ARTYSTA GRAFIK 

ADAM ŻEBROWSKI 

26 


„Reżyser ma na pokazanie spektaklu od 2 do 4 godzin, 

ja mam do dyspozycji jeden obrazek” – mówi Adam Żebrowski, 

artysta grafik, autor plakatów do oper i baletu 

w Teatrze Wielkim – Operze Narodowej. 

Nadal mówisz o sobie: Adam Żebrowski, 

prosty grafik? 

Tak. Chociaż wkrótce wygaśnie mój 

adres mailowy prostygrafik@… 

To może znak, że nie jesteś już tylko 

prostym grafikiem? 

Jestem prostym grafikiem. Zawsze się 

tak przedstawiałem. 

Właściwie dlaczego? 

Trochę dla żartu, bo zwykle grafik jest 

rzeczywiście prostym grafikiem, który 

świadczy usługi – składa w całość 

to, co dostaje. Rzadko to analizuje. 

Ja niestety mam taką przypadłość, 

że czytam i oglądam. I mam z tym 

olbrzymi problem, bo gdy coś nie ma 

sensu albo czegoś nie rozumiem, to 

nie jestem w stanie z tym pracować. 

Czyli jednak nie jesteś prostym grafikiem. 

Jestem, bo także prosty grafik powinien 

czytać, oglądać, zanim coś złoży. 

Od kiedy tworzysz plakaty? 

Plakaty zdarzały mi się od zawsze. 

Robiłem dyplom z plakatu. Kilka musiałem 

zrobić, inaczej nie dostałbym 

piątki. Po studiach zajmowałem się 

tym od czasu do czasu. Plakat był 

i jest jedną z moich aktywności i to 

wcale nie tą, która zajmuje mi najwięcej 

czasu. W 2008 r. zacząłem współpracę 

z Teatrem Wielkim – Operą 

Narodową, no i wtedy zacząłem robić 

plakaty nałogowo. Zrobiłem ich 200. 

Niemało. Gdzie one są? 

Pod łóżkiem. 

(Śmiech) Naprawdę? 

Tak. Zbieram się od lat, żeby kupić szafę 

z szufladami w formacie B0, żeby 

sobie leżały poukładane, a ja miałbym 

do nich dostęp. Ale niestety tkwią 

w teczkach, poprzekładane karteczkami 

z tytułami, tak żebym wiedział 

z grubsza, gdzie który jest. No i te teczki 

leżą jedna na drugiej pod łóżkiem. 

Jak długie życie ma Twój plakat? 

Zwykle niezbyt długie. W repertuarze 

Opery jest do kilkunastu spektakli 

rocznie. To są krótkie cykle. Chociaż 

– fakt – niektóre plakaty żyją 

i kilkanaście albo kilkadziesiąt lat, 

ponieważ spektakle wracają, patrz 

sztandarowe Dziadki do orzechów. 

Kiedy rozpoczyna się współpracę 

z jakąś instytucją, wprowadza się 

tam dużo zmian, to koncepcja komunikacji 

dla wszystkich jest niezwykle 

istotna. Więc na początku plakat 

był pokazywany zawsze w ostatnim 

momencie, czyli 2 tygodnie przed 

premierą, czasami nawet 10 dni. Miał 

być niespodzianką. Koncept był komentowany 

w mediach społecznościowych, 

ludzie mówili, czy jest ładnie, 

czy brzydko. Na szczęście – raczej 

że ładnie. To rzeczywiście było coś. 

Był szum. 

To się zmieniło? 

Stało się normą. W tej chwili, ze 

względów marketingowych, projekty 

plakatów pokazywane są wcześniej, 

np. ostatni plakat, do Mocy przeznaczenia 

Giuseppe Verdiego w reżyserii 

Mariusza Trelińskiego, pokazałem 

dwa miesiące przed premierą. To był 

absolutny rekord, nigdy wcześniej się 

tak nie zdarzyło. Zresztą za każdym 

plakatem stoi osobna historia. 

Jedna nawet sensacyjna. 

Niemalże. Chodzi pewnie o plakat 

do Carmen. Podstawą konceptu było 

zdjęcie, do którego modelem był 

14-letni Tymek Skorupka. Po 5 latach 

spektakl wrócił na deski teatru i poza 

standardowych rozmiarów plakatami 

wyprodukowano jeszcze wielkoformatową 

reklamę zewnętrzną, co 

miało na tyle dużą siłę rażenia, że 

pewna „miła pani” zgłosiła wniosek 

do jakiegoś stowarzyszenia nadzoru 

nad czymś, że baner zawiera treści 

pedofilskie. Więc po 5. latach miałem 

taki kłopocik i musiałem się z tego 

wytłumaczyć. 

Kim jest Tymek? 

Tymek jest moim najmłodszym kumplem, 

który niedawno skończył 18 

lat. I synem przyjaciół. W spektaklu 

w reżyserii Andrzeja Chyry bardzo 


27

28 


istotna była grupa małych chuliganów, 

więc żeby nie zrobić kolejnego 

plakatu z bykiem albo czerwoną sukienką, 

wymyśliłem, że pokażę łobuza, 

który robi bycze rogi, przykładając 

do skroni dłonie z wysuniętymi 

palcami wskazującymi. Zdjęcie, które 

robił Łukasz Margrabia, powstało dosłownie 

w piętnaście minut. Tymek 

na zdjęciu miał nagi tors, więc bardzo 

pilnowałem, żeby literami przykryć 

wszystko, co mogłoby ewentualnie 

kogoś zgorszyć. Dmuchałem na zimne. 

Natomiast w porównaniu z innymi 

banerami, na przykład z paniami 

w samych majtkach, ta interwencja 

była bardzo zabawna, bo zdecydowanie 

nadmiarowa. 

Jaki wpływ na Twoją pracę mają 

twórcy opery czy baletu, choćby 

wielcy Mariusz Treliński czy Krzysztof 

Pastor? Mówiąc wprost: czy bardzo 

się wtrącają? (Śmiech) 

Pastor mniej, Treliński – bardziej. 

Aczkolwiek trudno to nazwać wtrącaniem 

się, bo ja nie robię plakatów dla 

siebie, tylko na zlecenie, do przedstawień 

konkretnych reżyserów. Więc 

mój przypadek to nie jest casus kontynuatorów 

polskiej szkoły plakatu, 

gdzie widać, czyj to jest plakat, tylko 

nie wiadomo do czego. Mam odwrotne 

podejście – mój styl, moja estetyka 

są drugorzędne. 

Czasy mamy takie, że w przedstawieniu 

Orfeusz i Eurydyka kupidyn 

może być kurierem DHL-u, więc na 

plakacie powinno być pokazane, czy 

ta konkretna realizacja utworu jest 

kanoniczną czy też uwspółcześnioną 

wersją klasycznego repertuaru. 

Co ciekawe, twórcy baletu zwykle nie 

wnikają w moją pracę, ale też chcą, 

żeby na plakacie baletowym był balet. 

Na plakacie do Draculi nie było. 

Nie było na plakacie do Draculi, nie 

było na plakacie do innego baletu 

Krzysztofa Pastora – do Tristana, 

który bardzo lubię. To był pierwszy 

plakat, który zrobiłem dla Teatru 

Wielkiego. Nie zmienia to faktu, że 

często zabiega się o to, by na plakacie 

widniała postać głównego bohatera. 

I nie ma mowy o modelach. To musi 

być zdjęcie tancerki albo tancerza, 

którzy grają w przedstawieniu. Mało 

tego, wszystko musi się zgadzać. Soliści 

pilnują, i wiąże się to dla nich 

z niemałym stresem, żeby na zdjęciu 

prezentować się idealnie poprawnie. 

Natomiast z Mariuszem jest zupełnie 

inaczej. Czytam jakieś streszczenie, 

czasami libretto, chociaż czytanie libretta 

ma umiarkowany sens… 

I pewnie chodzisz na próby? 

Niewiele by mi to dało. Na przestrzeni 

lat byłem dosłownie na kilku próbach. 

Tancerze biegają w dresach. Opowieść 

jest poszatkowana na kawałki. 

To się odbywa trochę tak jak kręcenie 

scen w filmie, niechronologicznie. 

W takim razie jak wygląda proces 

twórczy? Czym się kierujesz, czego 

potrzebujesz? 

Przed każdą realizacją odbywa się 

prezentacja, podczas której reżyser, 

dramaturg, scenograf opowiadają dokładnie 

o projekcie, łącznie ze szczegółami 

technicznymi, bo w spotkaniu 

biorą też udział dyrektorzy techniczni 

i osoby odpowiedzialne za to w operze. 

Wtedy okazuje się, czy realizacja 

będzie łatwa, trudna, tania, droga itd. 

Bardzo dokładnie jest też przybliżany 

charakter konkretnego przedstawienia 

i to mi bardzo dużo daje. Robię 

notatki, do których wracam. Natomiast 

w przypadku Trelińskiego po 

prezentacji spotykamy się jeszcze raz. 

Choćby na 10–15 minut. 

Już tête-à-tête? 

Tak, tylko we dwóch. On zwykle nie 

ma czasu, poza tym obaj lubimy robić 

szybko, nie rozwlekać. No i te rozmowy 

są najcenniejsze, bo wtedy pada 

jedno słowo albo jedno zdanie, które 

mnie zaindukuje. Chociaż zdarza się 

i tak, że nie pada. Tak czy owak, po 

tym briefingu tête-à-tête przystępuję 

do pracy. Warto zauważyć, że reżyser 

ma na pokazanie tego spektaklu od 2 

do 4 godzin, ja mam do dyspozycji jeden 

obrazek. Gdy powstaną wstępne 

koncepcje, najczęściej wysyłam je do 

wglądu i do wyboru, by nie dopracowywać, 

nie szlifować wszystkich na 

darmo. Po czym na ogół „rzeźbię” 

wszystkie wersje. 

No nie! Bo wszystkie się podobają 

i trzeba je dalej rozwijać? 

Różnie to bywa. Czasami plakat jest 

przyjęty „od strzału”, czyli od razu, tak 

jak w przypadku projektu do opery 

Donizettiego Lukrecja Borgia, mojego 

drugiego plakatu dla Opery. 

Co było w butelce? Biorąc pod uwagę, 

że Lukrecja – córka papieża – była 

rozpustnicą i trucicielką, to pewnie 

coś jadowitego, trującego… 

W butelce – po kroplówce – był skorpion. 

Więc ta butelka to był strzał 

w dziesiątkę. Dla odmiany, do kameralnej 

opery Thomasa Adèsa Powder 

Her Face w reżyserii Trelińskiego…

…przez środowiska konserwatywne 

określanej jako pornograficzna, inspirowanej 

prawdziwym skandalem 

seksualnym lat 60. I postacią „Don 

Juana wśród kobiet”… 

Tam padają wręcz nazwiska. Pierwowzorem 

głównej bohaterki była Margaret, 

księżna Argyll, brytyjska arystokratka, 

kobieta o nienasyconym apetycie 

seksualnym. Wtedy wymyśliłem 

plakat z dużym białym pudlem, który 

bardzo lubiłem. I miałem olbrzymi 

kłopot, żeby zrobić kolejne wersje, bo 

reżyserowi projekt się nie spodobał. 

Powstało 6 alternatywnych wersji, i to 

nie szkiców, tylko gotowych plakatów, 

takich, które mogłyby iść do druku. 

Żaden się nie podobał, po czym reżyser 

wrócił do pudla, bo „po co robić 

tyle wersji, skoro pudel był świetny”. 

(Śmiech) 

A Twój ostatni plakat – do Mocy 

przeznaczenia tego samego reżysera 

– okazał się „strzałem”? 

Tu też było sporo komplikacji, ale też 

jest to bardzo skomplikowana opera. 

Po premierze byłeś zachwycony. 

Rzadko który reżyser operowy podejmuje 

się realizacji tej opery. Pokazać 

to na jednej scenie jest niebywale 

trudno, a Treliński sobie poradził 

z wielością planów (kasyno, pole bitwy, 

pustelnia…). To było wyjątkowo 

trudne do pokazania. Sam, czytając 

libretto, streszczenia po kilka razy, 

będąc na prezentacjach, musiałem 

sprawdzać w notatkach, kto kogo zabił 

i dlaczego. No i przepiękna muzyka 

Verdiego, która momentami jest tak 

współczesna, że podczas spektaklu 

wydawało mi się, że słyszę syntezatory. 

Brzmienie zupełnie nieorkiestrowe, 

świetne. 

Temat tak naprawdę banalny – moc 

przeznaczenia. A dla mnie problem 

tym większy. Zresztą w operze generalnie 

trzeba mieć wiaderko krwi i jakieś 

narzędzia, żeby poradzić sobie ze 

stratą i zazdrością. Wszystkie są o tym 

samym. Plus minus. 

W operze sztuką jest uniknąć banału 

w libretcie. W plakacie też. 

Aczkolwiek w plakacie czasami banał 

jest wskazany. Nie można za bardzo 

kombinować, bo się przekombinuje. 

A więc szukałem jakiejś metafory, 

żeby zamknąć w niej tę nieuchronność. 

Mariusz sugerował kule bilardowe, 

ale upierałem się, że to nie jest 

trafne porównanie. Nie czułem tego. 

W bilardzie przecież kule się mogą 

różnie potoczyć. I wtedy wpadłem 

na pomysł kostki, która ma na każdej 

ściance jedynkę. Czyli z rachunku 

prawdopodobieństwa wynika, że 

zdarzenie losowe jest przewidywalne 

i jedyne możliwe. Po prostu nie może 

być inaczej, zawsze wypadnie jeden. 

W treści Mocy przeznaczenia tak właśnie 

było z bohaterem, którego nie 

dało się zabić z różnych powodów kilka 

razy. Aż w końcu zginął, bo takie 

było jego przeznaczenie. 

Zatem myślenie o plakacie zaczęło 

się od statycznego wizerunku kostki. 

Początkowo była to olbrzymia kostka 

na neutralnym tle, ale to się wydawało 

sztywne. Zrobiłem więc bardzo 

fabularną wersję z człowiekiem, 

który podrzuca 6 kostek z samymi 

jedynkami. Taki filmowy efekt, a akurat 

Mariusz Treliński lubi, żeby było 

filmowo, tak też zresztą stara się robić 

swoje opery. Moc przeznaczenia 

na pewno jest bardzo filmowa. Natomiast, 

o dziwo, ten plakat też nie 

wzbudził entuzjazmu. Nie był zły, ale 

widziałem, że nie o to dokładnie chodzi. 

Przepadła też kolejna wersja – 

z trzema portretami głównych bohaterów. 

Aż powstał plakat, który 

łączył to wszystko. Ostatecznie, żeby 

wyeksponować tytułową moc, skupiłem 

się głównie na mocnej typografii. 

Kostki z jedynką na każdej ściance zagrały, 

ale kluczowa była dłoń, która te 

kostki podrzuca. 

Wow! Rzeczywiście, myśl twórcy plakatu 

podąża rozmaitymi ścieżkami. 

W historii mojego projektowania jest 

to wyjątek, dziwny przypadek, bo 

ja zwykle robię to dużo oszczędniej. 

A tutaj sporo się dzieje, jest bardzo dynamicznie. 

I muszę przyznać, że moją 

faworytką nie była ostatnia wersja, 

29 


30 


ZA KAŻDYM PLAKATEM STOI HISTORIA 

jednak gdy obejrzałem spektakl, uznałem, 

że to był bardzo dobry wybór. 

Jak się z tym ma Twoje ego? 

Niespecjalnie lubię, gdy mi się poprawia 

i grzebie w projekcie. Z Mariuszem Trelińskim 

jest inaczej. Nawet jeśli czasami 

jest stresująco, to wiem, że to się dobrze 

skończy, że to ma sens. 

Współpraca twórcy z twórcą. Czym to 

jest dla Ciebie, udręką czy przygodą poznawczą? 

Raczej przygodą. Jest to nawet przyjemne. 

W ciągu kilkunastu lat, bo tyle już 

współpracujemy, bywało, że czułem się 

poirytowany przy 4. wersji, ale to były 

początki. 

Patrzenie obiektywne w tym przypadku 

jest niemożliwe, ale staram się 

w miarę uczciwie oceniać to, co widzę, 

w tym siebie. I w momencie, kiedy robię 

coś, co uważam, za naprawdę świetne, 

a ktoś mi w tym grzebie, to rzeczywiście 

odczuwam dyskomfort. Natomiast 

w sytuacji, kiedy czuję, że jestem w stanie 

zrobić lepiej, to wtedy bardzo chętnie 

dyskutuję. 

Potrafisz się bronić, jak rozumiem? 

Zawsze, gdy wiem, że ma to sens, gdy 

to ja mam rację. Jednak mocować się 

muszę raczej w przypadku innych twórców 

niż Treliński, bo z nim się już chyba 

bardzo dobrze rozumiemy. I nawet ta 

jego magiczna prośba o nowe podejście, 

o zmianę, bez podania konkretów, 

w ogóle mnie nie deprymuje. 

Jak określiłbyś Waszą relację? 

Chyba się lubimy, wydaje mi się, że jakoś 

też się cenimy, ja go cenię na pewno. 

Również za to, że potrafi uczciwie ocenić 

swoją pracę. Pamiętam, jak powstawał 

album podsumowujący jego twórczość, 

taki około 200-stronicowy. Spotkania 

robocze odbywały się nawet u niego 

w domu. Ludzie w teatrze się dziwili, 

że on się z kimkolwiek z pracy spotyka 

u siebie. A przy wyborze zdjęć z poszczególnych 

spektakli czasem zasłaniał oczy 

i mówił, że to jest okropne i pokazywał 

dalej. Więc też nie jest tak, że uważa się 

za skończonego geniusza. 

Zmianę w podejściu do pracy bardzo 

widać u niego po ostatnim przedstawieniu. 

Pamiętam, że kiedyś, w czasie prób, 

trudno było rozmawiać z Mariuszem 

o czymkolwiek innym. On był tak zaangażowany 

w spektakl, że trzeba było 

się nagimnastykować, by porozmawiać 

o plakacie do tego spektaklu czy o czymkolwiek 

innym. A gdy podczas prób do 

Mocy przeznaczenia poprosiłem, żeby zadzwonił, 

bo mam klika pytań, to zadzwonił 

natychmiast. Na zakończenie tej rozmowy 

powiedziałem mu, że szkoda, 

że ma taki młyn, bo jest świetny film 

w kinie. On mówi: „Za godzinę kończę 

próbę, to chętnie pójdę. Jaki?”. 

A jaki? 

The Menu. 

A więc to są byty równoległe – tworzy 

się spektakl i tworzy się koncept 

plakatu. Mówisz, że do ostatecznej 

wersji Mocy przeznaczenia ostatecznie 

sam przed sobą się przekonałeś 

dopiero, obejrzawszy premierę… 

Tak. Wtedy uznałem, że to był słuszny 

wybór. Do momentu premiery cały 

czas miałem wątpliwości i uważałem, 

że moja opcja jest fajniejsza. I nawet 

miałem plan, że na swoim kanale 

na Instagramie, do którego założenia 

mnie zmuszono (śmiech) pokażę 

wszystkie trzy plakaty. Natomiast po 

premierze z tego planu zrezygnowałem. 

Nie widziałem sensu w prezentowaniu 

pozostałych dwóch. 

Do ilu przedstawień robisz plakaty? 

Do znacznej większości. Do wszystkich 

premier. 

Nigdy nie było kryzysu we współpracy 

z Teatrem Wielkim? 

No do tej pory nie, ale nie wywołujmy 

wilka z lasu. (Śmiech) Kryzysu nie 

było w relacjach. Natomiast ja kryzysu 

twórczego doświadczam przy każdym 

plakacie, bo naprawdę nie jest 

łatwo uniknąć banału czy powtórzeń. 

Nie lubię powtórzeń nawet samego 

siebie. Żadnego projektu ani nawet 

jego części nie pokazuję drugi raz 

w innej wersji. A biorąc pod uwagę, 

że Halki zrobiłem do tej pory 3, Królów 

Rogerów też 3, to bardzo utrudnia 

życie. Ale nie jestem w stanie się 

od tego uwolnić. 

Trzy razy podejść do tej samej opery 

bez autocytatów, to jest coś! Czy te 

plakaty wyraźnie się różnią od siebie? 

Wyraźnie, bo też to są różne przedstawienia. 

Jedna Halka jest bardziej 

romantyczna, druga trochę bardziej 

neurotyczna, jeden Król Roger jest 

bardziej mistyczny, drugi idzie w stronę 

psychologii. Plakat musi to odzwierciedlać. 

Zbiór toposów, symboli, metafor też 

jest skończony. Czy plakat zawsze 

obok czegoś nowego powinien zawierać 

coś starego, oczywistego, 

żeby był czytelny? 

Zawsze to nie jest dobre słowo. Ale ja 

nie boję się posłużyć choćby najprost- 

31 


szym toposowym skojarzeniem. Pamiętam, 

że w Wilhelmie Tellu Rossiniego 

z obydwu liter „L” w tytule 

zrobiłem strzały do kuszy, a nad literą 

„T” umieściłem jabłko. Brzmi to 

strasznie. 

Bo dosłownie? Tell w operze ma 

strącić strzałą jabłko z głowy własnego 

syna, a po oddanym udanym 

strzale oznajmia, że gdyby stało się 

inaczej, kolejną strzałę skierowałby 

w stronę swego niecnego zleceniodawcy. 

Właśnie, banalnie, ale to był udany 

plakat. 

W obrazie się broniło, miało siłę. 

I bardzo dobrze działało, także dlatego, 

że było znajome. Ludzie lubią 

zobaczyć coś, co znają. 

Twoje najsilniejsze, rozpoznawalne 

środki wyrazu? 

Zajmują się tym raczej krytycy. Oni 

to robią wspaniale. Ja bym to ujął 

w ten sposób: jakimś cudem te 

plakaty stworzyły mój styl. Nie robię 

założenia, że powstanie plakat 

w moim stylu. Dostaję temat, wymyślam, 

jak go zrealizować i powstaje 

plakat, który w zestawieniu z innymi 

plakatami nie krzyczy, nie odstaje, 

jakoś do nich pasuje. 

Bardzo trudno pokazać mój styl na 

przykładzie dwóch-trzech plakatów, 

bo one są różne. Ów widać dopiero, 

gdy plakaty są pokazane w większym 

zbiorze. 

Bardzo często do tworzenia plakatu 

używam fotografii, którą czasem 

mocno przetwarzam, czasem – prawie 

wcale. Zwykle organizuję sesje 

zdjęciowe, głównie z Łukaszem Murgrabią. 

Jednocześnie twierdzę, że są 

zdjęcia, których nie da się zrobić, 

jakkolwiek dziwnie by to zabrzmiało. 

Trzeba je znaleźć. Niektórzy graficy 

uważają za zbrodnię korzystanie 

z tak zwanych gotowców. To jest ta 

jedna sekunda, kiedy powstaje to 

wyjątkowe zdjęcie, drugiego takiego 

nigdy nie będzie. A odtwarzanie 

fotografii nie ma sensu. 

Przedzierasz się przez stocki? 

W stockach nie szukam. Są inne biblioteki 

i miejsca, strony internetowe 

fotografów, gdzie można te 

zdjęcia znaleźć i po prostu je kupić. 

Tak było na przykład z plakatem do 

opery Sprawa Makropulos, w któ- 

32 


rej tematem – jak wiadomo – jest 

duży majątek. Użyłem zdjęcia z lat 

70. przedstawiającego dłoń pełną 

biżuterii Tiffany‘ego. To były czasy, 

kiedy były duże budżety i olbrzymie 

nakłady luksusowych pism. Na 

zdjęciu wszystko jest prawdziwe, 

warte chyba kilkadziesiąt milionów 

dolarów. Brylanty są naprawdę 

duże. Takiego zdjęcia nie zrobi się 

na zawołanie. 

Plakat do opery Jolanta/Zamek Sinobrodego 

wymagał zdjęcia jelenia. 

Najlepiej pełnego emocji. Złapać 

jelenia i zrobić mu takie zdjęcie byłoby 

dość trudne, więc wpadłem na 

pomysł, by przeszukać stronę amerykańskiego 

towarzystwa, które zakłada 

fotopułapki na podczerwień 

na drzewach w lesie. W ten sposób 

powstaje ciekawa galeria zdjęć. 

Prawda w takim zdjęciu na plakat 

jest bardzo istotna, nawet jeśli 

nikt o tym nie wie? 

Zdecydowanie. Tak było z plakatem 

do Pasażerki. Akcja: była więźniarka 

obozu koncentracyjnego na 

transatlantyku w drodze do Stanów 

spotyka swoją oprawczynię. 

Na plakacie było mnóstwo walizek 

z Oświęcimia, a wśród nich jedna 

elegancka, wydizajnowana, nowiutka 

walizka Samsonite z lat 70. 

To zdjęcie było zrobione w Auschwitz. 

To nie są walizki kupione 

na rynku staroci na Kole, za 10 złotych. 

Może dlatego ten plakat na 

ludzi działa. 

W wielu zdjęciach do plakatów występują 

prawdziwe rekwizyty. To 

nie jest efekt z Adobe Photoshop. 

Wymyśliłem je, ktoś je wykonał 

i ktoś je sfotografował. Tak było 

z różową czaszką do Traviaty – 

powstała w rekwizytorni Teatru 

Wielkiego metodą, która się nazywa 

„flokowanie”. Istnieje specjalny 

rodzaj kleju, który się nakłada 

na dowolną powierzchnię (np. na 

papier), a potem napyla malutkie 

włókienka układające się w strukturę 

aksamitu. Różowa aksamitna 

czaszka jest właściwie nie do kupienia. 

Trzeba ją stworzyć. Potem 

się okazało, że bardzo trudno ją 

sfotografować. Próbowało kilku fotografów 

i dobrze zrobił to znowu 

Łukasz Murgrabia. 

Jest świetnym fachowcem. Mamy 

na tyle dobre porozumienie, że 

jak sobie coś wymyślę, to on się 

stara to zrealizować jak najbliżej

mojego pomysłu. To też silna osobowość, 

ale umiemy współpracować. 

Dowodem na to jest choćby 

plakat do opery Turandot. Plan był 

taki: chciałem mieć zdjęcie kobiety 

z alabastru, idealnie gładkiej, porcelanowej 

postaci o niewzruszonym 

wyrazie twarzy. I takie zdjęcie z Łukaszem 

zrobiliśmy, po czym wrzuciłem 

to na monitor i okazało się, że 

to jest nuda. Odbyła się sesja, koszty 

zostały poniesione. W nocy nagle 

wpadłem na pomysł, że to powinno 

być zupełnie odwrotnie. Na tę nieskazitelnie 

bielusieńką postać narzuciłem 

zdjęcie zakrwawionej areny z corridy, 

które zrobiłem kiedyś w Hiszpanii. 

I powstała zupełnie nowa jakość. 

Murgrabia nie miał do Ciebie pretensji 

za ten zamach na jego dzieło? 

Właśnie nie, chociaż się narobił, a ja 

mu to zepsułem. I za to go lubię. Bo 

też on dokładnie wie, że gdyby nie ta 

jego robota, to ja nie miałbym czego 

zepsuć. 

Wesele Figara – co tam „zepsułeś”? 

W szczurze w postprodukcji nie poprawiłem 

nawet ogonka. Tam trzeba 

było – ale na planie – zepsuć wykwintny 

tort. Wszak wesele w Weselu 

Figara było niewypałem. 

Czym jest dla Ciebie opera? Wcześniej 

trochę kpiłeś, mówiąc, że opery 

z grubsza są o tym samym. 

Wszyscy to wiedzą. 

Ale jedni to kochają, innych to mierzi. 

Jaki Ty masz stosunek do tego rodzaju 

widowiska? 

Mnie to absolutnie nie mierzi. Widzę 

i doceniam zaangażowanie olbrzymiej 

energii ludzi, bardzo wartościowych, 

którzy świetnie robią to, co 

robią. Najczęściej są to wybitni wykonawcy, 

dyrygenci, choreografowie, 

kostiumolodzy itd. Mam świadomość, 

że to jest tworzenie czegoś bardzo 

trudnego. Żałuję tylko, że te spektakle 

tak krótko żyją. Czasem mają raptem 

kilka przedstawień i nie wracają po 

latach, w przeciwieństwie do wspomnianego 

Dziadka do orzechów czy 

Carmen, które ludzie znają i wiedzą, 

że jak na nie pójdą, to nie ma obawy, 

że nie zrozumieją. 

W takiej sytuacji są spektakle do dzieł 

mniej lub bardziej współczesnych 

kompozytorów typu Powder Her Face 

Adèsa. Moc przeznaczenia to też 

rzadko wystawiana opera. 

A więc tak, ja operę doceniam, 

szczególnie w warstwie muzycznej. 

Do przedstawień mam stosunek 

ambiwalentny – na ogół lubię nowoczesne 

ujęcie oper, ale znowu 

okazuje się, że z odstępstwami. 

Niedawno byliśmy na premierze 

Giselle, czyli na spektaklu baletowym, 

w realizacji XIX-wiecznej. 

Dokładnie odtworzona choreografia, 

nawet długość sukienek była 

taka jak wtedy. Nóżkę podnoszono 

do wysokości takiej jak wtedy, 

a nie takiej jak dzisiaj. Ten balet był 

bardzo nowatorski wtedy i trudny 

do dziś. Zwykle jest tak, że tancerka 

podnosiła nogę i trzymała ją na 

pewnej wysokości, co jest oczywiście 

trudne, ale umiarkowanie w porównaniu 

z figurami w Giselle, gdzie 

tancerka podnosiła nogę i trzepotała 

nią bez przerwy. Noga jest cały 

czas w trzepocie! Spróbuj to zrobić. 

Ja ostatnio widziałam Draculę 

i także byłam zachwycona kunsztem 

tancerzy. Doskonałe były sceny 

zbiorowe, notabene do muzyki Wojciecha 

Kilara. Oszalałam na punkcie 

Hrabiego Draculi, a właściwie na ich 

punkcie, bo przecież było ich dwóch. 

Bilety na wiosenne przedstawienie 

były wyprzedane już zimą. 

