12.01.2015 Views

Sau Sakhi - Global Sikh Studies

Sau Sakhi - Global Sikh Studies

Sau Sakhi - Global Sikh Studies

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

;" ;kyh


fgnkok f;zzx gdw ouBktbh L<br />

;zy/g f;Zy fJfsjk;, ;qh r[o{ rzqE gqekÙ, d;w rqzE doÙB, r[o{<br />

BkBe ;kro, r'fpzd ;kro, r[o{ xo, r'fpzd f;zx d/ dopkoh<br />

osB, r[o{ ehnK ;kyhnK, gouh gksÙkjh d;th eh, s/r<br />

pjkdo f;wohn, ofjsBkw/, ebkw GkJh Bzd bkb, gqkuhB ;"<br />

;kyh, uko ;kfjp˜kd/, ;kv/ r[od/t, gzi dfonk, gzikph<br />

tkoK, gzikph pkoKwkj/, gzikph wkMK s/ nk;ktohnK, gzikph<br />

izRK, gzikph MrV/, tko;Ùkj, pkpk ;kX{ iB, fjzd[;skBh<br />

ebk, fjzd[;skBh eth, fjzd[;skBh eftsk, gzikph p'bh dk<br />

fJfsjk;, gzikph ;kfjs dh o{g o/yk, r[ow[yh fbgh dk<br />

fJfsjk;, ıbhb fipokB d/ puB fpbk;, ebw d/ uwseko,<br />

ebw d/ XBh (d' Gkr), ;{ch-ekftXkok, jkÙw ouBktbh,<br />

gqf;ZX gzikph, puB ;kJhA b'eK d/, g[ÙgKibh, gzikph<br />

wjkokik, ;kX{ JhÙo dk;, fwo˜/ dhnK ;ZdK, p'b Ù/y ¯ohd,<br />

pkpk tihd, doÙB Grs, gqkuhB gzikph rZd .


gqkuhB<br />

;" ;kyh<br />

;zgkde L<br />

gq'a fgnkok f;zx gdw<br />

f;zx pqdo˜<br />

nzfwqs;o


fgnkok f;zx gdw<br />

ISBN 81-7205-155-7<br />

gfjbh tko 1983<br />

shih tko wJh 1995<br />

u"Eh tko ;szpo 1997<br />

w[Zb L 60-00<br />

gqekÙe L<br />

f;zx pqdo˜, p˜ko wkJh ;/tK, nzfwqs;o<br />

NkJhg;ZNo L<br />

e/a iha rqkf¯e;, 98, f;Nh ;ANo, nzfwqs;o<br />

fgqzNo L<br />

fgqzNtZb, 146, fJzva ¯'eb g[nkfJzN, nzfwqs;o


;wogD<br />

;toki d/ w[ZdJh ;zrqkwhJ/ ;odkoK d/ BK<br />

fiBQK d/<br />

BDK ftu f;Zy oki d/ ;[gB/ bNed/ oj/


sseok<br />

G{fwek<br />

s[oeK dh T[sgsh<br />

eVkj gq;kfd dh ;kiBk<br />

f;ZyK dk egN<br />

fBow'jh Bzd f;zx<br />

itkbk sgZ;h<br />

eg's eg'sDh dh ;kyh<br />

bkj"o f;zx, wkbk f;zx<br />

w[esBkwk<br />

tDiko/ f;Zy dh f;ZyDh<br />

okrh s/ tko r'gh uzd<br />

okrh s/ gkmh<br />

;[ZX gkm<br />

d/th s/ ykb;k<br />

f¯ozrhnK dh T[sgsh<br />

Gftys tke<br />

b/gBh f;Zy B{z ;˜k<br />

d/th dk gq;zr<br />

b'Gh bKroh<br />

dr/pk˜ gjkVhJ/<br />

;dkp/r ÙoD nkfJnk<br />

gjkVh okfinK Bkb i[ZX<br />

u"Xoh dh ejh<br />

bzro nNek ;qkg ;Nek<br />

Ùjhd e"D j <<br />

gfjb f;zx ;[fBnkok<br />

wz;dK dh wzd tos'A<br />

;d/ ıK s/ w/w{ ıK<br />

d:k f;zx, n"ozr˜/p<br />

fJe s[e dk gkmh<br />

epho dh wfjwk<br />

soD dk ;[ykbk wkor<br />

f;Zy dh Ù[ZXh<br />

nBzdg[o dk j'bk<br />

okfJg[o dh ;[nkDh<br />

epho Grs s/ b'Jh<br />

gAd/ ıK gmkD<br />

g{ik dk XkB<br />

bheK eZYhnK w/NhnK<br />

gzwk t˜ho<br />

otkb;o<br />

wkbth gops<br />

ek˜h ;bko[dhB<br />

wod dh dkVQh<br />

tDikok f;Zy<br />

r[ow[y s/ g/Ngkb<br />

GkJh vZbk<br />

skg dk fJbki


ÙoXkb{ wkJh<br />

e[oy/so, wdB BkE<br />

Nfjb-ftj{Dk rZGo{<br />

pdB f;zx<br />

;kyh wjbK eh<br />

gjkVh oki/<br />

uwe"o dh izr<br />

eKrV, GkJh Ùwho<br />

BKd/V, pzdk pjkdo<br />

b'j/ d/ eV/<br />

Gftys tke<br />

Gftys tke<br />

ofjsBkwk<br />

eth r'ÙfN<br />

:Zr dk fBT[Adk<br />

Gftys tke<br />

Ù;sq oZyD dh B;hns<br />

w{osh g{ik<br />

wksk ihs' ih B{z T[gd/Ù<br />

gkoXh (fÙekoh) dh ;kyh<br />

¯eho r[o{ dopko u<br />

uwe"o, ekpbh ;zrs<br />

ÙokXK pko/ uouk<br />

T[iBh f;Zy jfor'gkb<br />

jfor'gkb, fXnkB f;zx<br />

fpÙzGodk;<br />

;" nodk;K<br />

;" nodk;K<br />

;" nodk;K<br />

Bhsh puB<br />

fXnkB f;zx wkiohnk<br />

fJÙBkB dk cb<br />

G{gBkwk (GftZystke)<br />

fpÙpGodk; dhnK BkoK<br />

eth r'ÙfN<br />

eth r'ÙfN<br />

Gftys tke<br />

efbBkwk<br />

efb:[r B{{z f;fynk<br />

ig[ wfjwk<br />

ig[ wfjwk<br />

i[g wfjwk<br />

szpke{ dh fBy/Xh<br />

szpke{ dh fBy/Xh<br />

szpke{ dh fBy/Xh<br />

e/;K dh wfjwk<br />

dkd{ d[nkok<br />

pjkdoÙkj d/ ;tkb<br />

gmkD dk jwbk<br />

r[o{ dh i'sh i'fs ;wkJ/<br />

Grs BDk s/ osBd/T[<br />

nfzsek-ftÙ/Ù Bkwktbh


d' Ùpd<br />

“ıkb;k” noph dk Ùpd j, fi; dk noE j - “pkdÙkj dh<br />

˜whB” T[j G'A, fi;B{z e'Jh wkwbk iK brkB BjhA bK ;edk -Gkt<br />

fJ;dk fJj fe jo soQK dh gokXhBsk s'A nk˜kd j;sh - ıkb;k j,<br />

fJ;B{z ;fsr[oK pkDh dk ftXkB s/ ftbZyD pkD/ dh gSkD fdZsh .<br />

fJj e/;kXkoh s/ d;skoXkoh ıkb;k Ù;sqXkoh th j'fJnk ns/ fJ;B{z<br />

Mzvk s/ Broki th pyÙ/ rJ/, i' gqG{-;Zsk d/ gqshe ;B . whoh s/ ghoh<br />

d/ ;zrw dk Gkt fJj' ;h fe Xow s/ okiBhsh, uVQdh ebk s/ ;opZs<br />

d/ Gb/ bJh fwb e/ uZbD . Xow nzdo{Bh wo:kdk dk ;zukbe j s/<br />

okiBhsh pkjobh wo:kdk dh gfjo/dko, Xow Gko{ j't/ sK okiBhsh<br />

;jh ubdh j s/ i/ e/tb okiBhsh Gko{ j't/ sK Xow B{z th ıokp<br />

eodh j . fJ;kJhnK B/ :{og ftZu Xow d/ BK s/ i' nfsnkuko ehs/<br />

ns/ w[;bwkBK J/Ùhnk ftZu w˜Qp d/ BK s/ i' ˜[bw Ykj/, fJ; s'A<br />

gZSwh ftukotkB fJT[A ;'uD bJh wip{o j' rJ/ fe Xow s/ okiBhsh<br />

tZy tZy jB s/ Xow fJe gqkJht/N uh˜ j, jkbKfe f;tkfJ BhAd d/ j'o<br />

e[M th gqkJht/N BjhA . wB[Zy ;wkie gqkDh j s/ Xow sK Ù[o{ jh fJE'A<br />

j[zdk j fe s[jkvk d{finK gqsh fezBk e[ ;[uZik otZJhnk j . Gkosh<br />

Xow t/; jh ng;kotkdh ;B, i' fsnkr s/ nfjz;k B{z w[Zy eosZt<br />

wzBd/ ;B . Bshik fJj j'fJnk fe fJBQK jZE'A oki-;Zsk y[Z; rJh s/<br />

fJj ;dhnK bJh r[bkw pD e/ ofj rJ/ .<br />

r[o{ ;kfjpkB B{z fJj nt;Ek g;zd BjhA ;h fe pfxnkV, rT{nK<br />

B[z gkV gkV yKd/ ofjD, T[BQK ykb;/ B{z Ù;sqXkoh pDk e/ ftd/Ùh<br />

iotkfDnK Bkb bVkfJnk s/ d/Ù B{z nk˜kd eotkfJnk . ıkb;k<br />

nekb g[oy dh w"i ftZu'A gdk j'Jh, Xowkswk b'eK dh c"i ;h, fi;B/<br />

Xow s/ Bhsh dk ;zrw ou e/ Gkosh ;fGnkuko dh okyh ehsh s/<br />

gzikp ftZu ;[szso oki ;EkgB ehsk . ;wK pdfbnk, fcozrh e{N-<br />

Bhsh B/ f;zxK dk fBÙkB ;kfjp s/ Brkok y'j fbnk, Ù;sq th y'j bJ/<br />

ns/ gzikp fBjZEk j' frnk, gozs{ f;Zy ÙswJh Yzr Bkb ;zrqkw eod/<br />

oj/, E'V/ fuo ftZu jh T[BQK ;fsnkrqfj okjhA nkgD/ Xow n;EkB<br />

nk˜kd eok bJ/ . wjkswk rKXh ih B/ sko G/ih - ““ykb;k ih !