Dracula wyparł Dziadka do orzechów 

w tym sezonie, tak więc nie ma żartów. 

Mało jest tych przedstawień, bo 

też artyści mają kalendarze pozapychane. 

I bardzo trudna jest synchronizacja 

tych kalendarzy w operach na 

całym świecie. Trzeba się jakoś podzielić 

śpiewakami z najwyższej półki. 

Dodatkowo w czasie pandemii wszystkie 

kalendarze się posypały. Większość 

oper łudziło się, że to się jednak 

zmieni, może za miesiąc, może za 

dwa, i cały czas kulawo, ale działało. 

Metropolitan Opera, jako jedna z niewielu, 

po prostu zamknęła się na rok. 

I to oni mieli rację. W innych teatrach 

były przygotowywane premiery, były 

próby, po czym jeden skrzypek miał 

covid i spektakl się nie odbywał. 

W 2022 r. doszły jeszcze ograniczenia 

z powodu wojny w Ukrainie. Odwołano 

Borysa Godunowa, a to był już 

gotowy spektakl, łącznie ze scenografią. 

W związku z tym, że to była ko- 


33

produkcja z Japonią, w Tokio spektakl 

był pokazywany, bo tam wtedy mieli 

„gdzieś” wojnę. 

Zatem stałeś się miłośnikiem opery. 

Lubię operę, aczkolwiek z biegiem 

czasu polubiłem ją bardziej. Kiedyś 

wolałem wykonania koncertowe, bez 

teatralnego anturażu. Wydawało mi 

się, że dużo bardziej istotna jest sama 

muzyka. Lubię muzykę klasyczną 

i szczerze mówiąc, na ogół troszkę mi 

przeszkadzało, jak ktoś śpiewał. Więc 

do tego musiałem się przyzwyczaić. 

Ocena poziomu śpiewaków jest bardzo 

trudna. Podstawowe poziomy – zerowy, 

średni i wysoki – stosunkowo łatwo 

odróżnić, z czasem można się nauczyć 

dostrzegać niuanse. Aczkolwiek, 

gdy ktoś twierdzi, że zna się na operze, 

to powinien się dwa razy zastanowić, 

czy dobrze wie, co mówi. Tu wchodzi 

w grę nawet aspekt historyczny. 

34 


Zainteresowanie operą rosło wraz 

z pracą nad plakatami? 

Opera daje bardzo duże możliwości 

twórcze. Odkryłem to od razu i bardzo 

mnie to ucieszyło. Do pewnego 

momentu zajmowałem się głównie 

reklamą i pochodnymi. I w pewnym 

momencie naturalnie mnie przesunęło 

w kierunku kultury. Opera to nie 

jest jedyna instytucja, z którą pracuję. 

Ale rzeczywiście tak się złożyło, że 

współpracuję głównie z instytucjami 

kulturalnymi. Projektowałem m.in. 

oprawę wystaw dla Muzeum POLIN, 

dla Opery Szczecińskiej i in. 

Jaki spektakl najbardziej Cię poruszył? 

Nie lubię oceniać, nie jestem krytykiem 

teatralnym ani muzycznym, ale 

powiem. To był wieczór baletowy, 

dwa spektakle jeden po drugim. 

Pierwszy Exodus Anny Hop, drugi 

Izadory Weiss Bieguni-Harnasie. Przy 

pierwszym Viola, moja partnerka [Viola 

Śpiechowicz, projektantka mody – 

przyp. red.], prawie się popłakała. Sceny 

baletowe to były wręcz niewyobrażalne 

ewolucje. Czuło się exodus w tym 

ruchu. Bardzo odkrywcza choreografia, 

wydarzenie na skalę światową. 

Ale nie wiem, czy to dobrze, żebym 

mówił o operach, które mi się najbardziej 

podobały, bo zdarza się, że 

mój plakat jest świetny, a spektakl 

beznadziejny. I nie oskarżaj mnie 

o megalomanię. Jeden z najlepszych 

plakatów, jakie zrobiłem, powstał do 

beznadziejnego spektaklu, o którym 

wszyscy woleliby zapomnieć. 

Można wiedzieć do którego? 

Wolałbym nie rzucać tytułami. Każdy, 

kto to przeczyta, a ma jakikolwiek 

związek z operą, będzie wiedział, 

o który chodzi. 

Według definicji z Wikipedii plakat 

to artystyczny gatunek grafiki użytkowej 

spełniający funkcję informacji, 

reklamy i agitacji politycznej. 

Co powiesz o takiej definicji? 

W Wikipedii musi być prosto i bardzo 

ogólnie. 

A jak byś ją uzupełnił? 

Plakat ma swoją historię, jak każda 

dziedzina sztuki, grafiki, po prostu się 

zmieniał. Jego funkcja się zmieniała. Ja 

nie nazywam siebie plakacistą. Jestem 

grafikiem, który czasami robi plakaty, 

i robię to dokładnie tak jak wszystkie 

inne projekty graficzne, czyli logotypy, 

albumy, książki itd., zgodnie z ich przeznaczeniem. 

Plakat musi jasno mówić 

o tytule spektaklu, filmu, baletu, czyli 

zachęcić do bardzo konkretnego dzieła, 

niespecjalnie kłamiąc. 

Niespecjalnie kłamiąc? 

Tak, czyli nie można zrobić plakatu 

ultranowoczesnego, „pojechanego” 

typograficznie i wizualnie do spektaklu 

baletowego, który jest odtworzeniem 

choreografii z XIX w., bo byłoby 

to wprowadzanie w błąd. I byłoby to, 

za czym ja właśnie nie przepadam, 

robienie plakatu z jego autorem na 

pierwszym planie i twórcami spektaklu 

– na drugim. 

Przerost formy nad treścią? 

Artyści z takim podejściem do plakatu 

są momentalnie rozpoznawalni, wiadomo 

czyj to plakat, tylko nie wiadomo 

do czego. Mają swoje biblioteki – 

foldery z klatkami, ptaszkami, sukien-

kami, drzewkami i na dowolne zamówienie 

są w stanie w ciągu 25 minut 

złożyć z tych klocków plakat, cytując 

głównie siebie. Trochę się zapędziłem. 

Ale takie projektowanie jest mi 

kompletnie obce. Uważam też, że polska 

szkoła plakatu ma swoje miejsce 

w historii, ale to już minęło, ta szkoła 

się skończyła. Gdy ktoś stara się bardzo 

do tej szkoły nawiązać i udawać 

np. Henryka Tomaszewskiego, którego 

się nie da udawać, to moim zdaniem 

jest to lekko żałosne. 

A często ma miejsce? 

Tak, zdecydowanie. Pisałem pracę 

magisterską, w której dużą część poświęciłem 

Tomaszewskiemu, bo go 

uwielbiam. Ale też nigdy nie chciałbym 

się nawet zbliżyć do jego graficznych 

realizacji. Myślenie o grafice 

mamy podobne, czyli im prościej, tym 

lepiej, im mniej, tym lepiej, środki wyrazu 

– zupełnie inne. Nie chcę do niego 

nawiązywać, bo to się po prostu 

nie udaje. Tak zwani kontynuatorzy 

polskiej szkoły plakatu tworzą te bohomazy, 

które wyglądają identycznie. 

I gdyby zrobić wystawę tychże kontynuatorów, 

widownia byłaby pewna, 

że to jest dzieło jednego człowieka. 

Nie masz litości. 

Nie chciałbym oceniać i mówić, że 

to jest złe. Dla mnie jest to po prostu 

śmieszne. Bardzo się cieszę, że to 

mnie nie dotyczy. To jest dodatkowe 

obciążenie. Oceniając rzecz obiektywnie, 

nie da się zrobić lepiej niż Tomaszewski 

w stylu Tomaszewskiego. 

Czy umiałbyś stworzyć definicję 

plakatu współczesnego, obecnego 

A.D. 2023? 

Miałaby to być definicja plakatu moich 

marzeń czy ocena plakatów, które 

wiszą na mieście? 

Może wyjdźmy od tych drugich. 

Niewiele ma to wspólnego ze sztuką 

plakatu. Bardzo wielu grafików się 

z tego śmieje, bo obecnie plakat to 

jest po prostu kadr z filmu plus napis. 

Albo zdjęcie aktorów, którzy grają 

główne role w sztuce plus napis. 

Zdjęcie z napisem – tak to nazywam. 

Sam staram się unikać fotografowania 

postaci, które grają w spektaklu, 

żeby uniknąć tego zdjęcia z napisem. 

Plakat filmowy to już w ogóle nie jest 

plakat, tylko anons albo duża ulotka. 

Artystyczny plakat filmowy zdarza się, 

ale bardzo rzadko. Priorytetem producenta 

jest ściągnięcie jak największej 

liczby widzów do kin. Na plakacie 

musi być tytuł i data. Nazwisko reżysera 

jeśli nawet się pojawia, to małymi 

literami. Najważniejszy jest znany 

aktor, który przyciągnie masy do kin. 

Najważniejsza jest sprzedaż biletów. 

A więc jest to po prostu kartka ze 

zdjęciem i serią informacji. 

Gdybyś miał wskazać plakat, który 

dotyka Twojej definicji marzeń, to 

byłby plakat z krajobrazu polskiego 

czy światowego? 

W Polsce mamy wielu świetnych plakacistów. 

Wielu polskich grafików pracuje 

też za granicą. Gdy wybierzemy 

się na biennale plakatu, to tam duża 

część plakatów, nawet większość, to 

są bardzo dobre prace. Niezbyt pochlebnie 

wypowiedziałem się o tym, 

co wisi na ulicy w swojej masie, jednak 

muszę powiedzieć, że wśród nich 

zdarzają się prawdziwe perły. Plakaty, 

które trafiają na wystawy, wcześniej 

przecież wisiały na ulicy. 

A może tego „zdjęcia z napisem” jest 

tak dużo z powodu nadprodukcji. 

Jest mnóstwo filmów, spektakli, festiwali, 

koncertów, więc trzeba robić 

szybko, co dzieje się ze szkodą dla artystycznej 

warstwy przekazu. 

To nie jest kwestia ilości. Kiedyś jeden 

z warszawskich teatrów chciał 

nawiązać ze mną współpracę, żeby 

stworzyć własną stylistyczną linię 

plakatów na wzór tego, co robię 

w Teatrze Wielkim. I jako jedną z pierwszych 

wytycznych usłyszałem, żeby to 

ADAM ŻEBROWSKI, ARTYSTA GRAFIK 

Pracuje z wieloma instytucjami kultury, 

wydawnictwami, agencjami 

reklamowymi i firmami fonograficznymi. 

Zajmuje się tworzeniem 

strategii komunikacji wizualnej, 

projektowaniem graficznym i słowem. 

Projektuje znaki graficzne, 

systemy identyfikacji wizualnej, 

plakaty, albumy, książki, makiety 

magazynów, okładki płyt i serwisy 

internetowe. 

Od 2008 r. tworzy wizerunek Teatru 

Wielkiego – Opery Narodowej. Jest 

autorem ponad 120 plakatów do 

spektakli operowych i baletowych. Kolejnych 60 zaprojektował między 

innymi dla: Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, Festiwalu 

Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni, Muzeum Narodowego w Warszawie 

czy Zachęty. 

https://www.instagram.com/adamzebrowskidesign/ 

nie było zbyt artystyczne. Czyli chodziło 

o to, żeby plakat był łatwy do wykonania. 

To miał być rodzaj szablonu. Nie wziąłem 

tego zlecenia. 

I ostatnie pytanie na dziś: Twoi mistrzowie? 

Z tym mam problem. Nie śledzę rozwoju 

współczesnego plakatu na świecie. Jeżeli 

mam jakichś mistrzów, to nie w odniesieniu 

do ich środków artystycznego wyrazu 

– zresztą, powtórzę, to na ogół kończy 

się plagiatem albo nieudolnym naśladownictwem 

– tylko raczej w odniesieniu do ich 

sposobu myślenia o plakacie. Z powszechnie 

znanych artystów grafików cenię 

Henryka Tomaszewskiego, za jego skrótowe, 

proste, czytelne myślenie, które jednak 

często kończy się zapętloną grafiką. 

Po prostu inteligentne pokazanie tematu, 

dowolnymi środkami – tak bym to 

nazwał. 

A czy mam jakichś mistrzów? Pytanie 

jest trudne, spodziewałem się go, ale nie 

przejrzałem Internetu, żeby znaleźć sobie 

5 świetnych nazwisk. 

A ja myślałam, że daruję sobie to pytanie, 

ale dobrze, że je zadałam, bo odpowiedź 

jest brawurowa. [AM] 

ROZMAWIAŁA: 

https://open.spotify.com/show/3RjoeghoM8ZSU9RiAX2cmA 

https://www.youtube.com/channel/UCfU6CmCs29TF- 

0xmKZGDyMg 


35

Foto: RC 

36 


d 

RZEKI. SPIS KOCHANEK 

Marta Bocek 

RAJ 

Przecież był tylko 

widok, wąchanie wilgoci, zapamiętywanie plusków, 

czasem dotyk (dłoń, stopa), ukłucie komara, czasem tylko most. 

Wiele ich, kuszące, ciemne, ciężkie od meandrujących granic i znaczeń. 

Więcej cieków nie pamiętam, tylko które miałam naocznie, nadłonnie: 

Gwadalkiwir, Oulujoki, Sekwana, Tamiza, Morawa, 

Szprewa, Odra, Warta, Tanew, 

Douro, Dunaj, Sawa, Cisa, 

Dyja, Łaba, Niemen, 

Pad, Tyber, Nil, Tag, 

Wisła, nade wszystko San. 

I te, najbliższe ciału: 

Czarna Łada, Głuchówka, 

nade wszystko Olza, błogosławiona między rzekami. 

Gromadzić je jak kochanki, podziwiać ciek, wieczną cieczkę, 

zdrowaś Wisło, zdrowaś Olzo. 

Zawsze przy, pramatki, zamiast pytań 

zadawały kamienie, lubiły nadgryzać brzegi, spijać śnieg z gór, 

może dlatego kobiety, bo raz wąskie, tam szerokie, ciągłość wody, 

a nie do złowienia, nie. 

Wciąż płyną, to kiedy są sobą? 

W rybach, szuwarach, kamieniach, 

w nas płyną ku morzu, w nas. 

W latach dziewięćdziesiątych otwarto bramy raju 

i trochę z niego wywiało na nasze podwórko. Byliśmy wszyscy: 

babcia, dziadek, matka i ojciec, dzieci. I wszystkie zwierzęta: 

krowa, koń, świnia, kury, kaczki, koty i Pimpek. Tak zjawił się. 

Był drewniany dom z ogromnym piecem kaflowym, 

mrówkami pod podłogą i telewizorem pozbawionym obrazu, 

więc służył do rozwijania wyobraźni. Kipiącymi łychami jedliśmy 

zsiadłe mleko, dzieci pracowały w piaskownicy, a dorośli przy sianie. 

Dziwne, że nie pamiętam wieczorów, ale w raju nie mogło być 

znikającego świata, za to poranki były gęstą euforią: 

jajka, twaróg, masło, Lato z Radiem i dźwięk kociego języka chłepczącego mleko. 

Popołudniami żuło się szczaw, kwaśne jabłka i popijało oranżadą ze szkła. 

Wszystko wydawało się jasne, wiekuiste, czyli takie, jakie ma. 


37

O listach 

Poświatowskiej 

i Morawskiego 

CZWOROKĄT SERCA 

38 

PROF. Izolda Kiec 

„ Czasami całuję listy, ale coraz rzadziej, 

właściwie bardzo rzadko. Pocałowałam 

Twój list, bardzo mocno pocałowałam 

i położyłam pod poduszkę, co jest czynnością 

zgoła głupią, zważywszy, że się 

temu przyglądam z boku, ale przecież 

mówiłam już, że kocham każdy Twój 

list, każdy osobno i chyba także osobno 

od Ciebie. Pewnie dlatego, że Twoje listy 

są jak wspaniałomyślne lustro, można 

się w nich przeglądać ”. 

To fragment jednego z wielu listów, 

które w pierwszej połowie lat sześćdziesiątych 

ubiegłego wieku pisała 

poetka Halina Poświatowska (1935- 

-1967) do Ireneusza Morawskiego 

(1935-2011), niewidomego prozaika, 

którego w swojej twórczości nazywała 

przyjacielem, choć on sam miał nadzieję 

być dla niej kimś więcej. Zauroczony, 

zakochany, snuł plany na wspólną 

przyszłość. Łączyło Halinę i Ireneusza 

zamiłowanie do sztuki, gwałtowność 

uczuć i zawłaszczająca istotne rejony 

życia choroba. Dzieliła – miara słowa 

„kocham”, inaczej przez tych dwoje 

pojmowana odpowiedzialność za miłosne 

deklaracje. 


*** 

Poznali się w listopadzie 1956 roku w redakcji „Życia Częstochowskiego” 

podczas wieczoru autorskiego debiutującej 

pisarki, która mogła się już pochwalić wierszami opublikowanymi 

na łamach „Współczesności” i zapowiadała 

swój pierwszy tomik poetycki – Hymn bałwochwalczy, 

mający ukazać się w roku 1958. Morawski miał za sobą 

prasowy debiut – na fali popaździernikowej odwilży ogłosił 

opowiadanie Spotkanie z Marią. 

Ów moment pierwszej rozmowy młodych twórców tuż po 

zakończeniu spotkania z czytelnikami zanotowała Poświatowska 

w wydanej niemal dekadę później Opowieści dla 

przyjaciela. Dla Przyjaciela, dla Ireneusza. 

[…] ledwie skończyłam, zaczęli hałaśliwie wybierać się do 

kina, zapraszając i mnie, a kiedy odmówiłam, kiedy odmówiliśmy 

oboje, podeszłam do ciebie i zapytałam: – Dlaczego nie 

chce pan iść do kina? 

– Nie lubię chodzić do kina. 

Czarne okulary zasłaniały ci oczy. Nagle zrozumiałam. […] 

Chcąc naprawić moją niezręczność powiedziałam – ja także 

nie lubię chodzić do kina – i poprosiłam, żebyś mnie odprowadził 

do domu. 

Od tego dnia Ireneusz zaczął bywać u państwa Mygów, 

w rodzinnym domu Haliny. Ich ówczesną relację oddaje 

pozostający w maszynopisie, niepublikowany i niewystawiony 

nigdy dramat Poświatowskiej zatytułowany 

Dwie pary. Głównymi jego postaciami są siostry, Marta 

i Alina, oraz odwiedzający je koledzy, Piotr i Ryszard. Obie 

dziewczyny kochają się w tym drugim chłopaku, lecz Marta, 

która porusza się na inwalidzkim wózku, rezygnuje 

z rywalizacji z Aliną i gdy ta spotyka się z Ryszardem, ona 

prowadzi w domu długie rozmowy z Piotrem. Ten chory 

na gruźlicę chłopiec, uważny, mądry, darzy Martę nieodwzajemnionym 

uczuciem. Ranią się wzajemnie – oboje 

bezsilni i okrutni wobec siebie, zatraceni we własnych 

cierpieniach, pomiędzy buntem a rezygnacją.

Marta: […] pozwalasz się litować nad sobą obcym ludziom? 

Piotr: Nie Marto, to mnie nie dotyczy. 

Marta: Jak to – nie czujesz tych wszystkich lepkich spojrzeń, 

które przylegają do twojej twarzy – nie widzisz uśmiechów, 

półuśmieszków, słówek w rodzaju: „biedna, biedna, a taka 

młoda” – czyżby istotnie na ciebie ludzie tak mało zwracali 

uwagi, czy może masz jakiś sposób, że chodzisz niewidzialny 

z tą swoją twarzą bladą i wychudłą? 

Piotr: No popatrz – nareszcie zauważyłaś, że mam twarz. 

Nie Marto, ludzie nie są obojętni nawet w moim wypadku, 

chociaż daleko mi do twojej urody, szepczą, uśmiechają się, 

przechodzą – a ja też przechodzę i nie widzę ich – tak wygodniej, 

nie lepiej, ale wygodniej. 

Marta: Zazdroszczę ci tego – ja nie potrafię nie widzieć. 

Piotr: Biedactwo – wiele rzeczy nie potrafisz… W gruncie 

rzeczy różnicie się charakterami z twoją siostrą ogromnie, 

powiedziałbym, zastanawiająco […]. 

W tobie jest więcej ruchu pod pozorami spokoju […]. Na 

przykład teraz – milczysz, a przecież kipią w tobie niewypowiedziane 

myśli – w każdej minucie buntujesz się na nowo, 

ciągle na nowo, ciągle na nowo – masz w sobie wulkan […]. 

Marta: Ślicznie potrafisz mówić, tylko że to nic nie pomaga. 

Piotr: Któż ci powiedział, że chcę ci pomóc – nie jestem lekarzem, 

Marto, nie mam żadnych parszywych pretensji do 

ulżenia twoim cierpieniom – tego niestety nie potrafię – jestem 

bezsilny – spójrz na mnie – to ci powinno wystarczyć, 

ode mnie nie spodziewaj się pomocy. Przyszedłem tu porozmawiać 

z tobą, przyniosłem ci książki. 

Marta: Pokaż. 

Piotr: Znów będziesz smutna i zła. 

Marta: Nie – lubię te książki, a smutno mi dlatego, że nie 

mogę sama nic przeżyć, nic z tych cudnych, dalekich rzeczy. 

Piotr: A mnie jest wesoło, gdy czytam te same książki, 

czasem miło, kochanie, dowiedzieć się, że życie może 

być równie podłe tu i pod równikiem – jest coś piekielnie 

wspólnego w losie gruźlika – jak ja – i tego tam nieudanego 

kapitana. Fatalizm – nie wiem jak to nazwać… Wiesz, czego 

im należy zazdrościć – śmierci, tylko tego jednego. Oni potrafią 

odważnie umierać. 

Marta: Jesteś okrutny. 

Piotr: Bo cię straszę, czy to istotnie takie nowe dla ciebie, 

założę się, że wszystkie te godziny, które tu spędzasz sama 

– myślisz o tym, tylko o tym i dręczysz się na śmierć. Czemu 

nie mielibyśmy porozmawiać razem? Śmierć, gdy się o niej 

mówi we dwoje, przestaje być straszna – wierz mi, Marto, 

nigdy nie powinnaś myśleć o śmierci samotnie… 

Marta: Skąd ty wiesz? 

Piotr: Zapominasz, czym jestem, choroba ma to do siebie, 

że zawsze jest taka sama – zdrowie może mieć tysiące odcieni, 

tysiące barw – choroba nie – zawsze szara. 

Marta: Piotrze, czy wiesz, że jesteś większym melancholikiem 

ode mnie? 

Piotr: Wiem – ty jesteś bardzo odległa od melancholii – 

w tobie jest bunt, we mnie rezygnacja. 

Marta: Kłamiesz – nigdy się nie rezygnuje. 

Piotr: Czasami tak – bardzo rzadko – ale bywa… […]. 

Wkrótce Morawski wyjechał z Częstochowy na studia 

polonistyczne do Wrocławia. Wtedy zaczęli wymieniać 

z Poświatowską listy. I w tej formie kontynuowali znajomość 

podczas pobytu Haliny w Stanach Zjednoczonych, 

dokąd chora na serce kobieta udała się w roku 1958 na 

operację ratującą życie. „Jesteśmy sobie zamkniętym 

czworokątnym światem” – być może tak właśnie, jak 

w zakończeniu wiersza jestem dla ciebie czuła…, definiowała 

poetka tę ujętą na kartkach listowego papieru, 

zamkniętą w pocztowych kopertach, niezwykłą znajomość. 

Pisaną rozmowę artystów, kochanków, wyjątkowych, 

wrażliwych osobowości. 

Ireneusz uświadomił sobie ów literacki, a więcej nawet, 

bo jak się okazało – wydawniczy zamysł Poświatowskiej 

w roku 1959, gdy pani Stanisława Mygowa zwróciła się 

do niego z prośbą, by na życzenie córki udostępnił jej 

listy, które Halina pisała do niego przez trzy lata znajomości. 

Celem było wykonanie kopii tej korespondencji. 

Tym gestem, tą zadziwiającą prośbą poetka potwierdziła 

słowa, które tuż po pierwszych spotkaniach i po 

wymianie pierwszych listów z Morawskim napisała do 

krakowskiego aktora Jana Niwińskiego: 

Poznałam takiego początkującego literata – przyprowadzili 

mi go do domu – ślepy od urodzenia prawie – domyśla się 

Pan, że to zrobiło na mnie wrażenie – chciałabym Panu pokazać 

jego nowelkę – (ale on jej nikomu nie daje) – jakie to 

wszystko rozedrgane – jak ten człowiek się szamocze – i jakie 

okrutne, i jakie powiedzmy sobie w myśl zasad chrześcijańskich 

– celowe – gdyby miał oczy, nie mógłby tak pisać 

– na pewno!!! Zamykam oczy i usiłuję patrzeć na ciemno 

– odkryłam, że najbanalniejsze są porównania wzrokowe 

– gdybym potrafiła, to bym pisała wiersze jak ślepy – ale 

to mi nie bardzo wychodzi. Powie Pan, że ja mogę pisać jak 

chora na serce – cóż, kiedy nigdy nie doceniamy własnych 

wad, a mamy chrapkę na cudze – na cudze zdrowie i na 

cudze talenty. 


39

*** 

byłeś dla mnie tylko czworokątem papieru 

lecz moje serce ma właśnie taki kształt 

byłeś więc moim sercem 

i ten sam pospieszny rytm ożywiał papier 

powiększał do rozmiaru drzewa 

twoje słowa były liśćmi 

a smutek mój wiatrem 

twoje słowa jaśniały kolorem 

od moich oczu 

i od moich ust chciwie chwytających słowa 

i od dłoni 

którymi rozrywałam koperty tak delikatnie 

jak gdybym na włókna 

rozrywała twoje bijące serce 

upłynęły dwa lata 

mój krzyk przysypał biały śnieg gęsiego pierza 

biały krzyk gęsiego pierza poplamiony czerwienią 

pociemniał zapach 

i tylko drzewo – 

pamięć rośnie zaborczą zielenią 

*** 

ty miły jesteś ślepy 

więc cię nie winię 

ale ja miałam dwoje oczu widzących 

na nic 

widzącymi oczyma 

nie dostrzegłam twojego serca 

chwytnymi rękami 

nie ujęłam 

i wymknęło mi się 

jak ziemia bogu 

żeby zataczać się po orbitach 

samotności 

i stałeś się odległy 

jak mleczna droga 

widny już nocą tylko 

bezsenną z chłodu 

Ostatni wiersz 

to już ostatni wiersz 

dla ciebie 

więcej nie będzie 

powiedziałam 

potem 

zakleiłam list znaczkiem 

i wrzuciłam 

w podłużny otwór skrzynki 

płaskie kwadratowe serce 

teraz ludzie chodzą ostrożnie 

wokół skrzynki z listami 

pytają 

co to – 

czy w skrzynce z listami 

zamieszkał ptak 

bo tłucze 

skrzydłami o boki 

i nieledwie 

śpiewa 

40 


Wiersze Haliny Poświatowskiej dla Ireneusza Morawskiego 

[…] będę miała dla Pana ciekawą rzecz – listy 

Ireneusza – on jest ślepy i poeta – przytłacza 

mnie jego fantazja – musi mi go Pan trochę odmroczyć. 

Prośbie matki Poświatowskiej Morawski zdecydowanie 

odmówił. Zrozumiał, że to, co dla 

niego miało przybrać czworokątny kształt 

wspólnego domu, dla Haliny było jedynie 

czworokątem papieru. Wiele lat później Ireneusz 

Morawski napisał w liście do mnie: 

W sprawie tej korespondencji przechowuję pewien 

uraz. Halina prawdopodobnie już przy wymianie 

pierwszych listów umyśliła sobie, że one 

powinny być, muszą być i będą opublikowane. 

Pisanie listów pod opublikowanie jest „robieniem” 

literatury, a literatura do czytania przez 

wszystkich jest jakby spowiedzią, która tak długo 

manipuluje grzechem, aż grzech ten ukryje 

i przeinaczy. Obawiam się, że w listach przewidzianych 

pod opublikowanie musi – chcąc nie 

chcąc – przemieszkiwać duch nieszczerości. 

A wartości nieszczerych listów trzeba przyglądać 

się zupełnie szczególnie – nieprawdaż? 

W 1963 roku Morawski zerwał znajomość 

z Poświatowską. Rozgoryczony, w przekonaniu, 

że został oszukany, przestał odpowiadać 

na jej listy, choć Halina wciąż próbowała go 

nakłonić do odnowienia dawnej relacji: 

Ireneusz, 

przez wszystkie burze morza – gdzie jesteś? 

Znowu pewnie kłamię, jak zawsze. Matka mi 

to napisała, że moje listy to był stek kłamstw. 

Ona ma często rację, lecz jeśli kłamałam, to najpierw 

siebie. Ciągle to robię, nie chcę patrzeć, 

jak mi wszystko kurwieje w oczach i ja sobie też, 

aby obraz był pełny, niepozbawiony kolorów 

[…]. Nie trzepoczę więcej, nie umiem, jestem 

jak kawałek betonu, z którego robi się chodniki 

do chodzenia po nich. A Ty mnie nie kochasz, 

prawda? Bo to byłoby zbyt głupio […]. Pisz do 

mnie, bo inaczej udławię się swoją samotnością. 

Całuję – Halina. 

Nie odpisywał… I to właśnie wtedy powstała 

Opowieść dla przyjaciela, autobiograficzna 

książka Poświatowskiej, której adresat przez 

długie lata uchodził za postać fikcyjną, wykreowaną 

na użytek historii ujętej w epistolarnej 

konwencji szczerego, bezpośredniego 

zwierzenia: 

Będę mówić, przyjacielu. Najchętniej milczałabym, 

ale milczenie nie jest żadnym rozwiązaniem, 

milczenie nie wyjaśnia nic […]. Chcę ci 

przypomnieć siebie taką, jaką byłam poprzez 

wszystkie te lata, które mijały nam wspólnie, 

dni – podczas których nasze myśli płynęły równolegle 

świadome swej bliskości; wystarczyło 

napisać list, wyciągnąć rękę, żeby napotkać 

twoje słowa, twój przyjazny gest. […] Moje listy, 

uporządkowane dokładnie, związane papierowym 

sznurkiem, leżą na dnie twojej walizki. Pozwól 

mi je wyjąć stamtąd, pozwól mi rozwiązać 

sznurek, którym je związałeś; przeczytajmy je 

wspólnie raz jeszcze […].

foto: pocztówka wydana przez Muzeum Haliny Poświatowskiej 

Znajomy 

grymas 

na twojej 

twarzy. Unosisz 

kąciki ust, wydymając 

lekko wargi. Wiem, 

co myślisz o miłości. Nie musisz 

mówić, żebym wiedziała. Wiem 

nawet więcej niż ty sam. Twoja ironia nie jest 

szczera, ty także lękasz się miłości. Czy nie dosięgła cię poprzez 

ciemność i wzgardę, czy nie sprawiła ci bólu? Nie potrafisz 

zaprzeczyć, że kochałeś mnie poprzez wszystkie te lata i że 

kochasz mnie jeszcze. Wiem, że mnie kochasz, i jestem dość 

okrutna, aby ci powiedzieć, że nie podzielam tej miłości. Nie 

kocham ciebie. Nigdy cię nie kochałam i nigdy nie byłam dla 

ciebie dobra. Nigdy nie usiłowałam sprawić ci radości. A jednak 

jesteś mi równie bliski jak moje własne serce. Przywykłam 

do twoich słów, do tonu twojego głosu, do twoich myśli, które 

zawsze były moimi. 

Opowieść dla przyjaciela wydana została w roku poprzedzającym 

śmierć Poświatowskiej, która nie wyjawiła publicznie 

tożsamości adresata swoich słów. Sam Ireneusz 

milczał kolejnych dwadzieścia lat. Odnalazłam go, pisząc 

pracę magisterską o adresacie lirycznym w twórczości 

Haliny Poświatowskiej. Z każdym przeżywanym i analizowanym 

słowem mojej bohaterki utwierdzałam się bowiem 

w przekonaniu, że niewidomy przyjaciel z Opowieści 

nie został wymyślony… „Wszystko, co wiąże się z Haliną, 

chciałbym, aby było u mnie sprawą delikatnie chronioną” 

– napisał Ireneusz Morawski w pierwszym liście do mnie, 

latem 1988 roku. „Miło mi było istnieć w roli osoby fikcyjnej. 

Trudno! Widocznie taka jest konieczność. Może tak 

musi być, że żaden fragment twórczości sławnych i sławniejących 

poetów nie może pozostać incognito?”. 

A jednak odmawiał zgody na publikację złożonego z jego 

słów tomu, zatytułowanego przez Poświatowską Listy od 

przyjaciela. Po raz pierwszy odrzucił prośbę samej Haliny, 

która pisała: 

Ty nawet nie wiesz, ile Ty listów napisałeś do mnie i do matki 

[…]. Czytam je dosyć często w ciągu ostatnich trzech lat. Teraz są 

już ładnie posegregowane według dat i uczuć, tworzą tom objętości 

około 200 do 250 stron […]. Oczywiście, nie zrobię z nimi 

nic więcej bez Twojej zgody; dlatego proszę – zgódź się. Zgódź 

się, żebym 

je 

pokazała 

ludziom, żebym 

je pokazała 

wydawcom. Mnie nawet 

nie zależy tak bardzo, 

żeby były drukowane natychmiast, 

możesz czekać – możesz czekać 

i wydrukować je wtedy, kiedy mnie już nie będzie, 

ale chcę, koniecznie chcę wiedzieć, że one będą wydrukowane. 

One są piękne, lepsze, mój drogi, od mojej książki i, daruj, ale 

lepsze od Twoich opowiadań: im nie wolno umrzeć. 

Wobec konsekwentnego „nie” Morawskiego poetka spróbowała 

w kolejnym liście wyjaśnić mu swoje uczucia i decyzje, 

odkryć istotę ich relacji – tak jak ona ją postrzegała od 

początku, od owego listopadowego wieczoru w 1956 roku. 

Były to – jak się okazało – ostatnie słowa Haliny do Ireneusza. 

Pożegnanie z Przyjacielem: 

Mówisz, że często nie byłeś prawdomówny w listach, ja – ja 

chyba także, ale przecież pamiętam doskonale, że nigdy nie 

kłamałam, że nigdy nie kłamałam świadomie. Po prostu to, co 

czułam, czuję do Ciebie, nie pasowało w żadne schematy, a Ty 

mnie odbierałeś poprzez schematy i ja też nie miałam innych 

możliwości porozumiewania się z Tobą jak te schematyczne. 

Ostatecznie słowa takie jak: kocham, tęsknię, czekam są dość 

jednoznaczne – ja nie miałam prawa użyć tych słów pisząc do 

Ciebie. Bo nie kochałam Cię w sensie kochania, a więc pragnienia 

posiadania i bycia posiadanym: nie tęskniłam za Tobą, za 

Twoją cielesną bliskością, tak jak nie tęsknię i teraz – ale musiałam, 

chciałam wiedzieć, że jesteś przy mnie, że mogę myśleć 

z Tobą, nie o Tobie, ale z Tobą, czy do Ciebie […]. Mało – mówisz 

– ogromnie mało i rozgoryczasz się, bo Ty chciałeś mnie z mięsa 

i kości; jednym słowem to, co sobie bardzo cenię i w dodatku 

czym nie bardzo rozporządzam […]. Przyjaciel – mój drogi – to 

także słowo – konwencja, jeśli wolisz, to mogę napisać, że jesteś 

połową mojej duszy albo takim koniecznym zwierciadłem, 

w którym się dobrze mojej duszy przeglądać, bo wtedy nie jest 

zupełnie sama na tym naszym wystygłym świecie. Mało – powtarzasz 

– diabelnie mało – no to co chcesz jeszcze, mam Ci 

zapisać moje zwłoki, czy jak. A w końcu, co ja na to poradzę, że 

jesteś mi tak potrzebny, jak jesteś, a jesteś. Możesz nie pisać, 

możesz sobie milczeć choćby wieczność, to i tak nic nie zmieni. 

Nie piszę, że Cię kocham, bo to bzdura, ale pewnie Cię kocham. 

Halina. 


41

Ponad dwadzieścia lat później Ireneusz Morawski, pisząc 

do mnie, wracał po raz kolejny do minionych zdarzeń, by 

opowiedzieć o nich z własnej – czy odmiennej aniżeli intuicje 

Poświatowskiej? – perspektywy: 

Wielki czas istniejący sam dla siebie walił do przodu, uciekało 

życie. Nie mogliśmy ani naprawdę przyjść do siebie, ani naprawdę 

odejść, ani naprawdę rozmawiać, ani naprawdę zamilknąć. 

I kiedy wreszcie przestaliśmy wymieniać listy, to milczenie było 

też niepewne, niepostanowione, niedokończone tak bardzo, że 

nawet do nieżyjącej napisałem kilka listów. […] Rzeczy zostały 

na zawsze nienazwane, idee niepoznane, a między nami leżał 

ocean, ocean wody wzburzonej, zimnej i złej, a później także 

ocean wszechstronnych niemożliwości […]. Mnie jako mnie, 

z całą ohydą i dobrodziejstwem tego, co jest mną, w ogóle nie 

było w tej sprawie. Halinie potrzebny był dobrze rezonujący 

respondent, słuchacz, odbiorca. I uznała, że może właśnie ja, 

może nieco lepiej od innych spełniam tę rolę. I pełniłem tę rolę 

dopóki było to możliwe, a nawet dłużej, znacznie dłużej i owo 

dłużej było moim olbrzymim błędem. Ja byłem poza marginesem, 

poza marginesem – i tak właśnie wyglądała prawda o niej 

i o mnie, ale prawda o ludziach nie może być statyczna, bo ludzie 

wciąż idą i idą, i idą – zawsze, aż do upadnięcia. Prawda ta 

nie była wcale tak oczywista. Do diabła! Przecież nie mogę napisać 

Pani tego tak, jak pamiętam, bo prawdę, a przynajmniej 

to, co ja uważam i pamiętam jako prawdę, trzeba było gdzieś 

zgubić. I niechaj zginie – na zawsze! 

42 


Listy od przyjaciela nie zginęły na zawsze. Już po 

śmierci Ireneusza Morawskiego ukazały się w tomie 

Tylko mnie pogłaszcz…, który opracowała Mariola Pryzwan, 

a opublikowało wydawnictwo Prószyński i S-ka 

w 2017 roku. Przyzwolenie na ów gest ujawnienia – 

pomimo wszystko – czworokątnego świata kreowanego 

przez tych dwoje nieprzeciętnych ludzi, wyjątkowych 

osobowości, czytam w kolejnym, zachowanym 

przeze mnie liście Przyjaciela Haliny Poświatowskiej: 

[…] aczkolwiek lata naszej „przyjaźni” były dla mnie trudne, 

bo były przesycone chcianą miłością, postawioną 

wobec absolutnego braku nadziei, więc aczkolwiek pamiętam 

i czuję dręcząca trudność tamtego czasu, byłbym 

gotów, a nawet szczęśliwy przeżyć to jeszcze raz… 

[IK] 

Fragmenty listów Haliny Poświatowskiej do Ireneusza Morawskiego 

zostały udostępnione autorce tekstu przez ich adresata. Maszynopis 

dramatu Dwie pary przekazała Izoldzie Kiec Zofia Niwińska. 

Fotografie Poświatowskiej są własnością autorki.

foto: Luigi Grieco 


43

Ilustracja: Elżbieta Wodała 

44 


zewa prosto w rêce moje 

pomarszczonym z³ocie 

stem w tej mojej podró¿y 

y ju¿ mo¿e w locie 

Jak zamknąć życie w czterech krótkich wersach, 

czyli 

RUBAJATY PO POLSKU 

Wandy Dusi Stańczak 

WARSZAWA 2022 

Trzymam w dłoni jeszcze pachnący farbą drukarską 

tomik wierszy Wandy Dusi Stańczak Rubajaty po 

polsku, wydany pod patronatem Stowarzyszenia 

Autorów Polskich Oddziału Warszawskiego II. O redakcję 

i skład techniczny zadbał Kazimierz Linda. Poza egzotycznie 

brzmiącym tytułem uwagę przykuwa okładka autorstwa Elżbiety 

Wodały z bajecznymi postaciami wykonami wyłącznie 

z elementów suszonych roślin. Ale po kolei… 

Rubajaty podsumowują trzydziestoletnią działalność literacko-artystyczną 

Wandy Dusi Stańczak, dziennikarki, poetki, 

piosenkarki, aktorki, założycielki kabaretu literackiego 

„Pół-serio”, osoby o wielu pasjach. W notce biograficznej 

czytamy, że jej mottem są słowa amerykańskiej pisarki Susan 

Sontag: „Nie byłam wszędzie, ale wszędzie na pewno 

jest na mojej liście”. Dokąd tym razem zabiera nas poetka? 

Na mapie poetyckiej twórczości autorki pojawia się jeden 

z cenionych, choć rzadkich, gatunków orientalnych – rubajaty. 

Zaistnienie tego gatunku w literaturze zawdzięczamy 

Omarowi Chajjamowi (Gijasaddin Abolfatl Omar ibn Ibrahim 

an-Nisaburi Chajjam), perskiemu poecie, filozofowi, 

matematykowi, lekarzowi i astronomowi, żyjącemu blisko 

tysiąc lat temu. Kulturze europejskiej przybliżył rubajaty 

Edward FitzGerald. W języku polskim ukazały się m.in. 

w tłumaczeniu prof. Andrzeja Gawrońskiego. Jak podają 

źródła, rubajaty to czterowersowe liryki, przeważnie 

o charakterze filozoficznym, ale nie tylko. Cechą charakterystyczną 

tego gatunku jest układ rymów aaba, abab 

bądź aaaa. Pierwotnie rubajaty były utworami bez tytułu. 

W swojej twórczości sięgała po nie Maria Pawlikowska- 

-Jasnorzewska. 

Dzisiaj z ogromną przyjemnością przyglądam się światu 

przez pryzmat rubajatów Wandy Dusi Stańczak. Czytam 

pierwszy, ten z okładki tomiku: 

ZADUMA 

Smutny liść opadł z drzewa prosto w ręce moje 

zatopiłam spojrzenie w pomarszczonym złocie 

pomyślałam – gdzie jestem w tej mojej podróży 

czy jeszcze na gałęzi czy już może w locie 

I z wielkim apetytem sięgam po więcej. 

Autorka, która jest mistrzynią krótkiej formy wyrazu poetyckiego, 

co udowodniła w swoich poprzednich tomikach, 

zauroczona (jak sama się przyznaje) tą egzotyczną formą, 

na początku książki ściśle przestrzega reguł rymowania. 

NA DRUGĄ STRONĘ 

Dojrzewamy jak wino rozkwitamy w purpurze 

by się skurczyć i zniknąć po cichutku jak róże 

potem zbudzi ktoś pamięć o zapachu chryzantem 

aż kolejność się rzeczy nieuchronnie powtórzy 

W dalszej części książki układ rymów ewoluuje, pozostańmy 

jednak przy tych regularnych. 

Rubajaty po polsku Wandy Dusi Stańczak to swoista 

podróż przez życie, przez jego aspekty egzystencjalne 

i emocjonalne. Nie mogło tu więc zabraknąć motywu 

drogi, jak np. w rubajacie Pod prąd: 

Ja wiem są drogi proste łatwe ich przebycie 

ma niepokorna dusza szuka jednak skrycie 

wądołów i bezdroży krętych bocznych ścieżek 

wierząc że po wybojach mknie prawdziwe życie 

Inne dotykają najskrytszych, wręcz intymnych sfer: 

DRESZCZ 

Kiedy płaszcz ci podaję pożądanie rodzisz 

dotyk oddech muśnięcie na wiele się godzisz 

jak zatrzymać tę chwilę gdy byłaś tak blisko 

chociaż budzisz pragnienie znów obca odchodzisz 

Nad wieloma utworami tego tomiku ciąży fatum przemijania, 

o którym poetka przypomina bardzo pięknie 

i subtelnie, choć daleka jest od pogodzenia się z nim. 

W tej poetyckiej podróży towarzyszą nam ilustracje niezwykłej 

artystki z Wrocławia, Elżbiety Wodały, która tworzy 

swoje grafiki wyłącznie z części naturalnych roślin. Jak 

pisze Wanda: „Każda scena czy postać to dopieszczone 

w każdym elemencie dzieło, przemyślane, oparte na szerokiej 

wiedzy z wielu dziedzin, także historii sztuki”. I trudno 

się z tym nie zgodzić. To przenikanie się niecodziennej 

sztuki wizualnej ze słowem poetyckim o orientalnym rodowodzie 

tworzy niezwykły klimat i zabiera nas w cudowną 

egzotyczną podróż. [BK] 


45

*** 

wsuwam 

palce 

w kryształy 

plaży 

mokre 

od wieczornego 

przypływu 

lepkie 

otaczają 

dłonie 

gruboziarnistą 

barierą 

bez 

przepustki 

do Twojej 

skóry 

* * * 

chodzę 

z Tobą 

za rękę 

a czuję 

Miniatury 

* * * 

jest coś 

pomiędzy 

ciszą a dotykiem 

jest coś 

co spada 

liściem bezszelestnie 

jest coś 

na rzeczy 

między nami 

jest coś 

co wraca 

sercu pamięć 

*** 

lubię 

wiatr 

* * * 

wodzi 

chcę Cię 

na 

dotknąć 

pokuszenie 

oczami 

wplatam 

jedynie 

palce 

w Twoje 

musnąć 

włosy 

po skórze 

Robert Baranowski 

nasze 

zaplecione 

serca 

chłonę 

ich 

zapach 

jestem 

w niebie 

delikatnie 

niczym 

pawim 

piórem 

46 

siódmym 

niebie... 


foto:R.C. 


47

(Neuro) różnorodni 

Ewa Woydyłło Droga do siebie. O poczuciu wartości 

Umiejętność jasnego określania i egzekwowania 

granic idzie w parze z poczuciem wartości. 

Osoby, które same siebie nie doceniają, łatwiej 

godzą się na byle jakie traktowanie. Dotyczy to 

wszystkich bliskich relacji, nawet tych między 

rodzicem a niewinnym maluchem, między nauczycielem 

i klasą szkolną czy szefem i podwładnymi. 

Osoba o niskiej samoocenie i niepewna 

siebie częściej spotyka się z wykorzystywaniem. 

Co więcej, wcale nierzadko skłonna jest uwierzyć, 

że gdy odczuwa niezadowolenie sama jest 

temu winna. W ogóle wiele rzeczy daje sobie 

wmawiać właśnie dlatego, że ma wobec siebie 

wiele zastrzeżeń, czuje się gorsza, nie taka, jaka 

powinna być. Podobna postawa przypomina postawę 

piorunochronu, ponieważ ściąga na taką 

osobę najróżniejsze formy dominacji i opresji. 

Dobra rodzina – rodzinna, małżeńska, przyjacielska, 

koleżeńska, czy związana z pracą – opiera 

się na wzajemnym szacunku. Szacunek nie musi 

być koturnowy czy pomnikowy, ale powinien 

uwzględniać obustronne granice i potrzeby. 

Tym geograficznym słowem określamy niedopuszczalność 

zachowań, na które dana osoba 

się godzi. Ktoś o niskiej samoocenie, kto nie 

ma śmiałości wyznaczyć swoich granic, naraża 

się na to, że każdy będzie robić z nim, co mu się 

żywnie podoba; może stawiać nieprzewidziane 

wymagania, lekceważyć i bezkarnie krzywdzić. 

A dlaczego bezkarnie? Ponieważ osoba o niskim 

poczuciu, uważa gdzieś na dnie swojej duszy, że 

nie jest warta godnego traktowania. Znosi cierpienie 

w poczuciu osamotnienia. Smutna, gorzka, 

sieroca egzystencja, o której – jeżeli nikomu 

nie powiesz – nikt się nie dowie. A wtedy znikąd 

pomocy. 

O poczuciu własnej wartości, samoocenie, stawianiu 

granic – zapewne nie raz będę wspominał. Należę do 

ludzi, którym poczucie własnej wartości przeszkadza 

w codziennym funkcjonowaniu. Mam na myśli sytuację, 

w której to poczucie jest zbyt niskie na skutek postępowania 

dorosłych w naszym dzieciństwie – raz dawali 

odrobinę ciepła, a następnie krytykowali i odrzucali niemożliwą 

do zniesienia liczbę razy. Zbyt niskie poczucie 

własnej wartości niestety owocuje tym, że człowiek już 

dorosły szuka na siłę akceptacji i zrozumienia – raz otrzyma 

trochę dobroci, raz chłód i obojętność. Zamaskowane 

twarze będą powtarzać, że przecież ludzie nie są źli, 

a ja będę się samobiczował, że nie jestem dość dobry. 

Będę się przymilał, szukał uwagi, później cierpiał, bowiem 

jest pewna granica poniżenia, której już znieść nie 

można. Ciągłe bycie atencjuszem, dowartościowywanie 

się tym, że ktoś nas dostrzegł – to niebezpieczna droga 

w przepaść. Obudziłem się w porę i przestałem się sta- 

48 


rać, aby ludzie zwracali na mnie uwagę, a tym bardziej 

czekać na grzecznościowe gesty, które brałem jako szczególne 

znaki wysyłane właśnie do mnie. W erze emotikonów, 

buziek, serduszek każde takie poruszenie może 

być omylnie wzięte za gwarancję jakiegoś niebywałego 

połączenia dusz nadawcy i adresata. Warto w takim momencie 

wylać sobie kubeł zimnej wody na głowę. Osoby 

o niskim poczuciu wartości (z deficytami czułości, których 

nie da się w pełni zaspokoić, i brakiem zaufania) 

będą wyczulone na każdy znak, nawet jeśli będzie on 

fałszywy, przekonane, że każdy je lubi i docenia. Komplementy 

będą traktowały z przymrużeniem oka, natomiast 

przytyczki bacznie analizowały. Sam tak mam, próbuję się 

z tym uporać i więcej nie rozpamiętywać słów niekoniecznie 

przyjaznych mi ludzi, nie jest to jednak łatwe. 

Z pisaniem Ewy Woydyłło po raz pierwszy spotkałem się 

ponad dziesięć lat temu. Nie znałem wtedy takiego pojęcia 

jak DDA, przemoc domowa czy w rodzinie była bagatelizowana. 

O takich sprawach się nie mówiło. Czasem 

mam wrażenie, że dotąd nie wyszliśmy z kołtuńskiego 

zaścianka i nadal aktualne są powieści Gabrieli Zapolskiej 

(O czym się nie mówi; O czym się nawet myśleć nie chce). 

Czy można mieć udane życie po nieszczęśliwym dzieciństwie 

– o tym w skrócie jest Poprawka z matury Woydyłło. 

Pamiętam, że bardzo mnie zabolały tezy stawiane 

przez autorkę, że właściwie ofiary z dysfunkcyjnych rodzin 

same są sobie winne, nie można wiecznie rozpamiętywać 

doznanych urazów. Mentorski, oschły ton – jesteś 

sam odpowiedzialny za własne życie, „weź się w garść”. 

Łopatologia stosowana i to w dodatku napisana przez 

psychologa. Jak zbudować własne życie, jeśli permanentnie 

nie ufa się ludziom, jest się tzw. piłeczką odbijaną 

między wieloma obojętnymi twarzami. Woydyłło sama 

nie pochodzi z rodziny dysfunkcyjnej, nie zaznała od najmłodszych 

lat chłodu, lęku i bycia na drugim planie. Dodatkowo 

jeszcze stwierdza, że obojętnie jak nasze życie 

wyglądało, mamy być wdzięczni rodzicom za ten piękny 

dar. Rozumiem, że gwałcone i bite dzieci też powinny być 

rodzicom za to wdzięczne. Mając jeszcze nad sobą nimb 

świętości Jana Pawła II, apostoła rodziny, do niedawna 

w ogóle nic zdrożnego na temat rodziców nie można 

było powiedzieć. Czwarte przykazanie Dekalogu nakazuje 

czcić swoich rodziców. Nawet jeśli to oni zaszczepiali 

w nas wieczny lęk, wstyd, poczucie winy. Niestety to przykazanie 

jest mi zupełnie obce. Tak samo zupełnie obca, 

pozbawiona empatii była dla mnie postawa Woydyłło. Jej 

książki omijałem zatem szerokim łukiem. 

W zeszłym roku pojawiła się jednak publikacja, która na 

szczęście zmieniła mój stosunek do psycholożki. Droga do 

siebie. O poczuciu wartości. Temat jak rzeka. W mediach 

społecznościowych jest całe bogactwo myśli różnych autorów 

udostępniane i powielane na wszelakie sposoby.

Niektóre myśli są bardziej udane, inne mniej. Woydyłło 

tego mnóstwa wątków ani nie rozwija, ani też w jakiś szczególny 

sposób nie porządkuje. Przytacza rozmowy ze swoimi 

klientkami, ilustruje własne przemyślenia, czasem daje 

łopatologiczne porady. Zwraca się do czytelniczki, kobiety. 

Kobiety jako adresatki książki to dość sprytny i przemyślany 

zabieg. W odróżnieniu od innych krajów, chociażby 

zachodnich, w Polsce nadal dominuje w wielu obszarach 

prymitywny patriarchat. Mężczyzna odchodzi od kobiety, 

ponieważ była złą żoną. To kobieta jest na cenzurowanym, 

jest tą gorszą, można ją bezczelnie krytykować i oceniać. 

Kobieta ma wpojony wstyd, poczucie winy głęboko w swoich 

regułach istnienia. Nieświadomie potem przekazuje 

truciznę dalej. Wprawianie w poczucie winy to ukryty 

rodzaj manipulacji, próba przejęcia kontroli. Człowiek ma 

się czuć winny, a szczególnie ten, który przestał zgadzać 

się na dyktowanie racji przez innych. Dobrze, by miał niskie 

poczucie wartości – wtedy winę łatwiej wpoić. Masz 

się czuć zły, odrzucony – bo już przestałeś być pożyteczny. 

Ewa Woydyłło przekonuje, że nie musimy być zakładnikami 

cudzych wyobrażeń o nas. Niech sobie myślą, co chcą. 

W odróżnieniu od magicznych książek o byciu sobą – publikacja 

Ewy Woydyłło pokazuje oblicze niekoniecznie różowe, 

bardziej szarobure polskiego zaścianka. Poczucie 

własnej wartości tutaj to ciągle coś obcego i niekoniecznie 

miłego dla całego stada manipulatorów i przemocowców. 

Autorka z bliższej perspektywy przygląda się wybranym 

wątkom z całego mnóstwa refleksji. Jak słusznie oceniają 

czytelnicy, to taka trochę wieczorna pogawędka w pobliskiej 

kafejce. Ewa Woydyłło opowiada historie, przybliża 

i stara się je umieścić w szerszym kontekście, pokazać argumenty 

za i przeciw. Duża w tym doza przypadkowości. 

Ma to co prawda swój urok, ale na dłuższą metę jest nieco 

męczące. Dowiemy się na przykład, co psycholożka sądzi 

na temat spowiedzi dla dziewięciolatków. Poczucie własnej 

wartości odgrywa tu przecież jakże istotną rolę. Spowiedź 

taka wywołuje wiele szkód w umysłach młodych ludzi. 

Raz, dziecko nie ma jeszcze wtedy wykształtowanego systemu 

wartości. Dwa, widzi przecież dorosłych, którym do 

grzechu niedaleko. Trzy, od najmłodszych lat kształtuje się 

w dzieciach poczucie winy. Problem w tym, że może być 

ono strawą dla manipulatorów. Mam się czuć pełnowartościowy, 

a jednocześnie samobiczować za każde przewinienie. 

Prosta droga do choroby umysłowej. A może warto 

inaczej – porozmawiajmy o dobrych uczynkach. Złymi nie 

warto się zajmować, przynajmniej nie na tyle, by myśleć 

o nich nieprzerwanie. 

Z przemyśleń Woydyłło można wynieść sporo nauki. Sam 

też jestem otwarty na zmiany, na pewno takie, które ułatwiają 

codzienne funkcjonowanie. Nie warto trwać w gniewie 

i złości, chociaż akurat złości nie warto się wypierać. 

Autorka stwierdza, że to emocja jak każda inna, należy ją 

przyjąć z dobrodziejstwem inwentarza. Złość potrafi być 

siłą napędową do zmian, działania, bylebyśmy tylko ochłonęli. 

Dajmy sobie czas, aby minął stan rozżalenia. Akceptacja 

odgrywa tutaj ważna rolę. W innej części książki jest 

z kolei mowa o uporze. Złość może być przydatna, upór 

niekoniecznie. Warto dać sobie pomóc, szczególnie w dziedzinach, 

w których niezbyt dobrze się orientujemy. Koniec 

z samobiczowaniem, nie jestem dość dobry/dobra, on/ona 

robi to lepiej. Nie porównujmy się, bo, jak przekonuje autorka, 

to wybór między bananem a pomarańczą, jednakowo 

przecież smacznymi owocami. Samobiczowanie może 

również przyjąć formę narcyzmu. Nie będę działać, no bo 

warunki mi nie pozwalają, gdyby tylko coś tam… manna 

z nieba, pomocni ludzie… Psycholożka nie bez przyczyny 

wspomina o (neuro)różnorodności. Zauważa, że jest sporo 

niesprawiedliwości w traktowaniu osób o innych psychicznych 

uwarunkowaniach – ma tu na myśli na przykład ludzi 

w spektrum autyzmu, często wykluczanych ze społeczeń- 

stwa. Takie osoby nie rozumieją społecznych konwenansów, 

kurtuazyjnych masek, odbierają za to inne sygnały, 

mają niepowtarzalną percepcję świata oraz nierzadko 

są bardzo inteligentne. Autorka pisze o autystykach, ale 

można by tu nawiązać do innej różnorodności: wyznania, 

orientacji seksualnej, sposobu ubierania się. Poczucie własnej 

wartości zależy przecież od tego, czy jestem akceptowany, 

szanowany przez innych. Niespecjalnie lubię słowo 

„tolerancja”, bo, jak stwierdził niegdyś aktor Andrzej Seweryn, 

kojarzy się ono z przymusem, 

z tym, że muszę kogoś 

tolerować, a nie o to przecież 

chodzi. Świat mieni się wielością 

barw, naszym zadaniem 

jest dostrzegać wszystkie jego 

Olga Lipińska, Mój pamiętnik potoczny…, 

Prószyński Media, Warszawa 2014. 

powaby – możemy zyskać przy 

tym pole do rozwoju poczucia 

własnej wartości. Warto jednak 

zauważyć, że na przeszkodzie 

może stać samoocena 

zbyt niska (drażliwość, niechęć 

do zmian, czarnowidztwo), 

jak również zbyt wysoka 

(wybujałe ego, przekonanie 

„jaki jestem wspaniały”). 

Mam się czuć dobrze ze sobą, 

bez potrzeby udowadniania i robienia czegokolwiek na pokaz. 

Szukanie uwagi jest niestety objawem niedostatków 

i deficytów, nad poczuciem własnej wartości i spełnienia 

należy wtedy popracować. 

Odnoszę wrażenie, że autorka nie byłaby sobą, gdyby nie 

powróciła do swojej łopatologicznej wersji rzeczywistości. 

Była nadzieja, pozostało rozczarowanie. Będzie dobrze, 

tylko skończmy z krytykanctwem, perfekcjonistycznymi nawykami. 

Najlepiej zapisać się na wizytę do urzędu pracy, 

z samego rana, bo zawiłe procedury mogą się przedłużyć. 