tXkJhnK ! s[;hA r[od[nko/ nk˜kd eok bJ/, fjzd[;skB fJe tZvk<br />

r[od[nkok j, fJ:B{z th s[;K jh nk˜kd eokT[Dk j .”” T[d'A d/Ù d/<br />

B/sktK B{z f;ZyK dk Xow s/ okiBhsh dk ;zrw uzrk brdk ;h . fJBQK<br />

gk;'A jh ;fsnkrqfj dk ;pe f;Zy e/ fJBQK b'eK d/Ù nk˜kd<br />

eotkfJnk s/ f;ZyK fJ; ftZu ;G s'A tZX fjZ;k gkfJnk . nZi id<br />

pj[-;zwsh dh fpnkB ”s/ fJj fpfynkgkBh p/Xow/ b'e oki-;Zsk<br />

;zGkb pm/ sK ;kB{z wZsK d/D bZr rJ/ - Xow s/ okiBhsh tZy tZy<br />

jB, Ù;sq oZyDk mhe BjhA, ps"o f;Zy ;'uDk mhe BjhA, “oki eo/rk<br />

ykb;k” dk gkm fcoe{ rZb j nkfde . u{zfe ıkb;k Ù;sqXkoh j, fJ;<br />

eoe/ fJj nfstkdh j, u{fe fJ;dk pkDk ;G s'A tZyok j, fJ; eoe/<br />

fJj tZytkdh j. fJ; soQK w"i{dk fpgqtkd, b'eszsq s/ e"wgq;sh dk<br />

u/bk gk e/ ;opZstkdh ;[szso ıkb;/ B{z s[fNnkD s dp/b pDkT[D ”s/<br />

s[b fgnk . fJj sK n;h rZb j' rJh, fit/A e'Jh rrBK ftZu T[ZvD<br />

tkb/ pk˜K B{z ej/ fe s[;hA ˜ok G[zM/ jh jZE go w'be/ eo fbnk eo .<br />

fÙek:s j w[M/ :k oZp, y[dktzdkfB wesp ;/ .<br />

;pe Ùkjh pZu'A e', d/ oj/ yA ıkepk˜h ek .<br />

(fJepkb)<br />

fcoekgq;sh ;kvk cb;ck BjhA, ÙoJh b'eK tKC Bk n;hA eZNV<br />

jK s/ BK eZu/ fgZfbnK tK dpV{-x[;V{ . ;kvk fJÙN, Xow-r[o{, Xow<br />

rqzE, Xow-wzdo, ;zrs gzrs, bzro ;G e[M ;KMk j, fJ;/ ;KMhtkbsk<br />

;de/ - eh g{op s/ eh gZSw - d[BhnK d/ e'D/ e'D/ ftzu f;Zy nkgDh<br />

ftbZyDsk dk Mzvk M[bk fojk j . T[j uVQdh ebk ftZu fJ; eoe/ j<br />

fe ;opZs dk Gbk, T[;dk f;XKs s/ Ù"e j . n;K J/; X[o/ s'A T[ZyVBk<br />

BjhA , go Bkb jh nkgDh ;[zsso j;sh s'A th w[eoBk BjhA . ykb;k<br />

gzE fsnkrhnK, tokrhnK s/ ;kXK dk gzE BjhA. fJj ;opb'jh ;zsf;gkjhnK<br />

dh ;Bk j, fi;dk fwÙB ;opZs dk Gbk j, wB[Zy wkso dh<br />

;/tk j s/ okiBhfse Ùesh gqkgs eo e/ th n;K fJ; ;/tk d/ fwÙB<br />

B{z jo soQK ;g{zoD eoBk j .<br />

nmkoQthA ;dh d/ ;zeN-ekb ftZu ıkb;/ B/ iZd'-ifjd Bkb<br />

nkgD/ Xow s/ okiBhsh B{z ;[oZfyns ehsk ;h s/ “;" ;kyh” e[M jZd


sZe T[BQK d/ nkdoÙK dh ftnkfynk eodh ojh ;h . nZi fco f;ZyK dh<br />

nk˜kd j;sh B{z tzrkfonk ik fojk j s/ fJBQK s'A fBokb/ ;fGnkuko<br />

B{z fsq;ekfonk ik fojk j . go n;K fto'Xh gqkg/rzv/ dk fÙeko j' e/<br />

d/Ù-Grsh, e"wgq;sh, ;op-;KMhtkbsk s/ goT[gekoh gozgok s'A<br />

Bkpo BjhA j'Dk, ;r'A fJBQK dh gkbDk eofdnK nkgDh ;twkB g{oB<br />

j;sh B{z poeoko oZyDk j . “;" ;kyh” ftZ T[j ihtB-sZs w"i{d j, i'<br />

f;zxK B{z ÙeshwkB eo ;edk j . ˜o{oh BjhA fe n;hA jo ;kyh Bkb<br />

;fjws j'JhJ/, go fJ; ;kyh-;o'to ftZu n;hnK nzfwqs-p{zdK th jB<br />

i' ıkb;/ d/ nwosk dh ;kyh GodhnK s/ gzEe j;sh dh okyh eodhnK<br />

jB . nkU, fJ; g[okDh g'Eh ftu'A BthA gq/oBk b e/ Bt/A :[Zr tZb<br />

XkJh eohJ/, feT[Afe bkfJe ;zskB jh nkgDh r"ot-rkEk B[z u/s/ eo<br />

e/ nZr/ tXdh j .<br />

pkpkDhnK ejkDhnK g[s ;g[s eo/fB ..<br />

;szpo 1983 fgnkok f;zx gdw<br />

d{ih Skg<br />

gqekÙs eoB ;w/A j'o tX/o/ ;[XkJh eoB dk T[gokbk ehsk<br />

frnk j . gkmeK dk XzBtkd, fiBQK pkeh nÙ[ZX nvhÙBK SZv e/ fJ;<br />

B{z ngDkfJnk .<br />

r[o{ gzE dk dk; -<br />

iBtoh 1986 fgnkok f;zx gdw<br />

G{fwek


“;" ;kyh” fJe n;h tfusq g'Eh j, fi;B/ ;zrqkwhJ/ ;zs-f;gkjh<br />

fBjzr f;zxK B{z T[sÙkjh s/ irkJh oZfynk, BkwXkoh f;ZyK B{z<br />

BfÙnkJh oZfynk ns/ fcozrhnK B{z tys gkJh ofynk . fJj fJe<br />

fe;w dk fwZ;k gqÙkdk j fi;B{z G{s GftZys dk b{D w;kbk gk e/,<br />

fjzdh gzikph dk t/;D obk e/ tkose s/ Szdkpzdh d/ sth T[s/<br />

gekfJnk frnk j, fJ; ftZu ;dkukoe f;Zfynk dhnK johnK GohnK<br />

fenkohnK th jB s/ uwsekoh g/ÙhBr'JhnK dhnK uzfrnkVhnK th<br />

jB, i' edh th i[nkbkw[yh pDB dh ;zGktBK oZydhnK jB . GkÙkJh<br />

gZy s'A fJj fjzdh gzikph dk ;zw/bB j, ;kfjse gZy s'A rZd gd dk<br />

fwÙqD ns/ fJfsjk;e gZy s'A fJ; B/ G{s d/ Bkb Bkb GftZys B{z th<br />

nkgD/ gfjb{ ftZu ofynk j'fJnk j . fJj fJe nB'yh s/ ndG[s<br />

feskp j, fi; ftZu fbyhnK, phs/ dhnK xNBktK fisBhnK<br />

fdbu;g jB, T[;s'A fes/ tZX o'ue GftÙs tke jB . wB[Zy dh,<br />

nkT[D tkb/ eZbQ ;dk tX/o/ fdbu;gh ojh j, ukj/ T[j wzdjkbh<br />

tkbk j't/, ukj/ y[Ùjkbh tkbk, go i/ e'Jh T[; dh gfjb/ ;{uBk d/t/<br />

sK ;q's/ B{z fJj GftÙs-rkEk nfjbkd-g{oD ikgdh j . i'fsÙ Ùk;sq<br />

dk ;kok dko'-wdko wB[Zy dh fJ;/ gqftosh s/ nkXkfos j .<br />

ıkb;k gzE 1699 Jh;th s'A 1799 Jh;th sZe brGr ;" toQK<br />

;[szsosk-;zrqkw bJh i{Mdk nkfJnk j . ;zrqkwhJ/ bJh jo gb fuzsk<br />

dk j[zdk j fe eZbQ eh j't/rk . i' jkb gzikp dk nmkoQthA ;dh ftZu<br />

;h, T[j fJfsjk;d/ gzfBnK s'A ˜kjo j . fJe gk;/ w[rb fJ;B{z<br />

;zGkbD s'A n;woE ;B s/ d{i/ gk;/ fdZbh dh ew˜'oh nt;Ek t/y e/<br />

ncrkB iotkD/ T[s'fVsh jwb/ eo e/ fJ; B{z spkj eoh ik oj/ jB .<br />

d/Ù B{z fJ; d[odÙk ftu'A eZYD bJh f;zx ;{ofwnK ikB dh pk˜h bkJh<br />

s/ T[j fJj' ;dk ;'ud/ fe i' n;hA fJj ;kro wzEB eo oj/ jK, fJ; s'A<br />

Gkr dk nzfwqs ˜o{o Mo/rk s/ fJe fdB dAsK dk ;otBkÙ eo e/,<br />

ykb;k d/Ù dh tkrv'o ;zGkb/rk . f;ZyK dh fJ; wkBf;esk dh<br />

s;tho “;" ;kyh” g/Ù eodh j, i' ;Ekgs ;oeko B{z fNZu ;wMdh s/<br />

nkgDk jo nkjo ;cb ;wMdh j s/ T[BQK B{z r[o{ tkeK dhnK n;h;K<br />

Bkb gogZe eodh j fe T[j nkıo fti jk;b eoBr/ . fJ;/ fJe


Zb B/ “;" ;kyh” i/jh ouBk B{z fJe r˜p Bke s/ ısoBke feskp pD<br />

fdZsk, fi; eoe/ fJ; d/ gq/whnK sK fJ;B{z gVQBk ftukoBk jh ;h s/<br />

fJ;d/ d[ÙwBK B/ th fJ;B{z x'yDk ˜o{oh ;wfMnk . nzro/i ;oeko B/<br />

sK fJ; B[z fje soQK ro-ekB{zBh feskp efj e/ ips th ehsk s/<br />

Bkb Bkb fJ; dk nzro/ih nBtkd eok e/ fJ;dh w{b GktBk B{z<br />

;wMD dk isB th ehsk s/ Bkb fJj th gquko ehsk fe n;b ;"<br />

;kyh sK n;K ep˜/ ftZu eo bJh j s/ b'eK gk; i/ fes/ e'Jh j sK<br />

T[j iknbh iK Bebh g'Eh j, n;b BjhA . T[ZBhthA ;dh d/ nzs ftZu<br />

fJj gquko d' T[u/u/ gqukoe oZy e/ ehsk iKdk fojk . ni/j/ ;oekoh<br />

gqkg/rzvk d/ pkti{d b'eK ftZu “;" ;kyh” gVQB dh o{uh xN BjhA j'Jh,<br />

;r' jo e'Jh fJ;B{z fJXo'A-T[Xo'A b e/ gVQB dk isB eodk s/ fJ;d/<br />

;ztkdK ftZu'A nkgDh wkBf;e ;zs[ÙNsk bZGdk . go J/; gqf;ZXh,<br />

gqkg/rzv/ s/ gZygksh otZJhJ/ ekoB fJj g'Eh dk jkb wzdk j'fJnk s/<br />

ˆbs wbs oZd'-pdb j'D eoe/ fJ; dk ;jh ;o{g bZGDk n"yk j'<br />

frnk .<br />

;kyh-;kfjs<br />

f;ZyK dk ;kyh-;kfjs ;G s'A tZX nwho j . fJj fiE/ gqkuhB<br />

gzikph tkose dk uzrk B{wBk g/Ù eodk j, T[E/ r[o{ ;kfjpkB dhnK<br />

ihtB-xNBktK s/ f;fynktK B{z th o'ue pDk e/ g/Ù eodk j . fJ;<br />

ftu tosh g[okDe Ùbh ns/ eokwksh feqÙw/ fJ;B{z tX/o/ nkeÙe<br />

pDkT[Ad/ jB.<br />

r[o{ BkBe ;kfjp pko/ gzi iBw ;kyhnK pj[s gqf;ZX jBg[oksB<br />

iBw ;kyh, pkpk fwjopkB tkbh r';fN, GkJh pkb/ tkbh<br />

iBw ;kyh, gouhnK GkJh ;/tkdk; s/ GkJh wBh f;zx tkbh iBw<br />

;kyh . r[o{ r'fpzd f;zx ih dhnK ;kyhnK tkbh ouBk “;' ;kyh” jh j i'<br />

tX/o/ gqf;ZX ojh j . B" r[o{ ;kfjpkB pko/ i' ;kyhnK dh tZvh g'Eh<br />

fwbdh j, T[j “gzi ;" ;kyh” j, fJ; ftu ;ko/ r[o{nK d/ ihtB gq;zr<br />

jB s/ GkJh ;zs'y f;zx ih B/ fJ;/ rqzE d/ nkXko ”s/ nkgDh g[;se<br />

“r[ogqskg ;{o:” dh ouBk ehsh ;h .


pj[s/ b'eK dk fınkb j fe fJ;/ “gzi ;" ;kyh” Bkwh tZv/ rqzE dk<br />

fJe Gkr “;" ;kyh” j . “;" ;kyh” g'Eh dh ;kyh Bzpo 95 ftu th fJj<br />

fbfynk j L<br />

;[B' eEk np dZyDh ;kyh tosh ntfo .<br />

;kyh gzi ;" r[o{ eEh, sp j˜{o efj e[zto .<br />

;" ;kyh jw e" j[ew , ;" ekpbh wZb.<br />

w[bskBh ;{o/ dJh, oshJ/ g{op GZb.<br />

;" nkrohJ/ ;{os f;zx, dJh pyÙ efo nkg.aaaa15.<br />

eJh fJ;B{z ;[szso ouBk th s;Zto eod/ jB, eJh d'jK rZbK<br />

dk fwbr'Gk, go fJj ;koh rZb dk g{ok fBoDk sK jh ;zGt j i/ T[j<br />

“gzi ;" ;kyh” tkbk tZvk g'Ek gqkgs j't/, go ikgdk j fe “;" ;kyh dk<br />

w"i{dk o{g TZBhQthA ;dh, f;Zy okiekb dh gdktko j feTAfe fJj<br />

wjkokik oDihs f;zx ;w/A dhnK nB/eK j' phshnK xNBktK B{z<br />

GftZys eEk d/ o{g ftu nzfes eodh j. ;', fJj ;koh g'Eh fJsBh<br />

g[okDh BjhA fe fJ;B{z r[o{ r'fpzd f;zx ih d/ ;w/A Bkb i'fVnk ik ;e/<br />

s/ Bk jh fJj rZb j fe fJ; ;ko/ d/ ;ko/ w"i{dk yoV/ B{z GkJh okw<br />

e[fJo (1672-1761JhL) d/ BK Bkb ;zpzfXs ehsk ik ;e/ . jK, us[o<br />

fbykoh B/ fJj ˜o{o ehsk fe r[o{ r'fpzd f;zx ih T[sw g[oÙ d/ o{g<br />

ftu p'bd/ s/ GkJh okw e[fJo d/ gqÙBK d/ T[Zso fdzd/ eJh GftZys<br />

tke th efjzd/ jB. fJj ;ztkd tkbh rZb e'Jh nDj'Dh th BjhA go<br />

jo gq;zr Bkb fJ;B{z BjhA i'fVnk ik ;edk.<br />

Gkosh gozgok dh fJj wzBh-gqwzBh ohs j fe fe;/ wjKg[oÙ dh<br />

eEk gqwkfDesk bJh fe;/ Bk fe;/ p˜[or d/ w{zj'A nytkJh iKdh j,<br />

fit/ wjKGkos dh ejkDh t/d ftnk; nkgD/ g[Zso ;[ed/t B{z ;[Dk<br />

fojk j, rhsk dk ;ztkd fJ;/ soQK ubdk j fe ;zi:, fXqsokÙNo B{z<br />

fJj tkosk dZ; fojk j . okwkfJD th fJ;/ sohe/ Bkb fbyh rJh j .<br />

f;Zy rqzEK ftu th fJ; ftXh B{z ngDkfJnk frnk j . GkJh ;zs'y f;zx<br />

ih B/ i' r[o{ eEk fbyh j, T[; ftu ;qh BkBe gqekÙ dk gq;zr GkJh<br />

pkb/ d/ w{zj' nytk e/ gqwkfDe pDkfJnk frnk j feTAfe fJj pkb/<br />

tkbh iBw ;kyh s/ nkXkfos j . EK EK f;ob/y -pkbk ;zX[o[ tku .