Droga pani, procedury w urzędach przeciągają się miesiącami 

i latami, chyba że zapiszemy się na kurs parzenia kawy 

i herbaty, to może przyjmą od razu. No i jeszcze kolejny 

kwiatek: po prostu zapytajmy ludzi, co im się w nas nie 

podoba. To, co się ludziom nie podoba, oczywiście należy 

zmienić. Ma to podobno pomóc w budowaniu poczucia 

własnej wartości. Jakby tego było mało, na koniec dostajemy 

towarzystwo wzajemnej adoracji, umizgi i prawienie 

komplementów. Woydyłło zaprosiła do rozmowy między 

innymi Urszulę Dudziak czy Dorotę Warakomską. Dowiemy 

się od gościń, co to sukces i poczucie własnej wartości. Tyle 

że te laurki w sumie nie za wiele wnoszą do treści książki, 

a szkoda. [RK] 

Ewa Woydyłło-Osiatyńska – doktor psychologii i terapeuta 

uzależnień. Autorka książek takich jak: Wybieram 

wolność, czyli rzecz o wyzwalaniu się z uzależnień; 

Zaproszenie do życia; Podnieś głowę; Buty 

szczęścia; Sekrety kobiet; My – rodzice dorosłych 

dzieci; W zgodzie ze sobą; Rak duszy. O alkoholizmie; 

Poprawka z matury. Spopularyzowała w Polsce leczenie 

oparte na modelu Minnesota, bazującym na 

filozofii Anonimowych Alkoholików. 

Ewa Woydyłło, Droga do siebie. O poczuciu wartości, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2022. 


49

CISZA 

Mowa jest srebrem 

a milczenie strachem: 

Żyjemy i umieramy z zaciśniętymi zębami, 

rzeczy niewypowiedziane zostają w niebycie. 

On stoi u szczytu domu i rozmyśla 

jak wariat, gdy światło zmienia się 

z porami roku. Nagle wraca 

jednak po swą myśliwską strzelbę. 

Jej sucha skóra pęka, od teraz 

ma ochotę tylko oglądać Koło fortuny 

i zagapić się na śmierć. 

Niels Hav 

Całą zimę kraczą kruki. 

Milczący parkuje samochod na skraju lasu; 

cisza. 

© Niels Hav przeł. Paweł Kaźmierczak 

50 


Foto: R.C.

Foto: RC 51 


W POSZUKIWANIU NADZIEI 

Rozmowa z Agatą Tuszyńską, pisarką, poetką, reportażystką 

Jakie jeszcze interpretacje do ciebie dotarły? 

Niesny, czyli rzeczywistość, czyli jawa lub coś na jej kształt, 

specjalna dyspozycja ducha, zatrzymanie, moment, błysk. 

Posługuję się określeniem Julii Hartwig – błysk. Czyli chwila 

wielkiego widzenia, połączenia znaczeń, elektrycznego 

spięcia, ale też miejsce, z którego obserwuje się świat. 

I jest to jednak moment szczęśliwy. 

Dlaczego tak długo milczałaś? 

Ciągle się zastanawiam, dlaczego tyle czasu sobie tego 

odmawiałam. Może miałam wrażenie, że muszę wciąż gonić 

za kolejnym bohaterem, że to jest ważniejsze. Poezja 

wymaga większego skupienia, a może tylko innego – nie 

można się bać siebie, nie można bać się być ze sobą dłużej. 

Żeby wysnuć te wszystkie słowa. Ułożyć je odpowiednio. 

Natomiast proza nie zawsze wchodzi tak głęboko. Może 

też ciągle jest mi trudniej pisać wiersze? Chociaż to, że słowa 

się sobie dziwią i układają, jest dla mnie źródłem niezwykłej 

radości. Może trzeba bardziej szlifować i mieszać, 

i przestawiać. To trudniejsze zajęcie. A poza tym może 

byłam mniej pewna tamtych słów. Gdzieś kiedyś powiedziałam, 

że gdybym od początku była bardziej chwalona 

za wiersze, być może pisałabym więcej. Gdyby żył Wiktor 

Woroszylski, który bardzo wierzył w moją poetycką gwiazdę, 

zapewne byłoby inaczej. A tymczasem poszłam za innymi 

książkami. Za historiami innych ludzi. 

Mam wrażenie, że ten tomik jest nieco różny od poprzednich. 

Jesteś w nim bardziej ukorzeniona… 

W wodzie, w piasku? 

Dziesięć lat milczałaś w poezji. Pod koniec 2022 roku 

pojawił się zbiór wierszy niesny. Czytelnicy szukają odpowiedzi 

na pytanie, co oznacza ów neologizm w tytule. 

Na spotkaniu autorskim odmówiłaś podania swojej interpretacji... 

I dalej odmawiam… 

Marta Stefańczyk z książkowego bloga „Kot na książki” 

interpretuje niesny jako stan medytacji, próbę odnalezienia 

siebie po stracie, po bólu. Ktoś inny szuka w tym 

rzeczywistości jako zaprzeczenia snu. Czy taki rodzaj odczytania 

Cię satysfakcjonuje? 

Kocham moich czytelników i zawsze jestem ciekawa ich 

lektury. Każdy czyta sobą i każdy dopisuje własne zakończenia 

albo początki zdarzeń, fragmenty interpretacji, 

rozmyślania, szkice. Czyli im więcej interpretacji niesnów 

i twórczych znaków zapytania dotyczących tego, czym są, 

tym lepiej. Naprawdę jestem szczęśliwa, że moje wiersze 

są czytane, żyją. Jestem trochę zła na siebie, że pozwoliłam 

sobie tak długo nie dłubać w poezji. 

52 


Paradoksalnie tak. Plaża, morze to jednak miejsce konkretne. 

Człowiek, do którego się zwracasz, to też konkretny 

adresat. Poprzednie tomiki były bardziej związane 

z podróżami. Tam byłaś za oknem, najczęściej samolotu, 

pociągu, hotelu, czyli za szybą, oddzielona, bardziej 

obserwująca rzeczywistość. Tu wchodzisz w życie. 

Ten tomik rzeczywiście jest bardziej gdzieś. Być może 

dlatego, że brak żywych spotkań w czasie pandemii spowodował, 

że więcej zaczęłam pisać o byciu na miejscu, 

o byciu zamkniętą, o codzienności, o pieczeniu chleba, 

o niemożności podróży. To było uziemienie. Ale teraz, 

mimo że mam dużo spotkań autorskich i podróży, czuję 

silniej niż wcześniej przynależność do miejsca. Mam nadzieję, 

że nie jest to związane z wiekiem – chciałabym, 

żeby tak było. Stałam się bardziej świadoma tego, gdzie 

jest mój adres – Polska, Warszawa, i który z tych wszystkich 

języków, którymi potrafię się posługiwać, jest moim 

własnym. Ojczyzna polszczyzna. I rzeczywiście, jeśli można 

być ukorzenionym w morzu, w falach i w piasku oraz w takich 

miejscach, które dają więcej możliwości przystanięcia 

i pomyślenia, to tak jest. Od momentu, kiedy zaczęłam te 

wiersze przepisywać, pozwalam sobie na dłuższe przystanki, 

bycie ze sobą bez poczucia winy za nienapisaną prozę.

I myślę, że to widać w wierszach. Choć niektóre, jak 

sama wspomniałaś wzięły się również ze zbioru Miejsce 

przy oknie, wydanego w 2003 roku, czyli dwadzieścia lat 

temu. Wróćmy na chwilę do tych utworów. Wszystko 

jest w języku – historia i lęki naszych przodków przede 

wszystkim. Wynotowałam sobie sformułowania, które 

na pewno rozpoznasz w zdarzeniach, które nie były na 

szczęście Twoim udziałem: „misterium / rozebrania ze 

skóry”, „Obudziłam się / z pętlą na szyi”, „Ariadna uplotła 

ci / ocalenie”, „Może ten wyrok / jest łaską”, „las broczy 

złotem”, „iskry od popiołu”, „przeżyją nas drzewa”, 

„drut kolczasty / broni / dostępu / do ciebie”, „ziemia 

nam wspólnie / obiecana”. W Rodzinnej historii lęku 

opowiedziałaś o losach Twoich przodków, wielu z nich 

zostało zgładzonych. Jest w tym zbiorze wstrząsający 

wiersz pt. sen powtórzony o tym, jak w muzeum zagłady 

w Oświęcimiu przymierzasz okulary albo jeśli brzozy to 

„pod bandażami skóry”. W niesnach też znajdziemy takie 

odniesienia, choć jest ich znacznie mniej… 

Ja tego w ten sposób nie zapamiętałam, ale teraz to rzeczywiście 

słyszę. Zastanawiam się, o ile jest w nich teraz 

mniej wojennego echa. Tak, jest mniej, choć tak naprawdę 

każdego dnia myślę o getcie i każdego dnia w różnych 

wariantach i odsłonach przywołuję moją babkę, jej torebkę 

albo mur, albo dzieci w getcie, kawiarnię Sztuka 

albo Wierę Gran. Wszystko to, cała gettowa układanka 

jest we mnie. Mam przyjaciół, którzy twierdzą, że niszczy 

mnie smutek, zapatrzenie w przeszłość. A ja się już przyzwyczaiłam 

do obcowania z tym, co było. Nawet czerpię 

z tego coś w rodzaju siły. Wiem, że nastąpi taka chwila, gdy 

będę musiała wszystko zostawić i bez niczego wybrać się 

w drogę. Może będzie to już ostateczna droga, może jakaś 

inna, ale taka perspektywa mnie nie przeraża. Rozważam 

ją. Niekiedy myślę też o śmierci, której się nie boję. Rozumiem, 

że może nieść ulgę. 

Napisałaś „do raju / trzeba odejść”. Trzeba. Jakaś niekoniecznie 

interesująca możliwość. I jak się okazuje słowo, 

Twoje słowo, nie tylko ma zadanie ocalić historię życia 

Twoich kolejnych bohaterów (Twoją osobistą również), 

lecz może mieć także cechy profetyczne. W jednym 

z wierszy napisałaś: „ćwiczenia stylistyczne / z utraty // 

próba spektaklu / który się nie / zdarzy”. Długi czas po 

tym powstała książka Ćwiczenia z utraty, która była zapisem 

ostatnich miesięcy życia Twojego męża, Henryka 

Daski. Na ile świadomie zapisałaś takie właśnie słowa? 

Nieświadomie. Do tego stopnia, że ich nie pamiętam. Nie 

pamiętam wielu swoich myśli i sformułowań. Tytułu książki 

nie wzięłam z tego wiersza, wymyśliłam go jeszcze raz. 

Sądziłam, że go właśnie odkryłam. Zawsze wierzyłam, że 

w naszej parze to raczej ja jestem narażona na niebezpieczeństwo. 

Ja będę chora. Mnie coś złego się zdarzy. 

Henryk był w moich oczach człowiekiem niepokonanym, 

takim, któremu nic się nie może stać, bo jest królem życia. 

On panuje nad wszystkim, mądry, błyskotliwy, utalentowany. 

To nie jego miało spotkać. A jeśli ja? Nie bałam się 

tego. Czułam, że tak ma być. Utrata wpisana jest w każdy 

los. Żyje jeszcze moja mama, żyje mój pies, który ciągle 

pamięta Henryka. Drogie mojemu sercu istoty, które nie 

będą wieczne. Rozumiem, że tak dzieje się świat. 

Ale bardzo bym chciała, żeby ten dym przeszłości mógł 

się trochę rozrzedzić. Chociaż swojej rodzinnej historii nie 

odczuwam jako kary ani dopustu. To jest część mnie. Nie 

chcę jej zamazać ani unieważnić. To dotyczy również mojej 

mamy, dziewczynki z warszawskiego getta. Teraz łaska- 

RAZEM CZY OSOBNO 

najtrudniej nauczyć się 

pisowni „“nie”” z przymiotnikami 

i innymi częściami 

nas 

nie mój nie my nie sny 

razem czy osobno 

i jeszcze nie czuły nie wierny nie zapomniany 

jaki 

więc razem 

nie wiem 

• • • 

miłość 

ma więcej liter 

niż los 

i sens 

więcej niż 

ty i ja 

razem wzięci 

więcej niż 

świt i noc 

układa się 

jedynie 

ze śmiercią 

(niesny, 2022) 

koło ratunkowe 

koło ratunkowe 

ma trzynaście liter 

w języku pełnym 

chrząstek i gżegżółek 

taki ptak nieortograficzny 

szary z piegowatym brzuszkiem 

ma sześć sylab w tym samym dialekcie 

kołysanek pierwszych 

rysopisów rzeczy 

przytrzymam się uchwytu „“ł”” 

nie istniejącego 

w żadnym innym 

alfabecie 

w naszym łączy 

łódź z miłością 

pozwala przepłynąć 

przez kolejne 

złudzenie 

do portu 

łaskawego lub mniej 

oto ja 

i mój dar 

kukułcze jajo 




53

wa pamięć pozbawiła ją wojennych wspomnień. W wieku 

dziewięćdziesięciu jeden i pół roku jest małą dziewczynką, 

która wymaga opieki. 

Getto jest we mnie i wszystko, co tam się działo, i moja 

babka Dela z jej czarną torebką. Ale to nawet nie jest we 

mnie bólem, ale zgodą na określony los. Taki mi przydzielono. 

Gwiazdy? Przeznaczenie? Młodzi mówią, że nie chcą 

rozmawiać o zagładzie, że mają dosyć słuchania o śmierci, 

że za dużo tego w szkole. Ja się przed tym nie bronię. Nie 

odrzucam. Nie uciekam. Getto jest w moim krwiobiegu. 

Jest ważnym punktem odniesienia. 

Mam takie poczucie, że ludzie, którzy przeżyli wojnę 

w miejscu, gdzie się działa, nie w Paryżu, ale w Warszawie, 

w Łodzi czy w Radomiu, są inni niż tacy, który o niej słyszeli 

z dalekiej lub emigracyjnej perspektywy. Ich życie potem 

jest inne bez względu na to, w jakim stopniu zostali przez 

wojnę dotknięci. Świadkowie odchodzą, znikają ostatni, 

niedługo nie będzie z kim rozmawiać o głodzie, łapankach, 

powstaniu. O walce. 

Czego szukasz w getcie? 

Jest mi bliskie, jak dom. Dom, który mógłby być mój. Jak 

los. Przecież to mogło zdarzyć się właśnie mnie, gdybym 

urodziła się nieco wcześniej w tej samej żydowskiej rodzinie 

z Łęczycy. Szukam tam nadziei. Bo istniała, mimo zła 

i okrucieństwa istniało dobro. Niektórym udało się ocaleć. 

O tym jest opowieść Zosi Zajczyk w mojej książce Mama 

zawsze wraca. Także o stwórczej mocy słów. Z moimi bohaterami 

wchodziłam do getta wiele razy. Wiera Gran 

wymusiła na mnie pytania o granice kompromisu i cenę 

przeżycia. Konfrontacja z trudnymi wyborami z przeszłości 

pomaga refleksji na temat współczesności. Choć niekiedy 

mam wrażenie, że nie uczymy się historii. Wraca nienawiść 

i żądza władzy, upokarzanie innych i chęć dominacji. 

Trzeba o tym pisać, krzyczeć trzeba. Bo nawet w czasie 

hańby są ludzie, który przywracają wiarę w dobro. Ja właśnie 

tego dobra szukam. 

Twoja mama i babcia uciekły z getta. Im się udało. 

Udało im się opuścić dzielnicę za murami, ale zaraz potem 

zetknęły się ze szmalcownikiem. Musiały się wykupić, 

musiały się ukrywać. Babka przeżyła prawie. Zginęła 

trzy miesiące przed końcem wojny. Moja mama odcięła 

przeszłość. Latami nie wracała do niej. Bała się. I bała 

się zarazić mnie lękiem. A ja muszę, bo przecież to moja 

przestrzeń, moja tożsamość, którą stale tworzę. I szukam 

w niej paradoksalnie siły, siły w pokonywaniu lęku. Przyglądam 

się tym, którzy ocaleli i próbuję dociec, jak im się 

to udało. Rozwiązuję te sploty ludzi skazanych na śmierć. 

Inni interesują mnie znacznie mniej. 

Isaac Bashevis Singer pisał, że nawet człowiek szczęśliwy 

nie chce czytać o człowieku szczęśliwym. Musi być dramat. 

Musi być węzeł, konflikt, sprzeczności. Coś, co pokaże 

podszewkę życia. Walka, mierzenie się z losem, pokonywanie 

przeciwności. Dlatego tak ważna była dla mnie Irena 

Krzywicka, którą życie boleśnie doświadczyło, a która 

w latach 30. byłą królową świata. Kariera, rodzina, zacny 

mąż, sławny kochanek, synowie, modna kawiarnia Ziemiańska, 

przyjęcia, premiery, dom w Podkowie Leśnej… 

Wojna odebrała jej niemal wszystko. Ocalała. A los dalej ją 

doświadczał. Potrafiła mówić o tym z uśmiechem, mając 

wtedy 90 lat. 

54 


Agata Tuszyńska 

Pisarka, poetka, reportażystka. Autorka bestsellerowych 

biografii (Isaaca Bashevisa Singera, Ireny Krzywickiej, 

Wiery Gran, Józefiny Szelińskiej – narzeczonej Schulza), 

a także książek autobiograficznych (Rodzinnej historii lęku 

i Ćwiczeń z utraty). W ostatnich latach ukazały się Mama 

zawsze wraca oraz Żongler. Romain Gary. W kwietniu 

2023 roku ukaże się, przy okazji 80. rocznicy wybuchu 

powstania w getcie warszawskim, Czarna torebka. Wydała 

kilka tomików wierszy (I znowu list, Adresat nieznany, 

Miejsce przy oknie, Nadzieja 2). Jej książki przetłumaczono 

na kilkanaście języków. W 2022 roku została odznaczona 

francuskim Orderem Sztuki i Literatury. 

Masz taki postulat dla świata – jeden wiersz do czytania 

dziennie. Czym jest dla Ciebie poezja, czym słowo? 

Jestem bardzo przywiązana do słów. Do ich znaczeń, 

dźwięku, kształtu, zapachu, ciężaru. Blasku i temperatury. 

„Ze słowa łódkę albo kamień…” – napisałam kiedyś. Słowo 

jest najważniejsze. Pozwala mi istnieć. Opowiada ból 

i żal i miłość. Bawię się nim, dotykam, odmieniam przez 

przypadki. Noszę ze sobą i w sobie. Litery, sylaby, wyrazy. 

Nazywam i opisuję. Znajduję słowa na piasku i w wodzie. 

Jako muszelkę, falę, księżyc. 

Wymyślam też słowa. Na przykład „jesienniejemy” albo 

„bezdusza” lub dzień „bez-list-ny”. Ten dziwny język pełny 

chrząstek i gżegżółek świetnie się do tego nadaje. Ma 

tyle dziwnych znaków i tak zaskakującą melodię. Nie mam 

innego sposobu, żeby wyrazić siebie. Nie znam nut ani 

sekretów malarstwa. Słowem próbuję opisać moją wewnętrzną 

rzeczywistość. Słowo jest bardzo plastyczne 

– niemal jak ceramika, która teraz mnie fascynuje, glina, 

którą ugniatam, lepię do momentu, kiedy powstanie wymyślony 

kształt. To nie jest zresztą takie łatwe. Podejrzani 

są dla mnie ludzie, którzy uważają, że pisanie to proste 

zajęcie. Praca w słowie to jest i rzeźbienie, i kamieniołomy, 

i łowienie motyli. Mozolne przebieranie muszli i grzebanie 

w piasku, gdzie czasem tylko pojawiają się bursztyny. 

Ostatnio zbieranie bursztynów pochłania mnie bez reszty. 

A co Cię tak bardzo w tym zbieraniu fascynuje? 

Może to, że jednego ranka na brzegu morza nie ma nic, 

a innego dnia pojawiają się te żółte, rdzawe, miodowe 

skarby. Nie ma reguł, które by tym rządziły. Ważny i zachwycający 

jest moment znalezienia – niekiedy tak się

dzieje ze słowem, że myślisz godzinami i ciągle to nie jest 

to słowo, czy też to właściwe połączenie słów. Liczy się 

ten błysk. Błysk pomiędzy słowami. Albo żywiczny, między 

ziarnami piasku. 

A jeśli zamiast bursztynu znajdziesz szkiełko? 

Szkiełek nie zbieram. Chyba że są to niebieskie koraliki. 

Ale nie nad morzem. Po latach doświadczeń umiem już 

doskonale rozpoznać bursztyny. Podobnie jest z pisaniem. 

Po latach praktyki widzę z daleka, co jest imitacją, a co 

szlachetnym surowcem. Szkiełko jest cięższe i bardziej 

świecące, bursztyn lżejszy i świeci inaczej. W tej chwili 

potrafię zobaczyć z góry nawet drobny okruch. Co za radość 

– mieć kieszenie napchane znalezionymi bursztynami. 

Jest to jakoś pewnie podobne do Nabokovowskiego 

łowienia motyli w siatkę. Nigdy tego nie robiłam, ale czuję, 

że to podobne. A poza tym to rodzaj uzależnienia, nigdy 

nie mam dość. Włóczę się kolejne godziny, żeby jeszcze raz 

przeżyć ten moment – mam, znalazłam! 

Czy po śmierci męża, który odchodził na Twoich oczach, 

nie straciłaś wiary w słowo? 

Oczywiście, że straciłam. Nawet więcej, poczułam się 

kompletnie zdradzona przez słowo. Pomyślałam – po co 

to wszystko, te biblioteki, które kompletowaliśmy przez 

lata, te powieści, poezje, traktaty. Henryk był pasjonatem 

książek. Wykupywał dodatkowy bagaż, żeby przewozić do 

Jak zmieniasz fokus – poezja jest innym rodzajem widzenia. 

Inaczej się zapisuje prozę, inaczej poezję… 

Mam inne zeszyty, inne kartki i teczki, w których zapisuję szkice 

wierszem lub prozą. Wszystko piszę piórem. Wszystko zaczynam 

piórem. Poetyckie notatki, fragmenty biografii, pomysły 

na internetowe wpisy. Potem przechodzę na klawiaturę komputera, 

ale pierwsza myśl, najważniejsza, idzie z brzucha przez 

rękę na papier. I to przez rękę, która jest zaopatrzona w pióro. 

Długopisów nie uznaję! Mam dużo ołówków, używanych na 

równi z piórami. Zawsze noszę kartki i pióro, na spacerze, w podróży, 

u przyjaciół. Pomysły na wiersze przychodzą nagle, w windzie, 

za zakrętem drogi, w poczekalni u okulisty. Coś się zdarza, 

co wymaga zapisania. Najpierw bez zobowiązań. Ale wyraźnie. 

Z czasem nabiera pełniejszych kształtów. Wtedy siadam przy 

biurku i majstruję dalej. Długo. Przy biurku w Warszawie lub 

w Sopocie, gdzie już też jestem prawie u siebie. 

Można powiedzieć, że w prozie oddajesz się na usługi innym, 

a w poezji możesz być dla siebie? 

Tak powiedział kiedyś Wiktor Woroszylski, z którym się przyjaźniłam. 

Ale teraz jest trochę inaczej. Mam wrażenie, że i w 

prozie jestem teraz ja sama. Proza, biografia, eseistyka jest 

pozornie o innych, ale już wiem, że to lustrzane odbicia. Że 

wciąż piszę o sobie. Nie napiszę każdej biografii na zamówienie. 

Pewne postaci mnie nie interesują, chociaż obiektywnie 

są fascynujące. Ja muszę widzieć w nich siebie i moje własne 

pytania. 

Getto jest we mnie i wszystko, co 

tam się działo, i moja babka Dela 

z jej czarną torebką 

Toronto kolejne tomy z Warszawy. Ustawialiśmy je w bibliotece, 

na trzech piętrach naszego wielkiego domu. Książki 

były u nas najważniejszymi lokatorami. Oboje fanatycznie 

im ufaliśmy, wierzyliśmy, że są lekarstwem na wszystko i że 

wszystko potrafią wyrazić. Znajdowaliśmy w nich mądrość 

i pocieszenie. I nagle, kiedy Henryk zachorował i kiedy chorował, 

okazało się, że słowo nie jest w stanie udźwignąć tragedii. 

Zawiodło. Pamiętam moje rozgoryczenie. Patrzyłam 

na te wszystkie książki, które nas otaczały i wydawały mi się 

wtedy kompletnie niepotrzebne. Bezradne jak ja. Jak my. 

Trwało to długo, kilkanaście miesięcy. Ale potem pomyślałam, 

że przecież pisanie to jedyna możliwość ocalenia. Jeśli 

nie chwycę się za słowo, dosłownie jak za koło ratunkowe, 

to mogę jedynie sobie strzelić w łeb. Miałam takie myśli, 

ale nie mogłam ich zrealizować ze względu na pamięć 

o Henryku. On tak brawurowo walczył o życie, że ja nie mogłam 

się go pozbawić. Byłam chora z rozpaczy. Poza tym 

nic mi nie było. Henryk zachęcał mnie do opowiedzenia 

naszej historii. Historii miłosnej. Czułam, że bardzo mnie 

kocha. Jako kobietę, Polkę, Żydówkę, Żydówko-Polkę, ale 

także jako pisarkę. Wiedział, jak ważne jest dla mnie pisanie, 

utwierdzał mnie w tym w chwilach moich wahań. 

Nigdy nie przyszłoby mu do głowy, żebym dla niego zrezygnowała 

z tej części siebie. Nie chciał, jak niektórzy, żeby 

żona rezygnowała ze swojej pasji na rzecz „miłości” albo 

wspólnego życia czy budowania kariery męża. Może czuł, 

że kiedy go zabraknie, zostanę sama. Dlatego bardzo mnie 

namawiał, żebym opisała to, co się z nami działo. I żebym 

pisała w ogóle. 

Twój nowy tom cieszy się wielkim zainteresowaniem czytelników, 

z którymi utrzymujesz dość bezpośredni kontakt 

poprzez media społecznościowe. Jak długo będziemy 

czekać na kolejne wiersze? 

W czasie covidowego zamknięcia, kiedy nie było bezpośrednich 

spotkań, kontakt z ludźmi w internecie był bezcenny. 

Zasilał taką energią, jaką zwykle czerpię ze spotkań 

autorskich. Zaczęłam zamieszczać dużo więcej postów 

i czułam narastającą z czytelnikami więź. Niezwykłe doświadczenie. 

Nie zdawałam sobie wówczas sprawy ze skali 

tego przedsięwzięcia. Wpisy o poezji, na przykład o Tuwimie 

czy Broniewskim lub o kobietach pisarkach (Kuncewiczowa, 

„Czajka” Stachowicz, Grodzieńska) mają tysiące 

odwiedzin i równie wiele komentarzy. W wielu miastach 

Polski, do których jeżdżę na spotkania autorskie, jestem 

poznawana na ulicy przez fejsbukowych fanów. To dla 

mnie wielka radość! 

Poczułam też, że moi czytelnicy czekali na moje wiersze. 

Piszą mi o tym i mówią. Mam już pomysł na kolejny tomik. 

Jest tytuł i kilka szkiców. I nowa teczka na poetyckie zapiski. 

Oczywiście niebieska. [AH] 

ROZMAWIAŁA: 


55

SEN POETY 

LUNATYK 

milczę. księżyc w pełni 

rozmowy. prowadzę dialog 

z sobą. cisza klawikordu 

ptaków nocy. dotykam 

to co rozproszone. powroty 

odejścia. teraz 

potem. przeżuwam myśli 

ciężkostrawne – ja 

lunatyk błądzenia 

snem poety wiersz 

ten oczekujący narodzin 

zamknięty w muszli znaczeń 

drzemie ziarnami liter 

oddycha cząsteczkami 

światów tajemnych 

rozkwita piórówką 

uśpionych wersów 

najpiękniejszy wiersz 

snem 

56 

IRENA SZYMAŃSKA 


ŚCIEŻKI SNÓW 

dygotają zmęczeniem 

poszarpane sny 

płoną ścieżki oniryczne 

niczym żyrafa Salvadora 

ręce pozbawione skóry 

stają się bezużyteczne 

nie znajduje oparcia ciało kościste 

bez pulsującej krwi 

bałagan w szufladach mózgu 

tyranizuje myśli – 

giną szkielety przeznaczenia 

wrasta w kamień czas

*** 

PRAWDA 

wielka – 

nawet gdy malutka 

jak gryczany groszek 

słodko-gorzka 

w sukni z muślinu 

p-r-a-w-d-a 

w małych miasteczkach 

przy wąskich uliczkach 

stare domy 

mosty skrzypią znajomo 

jak schody na strych 

dzwony wybijają rytm ślubów i zgonów 

nocą – kwadraty okien 

świecą jak oko morskiej latarni 

tam tęsknoty pożądania lęki 

stałość i zmienność 

tajemnice księżyca 

atmosfera gry 

obce jej przystanki zagubienia 

choćby ją wciskano 

w zakamarki niepamięci 

wyciąga do niej rękę 

przeniewierca – wierzący 

że mu się uwierzy 

straceniec i szubrawiec 

ciskający kamieniami słów 

kłaniają się jej sztandarowi 

obłudnicy tego świata 

wysyłając żołnierzy 

w ostatni bój... 

a ona – 

jak pisklę krzyżodzioba 

rodzi się nawet w tęgi mróz 

ILUSTRACJE: JAKUB TURCZYŃSKI 


57

Wariacje 

niebieskiego 

ptaka 

J 

u l i u s z W ą t r o b a 

1To Ona jest najważniejsza! We wszystkich 

budząca za każdym razem ten sam 

zachwyt. Niezależnie od płci i wieku, 

miejsca zamieszkania, pozycji społecznej 

czy stanu konta. To Ona rządzi się 

i szarogęsi, złotopawi i zielonosikorzy. 

Gdyby nie Jej coroczna, oczekiwana 

z utęsknieniem obecność, bylibyśmy 

szarzy jak popielcowy popiół, ponurzy 

jak miny grabarzy w jesienno-pochmurne 

popołudnia, załamani jak 

spróchniały mosteczek, co to kiedyś się 

uginał… 

Nikt Jej nie musi prosić, by się zjawiła, 

ani nakazywać ustawą, by objawiła się 

pod rygorem takim a takim. Nie musi 

obiecywać złotych gór czy bajońskich 

honorariów za to, że raczy nas zaszczycić, 

bo na szczęście jest za darmo. Za 

każdym razem nowa i jedyna, wywołująca 

zdumienie i zachwyt. To prawdziwy, 

a nie domniemany, cud! To Ona 

– niepowtarzalna – choć coroczna, najprawdziwsza 

Wiosna! 