fJt/A fit/A id'A T[BQK pkeh B" r[o{nK d/ gq;zr SzdpX eo e/ g/Ù ehs/<br />

sK fJ; gq;zrktbh dk nkXko“gzi ;" ;kyh” ;h, fJ; eoe/ fJ; ;ko/ B{z<br />

GkJh okw e[fJo d/ w{zj'A nytkfJnk j . “r[ogqskg ;{o:” dh ;wkgsh s/<br />

eth ih fbyd/ jB fe GkJh okw e[fJo dh Ùy;hns wjkB gops<br />

;wkB j fi; ftu'A fJj r[o{ eEk dh rzrk tfj fBebh j L<br />

;hq r[o eh rkEk ;[G rzrk. Szd T[wzrk T[szr sozrk .<br />

eokwks poBB ifjz ejK . fJj rzGhosk XkoB wjk.<br />

okw e[fJo froto s/ fBe;h . f;yB fpy irs wfj fpr;h. 22.<br />

fJ;/ “gzi ;" ;kyh” dk ndfbnk pdfbnk fJe Gkr “;" ;kyh” j,<br />

fJ; eoe/ gfjb/ fJ; eEk s/ eEsk tesk GkJh okw e[fJo pko/ e[M Bk<br />

e[M ikDBk ˜o{oh j .<br />

“;" ;kyh” d/ eEsk tesk<br />

f;Zy fJfsjk; ftu fJj wzBh-dzBh otkfJs j fe id'A r[o{<br />

r'fpzd f;zx ih gzikp s'A d{o, dZyD ftu BKd/V fty/ i'sh i'fs ;wk<br />

rJ/ sK f;ZyK d/ wBK T[s/ rfjoh T[dk;h Sk rJh . T[dk; f;Zy ;zrsK<br />

d/ Xotk; bJh , GkJh okw e[fJo ih nkgD/ fgzv okwdk; (f˜bQk<br />

nzfwqs;o ) fty/ r[o{-xo dhnK ;kyhnK ;[DkfJnk eod/ ;B s/ nkg<br />

dk ;/te GkJh ;kfjp f;zx fbykoh fJBQK B{z fit/A fet/A Bkb' Bkb<br />

fbydk th iKdk ;h . j'bh j"bh tfoQnK dh xkb pkd fJj ;kyh ;zrqfj<br />

“gzi ;" ;kyh” r[zE fsnko j' frnk . fJj rqzE GkJh ;zs'y f;zx gk; ;h<br />

s/ fJ;d/ nkXko “s/ jh T[BQK ;koh r[o{-eEk fbyh. fra frnkB f;zzx s/<br />

GkJh ekBQ f;zx BkGk B/ th fJ; rqzE d/ T[sko/ fes/ fes/ d/y/ ;B, go<br />

j[D fJj d[obZG j .<br />

GkJh okw e[fJo, pkpk p[ZYk ih ( 1506-1631JhL) dh pz; ftu'A<br />

;B . pkpk p[ZYk ih d/ g[Zso GkBk ih d/ gZso ibkb ns/ ;otD<br />

;B, ;otD dk g[Zso Mzvk ;h s/ Mzv/ dk gZ[so r[ofdsk . nr'A GkJh<br />

r[ofds/ d/ g[Zso okw e[fJo ih ;B, fiBQK dk iBw 1729 fpL B{z<br />

jfJnk s/ d/jKs 1919 fpL . fJj th otkfJs j fe id'A B"t/A r[o{ dh<br />

Ùjhdh pkd ;qh r'fpzdokfJ ih r[orZdh T[s/ pmD br/ sK r[fonkJh


dk fNZek fBe/ pkbe GkJh okw e[fJo ih d/ fBe/ jZE' jh btkfJnk<br />

frnk . tv/ j' e/ fJj ebrhXo gk; nBzdg[o jh fBtk; oyd/ oj/,<br />

nzfwqs SeD T[gozs nkg dk BK r[opıÙ f;zx j'fJnk . nkg ;dk<br />

nksw no{VQ nt;Ek ftu w;s nbw;s ofjzd/ . fJe tko wksk<br />

r[ioh ih d/ g[ZSD s/ fe ;[ywBh ;kfjp ftu i;/ pqjw frnkBh dk<br />

fusq fdsk frnk j-t;k e'Jh f;Zy j< sK d;w r[o{ ih B/ GkJh<br />

r[opıÙ f;zx tb jh fJÙkok ehsk ;h . r[o{ ;kfjp id edh fÙeko<br />

iKd/ sK nkg B{z Bkb b e/ iKd/ ns/ nkg j/wÙk bZsK fJe gk;/ eo d/<br />

x'V/ dh ;tkoh eod/ . ;fsr[oK d/ dZyD tb i'sh i'fs ;wk ikD pkd<br />

nkg nkgD/ Bro-okwdk; ofjzd/ oj/ s/ f;Zy ;zrsK nkg gk;<br />

nkT[AdhnK ofjzdhnK s/ nkg ;dk r[o{-xo d/ gq;zr ;[Dk e/ ;G B{z<br />

Xhoi fdzd/ . nkg dk ;/te GkJh okwk ;h, nkg pj[sk T[;/ “s/ fBoGo<br />

eod/, fJE'A se eJh tko gqÙkd SeD T[gozs g/N B{z jZE bk e/ jZ;d/<br />

jZ;d/ efjzd/-@d/y GkJh okfwnk! eh okwdk; e/ oZi rJ/ jB fe BjhA<br />


fJ; s'A pkd f;ZyK T[s/ Gkoh dwB-uZeq ufbnk, ıkB pjkdo<br />

˜eohnk ıK s/ who wzB{ B/ pj[s sÙZdd ehs/ . fco nfjwdÙkj<br />

npdkbh d/ jwb/ Ù[o{ j' rJ/ s/ gzikp T[s/ eJh w[;hpsK nkJhnK .<br />

nkg fJj ;G e[M nZyhA t/yd/ oj/ iK nZyh t/yD tkfbnK gk;'A ;[Dd/<br />

oj/ . id edh th T[j fJj ;ke/ ;[Dd/ sK ¯ehoh ozr ftu fJj' puB<br />

eod/ fe ıkb;k fJe fdB ˜o{o fti gkt/rk . eJh tko T[j r[o{<br />

;kfjp d/ nky/ puBk B{z d[jokT[Ad/ s/ f;Zy ;zrsK B{z Xotk; pzBQkTAd/ .<br />

T[j sqekb do;h ;B s/ T[j fJj d/y oj/ ;B L<br />

oki eo/rk ykb;k nkeh ojfj B e'fJ .<br />

ı[nko j'fJ ;G fwbAr/, pu/ ÙoD i[ j'fJ .<br />

okwdk; Bro d/ br/ BD/ dk e'N j, fiE/ fe 1761 Jh;th ftu<br />

nkg B/ ;oho fsnkfrnk, T[E/ ;[zdo ;wkX pDh j'Jh j s/ nkgd/ nzsw<br />

gq;zr B{z “;" ;kyh” dh nkıoh ;kyh ftu nzfes ehsk frnk j.<br />

GkJh okw e[fJo d/ ;g[Zso GkJh w'jo f;zx ;B, fiBQK B{z pkp/<br />

nkb/ dh bVeh phph goXkB ftnkjh j'Jh ;h.<br />

“;" ;kyh” dk fbykoh<br />

J/; ;kyh dk fbykoh i;k fe jo ;kyh ftu fdsh ;{uBk s'A gqrN<br />

j, GkJh ;kfjp f;zx j . fJj e[M no;k ÙkfJd r[o{ r'fpzd f;zx ih<br />

gk; nBzdg[o th fojk ;h s/ fgS'A fJ; B/ GkJh okw e[fJo ih d/ ;/tk<br />

ftu ;wK r[˜kfonk. fJBQK d'jK rZbK dk f˜eo w[ZYb/ d'jfonK ftu<br />

nzfes brdk j L<br />

;kfjp f;zx gd ;oB s[fj, fby/ fbykoh rqzE .<br />

r[o nB[uo p[ZY/ e[bB, okw e[zto ;[y gzE. 2 .<br />

oj j˜{o d;t/A r[o{, eo/ T[efs i[ tke.<br />

r[o osB wkb g'Eh fby'A, fiT[A r[o ehB' tke . 4 .<br />

don;b “gzi ;" ;kyh” dh g'Eh fbyD tkbk GkJh ;kfjp f;zx<br />

jh j, fit/A fe pkpk fwjotkB dh fBrkBh ftu e/;'dk; B/ “;" ;kyh”<br />

Bkw dh g'Eh fJ;/ ftu'A tZy pDkJh rJh, go T[; dh ftbZyDsk fJj<br />

;h fe T[; ftu 15-20 ;kyhnK BthnK gkJhnK rJhnK, ık; eoe/


Szdkpzdh tkbhnK s/ e[M tkose tkbhnK th, fit/A fe 96 Bzpo ;kyh<br />

.<br />

fJ; nvhÙB dh fsnkoh eoB tkbk fbykoh ÙkfJd wEok<br />

dk; pqkjwD ;h feTAfe gfjbh ;kyh s'A th gfjbK w[ZY ftu G{fwek<br />

ti'A i' d'jo/ jB, T[BQK ftu fJ; dk Bkw j L<br />

r[o j˜{o wEok fpgq, jkfE i'fV efj:' J/j[.<br />

;fsr[o GkDk ;wM efo, g{Sh eoBh e/j[ .9 .<br />

17thA ;kyh ftu fco fJj Bkw nkfJnk j L<br />

wEok fw;o fwb fiT[A f;y . d/y jw r[o{ fYr jh fby .<br />

99thA ;kyh ftu th fJj Bkw fwbdk j L<br />

;[nk; mfjokt BkfG xfo, T[m s[ozrh Ui .<br />

Bkw GiB eh i[rfs fJj, wEok pyÙh w"i .<br />

gfjbhnK 50 ;kyhnK ftu'A 15 s/ 17 Bzpo ;kyh fJ;/ wEok dk;<br />

dh feos j s/ fgSb/ Gkr ftu fJ; tX/o/ ;kyhnK obkJhnK jB .<br />

nkıoh ;"th ;kyh ftu fJj fbfynk j fe fJj BkokfJD dk; B/ gkJh<br />

;h . fJj rZb n;hA fJE/ sK nkyh j fe e'Jh gkme ;koh “;" ;kyh” B{z<br />

;kfjp f;zzx dh fbys jh Bk wzB/, ;r'A fJ; ftu tkX/ xkN/ eoB tkbk<br />

EkB/;o tk;h fJj wD d[nkphnk wEok dk; pqkjwD th j .<br />

“;" ;kyh” dk ouBk-ekb<br />

“;" ;kyh” dh gfjbh ;kyh, gzikjthA s/ nzsbh ;"thA ;kyh ftu<br />

1791 fpL ft;ky, 1791 fpL 3 i/m s/ fJeh; fpL ;zws fdsk j'fJnk<br />

j, fJ; s'A eJh nB[wkB eod/ jB fe fJj ouBk ÙkfJd fJBQK ;kbK dh<br />

feos j . ;zGt j, “gzi ;" ;kyh” ;zg{oB j'Dk dk fJj' ;kb j't/ b/feB<br />

“;" ;kyh” d/ w"i{dk o{g Bz{ fJ; ekb dk wzB ;eDk ;zGt BjhA . gfjb/<br />

sK fJj e'Jh fotki BjhA fe fbykoh fszB EK ;zws doi eo/, nkfd iK<br />

nzs ftu fJe/ EK ouBk-ekb fdsk iKdk j . Bkb/ “;" ;kyh” e/tb<br />

“gzi ;" ;kyh” ftu'A eZfYnk fJe Gkr th BjhA, pbfe fJj sK fJe soQK<br />

tXkJh xNkJh fJe BthA g'Eh j . ÙkfJd 14-20 iK fJ; s'A tZX<br />

GftZys tkeK tkbhnK ;kyhnK tXk e/ f;Zy oki ;w/A fJ; B{z “;" ;kyh”


dk w"i{dk o{g s/ Bkw d/ e/ gqubs ehsk frnk j't/ . ;"thA ;kyh ftu<br />

;k¯ fbfynk j fe fJj BkokfJD dk; fwÙo B/ gkJh j, 99thA ;kyh<br />

ftu fJj ;ze/s j fe n;K fJsBhnK ;kyhnK (99) jh fbyDhnK ;B s/<br />

j[D fJe ;kyh Xow e'N tkb/ BD/ ykso oyh j i' fe okw e[fJo dk<br />

Grs ;h .<br />

;kyh ;" fJe T{B eh, ejh f;Zy ;[o frnkB .<br />

;kyh J/e ;fsr[o oyh, BD/ j/s[ ;[ikB . 19.<br />

id n;hA fgS/ gzikjthA ;kyh dh ;wkgsh s/ B˜o wkod/ jK sK<br />

T[E/ fbfynk j fr nr/ j'o 49 ;kyhnK ejhnK ikDrhnk .<br />

gzuk; ;kyh ofttko fdB, j[D fÙeko eh p/o .<br />

J/e sq gzi d; sh;,Gbe/ ejA ;t/o .4.<br />

fJ; s'A ˜kjo j fe fJj rZb BjhA fe nzs ftu BkokfJD dk;<br />

fwÙo B/ fJe ;kyh tkX{ gk fdsh, ;r' xkVs fJe/ us[o fbykoh dh j<br />

. fJ; xkVs dk gVdk fJe otkfJs s'A th Gbh-GKs T[m iKdk j .<br />

otkfJs fJj j fe fe;/ ;w/A r[o{ r'fpzd f;zx ih wfjbK ;w/s EkB/;o<br />

gzv/ okwdZs d/ g[Zso wBhokw d/ xo mfjo/ ;B s/ T[BQK gq;zB j' e/ fJj<br />

g'Eh s/ gzi rqzEh T[; dh GD B{z gqdkB ehsh ;h . fJj ;koh ebgBk<br />

nkgD/ nkg fBokoEe j; iKdh j id'A fe g'Eh ftu fdsk ;zws 1791<br />

iK 1791 fpL j . i/ r[o{ ;kfjp EkB/;o nkJ/ th j'Dr/ sK fJj rZb<br />

1760 fpL s'A gfjbK dh jh j' ;edh j . ;', fJj rZb pDdh BjhA .<br />

bzwh uouk ftu gD s'A gfjbK n;hA fJE/ e[M f;Zy ftdtkBK dh okfJ<br />

nzfes eoBk ˜o{oh ;wMd/ jK .<br />

“;" ;kyh” s/ f;Zy ftdtkB<br />

1a frL frnkB f;zx<br />

frL frnkB f;zx ih B/ otkfJs fJT[A doi ehsh j L<br />

J/; wBhokw gzv/ (;g[Zso okw dZs) d/ xo, r[o{ e/ wjb fi;<br />

irQk oj/ ;h, T[E/ Gh r[o{ n;EkB j . J/; dh GD pkb ftXtk B/ wksk<br />

ih dh pj[s ;/t/ ehsh . T[BQK ı[Ù j' e/ gzi rqzEh g'Eh T[; B{z fdsh .