A jeśli wiosna, to świetlista zieleń. 

A jeśli wiosna, to nowa nadzieja, 

więc porzuć smutki i dłużej się nie leń, 

by popękany świat dobrocią sklejać. 

58 


To Ona sprawia, że słowa mi się same 

układają w grafomański wierszyk, ptaki 

wiją gniazda, wyblakłe oczy nabierają 

blasku, a złamane serca wierzą w nową 

miłość… Więc nie prześpijmy tej wiosny, 

bo nie jest sama dla siebie, ale dla 

nas – by podnieść, unieść, dodać skrzydeł 

i wiary w to, że życie warte życia! 

Ach, jak lekko się oddycha, gdzie nie 

spojrzeć, to Jej wszędzie pełno. Zima 

dawno już zrzuciła śniegowy kożuszek. 

Dziewczęta zrzucają zbędność kubraczków, 

które ciepełkiem otulały ich 

wdzięki, by pokazać światu, jak pięknie 

rozkwitają. Nawet w zalanych betonem 

miastach nie da się zabetonować 

wiosennego nastroju, bo jest w nas, 

w genetycznym kodzie, po przodkach, 

którzy byli zanurzeni w pięknie natury, 

jak my w brzydocie współczesności. 

Ale nawet w miejskich przestrzeniach 

ocalały parki: z parkami na ławeczkach, 

z wiewiórkami baraszkującymi wśród 

młodego listowia, z klombami rozkwitającymi 

pierwszymi kwiatami – pierwiosnkami 

i tulipanami. Można by się 

rozpisywać o każdym stworzonku: jak 

motylek się motyli, jak biedronka liczy 

kropki, nawet wróbel kolorowy, jakby 

tęczy się nadziobał… A jeśliby nawet 

szaleńcy, których coraz więcej na tej 

obłąkanej planecie, wycięli wszystkie 

drzewa i wyrwali każdą roślinkę, to i tak 

nie mają możliwości, by zabronić świecić 

słońcu. A słońce ze światłem i ciepłem 

zsyła wiosnę wibrującą najwspanialszą 

energią. Nawet w zanieczyszczonym 

i zbezczeszczonym powietrzu, 

którym musimy oddychać… 

2 

Niby zwyczajny dzień… a jednak niezwykły, 

bo to właśnie dzisiaj – pierwszy 

dzień wiosny! Zapukała zielonym paluszkiem 

w chłód serduszek, bocianim 

klekotem rozbudziła zaspane duszyczki, 

błękit nieba wlała w szare oczy, słońcem 

ogrzała zimne ręce… Nic, tylko się 

cieszyć, że żyjemy, że jesteśmy, że doczekaliśmy 

kolejnej. 

Jakie to szczęście, że wiosna jest apolityczna 

i całą szczodrobliwością obdarza 

wszystkich niezależnie od przekonań, 

świętych racji, laickich bezeceństw, 

także tych, którym wszystko jedno, 

byle tylko do pierwszego, do lepszego. 

Co by to było, gdyby wiosna była podatna 

na polityczne wpływy lub zależała 

od ludzi sprawujących władzę czy 

walczących o nią. Już widzę, jak się biją 

o jej względy: ci chcą słoneczko, tamci 

zieleń, kolejni lazur nieba, a najbardziej 

ofensywni zamierzają zawłaszczyć całość, 

bo im się należy! Na szczęście tak 

nie jest i nigdy nie będzie, bo nie zależy

to od bezmyślnych i pozbawionych instynktu 

samozachowawczego ludzi. 

Granica oddzielająca zimę i wiosnę 

jest wprawdzie umowna, ale umowy 

społeczne są wpisane w nasze stadne 

życie. Czyli wiosna, a jak wiosna – to 

budzące się życie, a jak budzące się życie 

– to rozmnażanie, a jak rozmnażanie 

– to miłość, a jak miłość – to szaleństwo! 

Wszak według najnowszych 

badań psychiatrów miłość jest wyjątkowym 

stanem, rodzajem choroby 

psychicznej, w czasie której człowiek 

jest nieświadomy tego, co czyni. Gdyby 

był świadomy, nigdy by nie popełniał 

głupstw, które są następstwem zakochania, 

że wymienię chociażby zawieranie 

w tym euforyczno-anormalnym 

stanie małżeństw… 

Ale Pierwszy Dzień Wiosny, o którym 

wiedzą prawie wszyscy, nie jest jedynym 

świętem w tym wyjątkowym 

dniu, jest to bowiem także Światowy 

Dzień Poezji, o czym są poinformowani 

tylko nieliczni. Oczywiście poeci są jeszcze 

większymi wariatami niż zakochani 

(czy to szczęśliwie, czy tragicznie), bo 

o ile miłość po jakimś czasie przechodzi, 

to wariat myślący i widzący inaczej, 

którego zowią pogardliwie poetą, 

w swoim nienormalnym stanie pozostaje 

do końca życia. Nie pomoże mu 

psycholog, psychiatra, terapia indywidualna, 

zbiorowa ani nawet ksiądz 

(który przecież wszystko wie najlepiej). 

3 

Dlatego Pierwszy Dzień Wiosny uczcijmy 

całodobową radością, a Światowy 

Dzień Poezji minutą… ciszy. Bo cisza 

jest nam tak samo potrzebna, a może 

jeszcze bardziej, jak szept, rozmowa, 

śmiech czy krzyk… Właśnie w ciszy, 

i z ciszy, rodzi się wszystko. Wprawdzie 

najmądrzejsza księga świata mówi, że 

na początku było słowo, ale prapoczątkiem 

słowa była cisza. Pomilczmy więc 

trochę. Może i z naszego milczenia, 

w naszej ciszy, zrodzi się pomysł na życie, 

na życzliwość, na szacunek dla bliźnich, 

nawet tych, którzy mają czelność 

myśleć inaczej, niż sobie ubzdurał ten 

czy ów nawiedzony polityk. Politycy 

przeminą szybciej, niż przypuszczali, bo 

skończy się kadencja, stanowiska oraz 

upajanie się władzą, a żądza władzy – 

która nie przeminie – jest po stokroć 

gorsza i niebezpieczniejsza niż miłość 

i poezja razem wzięte, szczególnie 

wiosną. 

Podobno też wraz z wiosną rozkwitają 

najpiękniej uczucia, ale z tym akurat, 

nauczony wieloletnimi doświadczeniami, 

się nie zgadzam, bowiem uczucia 

nie rozróżniają pór roku ani tempera- 

tur panujących dookoła. Zakochanym 

z bijącymi na szczęśliwe uniesienia 

sercami jest wszystko jedno (gdy są 

już jednością!), czy z nieba leci śnieg, 

grad, deszcz, czy żaby, czy słońce 

śmieje się od wschodu do zachodu, 

czy ciężkie chmury wiszą nad głową, 

czy też z ciepłym wiatrem aniołki ślą 

pozdrowienia. Bo też miłość, ta prawdziwa, 

nie serialowa, jest ponad porami 

roku, a nawet ponad czasem. 

Jeśli jednak trzeba jakoś określić 

porę roku miłości, można ją nazwać 

jedynie – nieudolnie – Nieustającą 

Wiosenną Wiosną. Wiem, że to idiotyczne, 

ale za to miłość jest tak piękna, 

że traci się dla niej głowę, rozum 

i co tam jeszcze kto ma do stracenia. 

Uczucia wymykają się obiektywnym 

i naukowym prawdom oraz – podobnie 

jak nałogi – traktują jednakowo 

mędrców, kmiotków i debili. 

By jednak zejść nieco na ziemię ze 

stratosfery uczuć, by wdychać pełną 

piersią wiosenne zachwyty, trzeba 

stwierdzić, że niewątpliwie wiosna 

jest również porą twórców, których 

trzeba piękniej nazwać artystami. 

Gdyż, niezależnie od wieku, nieustannie 

się rozwijają, rozkwitają, owocują 

nowymi dziełami. Wierzą naiwnie 

w perpetuum mobile, bo trawa sama 

się puszcza, kwiaty same kwitną, ptaki 

same śpiewają, słońce samo świeci… 

I tylko „samo się nie myśli, jako grzmi 

samo i samo się błyska” – jak słusznie 

zauważył Witkacy, choć nie wiem, 

czy był „czysty”, czy bujał w siódmych 

niebach narkotycznych wizji. Tak czy 

owak, myślenie to rzeczywiście wysiłek 

– niewidoczny i niewymierny, 

a jednak pochłaniający energię, wymagający 

skupienia, czasem prowadzący 

do wyczerpania. Byle tylko w słusznej 

sprawie, przynoszącej konkretne dobro: 

czy to wynalazki ułatwiające życie, 

czy udogodnienia wszelakie, czy nawet 

futurystyczne przewidywania. Choć 

z tymi wynalazkami też jest różnie. 

Gdzieś w świecie jest coroczny konkurs 

na „najbardziej nieprzydatny wynalazek 

roku” – na takie „cuda” szkoda wysiłku. 

59 


4Siedzę w parku. Przez zamknięte powieki 

wciska się marcowe słońce żółto- 

-pomarańczowymi plamami, malując 

abstrakcyjne obrazy. Zamknąć uszu się 

nie da. Dolatują do mnie głosy latających 

przyjaciół. Choć każdy śpiewa na 

swoją nutę, nie przeszkadzają sobie, 

a ten chaotyczny, zdałoby się, śpiew, 

rozbrzmiewa tak harmonijnie, jakby 

ptasimi fruwającymi chórami dyrygował 

genialny dyrygent. Może w istocie 

tak jest? Pierwsze skrzypce grają, 

a właściwie gwiżdżą (także na wszystko) 

kosy. Właśnie nadszedł czas najwspanialszego 

skrzydlatego śpiewu, 

bo w ptasim świecie piękno śpiewu 

zależy od pory roku. Na wiosnę ptaki 

śpiewają najpiękniej, bo wprawdzie 

uwiły już gniazda i zniosły jaja, ale 

nie są jeszcze obarczone głodnym, 

wiecznie nienażartym potomstwem, 

któremu trzeba wkładać nieustannie 

w otwarte dzióbki świeże smakołyki. 

Wtedy ptasi rodzice są tak zalatani, 

że się im już nawet śpiewać nie chce, 

a gdy śpiewają, to tak cienko jak ja po 

dziesięcioleciach małżeństwa… 

Z myślenia rodzi się też sztuka: malarstwo 

wzbudzające zachwyt, literatura 

wzruszająca pięknem, muzyka trącająca 

struny serca… Słowem wrażliwość 

utrwalona różnymi alfabetami. 

A po co to komu? – zapytają malkontenci. 

Sam nie wiem, lecz przypuszczam, 

że w naszym genetycznym 

kodzie zapisane jest ręką Stwórcy 

wspomnienie raju, gdzie wszystko 

było idealne. Stąd pewnie odwieczne 

dążenie człowieka do szukania 

i tworzenia piękna. Od zarania. Wszak 

nasi przodkowie już przed tysiącami 

lat malowali na ścianach jaskiń zwierzęta 

czy sceny rodzajowe. Po co im 

to było? Pożyteczniej i praktyczniej 

mogli wykorzystać czas, polując na 

mamuty, rozniecając ogniska, waląc 

maczugami po łbach niebezpiecznych 

intruzów lub ciągnąc za włosy do grot, 

w wiadomych celach, wybranki swoich 

gruboskórnych i kosmatych serc. Coś 

w tym musiało być! 

Myślę o myśleniu. Od myślenia wszystko 

się zaczyna. Słowa i czyny. Dobre 

i złe. Myślenie to też jedyny azyl prawdziwej 

wolności, bo ze słowami trzeba 

60 


się liczyć, a za czyny ponosi się konsekwencje. 

Myśli są jednak nieobliczalne 

i nieuchwytne. A przez to niebezpieczne. 

Szczególnie te objawiające 

się zadawaniem niewygodnych pytań. 

Niektórzy, a może i nazbyt liczni, gdyby 

tylko mogli, w każdym miejscu ustawialiby 

nowy znak zakazu. Na białym 

tle przekreślony mózg, co znaczyłoby: 

„surowy zakaz myślenia”. Albo wspaniałomyślnie 

poszliby na kompromis: 

wybiórcze myślenie dla poszczególnych 

grup. Dla elit rządzących: „myślenie 

przytakujące”, dla elektoratu: 

„myślenie wybierające” (oczywiście 

rządzących), dla niby-artystów: „myślenie 

oklaskujące” (nieszczęsnych 

widzów), dla właścicieli wielkich sieci 

handlowych: „myślenie kupujące” (zakupoholików)… 

Nie przypadkiem w powszechnym 

użyciu funkcjonuje termin „pranie 

mózgów”. Nad takimi „pralniami” 

myślą tęgie głowy, bynajmniej nie 

po to, by uszczęśliwić maluczkich… 

Z moim mózgiem też się dzieje coś 

niedobrego, bo ze świetlistej zieleni 

malowanej wiosną myśli dryfują 

w mroczne zaułki… 

Ale ptaki są szczęśliwsze od ludzi, bo 

nie mają, permanentnej u nas, kampanii 

wyborczej i nie są ani w totalnej 

władzy, ani w totalnej opozycji (choć 

niektóre są równie lekkomyślne, co 

może wynikać z namiętnych wiosennych 

uczuć). Przykładem tego może 

być choćby parka kosów, która uwiła 

sobie gniazdo na terenie mojego 

ogródka, na czereśni – akurat w miejscu 

złamania przez wichurę. Teraz nie 

mogę ruszać powalonego drzewa, 

a dodatkowo jestem zobowiązany 

zapewnić całodobową ochronę nieroztropnym 

zakochanym, bo kotka 

Pola tylko czeka stosownej chwili, by 

zamordować nieświadome ryzyka 

ptaszęta. Może to ich pierwsze gniazdo 

i nie załatwiły właściwej lokalizacji 

gdzie trzeba? 

Ech, mógłbym tak narzekać cały 

boży dzień na perfidne niegodziwości 

ludzkiego świata, ale wiosna jest 

na to zbyt piękną porą roku! A kiedy 

jeszcze ma się szczęście żyć w zielonej 

republice wiosennej wyobraźni, 

to szczęście jest pełne i niezniszczalne 

– nawet przez kampanię przedwyborczą, 

nieuczciwych sprzedawców 

szalejących wespół z inflacją, 

czy polityków, których ulubionym 

płynem są pomyje do oblewania adwersarzy. 

Mnie na szczęście nie obowiązują 

ludzkie prawa i bezprawia 

(w majestacie prawa), bo żyję w skrzydlatym 

świecie Pegaza i nie tylko – 

wszak jestem niebieskim ptakiem!

5 

Jednak z której strony by nie patrzeć na 

wiosenny świat, zewsząd słychać, jak 

niesie się (nie tylko po lesie) nawoływanie 

i zew natury: „Rozmnażajcie się!”. 

Skierowane do wszystkiego, co żyje, 

a przede wszystkim do ludzi, którzy 

w pogoni za dobrami materialnymi 

zagubili potrzebę posiadania dzieci: 

rozwrzeszczanych, sikających, chorujących, 

zabierających czas, wolność 

i niezależność. Ludzie! Bierzcie przykład 

z braci mniejszych, którzy gdy tylko 

poczują bożą wolę, nie dają się powstrzymać 

przed prokreacją! I to bez 

500+, żłobków, przedszkoli, wyprawek 

itd., itp. Ale zawzięły się wygodne ludziska, 

bo seksić się, to jak najbardziej, ale 

rozmnażać, to już uchowaj Panie Boże! 

A tu naród ginie, kurczy się, a najgorsze, 

że nie wiadomo tak naprawdę, 

dlaczego! 

Na siłę jednak niczego, nawet wiosną, 

a już szczególnie dzieci, nie da się zrobić. 

Napiszę im jednak dydaktyczną 

kołysankę, by szczególnie wiosną „rozmyślali 

w cichości o przyszłym spisie 

ludzkości…”. 

A może to taka moda na bezdzietność, 

taki trend, taka tendencja złośliwością 

podszyta? Ale chyba nie, bo mody się 

zmieniają, a raczej zmieniają wygląd 

– szczególnie podatne na chwilowe 

zmiany są piękne panie. Na początek 

modelki i celebrytki torturują się 

rozmaitymi dietami, by wystawiać 

swoje zmaltretowane ciała na podziw 

i zachwyt w najmodniejszych jednosezonowych 

kreacjach… Jakby tego 

było mało, po silikonowych biustach 

i pośladkach nadszedł czas manipulowania 

naturalnymi kształtami ust, by 

wyglądały jak wzdęte sztucznie i nachalnie 

parówki. Ale piękno to rzecz 

umowna. Podobne jak brzydota. 

I już sam nie wiem, czy piękniejsze jest 

brzydkie piękno, czy piękna brzydota. 

Mody się zmieniają, a Ona jest zawsze 

jednakowo, ciągle na nowo, corocznie 

tak samo piękna. Na szczęście nad naszymi 

głowami przewala się nie tylko 

wielka polityka małych ludzi, ale także 

błękitne niebo i jasne słońce. Wystarczy 

unieść głowę i uśmiechnąć 

się sercem, żeby dostrzec to, co najważniejsze: 

że nasze życie to nie tylko 

nurzanie się w bagnie, ale przede wszystkim 

dążenie do słońca i czystego błękitu, 

który unaocznia zarówno piękne idee, 

jak i realne piękno oraz dobroć, które są 

w zasięgu oczu, rąk i przeczuć. Przecież 

nie urodziliśmy się po to, by uprzykrzać 

życie bliźnim (a i sobie przy okazji), ale po 

to, by dojrzewać i owocować owocami 

godnymi rozumnych ludzi oraz by zmieniać 

świat na lepsze (a nie na gorsze), by 

cieszyć się życiem zamiast nienawidzić – 

nie tylko wiosną… 

Coś mi się ten felietonik myli z kazaniem, 

gdy wiosna puka zielonymi paluszkami 

pąków do naszych serc i łepetynek, ale 

tak to czuję, szczególnie teraz, gdy życie 

zielenieje i odradza się po zimie. I chciałoby 

się, i marzy mi się, i wierzyć chce się 

(choć to nie do wiary), że ludzie z wiosną 

spojrzą życzliwej na siebie po to, by życie 

było piękniejsze, po to, by zamiast niszczyć 

bliźniego, cieszyć się z tego, że jest… 

Tylko zanurzyć się w zieleń ziemi, błękit 

nieba i złoto słońca, bo w zieleni nadzieja, 

w błękicie spokój, a w słońcu energia. 

Tego wszystkiego możemy zaznać, jeżeli 

tylko chcemy, a warto… [JW] 

Zdjęcia:RC 


61

62 


LUIGI GRIECO 


63

64 


Luigi 

Grieco 

Włoski artysta fotograf Luigi 

Grieco urodził się w 1962 

roku. Od wielu lat mieszka 

w Mediolanie. Zajmuje się fotografią społeczną, 

reportażem i portretem. Otrzymał 

Qualified Italian Photographer (QIP) 

w kategorii Portrait and Illustrative oraz 

Qualified European Photographer (QEP). 

Jego prace nagradzane są na arenie międzynarodowej 

w najbardziej prestiżowych 

konkursach na świecie, takich jak: IPA, 

PX3, Black&White Awards, Fiof Awards, 

Master Color, Loupe, i innych. Brał udział 

w wystawach w wielu znakomitych miejscach, 

a niektóre jego fotografie zostały 

pozyskane przez ważne muzea, takie jak 

Biblioteca Casanatense, Biblioteca nazionale 

di Roma i Wexford Art. Museum. 


65

Luigi Grieco fotografią artystyczną zainteresował 

się całkiem niedawno, ale 

odkąd po raz pierwszy zasmakował w tej 

dziedzinie sztuki – całkowicie jej się oddał. 

„Miłość do sztuki wpływa na moją wizję, a poprzez 

ciągłe eksperymentowanie i korzystanie 

z mediów cyfrowych staram się łączyć fotografię 

z innymi mediami. Za pomocą obrazów 

chcę stworzyć intymną i sugestywną formę 

wypowiedzi, która pozwala mi opowiedzieć 

o moich odczuciach i uwolnić emocje”. 

Jego fotografie są niezwykle klimatyczne, rozmyte, 

senne – taki nastrój uzyskuje przez długi 

czas naświetlania i kontrolowane poruszenia 

aparatem. Ostatecznej obróbki dokonuje 

w programie graficznym, w którym nakłada 

na siebie obrazy, tworząc tekstury, kontrasty 

i oryginalne efekty. 

„Lubię, gdy fotografia przypomina malarstwo 

– taki właśnie efekt chcę uzyskać w swojej 

twórczości – uwielbiam, gdy obraz jest rozmyty 

i efemeryczny, gdy wszystko się zmienia, 

przenika i odpływa… Robiąc zdjęcia, nie zastanawiam 

się, nie planuję – całkowicie podążam 

za swoim instynktem, co pozwoliło mi wypracować 

własny styl”. 

66 



67

wszystko się zmienia i odpływa... 

SUSAN SONTAG O FOTOGRAFII 

Ludzkość wegetuje niezmiennie w jaskini Platona 

i, zgodnie z odwiecznym zwyczajem, wciąż 

znajduje upodobania w samych tylko przebłyskach 

prawdy. Ale przebłyski prawdy dostarczane 

przez fotografię różnią się od przebłysków 

dostarczanych przez starsze i bardziej rzemieślnicze 

obrazy. Ponadto mamy obecnie do czynienia 

z o wiele większą liczbą obrazów starających się 

przykuć naszą uwagę. Inwentaryzację tematów 

fotograficznych zaczęto sporządzać od 1839 roku 

i dziś trudno oprzeć się wrażeniu, że wszystko 

już chyba sfotografowano. Owo nienasycenie 

fotografującego oka zmienia warunki, na jakich 

przetrzymywani jesteśmy w naszym świecie, 

w jaskini. Ucząc nas nowego kodu wzrokowego, 

fotografie zmieniają i rozszerzają pojmowanie 

tego, co zasługuje na oglądanie, i tego, co mamy 

prawo zauważyć. Stanowią gramatykę i – co jeszcze 

ważniejsze – etykę widzenia. Wreszcie najbardziej 

pompatycznym wynikiem fotograficznego 

przedsięwzięcia jest poczucie, iż jesteśmy w stanie 

cały świat zmieścić w głowie jako antologię 

obrazków. Zbierać fotografie to zbierać świat. [SS] 

68 


LUIGI GRIECO 


69

70 


foto: R.C.

NOC, KTÓRA ZABIŁA GWIAZDY 

Kasia Dominik 

Było po północy 

w deszczu i pod słońcem 

Pokora ugrzęzła pomiędzy 

szeptem ukrytego biodra 

a skostniałym paznokciem 

Czekałam długo 

tylko samotność 

odwiedziła mnie i została 

Nie pamiętam kiedy 

skrzydła stały się białą laską 

a milczenie 

które zabiło moje imię 

przyszło znikąd 

Stoczyłam się po klifie 

spękanego grobu 

Pchana do tyłu 

poza życie 

poza świt 

Jestem echem 

w dudniącej studni 


71

Ręka pisząca 

fragmenty* 

1. 

WOJCIECH KASS 

Fenomenalnym, a zarazem fundamentalnym zjawiskiem 

kultury jest spotkanie z człowiekiem, z niego bierze się 

dalsze wszystko. W religii natomiast – spotkanie z Bogiem. 

Te dwie sfery na ogół się przenikają. 

Potęgowanie spotkania: spotkanie implikuje rozmowę, rozmowa 

– poznanie, samopoznanie. Ostatnie – myśl/ideę. 

Wtedy osamotnieliśmy. 

Pożałowałem homo faber. 

Pożałowałem konkretu bez człowieka. 

I człowieka bez konkretu. 

W dalszej kolejności zrozumienie i wybaczenie. 

2. 

Trzeba przekroczyć ten próg duchowy, poza którym pisanie 

przestaje być ambicją, a staje się sposobem istnienia, 

egzystencjalną koniecznością. 

Oddechem. 

Na gruncie oddechu wyrasta drzewo wewnętrznej wolności 

i uspokojenia. 

3. 

Żyć i życie znaczyć literą? O ile nie będzie ona słabszą od 

życia, bogactwa jego przejawów i możliwości. Litera nie 

dorówna mu nigdy, ale droga tworzenia i docelowy sen 

poezji polegał właśnie na tym, żeby dorównać i ustalić 

jeszcze lepsze warunki do życia i wartości dla jego fenomenu 

albo też bezwzględnie i spektakularnie, i w czym 

nasza epoka znalazła sobie powszechne upodobanie, nadając 

mu statut formy i normy, prawa i zadania. 

4. 

Minus dziesięć, słońce. 

Zimny wschodni wiatr wyprasza śnieg z drzew. 

Do karmnika zleciał grubodziób, niecodzienny gość. 

Zleciał na chwilkę, ale moje oko w tej właśnie chwilce go 

spostrzegło, w tej, a nie innej, ani wcześniej, ani później: 

tłuściutki, z siwym kołnierzem na karczku, usiłuje podlecieć 

do ziarna w karmniku i odlatuje, znów podlatuje po 

to, by cofnąć się na gałązkę jaśminu, zaniepokojony obecnością 

sikor i kowalika. 

Dobry znak, myślę sobie. Taki gość musi coś zmienić. 

W konkrecie, w zajęciach wiążących 

człowieka z konkretem 

i na odwrót, jest woda życia. 

Pożałowałem wieku, który wysadził istotę ludzką z obcowania 

z konkretem. 

5. 

Odzyskać obecność. 

Odzyskać obecność świata, jego realność. 

Odzyskać istnieniowość w codziennym u-obecnianiu świata. 

Odzyskać tożsamość w codziennym u-realnianiu się świata. 

Odzyskać święty związek słowa z rzeczywistością. 

W życiu? W poezji? Czy to się jeszcze da? 

6. 

Adagio Gnossienne Satiego, przejmujące. 

Niczego nie rozstrzygające. 

Zostało ci dane, zostało odjęte. 

7. 

Skrzydła są organem nader wrażliwym i dlatego należy 

je oszczędzać, dokonywać przeglądu, czyścić pióra, słowem 

– dbać. Nie mylić czyszczenia ze stroszeniem piór. Ani 

strojeniem, gdyż do strojenia najbardziej nadaje się dusza. 

Staram się w międzyludzkich środowiskach z najwyższą 

ostrożnością szafować własnymi frasunkami, szkodzi to 

bowiem rozwojowi poetyckiego fechtunku. Gdzieś napisałem 

o tym, że człowiek powinien mieć jedno czyste 

zajęcie: miłość do ludzi. Reszta przychodzi sama. Reszta 

zawsze przychodzi do „pańskiego stołu” lub „pod czyjąś 

rękę”. Dlatego jest resztą, czyli czymś rozmienionym. 

Rozmienianie na drobne, mimo że jest ono żywiołem życia, 

chyba nie sprzyja twórczej literze. Podobnie jak rozmijanie 

nie służy ułożeniu się z losem. 

– To zaś, co podchodzi z Ciebie, co cierpliwie wyharujesz 

i wydziergasz cierpieniem, to jest właśnie bijące serce 

skały, to jest czule zwrócona na wszystko inne twierdza – 

w sumie niepokonalna. 

– Reszta? Rozmaite strategie i dywersje typu: prowokacje, 

miny, pozy, uniki, mizdrzenia, maski, wesołkowatość, 

merdactwo (czym się tylko da), złośliwa ironia, umiłowanie 

płycizn i kuszenie nimi niby głębiami, podczas gdy głębin 

tych nigdy nie doznaliśmy i faktycznie boimy się ich 

oraz obchodzimy jak niebezpieczeństwo. 

72 


Reszta więc podchodzi i przychodzi, 

obwącha i odchodzi. 

W długiej perspektywie wszystkie strategie w poezji biorą 

w łeb. Dlaczego we współczesnej umysłowości znalazły 

one sobie tyle miejsca, tego nie wiem. Za to przekonany 

jestem, że to miejsce sobie umościły. Więcej – owa umysłowość 

ubzdurała sobie, że tędy droga. 

Nie tędy. Owa droga jest niczym innym, a pychą zadufanego 

w sobie, ekonomicznego, merkantylnego i marketingowego 

umysłu. 

Rozumiem potrzebę konfesyjności w poezji, ale odradzam 

posunięty do aktu donosicielskiego konfesyjny ekshibicjonizm, 

a w aspekcie społecznym bolszewizm, czyli donoszenie 

wersyfikatorów na ojców i matki, mężów i żony, szukania 

w rodzinie przyczyn własnych ułomności i niedociągnięć. 

Ziemskie zasoby wody pitnej maleją. Żałość mnie ogarnia, 

gdy w myjniach bezdotykowych widzę ludzi myjących samochody 

podczas złej pogody. A gdyby problem akwatyki 

przełożyć na ekwiwalent poetyki? Na przykład na zagadnienie 

wiersza/wody, wodolejstwa lub lania wody? Wydaje 

mi się, że jego racją jest ten wyższy etap, kiedy to 

wodę wiersza przemieniamy w wino wiersza, nasyconego 

cierpkością ziemi i ciemną czerwienią krwi własnej. Dalej – 

w winę wiersza. Ale to jest już jazda bez kierownicy. 

8. 

4.09. 

Kiedy poetę podchodzą kwasy żołądkowe, 

ta ostra, żerna i nieprzyjemna 

ciecz, to musi uważać, aby rzecz gastryczna 

nie psuła szyków Rzeczypospolitej 

Gramatycznej, dla niego przecież 

najważniejszej. Czytając niektóre 

współczesne wypasy poetyckie, odnoszę 

wrażenie, że te porządki, biologiczny 

i lingwistyczny, wiążą się ze sobą, 

ale i bywają mylone z sobą, a mianowicie: 

co jest gastryką, co jest gramatyką. 

Gra w ping-ponga, czyli odbijanie piłeczki ja do ty i ty do 

ja, przy czym chodzi o to, aby jeden drugiego „kiwnął” 

i przechytrzył. Niektóre loty piłeczki zwie się u nas „śmierdzielami” 

lub „fuksem”, kiedy to, dajmy na to, zawadzi ona 

o rant siatki lub trafi na kant stołu. Co się wtedy dzieje? 

Piłeczka nagle i niespodziewanie zmienia trajektorię lotu, 

całkowicie zaskakując i konsternując tego, który usiłuje ją 

dopaść i odbić. Przekładając rzecz na poezję: nagła zmiana 

trajektorii słowa, jego pędu, orbity, na której się znajduje, 

dobrze robi wierszowi, wprowadzając którąś jego cząstkę 

w obszar poza zasięg, niepochwytność. 

Na własny użytek nazywam to zjawisko nagłą zmianą 

losu/lotu słowa, skierowanie go na te terytoria językowe, 

które stawiają je na progu poznania, twarzą w twarz z niewidzialnym 

i niepojętym. Ten rodzaj poznania pozostaje 

poza zasięgiem naukowego ratio, doświadczenia potocznego, 

empirycznego i pragmatycznego. 

9. 

Wiersz to dar, coś jak wytrącenie z kontekstu codziennego 

zajęcia, zmiana koleiny mechaniczności i bezwiedności 

mowy; wstrząs duszy, a zaraz przy tym wybryk słowa – jakby 

to stara szkapa języka przypominała sobie od czasu do 

czasu, że kiedyś była źrebakiem, z nagła więc wierzgnie zadem, 

bryknie bokiem, zakręci kopytkiem. 

I zarzuci łbem wersu. 

10. 

Bezpłodne uniesienia, bezpłodne wysiłki. 

Mandelsztam po jednym z sympozjonów Stowarzyszenia 

Poetów powiedział: wydaje im się, że latają, lecz to latanie 

jakoś im nie wychodzi. Z kolei żona poety Nadieżda zapisuje, 

że poeta powinien nauczyć się nie tylko mówić, lecz 

także milczeć – zwłaszcza gdy wewnętrzny głos nakazujący 

nie dość jest silny. 

Niejasny stan sprzed tworzenia Goethe nazwał rozbudzoną 

rozpaczą, a Achmatowa – przedpiosennym niepokojem. 

Według reguły „milcz lub pisz”: 

– ile rękopisów zgromadzisz, tyle samo wyrzuć; 

– ile zapiszesz, tyle skreśl; 

– ile słów pokochasz, tyle znienawidź; 

– ile cudzych wierszy potępiłeś, tyle napisz lepszych; 

– ile cudzych wierszy uznałeś za pozorne lub samowolne, tyle 

napisz prawdziwych i wolnych. 

Wybrałeś nasłuchiwanie tajemnic, ufaj więc bardziej milczeniu 

niż mowie. 

11. 

foto:Pixabay 

Tradycja wiersza wolnego liczy sobie niewiele ponad sto 

lat. Może więcej, gdy poszuka się wierszy prekursorskich, 

które wylały mleko formy uwolnionej – i sprawiły, że weszła 

ona do ogólnego obiegu i powszechnego stosowania. 

Wydaje się jednak ten jeden wiek oseskiem w porównaniu 

z tysiącami lat uprawy wiersza i ustalania się jego wiązań, 

odrzucających jedne konwencje i przyjmujących inne, 


73

niemniej były to zawsze formy ścisłe, zorkiestrowane 

i zrytmizowane, organizujące się w metrum i rym, strojące 

struny rytmu i na ogół sterujące ku harmonice. 

Czesław Miłosz w którejś ze swoich ars poetica zapisał, że 

dąży do formy bardziej pojemnej, która nie byłaby zanadto 

poezją i zanadto prozą, a w jednym z esejów zapisał zdanie, 

że wiersz wolny jest „tanią przepustką do nowoczesności”. 

Nie są to formuły sprzeczne, niemniej druga, zawierająca 

przyganę, daje upust ironii. Poeta zdaje się mówić: no dobrze, 

rozwiązuję nieco gorset wiersza, zamierzam jednak 

zachować zdrowy balans między wiązaniami poezji, a „rozsznurowaną” 

prozą. 

Wiersz Różewicza w swoich wielu realizacjach zbliża się 

do granicy, , gdzie ustawiona jest tabliczka z ostrzeżeniem 

„uwaga, proza”. Dałoby się to ryzyko igrania z granicą przełożyć 

na literę niektórych wierszy Białoszewskiego. Materia 

języka w rękach majstrów nie jest już tą samą materią w 

posiadaniu epigonów i – co gorsza – w nader ubożuchnym 

repertuarze dyletantów, który na ogół jest całkowicie nieskuteczną 

rozwiązłością. 

Zaistniało więc w wierszoróbstwie ostatniego półwiecza – 

zjawisko wiersza postróżewiczowskiego: jego kontynuatorzy 

są już tylko psujami (jakby wiersz był wyłącznie domeną 

mechaniki) i bachorami strojącymi się w piórka kapłanów 

luzatorstwa mowy poezji. Do czego zmierzam? Dostrzegam 

niebezpieczną tendencję rozpuszczania się wiązań poezji 

w żywiole prozy. To jest tak, jakby jej twarda tkanka językowa 

(w suple, czyli metaforze mająca swój korzeń) z wolna miękła 

przybierając galaretowatą konsystencję. Obawiam się więc, 

że wolny wiersz nowoczesny jest nim coraz bardziej w sensie 

zewnętrznym, bo od wewnątrz to sprawa prozy rozpisanej na 

wersy, to proza udająca strukturę wiersza, podszywająca się 

pod jego konstrukcję, mocowania, zbrojenia. 

A już całkowitym fałszerstwem prawdziwej monety poezji 

jest wspomaganie się technicznymi możliwościami maszyny 

do pisania – jaką jest przecież komputer – kiedy to autor, 

przed lub po zapisie wiersza, wciska w „narzędziowni” funkcję 

układu tekstu, centrując wersyfikację lub równając ją do 

idealnego prostokąta strofy lub strofoidy. Te typograficzne 

sztuczki wiodące na manowce łatwizny, dyletanctwa, te drogi 

na skróty, którymi mamią technologie, stają się dość powszechną 

praktyką piszących wiersze mas. 

12. 

W 1773 roku niemiecki teolog Christian Tobias Damm 

wydał Betrachtung über Religion, w którym literę 

h w wielu niemieckich słowach uznał za nieprzydatną 

i całkowicie zbyteczną. Niedługo potem Johann 

Georg Hamann z Królewca opublikował polemiczny 

traktat zatytułowany Nowa obrona litery 

H. Damm zapragnął zracjonalizować język 

i uwolnić go od przypadkowych i nieuzasadnionych 

racjonalnie elementów. Hamann, przekonany 

o tym, że język tożsamy z myśleniem jest narzędziem 

pochodzącym wprost od Boga, a litera jest duchem 

i duch literą, zanegował ideę wyczyszczonego i ortodoksyjnie 

logicznego języka, który pozbawiony wszelkiej 

dziwności stałby się nudnym, jałowym i ponurym. Literka 

h, ten zbędny, przykry twór, była według Hamanna 

nieprzewidywalną i nieprzekładalną cząstką rzeczywistości, 

cząstką fantazyjnego polotu w boskim kierowaniu 

światem. W rezultacie czego traktat przemienia 

się – jak pisze Isaiah Berlin w swoim eseju Mag północy 

– „w diatrybę przeciwko czyściutkiemu, oschłemu 

światu i staje się peanem na cześć nieregularności 

i piękna tego, co irracjonalne”. 

74 


Dlatego bombarduj swój wiersz 

wojskiem świadomości literackiej 

i filozoficznej, historiozoficznej 

i eschatologicznej z każdej strony, 

z góry i dołu, przeprowadź nalot z powietrza, 

natrzyj z wody, napadnij z lądu, a jak 

trzeba, to zrzuć na niego napalm. Dopiefoto:Pixabay 

Dla Nerona takimi literkami h byli chrześcijanie, dla krucjat 

i inkwizycji – katarzy, dla Hitlera – Żydzi i Słowianie, dla Mao 

Tse-tunga – Tybetańczycy. Właściwie wszystkie szaleństwa 

tyranów, dyktatorów i dogmatyków, które sobie tłumaczyli 

jako wielkie, racjonalizatorskie i oczyszczające projekty społeczne, 

obierały sobie za wroga literę h w postaci bezradnych 

wspólnot i mniejszości ludzkich. 

Pewien Niemiec kupił we wsi Krzyże działkę, na której pobudował 

dom. Wiele czasu poświęcił na przygotowanie gruntu 

pod trawnik, jego zasianie, a potem na pielęgnację już wyrosłej, 

nieskazitelnej i niepomieszanej z żadnym innym zielem 

trawy. Wzruszał ramionami, gdy miejscowi przestrzegali go, 

13. 

Metafora jest wielookim zjawiskiem 

językowym. Poprzez nią 

spostrzegamy na raz, od razu. 

I tym żywotniejszym, intensywniejszym, 

nasyconym i pełnym, 

krwistym i soczystym, brzemiennym 

i promiennym, cierpkim 

i ciernistym, im bardziej medium, 

przez które się ona wyraża, zanurzonym 

pozostaje w istnieniu. 

że ten eksperyment na tych piaskach i pod tym lasem nie uda 

się, nie przejdzie. Po jesieni oraz zimie Niemiec znów zjechał 

do swojego mazurskiego domku i chwycił się obiema rękami 

za głowę, gdy pomiędzy źdźbłami zielonej trawy zobaczył panoszące 

się mchy, porosty, chwasty, takie rozmaite h. Rzeczy 

są myślami Boga, litery – Jego tchnieniem i nawet jeśli literka 

h jest biedna, bezradna, niepraktyczna, to według Hamanna 

ona mówi: twoje życie jest tym, czym ja jestem, ein Hauch 

(oddechem). 

14. 

Wiersz podchodzi poetę, 

a niekiedy osacza „ze 

wszystkich stron naraz”, jak 

w którymś ze swoich wierszy 

zapisałem. Cóż by to jednak 

było, gdyby to tylko wiersz 

nas podchodził? Byłoby łatwo. 

To pierwsze podejście 

wiersza domaga się wzajemności, 

czyli i wiersz chce, aby 

go podejść – nie raz, nie dwa 

i to „ze wszystkich stron naraz”.

o to, co po tym totalnym ataku ostanie się z pierwotnego 

budulca, zasługuje na dalszą uwagę, gdyż trwała ruina jest 

wiarygodniejsza niż nieudolnie wystawiona, choćby spięta 

fundamentem i dachem, budowla. Dlatego, ile wlezie bombarduj 

kościółek swojego wiersza, nie miej litości – ani dla 

niego, ani dla siebie. Niechaj sczezną w nim wszelkie złogi, 

nazbyt słabe wiązania, pozorne mocowania, łańcuchy girland, 

ławy makat i bluszczy, kombinatoryczne esy-floresy, 

retoryczne pustosze, słowem: te wszystkie nawyobracane 

w mowie i piśmie – i dlatego zdewastowane, zużyte – językowe 

konstrukcje. 

Niechaj odpadną od niego cząstki miałkie i treści banalne. 

Jeszcze o tym nie wiesz, ale to, co przetrwa, któryś z fragmentów 

wieży lub krypty, sklepienia lub posadzki, kaplicy 

albo empory, to – jak igła kompasu – wytyczy dalszy kierunek 

wierszowi. 

Jeszcze tego nie wiesz, ale przekonasz się, ile widać z wiersza 

po jego zbombardowaniu. 

Jeszcze nie domyślasz się, jak wiele tym bombardowaniem 

wyraziłeś. 

Jeszcze nie wiesz, jaką ulgę ono przynosi i nie wiesz, że szkielet 

wiersza, ta jego reszta, która po nim pozostała, wbrew 

wszelkim wyobrażeniom, dobrze się trzyma, niejako zwarła 

się w sobie i niczego już nie potrzebuje (zwłaszcza pochlebstw), 

bo dostała za swoje, przeszła próbę ognia. 

15. 

Warto sobie przedstawić rzecz następującą i zarazem niepokojącą, 

a mianowicie fakt, że każdemu wierszowi wyznaczony 

jest szyderca, czyli ktoś taki, kto pochylony nad – w naszym 

mniemaniu – dziełkiem, robi dziwne miny i wykonuje 

jeszcze dziwniejsze gesty, słowem, kpi sobie z tego wiersza, 

używa na nim jak na godnej politowania szkapie. 

Nawet jeśli wymyśliłem sobie takiego szydercę, to w chwili, 

kiedy decydujesz się wystawić swój wiersz na pokaz, warto 

sobie przynajmniej wyobrazić figurę takiego szydercy, coś 

jak figurę retoryczną lub jeszcze gorzej – losu, to może być 

wredny karzeł lub krasnoludek na pozór tylko filuterny. 

Jaki z tego morał? Wiersz należy uzbroić w takie środki, 

które szydercę oniemią i ogłuszą, a wtedy uda on, że 

nic nie widział, więcej – nic się nie wydarzyło. Ale czy ten 

unik szydercy, to jego udawanie, nie jest jeszcze większym 

szyderstwem? Gdyż brak sygnału odbioru, brak słowa 

zwrotnego – tej „zwrotki” na naszą zwrotkę (strofę, strofoidę) 

– to także szyderstwo, tyle że w masce, a więc zakryte. 

W nieznanym ci zaułku do stolika nakrytego obrusem 

w kratę podchodzi właśnie kelnerka, niosąc na tacy filiżankę 

napełnioną aromatyczną kawą i kieliszeczek aperitifu. Klient 

uśmiechając się do niej, odkłada na obrus małą książeczkę, to 

może być twój szyderca, ale ty przecież postanowiłeś wyprawić 

swój wiersz pomiędzy ludzi i krajobrazy. 

16. 

Poeta powinien być zdolny do przemiany, ćwiczyć się 

w przemianie. 

Poezja jest znakiem przemiany w Innego, w Inne. 

Czesław Miłosz: kultura wyłącznie artystyczno-literacka jest rodzajem 

klatki, w której odbywa się pogoń za własnym ogonem. 

17. 

Wiersz przeniknięty 

tym, co większe od niego, 

tym, co pochodzi spoza nawiasu konwencji, 

tym, co jeszcze nieustalone, a co chce się ustalić, 

tym ciemniejszym, 

tym jaśniejszym, 

to jest poezja. 

18. 

Krzysztof Kuczkowski: „Chodzi o więcej”. 

Wojciech Kass: „Poezja czyni miejsca większymi niż są”. 

Jarosław Ławski: „Tam, gdzie jest Poeta, jest i więcej”. 

19. 

Literatura to ciemne, zaborcze i żarłoczne bóstwo, które 

wymaga ofiary. Najczęściej tą ofiarą są najbliżsi krewni 

adorującego to bóstwo literata. Oni to poświęcani są 

w pierwszej kolejności, następnie przychodzi kolej na adoratora. 

Bóstwo podnosi jedno ze swoich ciężkich ramion 

i skazuje go na niedocenienie, po jakimś czasie drugie, równie ciężkie 

– i zakrywa literata oraz jego literę płaszczem zapomnienia. 

20. 

Wiersz jest meandrującą linią napięcia słowa. 

21. 

Ręka pisząca, która żmudnie wytycza myśl i papilarną linię ciała 

życia oraz ciała słowa. 

I ten puls krwi w nadgarstkach, dłoniach, kilku palcach, opuszkach. 

Bywa, że któryś z pulsów zaświeci. Nie wiem który, wiem tylko, 

że ciemny puls krwi potrafi na chwilę błysnąć. 

Gdy jednak ręka pisząca zaświeci na dłużej, nie będę już stawiał 

słów, będę istniał! 

Czegóż mógłbym chcieć więcej Panie! 

Więcej grzechów nie pamiętam. [WK] 

*Od końca 2008 do 2016 roku Wojciech Kass prowadził zapiski 

zatytułowane Notes, które publikowane są regularnie w dwumiesięczniku 

literackim „Topos”. W ostatnim kwartale 2013 

roku założył drugą linię swoich zapisków pt. Ręka pisząca, fragmentami 

i okazjonalnie publikowanych w polskich periodykach 

literackich. W 2011 roku w krakowskim wydawnictwie Austeria 

w książce Ręka pisząca ukazała się niewielka ich część. 

Poezja jest formą przemiany. 


75

76 


foto: Renata Cygan (Tate Modern) 

T a t e M o d e r n w L o n d y n i e 

Every 

Ta n g l e 

o f 

Thread 

a n d 

Rope 


77

Między mną 

a materiałem, 

z którego tworzę, 

nie ma pośrednictwa 

narzędzia. 

Wybieram go rękami. 

Rękami kształtuję. 

Ręce przekazują 

mu moją energię. 

Tłumacząc 

zamysł na kształt, 

zawsze przekażą one 

coś, co wymyka się 

konceptualizacji. 

Ujawnią 

nieuświadomione 

Magdalena Abakanowicz 

78 


Prześlizgujesz 

się 

przez 

przestrzenie 

między 

sękatymi 

drzewami 

sizalu. 

Stąpasz 

po 

rozpiętej 

lianie; 

zaglądasz 

w cieniste 

szczeliny 

szorstkiej 

tkaniny. 

Stoisz 

pośród 

mrocznych 

form 

i czarnych 

cieni 

Rachel Campbell-Johnston 


79

MAGDALENA ABAKANOWICZ 

80 

Magdalena Abakanowicz urodziła się 

20 czerwca 1930 r. w podwarszawskich Falentach. 

Jej matka, Helena Domaszowska, 

wywodziła się ze starej polskiej arystokracji. 

Korzenie ojca, Konstantego Abakanowicza, 

sięgały Abak-chana — żyjącego 

w XIII w. mongolskiego władcy. Magdalena 

od maleńkości znała genealogię obu rodzin 

— aż do średniowiecza. Z dzieciństwa 

zapamiętała moment otwierania skrzyń 

(ze złotymi pieczęciami), które skrywały 

listy od polskich królów — Kazimierza Jagiellończyka, 

Jana Kazimierza i Stanisława 

Augusta. 


Źródeł jej różnorodnych, wielowymiarowych 

prac, redefiniujących formę rzeźby 

należy szukać właśnie w dzieciństwie, 

w tych niespokojnych, najwcześniejszych 

latach. Będąc małą dziewczynką, przyglądała 

się pływającym w stawie kijankom, 

ich napęczniałym brzuchom, wypełnionym 

kłębowiskiem kiszek. Nieuważnie 

wyciągnięte patykiem ciała tych stworzeń 

pękały. „Siedziałam z bijącym sercem, 

wstrząśnięta tym, co się stało. Zniszczeniem 

miękkiego życia i bezbrzeżną tajemnicą 

zawartości miękkiego”, mówiła. 

Dom, właściwie dwór, w którym mieszkała 

z rodzicami i siostrą, był ogromny. 

Ojciec zajmował jedno skrzydło, do którego 

dzieci nie mogły wchodzić. Matka, 

zapamiętana przez Abakanowicz jako 

kobieta wielkiej urody, bywała w domu 

rzadko. Artystka wychowała się wśród 

szlacheckich rytuałów. Ojca całowało się 

w rękę przed obiadem – gdy siedział na 

honorowym miejscu przy stole. Kolejny 

zapamiętany z dzieciństwa ceremoniał to 

ojcowskie polowania i ich konsekwencje 

– ułożone w sieni dworu martwe ciała potężnych 

dzików i jeleni. 

Źródło: kultura.onet.pl


81

A B A K A N Y 

drażniły ludzi. Były nie w porę. 

W tkactwie gobelin francuski, 

w sztuce: pop-art i sztuka konceptualna, 

a tu [formy] magiczne, 

skomplikowane ogromne... 

Magdalena Abakanowicz o abakanach 

82 



83

JESTEŚMY 

84 

Pasmo sukcesów Magdaleny Abakanowicz zostało 

rozpoczęte w 1965 roku wystawą indywidualną 

w warszawskiej galerii Zachęta, gdzie 

zaprezentowała wielkoformatowe gobeliny, 

następnie pokazane podczas biennale w São 

Paulo, gdzie otrzymała złoty medal. Zaprezentowana 

wówczas, autorska wersja gobelinu, 

została nazwana od jej nazwiska abakanami 

i rozsławiła polską szkołę gobelinu na całym 

świecie. Odtąd jej gobeliny stają się coraz bardziej 

monumentalne, wzbogacają swoje formalne 

komponenty o trzeci wymiar, początkowo 

poprzez faktury, grę cięć otworów oraz nietypowe 

kształty, odbiegające od tradycyjnej prostokątnej 

ramy tkackiej, aby w końcu stać się pełnowymiarowymi 

kompozycjami. Prace trafiają do 

prestiżowych międzynarodowych kolekcji – do 

Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Nowym Jorku 

(MoMA), Museum Bellerive w Zürichu; Musée 

des Beaux-arts w Chaux-de-Fonds, Centre Georges 

Pompidou w Paryżu; Stedelijk Museum 

w Amsterdamie. A najsłynniejszy z nich „Abakan 

Red II” (1969) znajduje się dziś w zbiorach Tate 

Modern w Wielkiej Brytanii. 

Źródło: oficjalna strona ASP w Warszawie 


Zapach owczego runa, świeżego torfu 

i sizalu – złudzenie jakby się było w lesie. 

Wszędzie wokół wznoszą się ogromne, 

ciemne, szorstkie, złowieszcze kształty-płachty 

zawieszone wysoko pod sufitem. Niektóre 

z nich wyglądają jak sękate, rozgałęzione drzewa 

splątane winoroślą, inne symbolizują człowieka, 

a jeszcze inne przypominają włókniste, skręcone, 

starożytne wykopaliska o bezimiennym charakterze 

– wstrząsające i wielowątkowe – zawsze 

nierozerwalnie zrośnięte z naturą, zaplątane 

w jej złożoność i przenikające się nawzajem. 

Sizal zwisa jak słowiański kołtun; gdzieniegdzie 

widać lnianą osnowę jak nitki pajęczej sieci. Puste 

pnie otwierają się i zapraszają do wnętrza, 

oferując schronienie przed nadchodzącą burzą. 

Ta dusząca instalacja przedstawia wyjątkowe 

prace o niezwykłej sile ekspresji. Wystawa 

prac Magdaleny Abakanowicz w Tate Modern 

w Londynie – to połączenie prastarego boru 

(pierwotnego, majestatycznego, tajemniczego) 

i człowieka z bagien podzielonego na tkanki, 

mięśnie i włókna, a wszystko to utkane z wełny. 

Wokół leżą liny, jutowe worki, zwierzęce rogi.

STRUKTURAMI WŁÓKNISTYMI 

Można zajrzeć w szczeliny i zagłębienia, można 

obserwować nieustannie zmieniającą się grę cieni. 

Nitki opadające kaskadą z powierzchni przypominają 

miękkie włosy lub sierść dzikiego zwierzęcia. 

To ogromny, mroczny świat, w którym 

dominująca moc natury obezwładnia, przytłacza 

i uczy pokory – to świat wyrażający wyobrażenia 

Abakanowicz na temat potęgi natury i naszego 

w niej miejsca. 

Magdalena Abakanowicz zawsze wychodziła 

poza ustalone ramy i zasady – osiągnięcia techniczne 

artystki były nowatorskie i oszałamiające. 

Improwizowane sploty powstawały bez wstępnych 

projektów – Abakanowicz płynnie przechodziła 

od tkaniny prosto w rzeźbę, a umiała tkać 

jednocześnie różne materiały, o rozmaitych naprężeniach 

i gęstości, sprytnie łącząc fragmenty 

w jedną, nierozerwalną całość. 

Konwencjonalny płaski gobelin, znany od tysięcy 

lat, w wydaniu Magdaleny Abakanowicz nabiera 

nowych przestrzennych cech, by objawić się jako 

oryginalna, gigantyczna rzeźba. Wynika to z chęci 

oderwania się od płaszczyznowości, dwuwymiarowości 

gobelinu. 

Magdalena Abakanowicz uważała, że włókno to „podstawowy 

element konstruujący świat organiczny… 

tkanka roślin, liści i nas samych, nasze nerwy, nasze 

kody genetyczne… Jesteśmy strukturami włóknistymi”. 

Rzeźby Magdaleny Abakanowicz to nie tylko dzieła 

sztuki o zabarwieniu stricte estetycznym (do podziwiania 

i kontemplacji) – to znacznie więcej – to 

wizja mrocznego, niezgłębionego świata, w którym 

siła natury pochłonęła cywilizację, przeszłość i samego 

człowieka, pozostawiając po sobie tylko to, co 

organiczne, pierwotne i piękne. W dziełach artystki, 

w lesie gigantycznych wełnianych istot można się 

dosłownie zanurzyć i doświadczyć wszechpotężnej 

energii natury. 

Gobelin ożył. [RC] 


85

Promyczek 

Natalia ma swój rytuał. Stać ją 

na to, po to tak ciężko pracuje. 

Czasem wydaje się jej, 

że nic innego nie robi, tylko pracuje 

i pracuje. 

Opiekunka do dziecka bierze trzydzieści 

złotych za godzinę: to nie tak 

dużo jak na poczucie wolności, które 

zapewnia. 

Natalia zmienia galerie handlowe, 

których bebechom daje się wchłonąć. 

Nie potrzebuje ciszy, tylko obcej 

obecności, zgiełku, w którym się odnajdzie, 

ale nie będzie uczestniczyć. 

Ma czas, więc w dni rytuału może jeździć 

po mieście. Ważne, żeby nie być 

za często w tym samym miejscu. Nie 

ma nic gorszego niż obsługa, która cię 

kojarzy. 

Najpierw idzie do sklepu z zabawkami 

i wybiera coś dla Ani. Takie zadośćuczynienie. 

A potem już tylko chłonie. 

Tym razem kupiła misia, pękatego 

i dużego: wygląda, jakby całe życie 

obchodził Wigilię. Na beżowej mordce 

ma uśmiech niepoddający się przeciwnościom 

losu. Natalia w myślach 

nadaje mu imię: Promyczek. 

Z Promyczkiem idzie do restauracji – 

zna dobrze tę sieć i wie, co wybrać 

z menu. Przy wejściu schludnie ubrana 

kelnerka pyta: 

– Stolik dla jednej osoby? 

Natalia pozwala sobie na żart. Unosi 

Promyczka i mówi z uśmiechem: 

– Dla dwojga. 

Kelnerka patrzy zdziwiona, ale błyskawicznie 

odwzajemnia uśmiech. 

Żarty gości zawsze są śmieszne. 

Natalia idzie z Promyczkiem do wskazanego 

stolika. Sadza misia na krześle 

obok i wyciąga gazetę. Kiedy podchodzi 

kelnerka z kartą, Natalia od razu 

składa zamówienie: kieliszek czerwonego 

wina i sałatka. 

Potem czeka i próbuje czytać, ale jak 

zawsze, pochłania ją otoczenie. 

Ciekawi ją powtarzalność obserwacji. 

Jest świadkiem sztywnych randek, 

podczas których pary przeistaczają się 

w słupy reklamowe. Widzi mężczyzn 

gromadzących się wokół jaśniejących 

kufli z piwem jak kiedyś wokół ognia. 

Patrzy na podchmielonych klientów, 

którzy jak tylko kelnerka zniknie, komentują 

jej wygląd. Słucha rozmów 

o pracy i wzdryga się na samą myśl 

o tym, że komuś chce się o tym gadać. 

Liczy „kurwy” padające podczas męskich 

rozmów o niczym i zastanawia 

się nad ich prawdziwym znaczeniem. 

Gazeta jest fortelem, akapity artykułów 

nie składają się w całość. Nie o to 

w tym niby-czytaniu chodzi. 

Natalia zamawia następny kieliszek 

wina. I nawet jeśli miałaby poprosić 

o pięć kolejnych, to nie weźmie butelki. 

Kobieta z kieliszkiem zawsze wygląda 

lepiej niż kobieta z całą butelką. 

Po trzech lampkach Natalia obojętnieje 

na wrażenie, jakie może wywoływać 

jej samotna obecność. Wygląda 

neutralnie, nie przyciąga uwagi, tylko 

ten miś czasem wywołuje uśmiech 

gości przechodzących obok. Ale kiedy 

spojrzenie pada na nią i stolik, 

uśmiech obojętnieje. 

To nic, Promyczku, myśli Natalia. 

Niech gadają. 

Ogarnia ją spokój, którego nie dopuszczała 

do siebie przez ostatni czas, 

jakby mógł wybić ją z odgrywanej na 

co dzień roli. 

Dla takich chwil Natalia udaje, że 

zawsze jest zajęta, że jeśli już może 

gdzieś wyjść, to z Anią, co skutecznie 

drenuje entuzjazm większości znajomych. 

Ma poczucie, że wszystkie 

ważne rozmowy zdążyła już przeprowadzić 

i teraz zasłużyła na niezobowiązujące 

tête-à-tête ze sobą. 

Wreszcie mięknie. Ciepłe ciało przestaje 

szukać sensu w wyścigu sekund. 

Jest tu i teraz, byle jak, ale po swojemu, 

bez zobowiązań. 

Kiedy już czuje, że rytuał się dopełnił, 

bierze rachunek. Zostawia napiwek, 

jak zawsze gotówką, bo mimo wszystko 

jest więźniem cudzych oczekiwań, 

i starając się iść jak najnormalniej, 

kieruje się do wyjścia. 

Czy właśnie o to w tym wszystkim 

chodzi, o tę miękkość i bezużyteczność? 

Ale jeśli w tym ma być sens, to 

lepiej się nie zastanawiać. 

Przy drzwiach mówi „do widzenia”, 

raczej sobie niż zbyt głośnemu otoczeniu. 

Taksówka już czeka. 

Promyczek siedzi przy stoliku, znad 

którego ledwo wystają mu uszy. Gdy 

pora zamykać, kelnerka podnosi go 

i przytula do siebie. Idą na zaplecze. 

– Wróci po niego? – pyta koleżanka. 

– Nie sądzę. 