fJe ;kyhnK dh, i' dbhg f;zx tkbh T[xh j . i' T[j woB brh,<br />

nkgDh mke[o g{ik ;w/s fJe nkb/ ftu pzd eo rJh . ;' 1972 fpL B{z<br />

wBhokw d/ g'so/ ;"bh fwÙo B/ wekB w[[V e/ pDktD bJh ezX YkJh sK<br />

ftu'A mke[o g{ik s/ g'EhnK fBeb gJhnK . UB ;odko nwo f;zx<br />

f;zxkg[ohJ/ B{z fdykJh, T[; B/ “;" ;kyh” dh g'Eh fbyD tk;s/ p{VhJ/<br />

BZEk f;zx fbykoh gk; G/i fdsh sK fszB T[sko/ j' rJ/ fiBQK ftu'A<br />

fJe wjkoki/ oDihs f;zx gk; g[ih . T[E/ okw f;zx eZe/ B/ noE<br />

;[DkJ/ s/ fejk fe ;zws p[oi ftu nzro/˜h sw{o ti/rk . wjkoki/<br />

pjkdo B/ T[;/ ;kb ebeZs/ s'A nzro/˜h tkik wzzrtk e/ ;zwB p[oi<br />

T[s/ titk fdsk. Gkt/A UB, ÙrB s/ r[o{ ek j[ew g{ok eo fdsk, go<br />

J/j eh ıpo ;h fe i' J/E/ r'o/ jh fBtk; eoBr/ . ;r'A ;kyhnK ftu<br />

dbhg f;zx dh pjkÙkjh ekfJw j'Dh ;[D e/ wjkoki/ B/ nkgD/ nZmt/A<br />

g[Zso dk Bkw jh dbhg f;zx oZy bhsk fi;dk cb T[bNk j':k .<br />

dbhg f;zx pkdÙkj j't/rk, J/j' noE eoB pdb/ okw f;zx eZe/ B{z<br />

wjkokik Ù/o f;zzx B/ r'fpzdrVQ d/ feb/Q ftu ed eo fdZsk ;h s/ okDh<br />

fizdK B/ ;tk bZy dh ikrho d/Dh fby fdsh ;h . j[D wBhokw gzfvs<br />

dh ;zskB ftu'A pk;d/t i'sÙh EkB/o; ftu j.<br />

stkohy r[o{ ykb;k, gzBk 942<br />

GkÙk ftGkr , d{ih nvhÙB (1970 JhL)<br />

fJe g[okDh jZE fbys “;" ;kyh” d/ nzs ftu fJT[A fbfynk j L<br />

G{s Gftys r:kBtkB, ;qh r[o{ r'fpzd f;zx.<br />

i' tosrh ;' fbyh, gVQA gzE e/ f;zx .11.<br />

;kyh r[gs r[o{ Xoh, e[oy/so e/ wkfj.<br />

fJe ;" nmZsh po; br, ikBh feBj{z Bkfj . 12.<br />

j[ew r[o{ ek gkfJ g[B, EkB/;o e/ wkfj.<br />

fJe pqkjwD e/ xo j[sh, gqrN eoh g[B sKfj .13.<br />

2a ;o nso f;zx<br />

;o nso f;zx Gd"V tkb/ uzr/ ftdtkB y'ih ;B, T[BQK ;o<br />

bgb frqcB, ;eZso gzikp ;oeko dh gq/oBk s/ ;zB 1976 JhL ftu “;"


;kyh” dk nzro/˜h soiwk eo e/ pBko; s'A SgtkfJnk ;h . T[j fJ;<br />

g'Eh dh n;bhns d;d/ jBL<br />

““w[M/ :/j feskp ;zws1793 eh fbyh j{Jh fwbh fi; e' v/Y ;"<br />

;kb j[nk j aaaaaa wD d[nkp e/ f;Zy'A e' :/j feskp cbh, T[;h w"e/<br />

;zws 1892 e/ brGr GkJh GrtkB f;zx Ùfj˜kdg[ohJ/ rqzEh B/ J/e<br />

chb wkdk, J/e pk˜ n"o :/j feskp ;kyh eh s'jck wjkokik oDihs<br />

f;zx e' G/ih ip fe tj dhBk Bro fÙeko w/A EK, tjK jh T[;e' g/Ù<br />

j{Jh .””<br />

““wB/ ;kyhUA eh gVskb eoBh Ù[o{ eh . n"o nZtb y'i fJB e/<br />

ikoh j'B/ ek ;zws 1894 (1837 JhL) ;wMk r:k, feT[Afe f:j ;kyh<br />

J/e pqkjwD e/ xo ;/ EkB/;o w/A, fi;ek Bkw BokfJBdk; Ek,<br />

BkokfJBdk; eh n"bkd EkB/;o w/A j n"o nzÙ ;qh okw eh efjbks/ jA -<br />

T[;eh n"bkd ;/ ˜kjo j{Jh . n"o T[;B/ nkgB/ ck:d/ e' f;y'A w/A cbkJh<br />

. fi; tes nwo f;zx f;zxkg[ohnk ek:w Ek, T[;B/ fJ; g[;se eh<br />

fJt˜ T[B pqkjwD'A e' ikrho dh n"o nkgBh w˜Qph feskp ;wM eo<br />

fJ; e' cbk:k . pV/ Ù"e ;/ f;y'A B/ f:j fbyh ””.<br />

(stkohy f;ZX{ p/okVK t ykBdkB c{b)<br />

3 GkJh tho f;zx<br />

fJ; g'Eh dh w[skfbnk d;dh j fe fJ; ftZu nB/eK ;kyhnK d/<br />

n;bh j'D dh Mbe j . e[M eZN e/ pBktNh gkJhnK jB, e[M fBohnK<br />

pBktNh jB. aaa ;kvk Gkt e/tb fJzBk j fe j[D tkb/ B[;y/ ftZu<br />

nky/g j' ikD ekoB ;koh B{z ;Kr' gKr n;bh s/ ;kv/ GftZys tkeK<br />

B{z, i' fJ; ftZu nkJ/ jB, ;fsr[oK d/ T[ukfos ;wM e/ G[ZbK ftZu g<br />

ikJhdk j, feTAfe n;b s/ nky/g fJ; ftZu fJTA[ obrZv j' rJ/ jB<br />

fe fBy/VB/ nfs efmB jB .<br />

;kB{z y'i eofdnK fJj th gsk brk j fe ;uw[u “;" ;kyh” i'<br />

gfjbK ;h, T[;B{z s'V GzB e/ BthA ;kiBk ;kih rJh ;h, fi; dk<br />

t/otk fJj j .


““;ojzd d/ cs/rVQ ;kfjp d/ rzqEh f;zx GkJh feÙB f;zx ih “;"<br />

;kyh” d/ ;[bMkT[ eoB ftu nkgD/ ;w/A ftu uzr/ f;nkD ;wM/ iKd/<br />

;B . Ù'e j fe nkg e[M wjhB/ j'J/,85 e[ po; dh T[wo ftu ubkDk<br />

eo rJ/ . nkg B/ e[M po; j'J/ “;" ;kyh” pkps jkb df;nk ;h, fi;B{z<br />

;[DB tkfbnK ftu gfNnkbk jkJhe'oN d/ fJe iZi th ;B . nkg B/<br />

df;nk fe wA “;" ;kyh” d/ noE 1964 fpL ftu GkJh jofds f;zx ih<br />

s'A npub Bro ftu gVQ/ ;B , i' T[; t/b/ yk;/ fpoX ;B . nkg B/<br />

fJj th df;nk fe GkJh jofds f;zx ih B/ T[BQK B{z df;nk ;h fe T[j<br />

itkB ;B, T[; t/b/ fJe wzvbh fijh pDh ;h fi; ftu fJe ;ZiD sK<br />

f;Zy ;B- r[owy[ f;zx Bkw eoe/ , fJe fBjzr th ;B-nbp/b f;zx<br />

Bkw ;h. d' pqkjwD s/ fJe d/tk f;zx eoe/ ;ZiD ;h . pqkjwD fJe<br />

tv/ok, fJe S[N/ok ;h . T[; t/b/ T[es ;ZiDK B/ pj[s ;kohnK ;kyhnK<br />

fgSbh “;" ;kyh” ftu'A eZYhnK s/ BthnK gkJhnK . tv/o/ gzfvs ih B/<br />

pj[s e[M pqkjwDh ws dhnK rZbK g[nkJhnK ;B . GkJh feÙB f;zx<br />

ih B/ df;nk fe i' “;" ;kyh” j[D Sgh j'Jh j , T[;dk T[; g'Eh Bkb'A<br />

th, i' T[go fby/ nky/g s/ wro'A pDh ;h s/ i' T[BQK B/ GkJh jofds<br />

f;zx s'A gVQh ;h-u'yk ¯oe j.””<br />

fJj fbysh fpnkB ;L wkB f;zx iZi gfNnkbk jkJhe'oN B/ 25<br />

nes{po 1931 JhL B{z foekov ehsk ;h s/ GkJh tho f;zx ih<br />

nzfwqs;o gk; ;h .<br />

(gq;sktBk, r[ogqskg ;{oi rqzE)<br />

4a GkJh ekBQa f;zx BkGk<br />

“;" ;kyh” fJj fJe gqf;ZX g'Eh j fi; ftu gfjbK ;" ;kyhnK ;B<br />

go j[D tXhe d/yhnK iKdhnK jB no ebwh g'EhnK d/ nkg' ftuh<br />

gkm BjhA fwbd/ . fesfBnK dk fınkb j fe fJj ;kyh ebrhXo dh<br />

ouBk j go fJ;dh eftsk gqrN eodh j fe fJj fe;/, ;kXkoD<br />

ftd:k ns/ ;wM tkb/ f;Zy dh ebw s'A fbyh rJh j .<br />

;kyh s'A gkfJnk iKdk j fe r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp B/ i' eEk<br />

gq;zr GkJh r[opıÙ f;zx ih (okw e[zto) B{z ;[DkJ/ , T[jh T[BQK B/<br />

fbykoh ;kfjp f;zx s'A fbytkJ/ . GkJh ;zs'y f;zx B/ Gh r[ogqskg


;{o: dh eEk fJ;/ d/ nXko s/ fbyh j ns/ GkJh ;zs'y f;zx B/ ;" ;kyh<br />

d/ nB/e gq;zr nkgDh eftsk ftu pdb e/ fiTA[ e/ fsT[A fby fds/<br />

jB. e{e/ f;Zy, ;" ;kyh B{z T[jh doik fdzd/ jB i' fjzd{ ;wki ftu<br />

GftÙ:s g[okD B{z fdsk iKdk j no nkgDh p[fX nB[;ko gj/bh tKC<br />

ej/ rJ/ tKeK d/ nB/e noE bk e/ fdb goukfJnk eod jB .<br />

;odko ;o nso f;zx oJh; Gd"V dh okfJ j fe fi; t/b/<br />

eÙwho dk fJbkek wjkokik izw{ B{z nzro/˜ ;oeko B/ o[g:/ pdb/<br />

fdsk j, T[; ;w/A fJj g'Eh fbyh rJh j . fJ;/ bJh T[; ftu tke j L<br />

d;/ p/u efo ikfjz fcozrh. rki ˆ' sp w'o G[izrh . (;kyh 85)<br />

(wjkB e'Ù, d{ih nvhÙB, gzBk 176)<br />

T[go'es fpnkBK ftu gqubs otkfJs s/ fJfsjk;e sZE d'jK<br />

dk uouk j go fJBQK ftu Y/o nzso j, Gkt/A b/yeK B/ nkgD/ ftuko<br />

d/ fds/ jB, gozs{ fJ;dk ouBk-ekb fco th ;gZÙN BjhA . n;hA<br />

ikDd/ jK fe GkJh okw e[fJo ih dk 1761 Jh;thA ftu d/jKs j'<br />

frnk ;h . ;', fJj ;kyhnK T[BQK nkgD/ ÙoXb{nK B{z gfjbK jh<br />

;[DkJhnk j'DrhnK s/ T[BQK d/ fbykoh GkJh ;kfjp f;zx B/ th fby<br />

bJhnK j'DrhnK , go u{zfe “;" ;kyh” fty nB/eK n;hnK xNBktK<br />

nzfes jB i' fJ;B{z nZr/ b iKdhnK jB, fJsBk g[oksB BjhA ofjD<br />

fdzdhbK . fJ;dk ;gZÙN jZb fJj' j fe n;hA fJj wzBhJ/ fe “;" ;kyh”<br />

dh pj[sh ;kwZroh sK “gzi ;" ;kyh” tkbh j noEks 75-80 ;kyhnK<br />

g[okDhnK jB, go i' 15-20 ık; eoe/ Gftys tkeK tkbhnK<br />

;kyhnK fgS'A gkJhnK rJhnK jB, T[BQK dk ouBk-ekb f;Zy oki dk<br />

˜wkBk j s/ w"i{dk “;" ;kyh” tkbk o{g T[ZBhthA ;dh d/ wZX ekb d/<br />

bkr/-ukr/ pfDnk f;ZX j[zdk j .<br />

nzdobhnK rtkJhnK<br />

(1) ;kyh Bzpo 57 ftu Bkdo Ùkj d/ jwb/ s'A w[ˆbK d/ G-Ghs<br />

j'D dk uouk j, fJj uouk j, fJj jwbk 1796 fpL (1739 JhL )<br />

ftu j'fJnk ;h, fJ;B{z 1797 fpL ftu fetA nzfes ehsk ik ;edk j L<br />

wkoA wo pj[s fdB phs/ . nktk Bkdo w[rb'A Ghs/ .