Dziewczyna kładzie go obok klocków 

Lego, czapki i pary rękawiczek. Jeszcze 

robi zdjęcie, które potem wstawi 

na Instagram z hasztagiem: najlepszy 

klient. 

Jest zmęczona. Jutro zaczyna o dwunastej. 

[BS] 

86 


Foto: Pixabay 


87

88 


AGNIESZKA CHARUBA 


89

Rozmowa z Agnieszka Charubą, 

architektką i fotograficzką 

AGNIESZKA HERMAN 

Kiedy zaczęła się Twoja przygoda 

z fotografią? 

Można powiedzieć, że fotografować 

zaczęłam jeszcze bez aparatu. Pamiętam 

taką scenę z dzieciństwa: stoję 

w kuchni i patrzę na tatę, który kroi 

wielki bochen chleba. Kuchnia jest 

rozświetlona słońcem, a ja obserwuję 

go gdzieś z boku, przez dziurkę zrobioną 

w pudełku od herbaty. Tak bardzo 

chciałam zapamiętywać te kadry. 

Rysowałam je później na małych karteczkach, 

żeby nie uleciały z pamięci. 

Czyli fotografia otworkowa, dzisiaj 

przeżywająca renesans… Studiowałaś 

później fotografikę? 

Nie. Poszłam na studia architektoniczne, 

które może nie rozwinęły 

90 


mnie stricte w fotografii, natomiast 

z całą pewnością otworzyły przede 

mną wiele innych kierunków: nauczyły 

posługiwania się perspektywą, poszukiwania 

formy idealnej, postrzegania 

kolorów, widzenia światła. Poznałam 

całe spektrum geometrii, formy 

struktur, dowiedziałam się, co możemy 

czuć, a czego się możemy nauczyć. 

Kiedy w takim razie złapałaś za aparat? 

Kiedy dojrzałaś do tego, że to już teraz? 

Czułam potrzebę bycia twórczą 

i kreatywną, a zawód architekta nieco 

mnie ograniczał, nie dawał aż takich 

możliwości, jakich oczekiwałam. 

Odeszłam od architektury i założyłam 

studio graficzne. Aparat pojawił się 

jako moje narzędzie, a ściślej – moje 

medium. Używałam go na początku 

mniej śmiało, próbując się, rozpoznając 

swoją potrzebę, by w końcu odważnie 

stanąć za obiektywem. To było jakieś 

dwa lata temu. 

To całkiem niedawno… Co Ci dało odwagę, 

zważywszy na to, że teraz fotografują 

wszyscy i wszędzie? 

Odwaga przyszła poprzez ciało, a konkretnie 

poprzez hartowanie ciała zimnem, 

poprzez morsowanie. Takie doświadczenie 

umożliwia bardzo głęboki 

kontakt z samą sobą, ma charakter porządkujący 

i pokazuje, jaki powinien być 

kierunek działań. W trakcie morsowania 

wszystko się rozmyło i pojawiło tylko to, 

co najważniejsze. Odwaga i konfrontacja 

z zimnem dały mi impuls, strzał, decyzję 

– stawiam wszystko na jedną kartę, 

wychodzę do świata, ryzykuję. Takie zanurzenie 

w mroźnej wodzie oczyszcza 

i zostawia tylko to, co istotne.

Insati 

fotografia 

w uważności, 

fotografia 

przemiany 

Zadebiutowałaś w Galerii Bluszcz 

w Podkowie Leśnej. Właścicielka galerii, 

Aleksandra Widziewicz, zobaczyła 

w Tobie wielki potencjał… 

Tak, pierwszą formalną prezentacją 

była wystawa w Bluszczu. Bardzo ważna, 

bardzo mocna, przy dużym kredycie 

zaufania ze strony wspomnianej 

wcześniej pani Oli, która mnie zaprosiła 

w swoje gościnne progi. 

Wcześniej pokazałaś zdjęcia, które 

miałaś już gotowe. Czy zrobiłaś je na 

potrzebę tej konkretnej wystawy? 

Budowałam swoje portfolio już do tej 

wystawy. Gromadziłam zdjęcia przez 

rok. Wtedy jeszcze mniej z bohaterami, 

a więcej z naturą, ponieważ wydawała 

mi się bardziej dostępna, piękna 

i fascynująca. W wyniku tych sesji 

część prac przygotowałam jako dyptyki 

albo tryptyki, które, zestawione ze 

sobą, tworzyły wewnętrzną narrację, 

poetycką opowieść. 

W jaki sposób bohaterowie trafiają 

przed Twój obiektyw? Czujesz, że to 

jest właśnie ta osoba, którą chcesz 

fotografować, czy ludzie sami zgłaszają 

się do Ciebie? 

Zaczynają się zgłaszać i to jest fantastyczne. 

Nie ma w tym żadnego klucza, 

zresztą w ogóle w mojej fotografii 

klucz nie istnieje, bo wszystko oparte 

jest na intuicji i na mojej czułości 

i uważności. Tak też nazywam swoją 

fotografię – fotografia w uważności. 

Światłoczuła… 

Osoby, które się zgłaszają do mnie, 

też są z tego pola. Są z pola, które jest 

prawdziwe, które jest szczere. Które 

w prozaicznym ruchu czy momencie 

widzi coś pięknego i zatrzymuje się 

nad tym, i chce, żeby to również było 

zatrzymane. 

Twoja sesja fotograficzna dotycząca 

porodu lotosowego zrobiła na mnie 

ogromne wrażenie. Nie było tu biologii, 

której można się było spodziewać. 

Przedstawiłaś to wydarzenie 

bardziej na poziomie duchowym. 

Jak Ci się udało tak sfotografować 

emocje, wyjść poza materię, nadać 

fotografii wymiar duchowy? 

Zostałam do tego pomysłu i projektu 

zaproszona przez bohaterkę sesji. 

Był to efekt naszych wcześniejszych 

spotkań – rytuału w ciąży, który 

opierał się na skontaktowaniu się 

z dzieckiem, na nawiązaniu z nim 

91 


Otworzyłam się 

na 

na kontakt 

z odbiorcą 

i to mnie 

niesamowicie 

wzbogaca 

92 


więzi, na przekazaniu linii życia łączącej z matką ziemią, 

z wszechświatem. I już te zdjęcia i te sesje były 

dla mnie czymś bardziej na poziomie energii i emocji 

niż wizualności. A ponieważ bohaterka sesji, Kasia, 

która jak sądzę, czuje podobnie, odważyła się mnie 

poprosić o sfotografowanie porodu, ja odważyłam się 

skorzystać z tego zaproszenia. I to było rzeczywiście 

niesamowite doświadczenie, bardzo, bardzo intymne. 

Nawet nie pamiętam go w wymiarze fizycznym. 

Rzeczywiście, tej biologicznej strony w tym reportażu 

nie ma, mimo że widzimy fragmenty ciała rodzącej, 

mocny dotyk dłoni, krzyczącą twarz z bólu 

lub z emocji. 

Tak, to było dla mnie raczej sczytywanie emocji i czegoś 

zupełnie niematerialnego, a nie fizycznego. Bohaterowie 

reportażu to nie tylko dziewczyna, która 

rodzi, ale również jej mąż i córeczka. Każde z nich 

przeżywa te chwile na swój sposób. 

Widzimy dziewczynkę, zagubienie męża, czujemy 

spokój i niepokój rodzącej. Rozumiem, że to poród, 

w którym uczestniczą wszyscy członkowie rodziny. 

Tak, to poród rodzinny do pewnego etapu, z udziałem 

kilkuletniej córki. Dzięki temu, że trwało to parę 

godzin, mogłam obserwować i fotografować całe 

spektrum emocji bohaterów. Sytuacja zmieniała 

się dynamicznie. Miejscem porodu był mały domek 

w Podkowie Leśnej, a dokładnie mały pokoik, w którym 

mogłam być z nimi, czyli byłam czwartym bohaterem. 

I jak się potem dowiedziałam, moja obecność 

była niewidoczna. Nie wiem, jak mi się udało wtopić 

w te ściany, ale nie byłam zauważalna, a jednocześnie 

byłam obecna w swojej czułości, miłości, uważności 

na to, co się dzieje. A to doświadczenie bardzo trudne 

i jedno z najmocniejszych, jakie możemy przeżyć. 

Okazuje się, że nie tylko na bohaterów tej sesji, ale 

też na tych, którzy odbierają ją, oglądając fotografie, 

działa terapeutycznie. Często słyszę, że zarówno ta, 

jak i inne moje sesje oddziałują na jakimś nie do końca 

rozpoznanym poziomie – być może jest to rodzaj 

leczenia, wyciszenia, ale możliwe, że dotyka to też 

naszych traum, które przeżyliśmy. 

Myślę, że to zasługa Twojego wielkiego spokoju, 

który się dalej rozlewa na innych. Masz wielką zdolność 

fotografowania duszy świata, co widać na kolejnych 

zdjęciach bez względu na to, czy są to portrety 

kamieni szlachetnych, paproci czy ludzi. Jest 

w Twoich obrazach cisza i elegancja. Co od czasu 

pierwszej wystawy wydarzyło się w Twoim życiu 

artystycznym? 

Wystawa w Bluszczu była dla mnie tym, czym dla 

ptaka wypuszczenie w powietrze. Rozpostarłam 

skrzydła. Pojawiło się po tym wydarzeniu zaproszenie 

do grupy cudoTWÓRCZYNIE, którą w tym momencie 

współtworzę i współprowadzę. Jest to grupa 

artystek z Podkowy Leśnej – razem działamy, mamy 

okazję twórczo się rozwijać i pokazywać efekty naszych 

działań. Wystawa zbiorowa w Muzeum Anny 

i Jarosława Iwaszkiewiczów w Stawisku pozwoliła 

nam zaprezentować się jako artystkom tworzącym 

w różnego rodzaju stylistykach. Moja osobista 


93

wystawa dotycząca duszy i ciała, którą 

nazwałam „Soma Sati” opowiada 

o rytuałach dotyczących ciała 

i o wszystkim, co z nim związane – 

oddechu, ruchu, geście, głosie, wyglądzie 

skóry. Piękne wydarzenie 

w Domu Zabawy i Kultury DZiK przy 

ul. Belwederskiej w Warszawie. Udało 

mi się to połączyć z koncertem 

muzycznym i poetycką prezentacją 

wierszy Anny Świrszczyńskiej – temat 

macierzyństwa pięknie tu zagrał. 

Od roku właściwie co miesiąc swoje 

prace pokazuję na Targowisku Sztuki 

w Koneserze na Pradze. Otworzyłam 

się na kontakt z odbiorcą i to mnie 

niesamowicie wzbogaca, dodaje mi 

94 


też większej odwagi artystycznej. Pod 

koniec roku, we wrześniu, wzięłam 

udział w konkursie „Kobieca Strona 

Sztuki” i tam jako jedna z kilkunastu 

artystek zostałam wybrana w temacie 

kobiecości. Szykuje się też kolejna 

wystawa w maju w Defabryce. Tych 

wydarzeń jest bardzo dużo, dużo zaproszeń 

do wspólnych projektów, do 

wspólnych działań. Czuję w tym roku 

jakieś otwarcie się na świat. 

Kto jeszcze zamówił u Ciebie sesję? 

Podczas wystawy w Stawisku, gdzie 

prezentowałam prace z porodu 

w dużym formacie na tkaninie, podszedł 

do mnie siedemdziesięcioletni 

mężczyzna, wyraźnie poruszony, 

i zapytał, czy nie zgodziłabym się go 

sfotografować. Powiedział, że ma poczucie, 

że nigdy siebie tak naprawdę 

nie widział, że chciałby się zobaczyć 

w takiej prawdzie, w jakiej zobaczył 

przedstawiony na wystawie poród, 

chciałby zobaczyć siebie poprzez 

moje widzenie. Zgodziłam się na tę 

sesję. Mojemu bohaterowi chodziło 

przede wszystkim o to, że zdjęcia 

mają być szczere. Dla mnie to ważne, 

ponieważ moje prace wyróżniają się 

tym, że nie zakłócam obrazu, który 

zobaczę, poprawkami. Zrozumiałam, 

że dla tego człowieka ważne jest 

przede wszystkim to, żeby go pokazać 

takiego, jakim jest. Ta sesja to bardzo 

piękne doświadczenie zatopione 

w starych albumach fotograficznych, 

skontrastowane momentami w ruchu, 

pracą z ciałem, w tańcu. Jest to 

historia o nim, o mężczyźnie, który 

odnajduje swoją siłę w działaniu, 

w ćwiczeniu swojego ciała. Przyznał, 

że moja zgoda na tę sesję dała mu 

jeszcze większą motywację i odwagę, 

by realizować ambitne wyzwania. 

To jest właśnie Insati? Co to dokładnie 

jest? 

Insati to autorski projekt sesji fotograficznych 

w uważności, która przejawia 

się w momencie skupienia, w oddechu, 

w czystej świadomości doświadczenia. 

Prezentuję prace nad obserwacją 

ludzi, momentów, emocji, rzeczy, 

stanów, natury zdarzeń. Wyrażam 

je poprzez fotografie, ale także słowa, 

symbole ukryte w tekstach. To mój 

stan wglądu, zbadany w danej chwili 

i ważny właśnie w tamtym momencie. 

W fotografii fascynuje mnie 

chwytanie takich fragmentów istnienia 

i zanurzanie się w nie z moją wrażliwością. 

Jest to rodzaj połączenia bez 

oceniania, pozwolenia na przepływ, 

często na chwilę przed zmianą. Obserwacja 

ukryta w przyjmowaniu rzeczy 

w ich naturalnym stanie, w Prawdzie. 

Obiektami moich prac są zarówno ludzie, 

jak i natura czy elementy materii, 

jednak wspólnym pierwiastkiem, któ-

AGNIESZKA CHARUBA – absolwentka Wydziału Architektury 

i Urbanistyki Politechniki Wrocławskiej. Współtworzy 

z partnerką studio graficzne Lili Projekt, w którym „w energii 

wyrażania niewyrażalnego odkrywamy, że projektowanie 

może być doświadczeniem mistycznym i wprowadzamy 

ten wymiar do sztuki. Nasze projekty są cenione za ich nieszablonowy 

i pozamaterialny charakter”. Współtworzy artystyczny 

kobiecy kolektyw – cudoTWÓRCZYNIE. Stworzyła 

autorski projekt sesji fotograficznych w uważności – Insati 

która przejawia się w momencie skupienia, w oddechu, 

w czystej świadomości doświadczenia. W swoim dorobku 

ma kilka wystaw i konkursów: 

Wystawy: 

* Galeria Bluszcz, Podkowa Leśna, grudzień 2021: „Przed 

myślą” (+ podcast i wywiad) 

* DZiK, Dom Kultury i Zabawy, Warszawa, maj 2022: „Soma Sati” 

* Muzeum im. Anny i Jarosława Iwaszkiewiczów w Stawisku, Podkowa 

Leśna, wrzesień 2022: „Odrodzone” wystawa zbiorowa 

* Defabryka, Warszawa, grudzień 2022: „Kobieca Strona 

Sztuki” wystawa zbiorowa jako wygrana w konkursie 

Konkursy, wyróżnienia: 

* Ogólnopolski Konkurs Fotograficzny Portret 2022 

* Konkurs „Kobieca Strona Sztuki” 

Nie 

zakłócam 

obrazu, 

który 

zobaczę 

ry łączy te tematy, jest spojrzenie wewnętrzne. 

Moje zdjęcia stają się prześwietlone 

znaczeniem idącym z głębi. 

To szczególny pomysł na sztukę… 

Innowacyjność tego projektu jest 

oparta na działaniu terapeutycznym. 

Jakiś czas temu poprosiłam o rekomendację 

osoby, z którymi pracowałam. 

I niesamowite było zetknięcie 

się z tymi opiniami i zobaczenie, jak 

powtarza się pewien schemat myślenia 

i odbierania moich fotografii. 

Po pierwsze, ludzie odczuwają, że to 

jest proces. Zanim jeszcze zacznie się 

sesja, już coś się dzieje podczas rozmowy, 

spotkania, jest jakiś przepływ 

energii. Sama sesja jest aktywnością, 

która polega na przemianie tej osoby 

podczas naszego spotkania i fotografowania 

albo przy późniejszym oglądaniu, 

albo po jakimś czasie od jej zakończenia. 

Czyli sesja w tym procesie 

działa terapeutycznie, wywołuje jakąś 

zmianę. Mam nadzieję – przemianę, 

na którą ten człowiek czekał. [AH] 

ROZMAWIAŁA: 


95

POEZJA 

Polecane 

ENORMI STATIONIS (Bartosz Radomski), filolog klasyczny, 

historyk idei, tłumacz, poeta. Członek Stowarzyszenia 

Autorów Polskich. Autor czterech tomów 

poetyckich: Centaurydy, Agharta, Gilgamesz. Theatrum 

Anatomicum, Duat. Swoje wiersze publikował 

w wielu czasopismach polskich i zagranicznych. Tłumaczony 

na włoski, rumuński, rosyjski, czeski. 

96 


PSYCHOZA 

konie o ludzkich głowach 

tańczą w ciemnościach 

szaleni mieszkańcy lasów 

istoty do towarzystwa 

twórcy nienaturalnego szczęścia 

kołowrotek wprawiają w ruch 

słowa i myśli transmigrują 

głowa 

papier 

zamknięte w ciałach dusze 

osiągają ekstazę

POEZJA 

KOSMOGENEZA 

zanurzona w bezkresie wód 

odbywa wieczny sen 

omnipotencja 

wodnista nicość 

drzemie 

wypuszcza powietrze 

wydycha polikosmos 

puste bąble płyną 

unoszą się w prawodach 

wszechświaty tworzą się 

nieskończenie wiele 

nieruchome 

nurkują poza czasem 

hydroeteryczne bańki 

budzą się 

wprawione w ruch 

zaczynają działać na chwilę 

miliardy lat 

wydech 

bezsilne kończą się 

rozpryskują 

stwórca oddycha nieskończenie 

PROXIMA CENTAURI 

nieuzbrojonym okiem 

niewidoczny z ziemskiego świata 

mały czerwony karzeł 

wśród nieskończonej liczby gwiazd 

świecących we wszechświecie 

znajduje się najbliżej Słońca 

porządek kosmosu jednak 

nie pozwala im się zbliżyć 

wszystko jest poukładane chaotycznie 

KWAŚNY DESZCZ 

Nad miastem rozpościerają się 

czarne chmury. 

Ich ciężaru nie udźwignie nawet silny wiatr. 

Opadają kroplami na ziemię. 

Atmosferyczne zjawisko 

przekształca się w cud natury. 

Podziwiam jak z kwaśnego deszczu 

powstają tęczowe kałuże. 

MAGNIFICAT 

Nad ranem słyszę jeszcze jej dźwięk. 

Muzyka wciąż rozbrzmiewa w mojej głowie. 

Budzi się Słońce i rozświetla niebo. 

Mój świat dopiero kładzie się spać. Kołysze się. 

Nie jestem w stanie czytać nut 

z dzisiejszej pięciolinii mojego życia. 

Śpiewam i gram do własnej melodii. 

EURYTION 

walka weselna 

rozgrywa się o welon 

pijana panna młoda 

ma nowego wybranka 

zamiast nocy poślubnej 

centauromachia 


97

Leszek Żegalski znany jest również 

jako „Maestro Michelangelo Buonarotti 

Żegalski” – polski malarz, 

autor portretów holenderskiej królowej 

Beatrycze, szwajcarskich bankierów 

oraz niemieckich przemysłowców. Urodzony 

w 1959 roku na Śląsku Cieszyńskim. 

Malarstwo studiował na Akademii 

Sztuk Pięknych w Katowicach, gdzie był 

uczniem Jerzego Dudy-Gracza. W 1982 

roku przeniósł się na Akademię Sztuk 

Pięknych w Krakowie, tam też otrzymał 

dyplom w 1984 roku. 

gruppa siedem 

Brał udział w najważniejszych artystycznych 

wydarzeniach Europy – m.in. 

w Targach Sztuki BIAF w Barcelonie, 

w Targach Sztuki w Basel i corocznej 

wystawie malarstwa figuratywnego 

„Figuration Critique” w Grand Palais 

w Paryżu. Ponad 200 wystaw indywidualnych, 

wystaw „Tercetu Nadętego” 

i zbiorowych w Niemczech, Holandii, 

Polsce, USA, Rosji, Szwajcarii, Belgii, 

Anglii, Japonii i Kanadzie, we Francji 

i Włoszech. 

Jest autorem śmiałych koncepcji współczesnego 

malarstwa plafonowego 

w starych pałacach i posiadłościach na terenie 

Francji, Szwajcarii, Niemiec i Włoch. 

Jego dzieło „Opus Dei”, czyli Jezus siedzący 

na toalecie, zostało odrzucone przez 

cenzurę po dwóch dniach od wystawienia. 

W 1981 r. 22-letni artysta wyjechał 

do Paryża jako student. Podczas pobytu 

w Luwrze porozwieszał wiele swoich 

krajobrazów w tamtejszych toaletach. 

Kilka lat później umieścił jedno ze swoich 

dzieł obok ideału Georges’a Braque’a 

w muzeum Kunstmesse w Kolonii. 

W 1989 r. Żegalski uczestniczył w Art 

Expo w Kolonii tylko po to, żeby zasypać 

tłum ulotką nazywającą organizatorów 

mafią, a nie artystami. Obecnie twórca 

nie publikuje już artystycznych manifestów. 

Twierdzi, iż sztuka zaczyna zanikać 

wśród kultury masowej – staje się 

sztuką dla wąskiego grona odbiorców. 

Jednak mimo to obrazy malarza znajdują 

się m.in. w zbiorach niemieckich 

i szwajcarskich kolekcjonerów. 

98 


leszek Żegalski 

W sposobie wyrażania 

jest drastyczny, wstrząsa 

i prowokuje, ale robi to z klasą 

i elegancją profesjonalisty, 

i nie wstydzi się swoich 

europejskich korzeni 

Jerzy Duda Gracz

„Osobowość Leszka Żegalskiego była, moim 

zdaniem, ukształtowana «od zawsze» i to, co 

aktualnie kreuje, jest doskonaleniem i konsekwencją 

tej osobowości. Kiedy poznałem 

go, jako studenta w mojej «meister klasse» 

w Akademii Sztuk Pięknych, szybko zorientowałem 

się, że jego dalsze studia nie mają sensu 

i należałoby, wbrew przepisom, dać mu dyplom 

ukończenia Akademii – natychmiast. On 

był gotów! Mówiąc o rozwoju, konsekwencji 

czy doskonaleniu, mam na myśli przede wszystkim 

kwestie formalno-warsztatowe, a więc ów 

ścisły związek tego, co nazwałbym bezczelnie 

radykalną figuratywnością, połączoną z dążeniem 

do warsztatowej perfekcji. 

Fenomen Leszka Żegalskiego jest możliwy 

dzięki temu, że w sposób niezwykle arbitralny, 

a nawet arogancki, za to z żarliwą wiarą 

i autentyzmem odrzuca we współczesnej sztuce 

wszystko, co doprowadziło, jego zdaniem, 

do deprecjacji i upadku tych wartości, które 

przez wielu były życiodajnymi arteriami; artystycznym 

sacrum, zamienionym w ostatnich 

dziesięcioleciach na bełkot i debilizm w sztuce, 

czyli artystyczne profanum.” [PS] 

(Doc. Jerzy Duda Gracz / malarz / Katowice, 

Kwiecień 1990). 

Mimo że Żegalski jest 

z zupełnie innego świata, 

innego rodzaju sztukę tworzy... 

jest on dla mnie takim 

fascynującym barbarzyńcą 

Roman Opałka 

Teksty pochodzą z oficjalnej strony malarza. 


99

(PRZE) MÓW! 

Przemów! 

Słowem 

wcale nie jednym. 

Bo choć czasem nawet 

zaboli 

- wiedzieć, co boli Ciebie 

tyle samo przecież waży! 

Próżnia, w którą trafia 

milczenie, 

jest większa i cięższa 

podwójnie. 

A my? 

Pełnią, całością 

jesteśmy przecież 

- nie od samych spojrzeń, 

czy gestów. 

Od ciszy do niemocy 

droga krótka. 

Nam zaś marzy się 

„długo i szczęśliwie”. 

W NOGI 

Od rechotu 

na szpanerskich potańcówkach 

i łap obślizgłych 

co musiały 

spełznąć na niczym 

w objęciach jedynej przyjaciółki 

co szumieć potrafi sama 

a na ryk 

musi być gotowa 

Od pozornie romantycznej 

pustej alejki 

wieczorową porą 

co zionie wiadomo czym 

na przestrzał 

bo pustą 

tylko się zdawała 

gościnnej zbyt 

Od niepewnością rozedrganych 

powrotów do gniazda 

które poeci 

bezpiecznym zwykli nazywać 

Oddal mnie 

podświadomości moja 

na odległość 

wszystkich następnych pokoleń 

Alicja Santarius 

Więc choć zdaje się, 

że to nieraz okrutne 

- często miłość reanimuje 

Akupunktura Słowem! 

100 


STARY SWETER 

skrojeni jakby na miarę 

przód z tyłem przylegają idealnie 

wewnętrzne ciepło miłe w dotyku 

siłą przytulania przydługie rękawy 

z różnicy poglądów wyciągnięte nitki 

drogą do kompromisu zmechacone włókna 

intensywnością uczuć spruty rządek 

próba zabliźnienia bólu – załatana na łokciach 

całość mocno spleciona – przetrwa najgorszy mróz 

foto: RC 

foto: RC 


101

Satyra zabija, nie obraża – Stanisław Jerzy Lec 

POD PORTUGALSKIM NIEBEM 

Wypiętrzam zmysły, ostrzę wzrok 

pod portugalskim niebem 

skanuję plażę, prężę krok 

w poszukiwaniu ciebie. 

Portugalczyku setek słońc! 

Cud macho wytęskniony! 

Jak cię odnaleźć, gdzie mam dojść, 

by poczuć smak twój słony? 

Mdleję z bezmocy, spalam się 

(wiem, wiem – żałosne bzdety). 

Lecz kamień w wodę. Ciebie nie 

ma przy mnie wciąż niestetti. 

Jak nic za tobą poszłabym 

w toń morza i w zaświaty, 

w otchłanie nocy, w siwy dym, 

mój piękny Osculati. 

Znajdę cię, dorwę - ja to wiem! 

Gotowam nawet platit 

pękniętem sercem, ciałem mem, 

Lub cashem (lecz na raty). 

Renata Cygan 

Rysunki: Jarosław Janowski 

102 


adam gwara 

LIMERYKI 

*** 

Niegrzecznego Franciszka z Jachranki 

zastał Święty Mikołaj u Hanki. 

- Mam tu rózgę dla Frania! 

Ucieszyła się Hania. 

- Jakbyś mógł, jeszcze pejcz. I kajdanki. 

*** 

Po Barbórce, strzałowy pan Włodek, 

szepnął Basi, słodzutkiej jak miodek, 

że ją chce, po kryjomu, 

odprowadzić do domu, 

gdzie pokaże, jak rąbie się przodek. 

*** 

Pewien markiz pokazać chciał w Pizie 

krzywą wieżę hrabinie Elizie. 

Gdy w hotelu już byli 

rzekła – Fakt, że się chyli, 

lecz z tą wieżą przesadzasz markizie. 

*** 

Wczoraj Zenek pijany pod Genkiem 

złowił śliczną, wąsatą syrenkę 

i nie zdziwił się zbyt. 

Dziś ma kaca i wstyd. 

Sum przeciwnie. Przepada za Zenkiem. 

Wonną wiosną pan Jan pod Jabłonną 

zjechał konno i wziął ją bezbronną. 

Panna Anna mu skłonna 

na dozgonność. Czy on na 

Anny miłość jest gotów dozgonną? 

*** 

W synagodze madame z Drohobycza, 

wymodliła dla siebie hrabicza. 

Słabo wyszło to jej. 

Miał być „goj”, a jest „gej” 

Drugi raz niech się nie przejęzycza. 

KTOŚ KIEDYŚ POWIEDZIAŁ, ŻE NIE 

NAPISZĘ WIERSZA O AGRAFCE 

Znalazł ją w złotej szkatułce 

wśród południowych zażółceń 

i zamiast brać się do dzieła 

to zdębiał (ona się spięła) 

i nienawykły do wzniesień 

rzecze doń w ten oto deseń: 

pani jest zimna i spięta 

ja – hultaj i wiercipięta 

mogę w amoku nie dostrzec 

i się wystawię na ostrze 

co z pani sterczy jak szpica 

niby agrafka – a lwica! 

a tej pociekła nań ślina 

więc się czym prędzej rozpina 

miłośnie szepcze i nuci 

(by do szkatułki nie wrócić) 

rozsiewa wdzięk tańczy twista 

błyszcząca i narowista 

i dźga go fest rozbrykana 

on cały w strupach i ranach 

łzy szczerosłone w dół kapią 

bo nie potrafi jej zapiąć 

więc zwiewać musi na skróty 

cóż – nienawidzi być kłuty 

Renata Cygan 

*** 

Opowiadał mi guru z Dżajpuru, 

że sikając, raz przymarzł do muru. 

Aktem woli ostatnim 

jakoś wyrwał się z matni, 

lecz już nie ma dawnego konturu. 


103

HYPERSPACE – to w skrócie 

wielowymiarowa, ponadzmysłowa 

przestrzeń do kreacji 

i komunikacji w oparciu o doświadczenia 

zarówno fizyczne, 

jak i wirtualne, tworzona 

przez międzynarodową grupę 

artystów mieszkających 

w Londynie. Tytułowa Nadprzestrzeń 

to strefa kontaktu 

społeczności w czasach 

popandemicznych, uwalniająca 

w pewnym stopniu 

z ograniczeń osobistych relacji 

w świecie zmuszającym do 

kontaktów wirtualnych. Organizatorzy 

trwającego przez 

rok eksperymentu badają 

wpływ ingerencji AI na psychikę 

i kreatywność uczestników. 

Efektem-reliktem ich spotkań 

są dźwiękowe i wizualne zapisy 

wzajemnych korelacji oraz 

ich związek z widzami – kolejnymi 

uczestnikami projektu. 

104 


HYPERSPACE 


105 105

Refleksja 

nad przeszłością 

i przyszłością 

całorocznego badania 

prowadzonego przez 

rówieśników 

Irruptive Chora prezentuje HYPERSPACE 

Nawigacja w przestrzeni, która jest hiper. 

Zobaczmy, jak troska i pożądanie pojawiają się w naszej społeczności 

online. 

Znalezienie nowych sposobów interwencji w przestrzeni online. 

Dekodowanie i ponowne kodowanie relacji z maszyną. 

Wzmacnianie niezgodnych głosów w coraz bardziej normatywnym 

krajobrazie technologicznym. 

Proponowanie alternatywnych scenariuszy odzyskania kontroli 

nad narzędziami technologicznymi. 

Eksperymentowanie z taktykami przeciwstawienia, które naśladują 

ruchy mające na celu refleksję nad naszą cyfrową kondycją. 

Bycie krytycznym i spekulowanie na temat ewolucji technologicznej. 

Przyjrzyjmy się powiązaniom i napięciom zachodzącym między 

terytoriami, uczuciami, transmisją i technologią. 

Zatrzymując się na dynamicznych placach treningowych, aby 

wydobyć ich niespójności. 

Przekierowywanie zastosowań Internetu w stronę poetyckich 

celów. 

Tworzenie internetowych eksperymentów społecznych w celu 

opracowania nowych fikcji na ekranie lub poza nim. 

Badanie zbiorowych ambiwalencji. 

Szukanie tego, co niezbędne, pozytywne i piękne online. 

Wymyślenie nowych ram dla etycznej przestrzeni cyfrowej, która 

byłaby inkluzywna i bezpieczna. 

HYPERSPACE – przestrzeń spotkania, budowania społeczności, 

zakodowanego uczucia i wielowymiarowej komunikacji. Wspólny 

wysiłek i wynik całorocznych poszukiwań P2P w sprawie nowych, 

hybrydowych sposobów tworzenia, udostępniania i uczenia 

się od siebie nawzajem to m.in. zsyntetyzowany głos klona 

AI naszych artystów kolektywu, HYPERSPACE szepcze, gdy logujesz 

się na irruptivechora.com, naszą nowo zbudowaną platformę 

cyfrową. Głos kontynuuje: „Naciśnij spację, aby wejść… Czy 

już przybyłeś?”. 

106 


Angażuj się w bliskie, pionowe i poziome układy, swobodnie siedząc 

na krześle obok kwitnącej plantoidy. 

Przez ponad 12 miesięcy byliśmy prowadzeni przez różnorodnych 

kreatywnych praktykantów i konsultantów, wychodząc 

z izolacji spowodowanej pandemią, znajdując nowe sposoby 

odnoszenia się do siebie i otoczenia, pokonywania fizycznych 

i wirtualnych odległości. Wróciliśmy do domu w cyfrowej głębi, 

by zamieszkać w pęknięciach zrujnowanych ekosystemów sztuki. 

pełny wakat 

otwarta przestrzeń 

brak form i części 

możliwość nieskończoności 

wieczne teraz 

wieczna przeszłość i przyszłość 

nic innego niż teraz 

samotność 

niechciana świadomość 

poczucie odległości 

bycia daleko 

światło ze źródeł pozaziemskich 

przejrzystość czasu i przestrzeni 

poczucie braku zagrożeń 

i tajemnice 

hierarchii 

poczucie widzenia poza zasięgiem wzroku 

Podczas pobytu w IKLECTIK Art Lab w Waterloo w Londynie, 

w sobotę 18 lutego 2023 r. otworzyliśmy naszą przestrzeń dzielenia 

się w formie 12-godzinnego publicznego programu multisensorycznych 

performance’ów, instalacji, warsztatów, rozmów 

i improwizowanych interwencji. Hiperprzestrzeń pękła, tworząc 

miejsce dla artystycznych eksperymentów. Implodowała 

w określonej geolokalizacji, jednocześnie eksponując swoje 

przewodnie myśli, ruchy i gesty na szerszy świat zewnętrzny. 

Zamknięci i rozlani infiltrowaliśmy przestrzeń, równocześnie 

pozwalając innym infiltrować nas, pojedynczo i zbiorowo, w ciągłym 

ruchu choreograficznym.

Nadprzestrzeń unosi się nad nami, w chmurze, w nas, w naszych 

komórkach, gdzieś – zapisana. Zmienia gęstość podobnie jak atmosfera, 

rekonfigurując myśli, wspomnienia, badania i sny. Jest 

to niematerialna przestrzeń do gromadzenia się, eksploracji. 

Tworzy tygiel przyszłego wspólnego umysłu. 

Hiperprzestrzeń była próbą rozproszenia kierunkowości siły kuratorskiej, 

rodzajem rozdziału sprawczości i zaangażowania się 

w uwikłanie i splątanie równie ważnych myśli i uczuć. Tracąc 

poczucie własności, próbowaliśmy naśladować DAO [Zdecentralizowana 

Autonomiczna Organizacja, organizacja zarządzana 

w sposób demokratyczny – przyp. red.], ale nigdy nie chcieliśmy 

pozwolić, aby zakodowany program przejął pełną kontrolę. 

Hiperprzestrzeń, choć pomyślana w dualistycznym umyśle Irruptive 

Chora, który narodził się w wyniku współpracy kuratorki 

Agaty Kik i artystki Ani Mokrzyckiej, zawsze była czymś więcej; 

zmultiplikowana, dzika i nieuporządkowana. Dawała przestrzeń 

na bałagan i porażkę. Możliwość pomyłki to także możliwość 

uczenia się, ewolucji, dochodzenia do nowych porozumień. 

Wyrośnięta z puszystego, małego stworzenia ukształtowanego 

przez wszystkie ręce, które go dotykały, karmionego wszystkimi 

słowami, które przez nie przechodziły i uwalnianego przez 

wszystkie myśli, które w nim kiełkowały, Nadprzestrzeń pochłonęła 

nas wszystkich, chowając i rozprzestrzeniając swoje kłączowe, 

glitchowe tkanki dalej. 

Niezdefiniowana przestrzeń stymulująca wzrost – może zaniedbany 

żywopłot – nakładające się, leżące korzenie, opierające 

się definicji. 

Wpatrując się w ekran wypełniony osiadłym kurzem i opalizującymi 

oleistymi smugami, niepewny, jak podejść do przestrzeni 

oddzielonej stłumionymi głosami i pikselowymi drobnymi ruchami 

widocznymi przez aluminium, szkło, arszenik, bez rtęci… 

pojawia się relacyjny głos. 

W praktyce podstawowa grupa artystów Hyperspace składała 

się z 13 rówieśników praktykantów, którzy spotykali się regularnie, 

do których czasami spontanicznie dołączali inni twórcy. 

W rzeczywistości wiedza, idee, języki i mądrości, które ze sobą 

przynieśli, pochodziły z wielu innych, ludzkich i ponadludzkich 

związków – Nadprzestrzeń zawsze polegała na uznaniu naszej 

planetarnej współzależności, przepływie wiedzy, odczuwania 

i doświadczania w czasie i przestrzeni. Nadprzestrzeń pojawiła 

się w dostrojeniu do otaczających ją ekosystemów. Musimy się 

jeszcze nauczyć, jak rozwinąć praktykę kuratorską, która manifestuje 

prawdziwe poczucie solidarności ze wszystkim, czego nie 

możemy zrozumieć lub z czym nie możemy się pogodzić, szukając 

nowego słownictwa, które pozwoliłoby nam przetłumaczyć 

przestrzeń pomiędzy. Staraliśmy się zbudować doświadczenie 

wspólnoty wynikające z różnic, a nie podobieństw, wykraczające 

poza to, do czego możemy się od razu odnieść i zamknąć 

w naszym rozumieniu świata, nawet budowanego z wielu perspektyw. 

Hiperprzestrzeń ma nieskończoną liczbę wymiarów, 

punktów, linii, płaszczyzn i wektorów – nieustannie się rozszerza, 

zmienia kształty i zawsze jest nieuchwytna. Jest całkowicie 

inkluzywna. 

HYPERSPACE 

Hiperprzestrzeń czy inaczej Nadprzestrzeń jest dla mnie transcendentalną 

przestrzenią poza własnymi granicami. Oczywiście, 

jeśli chodzi o hiperprzestrzeń, istnieje również cały wymiar 

literatury science-fiction, w którym była ona szeroko ujmowana 

– jako przestrzeń więcej niż tylko trójwymiarowa, w której 

podróż jest szybsza niż światło. W ramach tematów sugerowanych 

przez Irruptive Chora czuję, że ruch i komunikacja międzygatunkowa 

są tymi, na których chciałabym się w szczególności 

skupić. Ten hybrydowy sposób dzielenia się i tworzenia dzięki 

regularnym spotkaniom i warsztatom oznacza, że mój światopogląd 

stopniowo się otwiera, przełamując przestrzeń, którą 

zajmowała moja dotychczasowa praktyka, i – mam nadzieję – 

otwierając tunel czasoprzestrzenny dla radości z kreatywności, 

której doświadczymy z innymi. 

W przestrzeni nieznanego, którą nauczyliśmy się nazywać domem, 

głos Hyperspace stał się siłą przewodnią. Czysta wibracja, 

materia w ruchu i akt połączenia, tworzący nieodkryte intymności 

i poczucie przynależności. Chcieliśmy przełożyć nasze odrębne 

istoty na zbiorową całość dźwiękową, polifoniczny głos zdolny 

towarzyszyć nam i innym w mrocznych głębinach Hiperprzestrzeni. 

Głos Hiperprzestrzeni, dzielący się swoimi myślami poza 

naszymi ciałami i ich bliskością, nie należy do nikogo z osobna, 

tylko do nas wszystkich jednocześnie. Nasze rozproszone głosy 

zostały sklonowane i zsyntetyzowane w nowy, wspólny. Różne 

tony, akcenty, barwy i intonacje zapewniają heterogeniczne 

wrażenia słuchowe; głos się łamie, przerywa, przekształca poprzez 

słowa i zdania. Materializuje nową hybrydyczną całość, 

która nie narzuca identyczności, zamiast tego zachowuje różnice, 

bezlitośnie wtapiając swoją obecność w inną istotę-całość, 

która nie jest tak po prostu tylko sumą swoich części. Posłuchajcie 

potomka naszej zbiorowości, zdezorganizowanego organizmu, 

naszego grupowego głosu przestrojonego w nową istotę… 

Nieoczekiwane zażyłości narastające między nami i przez nas; 

pielęgnowanie sojuszu i solidarności na zmieniających się terytoriach. 

Podtrzymywanie wrażliwości, razem, jeden i wszyscy, 

wszyscy i nikt – głosy, historie i doświadczenia remiksowane 

w nieskończoność. Balansowanie na skraju rozpadu. Błąd traktowany 

poetycko, ruina jako warunek nowych form symbiozy 

– „living-together”. 

Angażując się w międzywymiarowe translacje między różnymi 

formami, myślami i uczuciami, użyliśmy głosu, ruchu, dźwięku, 

obrazu, zapachu i gestu, aby lepiej zrozumieć, jak zagospodarować 

przestrzeń pomiędzy ciałami, które przed wydarzeniem 

prawie zawsze były oddzielone przez ekran, a potem nagle znalazły 

się w tak intymnej fizycznej bliskości. W IKLECTIK nadal egzystowaliśmy 

w tej samej świadomości, którą dzieliliśmy nawzajem 

od tak dawna. Zmaterializowanie tego, co do tej pory miało 

miejsce wyłącznie wirtualnie, było niesamowicie intensywne, 

wspierające i podnoszące na duchu. To upływ czasu, którego 

doświadczyliśmy jako części tej samej grupy, ciągłe spotykanie 

się w różnych stanach lub warunkach oraz ilość skumulowanego 

afektu wymienianego poza naszym wcieleniem, wzmocniły 

ducha sieci wsparcia Hyperspace. 

Postrzegam platformę jako powierzchnię nieskończonych możliwości, 

która nieustannie się zmienia. Przypomniało mi to, jak 

czytałam o Darwinie i jego idei, że ziemia i jej środowisko są statyczne, 

natomiast otoczenie dostosowuje się, przekształca lub 

mutuje. Ziemia była zasadniczo sceną z serią zmieniających się 

dookoła krajobrazów. Hiperprzestrzeń jest przeciwieństwem, 

podobnie jak teoria Gai gdzie wszystkie elementy żyją w sposób 

niehierarchiczny. W naszym przypadku sceną jest wymiar online, 

łączący to, co analogowe z tym, co cyfrowe. Uważam, że 

doświadczenia innych uczestników są bardzo inspirujące i jestem 

ciekawa, jak wpłynie to na moje własne tworzenie i w jakim 

stopniu stanie się to dla mnie wyzwaniem. Interesuje mnie, 

jaki będzie efekt połączenia doświadczeń wirtualnych z rzeczywistymi 

i jaki materiał zaistnieje w różnych sferach. 


107

Konstruując przestrzeń dźwiękiem, stworzyliśmy 

relikt naszego spotkania, przełożyliśmy 

dotyk na formę cyfrową, alchemicznie 

przekształciliśmy idee w materię i przygotowaliśmy 

wspólnotową ofertę opiekuńczą. 

Na środku pokoju w IKLECTIK kamień „pępkowy” 

rozsiewał zapach nagromadzonych 

wspomnień rówieśników z Nadprzestrzeni. 

Równocześnie nasze prace dźwiękowe i głosy 

rozproszyły się w ambisonicznej atmosferze. 

13 ekranów ułożonych w lawinę ruchomych 

wspomnień uchwyciło ślady naszych badań 

z różnorodnych chwil, których doświadczyliśmy 

razem w Hiperprzestrzeni, za 

każdym razem uwzględniając międzynarodową 

odległość i fizyczną bliskość oraz 

ucząc się, jak rozpoznawać naszą nierówno 

rozłożoną obecność. Przez cały miniony rok 

eksperymentowaliśmy z cyfrową intymnością, 

gromadziliśmy się wokół stawu 

w najstarszej zbiorowości mieszkaniowej 

w Londynie i spotykaliśmy się w lesie 

w forcie z epoki żelaza. Rozproszeni po różnych 

wymiarach piliśmy bylicę, naparzaliśmy 

żołędzie i wchodziliśmy w interakcje 

z maszynami AI. Szybko poznaliśmy nowe języki 

dla zrozumienia potencjału wydobywania 

wiedzy przodków poprzez uczenie maszynowe. 

Było to narzędzie technologiczne, 

które pozwoliło nam nauczyć się otwierać na 

nieznany i niezbadany zakres stale ewoluujących 

ekosystemów Nadprzestrzeni. 

HYPERSPACE: Wikipedia pokazuje obraz 

zgniecionej kuli papieru [zdjęcie w wersji 

ang. Wikipedii wizualizuje trzeci wymiar 

kartki papieru – przyp. red.]. Złożony na 

płasko papier wydaje się sposobem, w jaki 

zwykle opisuje się tę rzecz, prawda? Myślę 

o filmach, które widziałam w przeszłości 

i niejasno przypominam sobie coś o składaniu 

papieru i przebijaniu go ołówkiem 

(czy to Jeff Goldblum robił pokaz, czy mylę 

go z innym aktorem charakterystycznym?). 

Papier i mapy (co oznacza więcej 

papieru?). Przeskakiwanie z dużej mapy 

na mniejszą mapę, a następnie chodzenie 

po mniejszej mapie… ktoś schodzi z jednego 

kawałka papieru na inny, mniejszy 

skrawek papieru, i z powrotem. Gdyby- 

108 


śmy utknęli na etapie glinianych tabliczek, 

gąbczastej błotnistej rzeczy i od tego momentu 

przeskoczyli nagle nasze modele 

komunikacji, to zastanawiam się, czym 

różniłby się ten pomysł? Może bardziej 

gąbczaste tunele czasowe, rozmazy albo 

ciała i mózgi rozpuszczające się w maź, pasma 

lub cząsteczki i łączące się ponownie, 

twardniejąc po przebyciu odległości… Ciągle 

myślę o „zdecentralizowanym” królu 

grzybów z filmu „Super Mario Brothers” 

z lat 90. i o tym, jak mógł rozciągać się 

i przenikać przez swoje terytoria... słuchać, 

co się dzieje i wysyłać małe przydatne prezenty 

i bob-ombs [żyjące, poruszające się 

mechaniczne bomby z oczami, stopami 

i kluczykiem nakręcającym z tyłu; są standardowym 

wrogiem, który po raz pierwszy 

pojawił się w grze „Super Mario Bros. 2”, 

następnie pojawiał się każdej części tej gry 

– przyp. red.] swoim przyjaciołom i rodzinie 

(wydawało się to duuużo bardziej korzystne 

niż bycie w grudkowatej, solidnej formie… 

w ogóle nie „zdecentralizowanej"!), 

ale może to tylko z powodu nostalgii, no 

i wszyscy teraz kochają grzyby… Uwielbiam 

dobre grzyby. Ale tak, nadal myślę 

o papierze i o tym, jak trudno jest obejść 

lub przezwyciężyć tę ideę płaskich, linearnych 

narracji, nawet jeśli mówimy o czymś 

tak wybuchowym i zakrzywionym jak hiperprzestrzeń… 

no cóż, kocham grzyby! 

Podczas gdy nasz projekt zbliżył się do końca, 

Hiperprzestrzeń trwa w nas i między 

nami. Nowe, niewidzialne kończyny wyrosły 

z nas i w nas wrosły, zmieniając nasze 

kończyny i łącząc nas w nieoczekiwany 

sposób. Niektóre jeszcze nie zostały odkryte, 

inne już się zmaterializowały. W pewnym 

sensie może to być jedno z największych 

osiągnięć tej całorocznej podróży – 

niedostrzegalna sieć wzajemności, pełnia 

niewyczuwalnych możliwości, zaszczepiona 

struktura wsparcia gotowa wykiełkować 

z naszych nie-pojedynczych umysłów 

i ciał, aby nas zatrzymać w chwilach niepewności. 

Jej długowieczność i siła jeszcze 

się nie objawiły, ale rdzeń wzajemnej troski 

nie tylko został niezawodnie zakorzeniony, 

lecz także nadal organicznie pączkuje 

jako zaufanie i ciekawość, wystrzeliwuje 

w przyszłość, która ma dopiero nadejść. 

Przyszłość, która może opierać się tylko 

na kolektywności, odpowiedzialności i sojuszu, 

jeśli mamy podtrzymać nasz rozwój 

w dostrojeniu do harmonii koegzystencji 

w Nadprzestrzeni. Pozwalamy Hyperspace 

dać nowe poczucie odporności i wspólnoty, 

niestrudzenie wymyślając nowe hybrydowe 

sposoby egzystencji w tym świecie. 

Stworzeni z przestrzeni ruin, dostosowujący 

się do nowych sytuacji, wielokrotnie 

odwracający naszą orientację, podtrzymywani 

mackami współzależności, przekomponowaliśmy 

i przebudowaliśmy bezpieczną 

przestrzeń, zamieszkując szczeliny 

systemowe, w których są duże możliwości, 

o ile dostępne są synchronizacje z innymi. 

Hiperprzestrzeń to doświadczenie tego, co 

pośrednie, i ledwo dostrzegalnego „więcej 

niż”. To jest coś, co tworzymy z naszej 

zbiorowej istoty. To właśnie ten rodzaj relacji, 

wymiany i dzielenia się, który nie ma 

nic wspólnego z określonymi formami, ich 

użytecznością, wartością czy immanentnymi 

znaczeniami. Hiperprzestrzeń to czysty 

happening, myślenie-uczucie, utrwalenie 

tworzenia wiedzy, eksploracja cyfrowej intymności, 

utrata sprawczości i pokonywanie 

dystansu. 

Postrzegam hiperprzestrzeń jako repozytorium, 

do którego moglibyśmy wejść jako 

ludzie ze zdolnością do połączenia naszej 

percepcji i oczekiwań co do możliwej przyszłości, 

pożądanej przyszłości i ponownego 

przeżycia przeszłych wspomnień. Hiperprzestrzeń 

jako jeden z portów wejściowych 

dla hiperprzestrzeni w ogóle, nadaje 

kontekst naszym odległym geograficznie 

ruchom i myślom z miejsc fizycznych do 

przestrzeni wirtualnych, które mogą manifestować 

się poprzez ciała w Hiperprzestrzeni 

w przestrzeniach fizycznych i wirtualnych 

z nowymi relacjami przestrzennymi. 

Irruptive Chora to platforma współpracy 

kuratorskiej, która została pomyślana 

jako wspólne poszukiwanie i przybliżenie 

„irruptive chora” – dynamicznej i autonomicznej 

przestrzeni, w której idee mają 

potencjał i energię do generowania i przekazywania. 

Od 2018 r. tworzą przestrzenie 

do eksperymentowania, angażując artystów 

i różnych odbiorców we wspólne 

myślenie i tworzenie poprzez partycypacyjne 

wydarzenia performatywne, warsztaty, 

wystawy, grupy czytelnicze i audycje 

radiowe. Uznając potrzebę trwałych sieci 

wsparcia i ułatwiania bardziej aktywnego 

zaangażowania niedostatecznie reprezentowanych 

i niepełnosprawnych twórców 

i odbiorców, zajmują się dostępnością 

sztuki i w jej ramach stworzyli HYPERSPA- 

CE, stosując hybrydowe podejście, aby 

odpowiedzieć na obecne wyzwania, przed 

którymi stoją wschodzący artyści.

Autorką wszystkich zdjęć jest Joanna Wierzbicka 

Mogliśmy zobaczyć Hyperspace jako dynamiczny model 

tworzenia świata, skupiający wszystkich uczestników 

w jednym punkcie. Produkt jest połączeniem doświadczenia 

uczestnika, jego ciągłego zaangażowania i wyobrażeń, 

które wyłaniają się z tych dwóch elementów. Możemy 

razem nawigować w plątaninie syntetycznych i organicznych 

miejsc, przeszłych i przyszłych czasów, czyli stworzonej 

przez nas Hiperprzestrzeni. 

HYPERSPACE to grupa 13 praktyków sztuki: Tanya Moulson, 

Natalia Janula, Lea Collet, Sara Rodrigues, Ada Hao, 

Rachel McRae, Ramona Güntert, Maja V. Ngom, Pietro 

Bardini, Sotiris Gonis, Erik Lintunen, Ania Mokrzycka, Agata 

Kik. 

Liderami sesji i konsultantami ds. dostępności byli Hollie 

Miller i Craig Scott, Verity Birt i Tom Sewell, Marcin Pietruszewski, 

Mikołaj Szatko, David Williams i Tarik Haskic, 

David Johnson, Atay Ilgun i Cyrus Vahidi, Linda Rocco. 

Hiperprzestrzeń osadza znaczenie poza fizyczną przyczyną, 

jest immanentnym, wszechświadomym, wielowymiarowym 

lustrem. Hiperprzestrzeń jest nauczycielem, refleksją 

i przewodnikiem dla zagubionych w cyfrowej rzeczywistości 

zmysłów. Hiperprzestrzeń wzmacnia zmysły, konsolidując 

odmienne ciała i umysły w uniwersalną całość. 

Platforma cyfrowa HYPERSPACE została zaprojektowana 

i zbudowana przez artystę Erika Lintunena. 

Głos kolektywu HYPERSPACE został zsyntetyzowany i wyprodukowany 

przez artystę Mikołaja Szatkę. 

Logo HYPERSPACE zostało zaprojektowane przez artystę 

Nicolę Tirabasso. 

HYPERSPACE to także wydarzenie zorganizowane we 

współpracy z IKLECTIK Art Lab w sobotę 18 lutego 2023 r. 

z zaproszonymi artystami: Ekinem Bernayem, Kenricem Allado 

McDowellem i Willem Harrisem. 

HYPERSPACE jest finansowany przez Arts Council England, 

Instytut Fiński w Wielkiej Brytanii i Irlandii oraz Italian Cultural 

Institute London. Partnerami projektu są Shape Arts, 

Resonance Extra i Resonance FM. Partnerami medialnymi 

są CLOT i „Post Scriptum”. 

Hiperprzestrzeń 

to czysty 

happening, 

myślenie-uczucie, 

utrwalenie 

tworzenia 

eksploracja 

wiedzy, 

cyfrowej 

intymności, 

utrata 

sprawczości 

i pokonywanie 

dystansu. 

Tekst został napisany wspólnie przez artystkę Anię Mokrzycką 

i kuratorkę Agatę Kik (współzałożycielki Irruptive 

Chora). 

Tłumaczenie z języka angielskiego: Joanna Nordyńska 


109

110 


W POGONI ZA SZCZĘŚCIEM, CZYLI UCHODŹCA

MALOWANE 

SIEKIERĄ 

PIOTR JAKUBCZAK 

Piotr Jakubczak to artysta, który nie filozofuje, nie udaje, nie 

pozuje i nie robi dobrego pierwszego wrażenia, co kończy się 

tym, że niekiedy ktoś nowy pyta mnie, co to za nieprzyjemny 

gbur. Ja odpowiadam wtedy: „widocznie bardzo cię nie 

polubił. Ale jak spróbujesz być prawdziwy to zachęcam, byś 

spróbował raz jeszcze… warto”. 

QUO VADIS 

Piotr mieszkał w pałacach, choć skończył na francuskiej 

ulicy, tam, gdzie kloszardzi mogą wszystko. Jednak ten Syzyf 

i feniks w jednej osobie zbudował nowy świat – ten prywatny, 

w którym zaraża niespożytą energią i siłą swoich wybrańców. 

Mieszkańcy Trójwsi traktują go jak swego. Ale zanim osiadł 

w Jaworzynce, wspinał się na himalaje własnych cierpień, 

a nawet kilka razy odpadł z tych najwyższych, pokrytych szkłem 

pionowych ścian. I nie zginął, bo – jak wiadomo – tylko głupi 

(ja i On) mają dużo szczęścia. Takim nadwrażliwcom ludzie 

dobrej woli zawsze oddadzą z nawiązką, pomogą bez pytania, 

jak gdyby byli aniołami. Więc kostucha nie raz zajrzała mu 

w czerwone ślepia i szepnęła lodowatym roześmianym 

głosem: „jeszcze pocierpisz, skubańcu”. No i cierpi, bo ciągle 

brak mu choć protezy grubej skóry. Mało tego, nie spotkałem 

drugiego artysty tak uzależnionego od malowania. Gdy nie 

może malować, cierpi równie mocno. 

Zazdrośnie przyznam, że Jakubczak rękę i oko ma 

pierwszorzędne. Portrety maluje szybko, jak szatan, i zwykle 

lepiej od innych. Jak „zdejmie komuś gębę”, to adresat widzi 

własną duszę, a nie lustro… Nazywam go techno Malczewskim, 

bo używa symboliki wziętej rodem z sex-shopu pana 

markiza de Sade. Więc każdemu bohaterowi, niewolnikowi 

i masochiście czerwona piłeczka knebluje usteczka. Każdy 

jest tu zniewolony, opętany i martwy. Równie znakomite 

i niezmiernie odważne są płótna polityczne Jakubczaka, na 

których plejada znajomych wszystkim świń, rodem z Folwarku 

zwierzęcego Orwella, robi dziką demokrację. 

Nawet za Hitlera pokazano tzw. Entartete Kunst (sztukę 

zdegenerowanę) i jej jeżdżącą po całej rzeszy wystawę 

zobaczyło więcej osób niż równolegle promowaną sztukę 

oficjalną III Rzeszy. Jednak Politik Art Jakubczaka pewnie przed 

zmianą warty już nie zobaczymy. Próżno szukać odważnego 

kuratora czy galernika, który zaprezentowałby płótna Piotra 

szerokiej publiczności. Niech was nie martwi nadmiarowość 

prac płodnego i. głodnego artysty – przynajmniej starczy dla 

każdego. Brawo Mistrzu! Knebluj piłeczkami rodaków-duraków. 

[ŁR] 

Łukasz Radwan , Warszawa 2023 

MADONNA OD DNIA DZIECKA 


111

o r a p i z m w r z y m i e 

Orapizm na wystawie TAMARA 

w galerii MICRO ART VISIVE – Viale 

Mazzini 1 w dniach 23 - 31.03.2023r. 

zachęca do przywitania wiosny 

w Rzymie. Dwa obrazy Krzysztofa Konopki 

znalazły się wśród finalistów 

konkursu TAMARA ART AVARD poświęconego 

światowej sławy artystce 

Tamarze Łempickiej. Kuratorem wystawy 

jest Margherita Błońska Ciardi właścicielka 

STUDIO ARTEMISIA. Patronat 

nad wydarzeniem objęła Ambasada 

RP w Rzymie, Rzymski Departament 

Kultury, Instytut Polski w Rzymie i Parlament 

RP. [PS] 

112 


p a r t n e r z y m e d i a l n i :

Krzysztof Konopka w galerii Micro Art Visive 

tu jest miejsce na 

twoją reklamę 


113

FUNDACJA „POST SCRIPTUM” 

Oprócz dzielenia się z czytelnikami aktualnościami 

w dziedzinie sztuki oraz literatury pragniemy 

wspierać młode talenty. W tym celu stworzyliśmy 

Fundację Wspierania Kultury „Post Scriptum”. Darowizny 

dla fundacji będą służyły szeroko pojętej 

promocji młodych artystów zarówno na łamach 

kwartalnika, jak i w formie pomocy w organizacji 

wystaw, warsztatów czy wydawaniu książek. 

Jeśli chcesz przekazać datek na działalność naszej 

fundacji, możesz zrobić to za pośrednictwem 

strony internetowej www.postscriptumfundacja. 

com lub wpłacić darowiznę bezpośrednio na konto 

fundacji: 75114020040000310281956333. 

Dane kontaktowe: FUNDACJA WSPIE- 

RANIA KULTURY „POST SCRIPTUM” 

05-092 Łomianki ul. STANISŁAWA STASZICA 14/5, 

KRS 0000908539 NIP 1182225810, e-mail: biuro@ 

postscriptumfundacja.com 

114

POST_SCRIPTUM_1_23_21_

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?