sK ghS/ ;[ZRh G{ j'Jh . wkbe jw e' fdy Bk e'Jh .14.<br />

(2) ;kyh BzL 15 ftu gmkDh jwfbnK tb ;zze/s jL<br />

itB ezXkoh nktfj iKfj. :k fpfX d/; T{io ;G rKfJ .<br />

;kyh BzL 100 ftu sK nfjwdÙkj npdkbh d/ nkT[D dk<br />

;gZÙN T[b/y j L<br />

nfjwd nk:k ekpbh, rJ/ b'r ;G ;b .aaaa. 3. :k<br />

frbik vo j{nk gzikp . Xow e'N b/ rJ/ ;wki .<br />

;kyh BzL 99 ftu nzfes j L<br />

nfjwdÙkj nkt ip jw p[bkt d/t .aaaa.16.<br />

(3) 57thA ;kyh ftu f;ZyK dk gzikp B{z fti eoB dk ;ze/s j L<br />

p'b/ f;Zy ihsA gzikpk . ghS/ i/jbw Bkek pkrk .<br />

d[nkpk ;sb[dq eh gkok . wkbt ihs izrb gr Xkok .<br />

fJ; soQK 59 BzL ;kyh ftu f;Zy oki dh uVQdh ebk dk uouk j l<br />

ykdo bkdo ;kro/ phu eoAr/ oki .<br />

fdZbh fNe Bk oki f;Zy r[o BkBe pyÙh ;ki .7.<br />

aaaawkbt eot iKrbh wkMk gops nNe .<br />

eÙwhoh Ujz;g[o, wbe g[o wA ;Ne .13.<br />

fgÙ"o ibkbk ekpbh b/t/Ar/ iT[ e/; .<br />

sp ykb;k ;zfX d[o fdZbh e/ ;G G/; .14.<br />

57 Bzpo ;kyh ftu nzfes j L<br />

J/e nekb uj{z fd; M{b . gÙuw[ nNe gko bV e{b .24.<br />

82 thA ;kyh ftu th fJj' rZb nkyh j L<br />

aaaa ekj{z d/; dkw b G/N . ekj{z fbnkT{A oki ;w/fN.41.<br />

r[o BkBe ih ijK t rJ/ . eoh cehoh d/;B tJ//.<br />

;' ;' d/; oki Xo ihs'A . tX ykb;k b'r gqshs'A .42.<br />

64 Bzpo ;kyh ftu wjkokik oDihs f;zx tb ;k¯ fJÙkok j L<br />

f;Zy jwko/ j'fJAr/, xfo xfo j'fJrk oki .


sK ghS fJe f;Zy ww[ Xo gzE eh bki.9.<br />

wo/rk e[; Bro[ e' fJzd/qfis pv s˜ .<br />

sKe/ ghS/ i[X j'fJ, xfo xfo bV Bo/Ù .10.<br />

pj[ fdB phs/ poy fos, T[B f;ZyB xo G{g .<br />

s//itkB okik nfXe, j't ykb;k o{g .11.<br />

fco ghS pj[ fdBK s/ oki ykb;k mfjo .<br />

gÙuw ihs/ gopsh, g[B eÙwhoh Ùfjo .12.<br />

(4) 17thA ;kyh ftu fJj nkfJnk j fe id'A e/;tdk; :Zr<br />

jtB eodk eodk d"V frnk sK f;ZyK g[ZfSnk, ih\ T[j feXo frnk<br />

<<br />

r[o{ ;kfjp B/ itkp fdZsk fe fJj ;kvk f;Zy j' e/ iBw/rk s/<br />

oD f;zx Bkw oy e/ oki eo/rka<br />

fpgq ejK fJj[ r:' gbkJh < p'b/ r[o{ fJB d/jh gkjh .<br />

jwo' f;Zy j'fJ ntso . oD f;zx Bkw G{fw go Xo .<br />

˜kjo j fe u[so pqkjwD B/ nkgD/ tvko{ gzvs e/;tdk; B{z<br />

wjkokik oDihs f;zx f;ZX ehsk j . ns/ fJj ;koh rZb Ù/fo-gzikp<br />

d/ s/˜ gqskg B{z t/y e/ jh ejh rJh j .<br />

(5) fJE/ jh p; BjhA, ;rA' ;kyh Bzpo 83 ftu df;nk j fe<br />

fpÙzGodk; T[iBh dhnK d' gsBhnK wsBtzsh s/ w'dBh nBzdg[o<br />

nkJhnK . r[o{ ;kfjp B/ wdBtzsh B{z fJj to fdsk fe T[j r[opıÙ<br />

f;zzx d/ wjbhA t;/rh . fJfsjk; d/ gkme ikDd/ jB fe ;L i f;zx<br />

eBQJhJ/ dk g[Zso r[opıÙ f;zx ;h s/ fJ; r[opıÙ f;zx dh xotkbh<br />

okDh ;dk e"o ;h ns/ fJ;/ ;dk e"o dh Xh wfjskp e"o wjkokik<br />

oDihs f;zx B{z ftnkj rJh ;h . u[so b/ye fJj efj fojk j fe<br />

okDh ;dk e"o th r[oP ;kfjp d/ todkB Bkb fJ; gdth ”s/ gj[zuh ;h .<br />

(6) fJ;/ 93 Bzpo ;kyh ftu fJj th nkfJnk j fe T[go'es<br />

d'jK ;[nkDhnK s'A fJbktk fe j'o oi;tbk fJ;soh B/ th r[o{ ih d/<br />

uoB S'j/ sK ;fsr[oK fejk, “fJj w[;bwkBh t/;t/ j't/rh go nkgD/


f;de eoe/ fJj wkD gkt/rh ns/ e/;'dk; oD f;zx fJ;B{z nzrheko<br />

eo/rk .”<br />

fJj fJÙkok w'oK ezioh B{z oDihs f;zx tb'A wjbh gkT[D pko/ j<br />

. wjkoki/ B/ 1802 ftu w'oK fbnKdh ;h s/ 1830 ftu p/rw<br />

r[bpjko . fJ; xkVs s'A gkme nB[wkB eo ;ed/ jB fe fe; soQK<br />

fJj oki-Grs pqkjwD fbykoh, wjkokik oDihs f;zx dh tfvnkJh<br />

d/ pukT[ bJh ;G e[M efj fojk j . toBk r[o{ ;kfjp B{z n;/ todkB<br />

d/D dh fejVh b'V ;h .<br />

(7) ¯eho n˜h˜[dhB wjkoki/ dk t˜ho/-nk˜d, pVk dkBk<br />

g[oÙ ;h, fJ;B/ 1822 JhL ftu s/ fco 1834 JhL ftu fgÙkto s/<br />

;ojZdh fJbke/ tb d';s w[jzwd yK Bkb rZbpks eoB frnk s/<br />

;cb j' e/ nkfJnk ;h . ;kyh 92 ftu ;ze/s j L<br />

s[oe ukeok w/ok pkbk . ihs gÙuw ww j'fJ ukbk .<br />

(9) ;"thA ;kyh i' BkokfD dk; fwÙo feos dZ;h rJh j . fJ;<br />

ftu v'rfonK d/ tvko{nK B{z ;qh d;w/Ù tb'A todkB fwbD dk gq;zr<br />

j . osB d/T[ B{z efjb{ohnK dk d'jswkB dZ; e/ r[o{ ;kfjp d/ doÙB<br />

eodk s/ ;Zs ;kb uoD ÙoD ofjzdk df;nk j, ;fsr[o{ T[;B{z Ù;sq<br />

p;sq gfjBkT[Ad. s/ to fdzd/ jB fe wA s/o/ pz; ftu nktKrk s/ s/oh<br />

;jkfJsk eoKrk L<br />

osB ejk r[o ih ej'A s'fj. ;fsr[o r'd pmk:' w'fj .<br />

p'b-n;k ;wK fJe nkt. jw s[w ;G fwb eko ewkt .<br />

id n;hA fJfsjk; dh c'bk-ckbh eod/ jK sK gsk brdk j fe<br />

oDihs d/T[ izw{ dk gqGktÙkbh okik ;h, i' 1730 JhL s'A 1794 JhL<br />

se fojk . w[ˆb fJj podkÙs BjhA ;h eod/ fe e'Jh fjzd{ okig{s<br />

fJsBk ;[szso s/ pbtkB j't/, fJ; eoe/ ıkB pjkdo ;{pk bkj"o B{z<br />

j[ew j'fJnk fe izw{ s/ ¯"ieÙh ehsh ikt/ . u[BKfu T[;B/ seVh ¯"i<br />

ukVQ e/ okik oDihs d/T[ B{z ed eo e/ bkj"o fbnKdk . fco ndhBk<br />

p/r jkew ibzXo d/ efjD s/ d' bZy bDk eoe/ T[;B{z SZfvnk frnk<br />

. ¯eho n˜h˜[dhB dk tvko{ jehw ı[dk pıÙ fJ; B{z izw{ SvD


nkfJnk s/ fJe bZy Bed b e w[fVnk . ;"thA ;kyh ftu fJ;/ dk<br />

f˜eo j L<br />

izp{ G{gfs pKXk bkj"o . ;'Jh S[vktk BD/ G'o .<br />

fJ;/ ;w/A nfjwdÙkj npdkbh jwbkto nk j'fJnk, w[V T[j<br />

oDihs d/T[ B{z ed eo e/ bkj"o b frnk . fJ; w"e/ osB d/T[ Bkwh<br />

fJe ¯"idko B/ oDihs d/T[ d/ S'N/ GkJh xBk d/T[ B{z rZdh fpmk<br />

fdZsk, fJj ikD e/ npdkbh pj[s n"yk j'fJnk . T[; Bhsh tos e/<br />

oDihs d/T[ B{z w[V nkgD/ tb'A fıbns d/ e/ izw{ dh rZdh T[s/<br />

fpmkfJnk s/ T[;dk t˜ho Ùkj tbh ıK, fszB bZy B˜okBk b e/<br />

frnk, j[D osB d/T[ oDihs d/T[ dk ;Bkgsh pD frnk s/ fJj okik<br />

;z;ko uzd d/ dkdk okik eow uzd eN'uhJ/ T[s/ ik jwbkto j'fJnk,<br />

eN'uhJ/ jko rJ/ .<br />

B{og[o oki nkfrnk dhBh . ;p eN'uB wkoB uhBh .<br />

bJh T[mkfJ poSh r[o dks . ;B eN'uh ubh w[jks . (;kyh<br />

100)<br />

fJ; ;w/A izw{ d/ bkr/-ukr Gzrh ;odko seV/ j' oj/ ;B s/ T[j<br />

th oDihs d/T[ s'A B˜okBk b iKd/ ;B .<br />

aaaaaaizpe Bro G{g fJe j'Jh . w/o/ f;Zy ;wkb ;'Jh .36.<br />

dkw d/; b/tfjAr/ ;ro/ . gops wk fj ykb;k wro/ .aa.37. (;kyh 82)<br />

eJh frnkBh T[go'es ;soK dk ;zpzX okik r[bkp f;zx Bkb<br />

i'Vd/ jB, i' eÙwho dk fJZemk ehsk wkwbk bkj"o dopko B{z BjhA ;h<br />

G/i fojk s/ nkıo f;Zy ¯"iK T[;B{z ed eo e/ bkj"o fbnkJhnK ;B .<br />

go ;kv/ fınkb ftu fJj jtkb/ okik oDihs d/T[ Bkb tX/o/ Y[ed/<br />

jB s/ T[;/ dk ¯"idko osB d/T[ ;h . v'rfonK dk fJj ;kyh xV e/<br />

gkT[D dk wB'oE fJsBk jh ;h fe f;ZyK B{z fJj df;nk ikt/ fe ;kv/<br />

tZv/, r[o{ xo'A to';kJ/ j'J/ ;B,.<br />

(9) B"thA ;kyh ftu ;zrs f;zx dk f˜eo j . f;Zy fw;bK d/<br />

˜wkB/ fJe ;zrs f;zx wD d[nkp dk w'joh ;odko ;h, fi; dh<br />

okiXkBh nzpkbk ;h . d{ik okik ;zrs f;zx 1810-1834 JhL csfj


f;zx dk g[Zso s/ okik Gkr f;zx tkbhJ/ (ihAd) dk g'sk ;h . fJj<br />

;'jDk ;[BZyk s/ ÙehB okik ;h, fi; d' fszB ÙkdhnK ehshnK ns/<br />

fJe tko bkj"o s'A ezuBh th b nkfJnk . ;kyheko efjzdk j fe i[zwD<br />

y/V/ dh fJe sqhws B{z r[o{ ;kfjp efj oj/ jB fe “s{z ;zrs f;zx eh<br />

wjb p;e/ T[XoArh” . ÙkfJd fJj fJ;/ tb ;ze/s j't/ . i[zwD y/Vk<br />

Bro (j[D fdT[Day/Vk) wb'N bkr/ j .<br />

(10) “;" ;kyh” g'Eh ftu dbhg f;zx dk eJh EK f˜eo j .<br />

eJh fJj efjzd/ jB fe fJj gqf;ZX okik dbhg f;zx tb ;ze/s j .<br />

eJhnK dk fJj th ftuko j fe “;" ;kyh” ftu'A ;[D e/ jh wjkoki/ B/<br />

nkgD/ nkıoh Ùfj˜kd/ dk Bkw dbhg f;zx (1837-1885 JhL) oZfynk<br />

;h .<br />

f;zx p/r j'fJ ;'Bk ;kEh . fdbhg f;zx ri g/b/ jkEh .<br />

iK<br />

wX ykb;k uwe/ dhg . fdbhg f;zx okiB f;oohg (;kyh 15)<br />

dhg f;zx j'fJ ntsoA, e{V eo;h okb .<br />

f;Zy jwko/ nwo ;d, fsB eh eoBh ;kb .1. (;kyh64)<br />

fJe EK okik s/˜ f;zx dk th f˜eo j i' fe T[;dk t˜ho'-<br />

nk˜w ;h . fJj th ;zGt j fe fJ; d Gkt j'o j't/ L<br />

s[w w/ok ;G ykb;k, fBgifj sfjz ;zi'r .<br />

s/˜ f;zx ;w T[m/ no, fdbhg f;zx ww b'r .19. (;kyh 57)<br />

fJe d' EK ;zws gk e/ th dbhg f;zx dk uouk ehsk frnk j<br />

fit/A feL<br />

ik fdbhg f;zx j'fJrk fteqwh toy 1899 tosrk . (;kyh 37)<br />

fJt/A fit/A ekpb T[s/ f;Zy ¯"iK dh uVQs dk ;kb fJ; gqeko<br />

fdsk j L<br />

BfVZBt j'fJrk sK wA rzXqp d/; s'VKrk . (;kyh 41)<br />

g[okD/ b'e “;" ;kyh” B{z “dbhg f;zx tkbh ;kyh” th fejk eod/<br />

;B . gfNnkbk ;N/N nkoekJht˜ bkfJp/qoh ftu gJ/ yoV/ (BzL683)<br />

T[s/ fJj' BK fbfynk j'fJnk j .


(11) dhtkB w{boki w[bskB dk jkew ;h, id'A nzro/˜K B/<br />

gzikp ”s/ ep˜k ehsk sK fJj f;Zy ;odkoK dh gq/oBk Bkb nkeh j'<br />

frnk. ngqb 1848 s'A iBtoh 1849 JhL se bVdk fojk, nıho<br />

p/ukok jfEnko ;[ND s/ wip{o j'fJnk . nzro/˜K fJ;B{z d/Ù fBekb/<br />

dh ;˜k fdsh s/ fJj ebeZs/ 1851JhL ftu d/jKs gk frnk . 57 BzL<br />

;kyh ftu ÙkfJd fJ;/ tb ;ze/s j a<br />

J/e ;jkJh s{bPDk w{bk r[o ek f;Zy<br />

G/; fjzd{ f;Zy r[o{ ek d/;B ihs fgy .25.<br />

(12) g[okD/ frnkBh d'';d/ ;B fe fJBQPK ;soK ftu okik<br />

fXnkB f;zx d/ g[Zso okik jhok f;zzx dk f˜eo fdqÙNe{N d/ Yzr Bkb<br />

r[gs ehsk frnk jL<br />

fiT[A jhok B{sB w[es, b; dhg eh eKs .<br />

e{N noE f;ZyB tofi, nkg nkg wA ÙKs .14. (;kyh 64)<br />

j; efo gqG[ ih sp ejk, ;kfjp f;zx ;[B pks .<br />

f;zzx b;B jhok w[es, ewh mT[o ekj{z iks . (;kyh 80)<br />

(13) “;" ;kyh” ftZu nB/e EkJh nzro/˜K dk uouk-r'o/, r[fozv,<br />

fcozrh ik w'B efj e/ ehsk frnk j . ;kB{z gsk j fe 1809 Jha ftZu<br />

nzro/iK B/ b[fXnkD/ SkT[Dh gkJh s/ 1849 JhL ftu bkj"o T[s/<br />

ep˜k eoB ftZu ekw:kp j' rJ/ . fJ; Bkb gzikphnK B{z pj[s eÙN<br />

j'fJnk s/ f;Zy yk; eoe/ d[yh j'J/ . nzro/iK B/ v'ro/ r[bkp f;zx B{z,<br />

75 bZy Bed b e/ izw{ fonk;s fdZsh . fJ; pko/ ;kyheko efjzdk j<br />

fe fcozrh pkDhJ/, fJbkek t/u e/ gk;/ j' rJ/ .<br />

aaaaaa w/oh ;zrfs f;Zy d[y gktk . sp fcozrh gqik d[yktk .25.<br />

oki ohfs ww gze fBtko . sK fdB n;h ebk ;tko .aaaa.26.<br />

p/u d/; eo iKfj fcozrh . rkiAr/ sp w'o G[izrh .aaa.27. (;kyh<br />

82)<br />

xfo xfo T[m/ T[d/ ˆ˜p, T[ZBh ;T[ e/ ;kb .<br />

wko r[fozvh eoAr/, sp ykb;k ukb .20.<br />

aaa aaa aaa aaa


xfo xfo T[io/ xfo xfo t;, xfo xfo o't Bkfo.<br />

xfo xfo g{ik xfo xfo wzvg, xfo xfo j'fJ wo;ko.22. (;kyh 80)<br />

wko e{N g{ot s/ nkt . ;B fgnkdh Jh;/ gkt .<br />

fcoA fcozrh f;zxB gzE . X;A nkfJ gqik f;T[A ;zX .<br />

“shthnK f;ZyK dhnK ;"AgKrk Jh;/ dh T[bkd B{z” . (;kyh 230<br />

id'A fcozrhnK dk ˜'o tX frnk sK T[j jkew pD rJ/ s/ gzikph c"ih fJT[A<br />

;'uD br/ fe n;hA w[V skes pDktKr/ s/ fJBQK dhnK fcozrDK wjbhA gktKr/L<br />

Bkfo fcozrD G'rA f;Zy J/e . sK fdB f;zx roi e/ ;/e .30. (;kyh 82)<br />

go d{i/ gk;/ Xowh ftukoK tkb/ f;Zy fJj ;'ud/ ;B fe n;k<br />

eoBk s[oe-ohfs j s/ fJ; Bkb Xow dh jkBh j't/rh L<br />

Bkfo fcozrD f;Zy ww, xo w b/tA oky .<br />

Xow wb/Sh tXAr', s[oe gmkDh ;ky .5. (;kyh 86)<br />

fJ; ;koh uouk okjh n;hA fJj soe g/Ù eo oj/ jK fe fisB/<br />

jtkb/ fcozrhnK d/ nkT[Ad/ jB, T[j f;ZX eod/ jB fe fJj g'Eh<br />

nzro/˜K d/ gzikp-gqt/Ù s'A pkd jh ti{d ftZu nkJh .<br />

(14) ;kyh Bzpo 72 ftZu “p'sb” Ùpd nkfJnk j i' fe fJ;<br />

rZb dh g[ÙNh eodk j fe nzro/iK d/ nkT[D Bkb jh p'sb nkJh,<br />

BjhA sK ;kv/ sK Ùokp d/ posBK bJh ;[okjh, ikw, fgnkbk nkfd gd<br />

jh tos/ iKd/ ;B .<br />

fJj iK ni/jhnK rtkjhnK s'A f;X j fe “;" ;kyh” dk ouBkekb<br />

mhe T[ZBhthA ;dh jh j feT[Afe T[go'es ;ze/s fJ; rZb dh<br />

s;Zbh bJh ek¯h jB fe fJj Bkw iK jtkb/ nt/A BjhA nk rJ/ j ,<br />

G{s dhnK rZbK B{z Gftys tkeK ftu gq' e/ jokBh ˜o{o gdk ehsh<br />

rJh j, go n;bhns nkgD/ nkg T[ZxV nkT[Adh j . T[s/ n;K d'<br />

fszB jtkb/ n;/ th fds/ jB i' 1840 JhL s'A pkd d/ jB . j' ;edk j<br />

fJj fJÙko/ fe;/ j'o ftnesh tb j'D s/ ;kB{z T[BQK dh ;jh gSkD Bk<br />

nkJh j't/ .<br />

“;kyh g'Eh” 1840 JhL s'A gfjbK fbyh ik u[eh ;h, fJ;dk ;p{s<br />

1893, 1894s/ 1895 fpL d/ fby/ yofVnK s'A th fwbdk j i' 1836-


37 JhL dk ;wK pDdk j . jK, ni/jk wzBD ftu ;kB{z e'Jh fJsok˜<br />

BjhA fe fJ; s'A pkd d/ ;kbK ftu th “;" ;kyh” nzdo e[M gfotosB<br />

j[zd/ oj/ s/ BkwXkoh bfjo ;w/A sK eJh fe;w dh ndbk-pdbh j'Jh .<br />

“;" ;kyh” dh jehes<br />

;koh ftuko s'A n;hA fJ; f;N/ T[s/ gj[zud/ jK fe “;" ;kyh” r[o{<br />

r'fpzd f;zx feos BjhA s/ Bk jh fJj j[D tkbk o{g GkJh ;kfjp f;zx<br />

fbys j . fJj sK “gzi ;" ;kyh” Bkwh tv/ rzqE ftu'A 70-80 ;kyhnK<br />

b e/ s/ fco fJ; ftu 15-20 j'o Gftys tkeK tkbhnK ;kyhnK obk<br />

e/ fJ; dh frDsh ;" ehsh rJh j . “gzi ;" ;kyh” pko/ n;hA fJj efj<br />

;ed/ jK fe fJ; d/ pj[s/ gq;zr GkJh okw e[fJo ih B/ f;ZyK B{z ;[DkJ/<br />

;B s/ fJj fbykoh B/ tX/o/ tkose ftu ebwpzd ehs/ ;B . b/feB<br />

w"i{dk “;" ;kyh” dk i' o{g j, T[j wjkokik oDihs f;zx d/<br />

˜wkB/,ÙkfJd wD d[nkp d/ fe;/ pqkjwD f;Zy B/, fi;dk BK wEok<br />

dk; j-Gftys tkeK dh Szdkpzdh ou e/ pDkfJnk j . n;hA nB[wkB<br />

Bkb efj ;ed/ jK fe 1830-40 JhL d/ dofwnkB fJj BtK yoVk<br />

fsnko ehsk frnk . fJ; ftu us[okJh fJj tosh rJh fe nB/eK j'<br />

phshnK xNBktK B{z Gftys tke-Ùbh ftu go'fJnk frnk .<br />

f¯ozrhnK dk uouk th fJ; rZb dh g[ÙNh eodk j fe id'A T[j<br />

;sb[i s/ iwBk ftueko fcod/ s[od/, fJsB/ ikD/-gSkD/ j' rJ/, sK<br />

jh T[BQK pko/ e'Jh rZb ejh ik ;edh ;h . n;k wzBD d/ pkti{d fJ;<br />

jehes s'A n;hA fJBekoh BjhA fe “;" ;kyh” dh pj[s ;kwZroh “gzi ;"<br />

;kyh” ftu'A bJh j'Jh j s/ g[okDh j, go fJj th wzBD tkbh rZb j<br />

fe fJ; ;kyh g'Eh dh gqf;Xh T[sBh r[o{ ;kfjp dh gq;zrktbh eoe/<br />

BjhA fisBh fe fgS'A fby/ Gftys tkeK eoe/ j'Jh j . s/ fJBQK B/ jh<br />

“;" ;kyh” B{z pj[sh Ù[jos s/ tfvnkJh gqdkB ehsh . fw;kb bJh, i/<br />

fJ; d/ d' Gkr eo bJhJ/ sK g{opkoX tkbhnK gzikj ;kyhnK ftu 15<br />

s/ 17 Bzpo ;kyh fgS'A xV e/ gkJh rJh j s/ T[sokoX tkb/ Gkr ftu<br />

10-15 ;kyhnK j'o fwbkJhnK rJhnK jB s n;k wzBD ftu th e'Jh<br />

;ze'u BjhA fe fJ; s'A fgS'A th E'VQh pj[sh ndbk-pdbh j[zdh ojh .


nkyoh ;kyh ftu sK ;k¯ fbfynk j fe fJj BkokfJD dk; B/<br />

;zws fJZeh ftu Ùkwb ehsh . fJj 1822 dh EK 1921 fpL tX/o/ mhe<br />

iudk j, i' fe 1864 Jh;th w[skfpe j. nzdob/ tkfenks fJj<br />

d;d/ jB fe ÙkfJd fJ; nkyoh o{g 1864 Jha ftZu jh fwfbnk j't/ .<br />

fJ; ;zGktBk d/ fto[ZX ikD tkbh ;G s'A tZvh soe 1836-37 Jha<br />

fbys yoV/ jB, fiBQK d/ n;bh j'D pko/ ;zd/j ehsk ik ;edk j . go<br />

i/ n;h fJBQK pko/ ÙZe Bk th eohJ/ sK “;" ;kyh” B{z wjkokik oDihs<br />

f;zx ekb s'A fet/A th fgSKj BjhA fbnKdk ik ;edk .<br />

“;" ;kyh” s/ fBjzr f;zx<br />

fBjzr f;zx gfjbK s'A jh Xow-:[ZX dh w'jobh esko d/ fBoG<br />

;zrqkwhJ/ oj/ jB . T[BQK ;dk iotkfDnK B{z wko wekT[D s/ dhBK<br />

nBkEK B[z pukT[D ftZu nkgDh Ùesh bkJh jl “w'VhA pkpk eZS<br />

tkfbnk” dk ;zp'Xb fJBQK bJh jh j . fJj' b'e ;B i' jwbkto<br />

ekpbh gmkDK Bkb Nkeo/ bAd/ s/ T[BQK B[z wko yd/Vd/ oj/ . ni/j/ ;wA/<br />

th nkJ/ id'A fe ;kXBK dh xkN ekoB fJBQK ;zs f;gkjhnK B{z soQK<br />

soQK dhnK n"eVK dk ;kjwDk eoBk fgnk, go fJj nkgD/ nkdoÙK<br />

”s/ vN/ oj/ s/ d/Ù nk˜kd eok e/ dw fbnk . id'A fJj dow/Ù pkDh<br />

“;kX ;w{j gq;zB fcoA ir ;sq ;G ntb'e ugAr/” gVQd/ sK fJBQK dk<br />

fBÙuk j'o pbtkB j' iKdk . fJj r[o{ ;kfjp dhnK ;kyhnK dh g'Eh<br />

th nkgD/ rkso/ oZyd/ i' fJBQK B{z gq/oBk fdzdh . id fJj “;" ;kyh”<br />

ftu'A tke bAd/ sK fJBQK dk j';bk d{Dk-uT[Dk j' iKdk . fJ; eoe/<br />

g[oksB fBjzr f;zx fJj g'Eh nkgD/ Bkb oZyd/ ;B s/ fJ; B{z fJe<br />

nw[Zbk ı˜kBK ;wMd/ ;B . fJj iK ni/jhnK ;soK T[BQK d/ ;kj;<br />

ftZu tkXk eodhnK ;B L<br />

w[rb gmkD . fdZbh br jkD . (27)<br />

s[oe sfBe Go fNeB Bk gktA .<br />

f;zx wQko g;{nfB ;w yktA . (51)<br />

nkmw ;kb ;[jtDk rzrk po; gzuk; .


frfo N{N/ iwBk fwb, rjA G[Mzrh pk; . (51)<br />

p/u d/; eo iKfJ fcozrh .<br />

rkiAr/ sp w'o G[izrh . (82)<br />

“;" ;kyh” s/ BkwXkoh<br />

“;" ;kyh” dk pj[s gquko s/ gq;ko BkwXkoh bfjo(157-1772<br />

Jh;th) ;w/A jfJnk . u{zfe pkpk okw f;zx fiE/ f;Zy ;zrsK B{z BkwpkDh<br />

bJh gq/od/ ;B, T[E/ oki;h ikrqsh bJh th ;ktXkB eod/ ;B,<br />

T[jBK wkbk th cVkJh s/ ;'Nk oZyD dh th skehd ehsh . “;" ;kyh”<br />

ftu ıkb;k oki dh uVQkJh ebk d/ EK EK ;ze/s jB s/ fJj ;ze/s Bt/A<br />

fJBebkphnK bJh T[sÙkj gqdkB eod/ ;B, ffJ; eoe/ BkwXkohnK<br />

ftu “;" ;kyh” dk gquko pj[s j'fJnk . fJj e/tb Xow-g'Eh jh Bk ojh<br />

;r'A fJe soQK Gftytkuh oki-g'Eh th pD rJh . ı[d pkpk okw f;zx<br />

th T[wo d/ nkıoh fj;/ ftu “;" ;kyh” d/ puBK T[s/ pj[sk Go';k eoB<br />

br gJ/ ;B . id'A 1872 JhL ftu nkg B{z ibktsB eoe/ ozr{B G/i<br />

fdsk frnk s/ pkeh ;orow BkwXkohnK dh cV'-cVh j'Jh sK<br />

nzro/˜K B/ “;" ;kyh” dh g'Eh fiE'A fes'A fwbh, ˜ps eo bJh ;oeko<br />

dh fJ; wko{ Bhsh dk b'eK T[s/ wzdk n;o j'fJnk . eJh g[okD/ ;odko<br />

xokfDnK B/ nkgDhnK feskpK ;kV c{e fdshnK s/ eJhnK fJXo-<br />

T[Xo ;[N fdshnK . wA pkpk jkew f;zx dot/Ù pko/ e[M jkbs ikDB<br />

bJh, id febQk okfJg[o frnk sK T[E/ g[okD/ p˜[orK wB{z df;nk fe<br />

dot/Ù ih gk; pj[s jZE- fbys j rqzE ;B . id'A nzro/˜K B/ “;"<br />

;kyh” dh Gkb eoBh Ù[o{ ehsh s/ fJjBK d/ gfotko d/ pzfdnK ;kohnK<br />

g'EhnK dk rZvk Go e/ o{Vh ”s/ ik ;[fNnk .<br />

;', BkwXkoh bfjo ;w/A “;" ;kyh” dh tos'A uzrh wksok ftu<br />

j'Jh s/ uzrh j'Jh, go fgS'A e[M ny"sh nkbwK fJ; dh e[tos'A th<br />

ehsh , i' f;ZyK s BkwXkohnK ftu fGzB-G/d tXkT[D dk ekoD pDh<br />

. r[osk dk Y[etzi sK pj[s b'eK ofunk j'fJnk j, go BkwXkohnK<br />

dh tZvh G[Zb fJj j fe fJj fJ;B{z d; r[o{-gozgok Bkb i'V e/ d;d/<br />

jB . 1930 JhL s'A pkd e[M ;k˜;h b/yeK B/ BthnK XkoBktK xVhnK


s/ T[;dh g[ÙNh bJh “;" ;kyh” d/ jtkb/ th ˆbs wbs tos/, fit/A<br />

feL<br />

(1) r[o{ r'fpzd f;zx 1765 fpL B{z BKd/V i'sh i'fs Bjh ;wkJ/,<br />

;r'A pkpk nikgkb f;zx d/ o{g ftu BkG/ dh fMVh ftu fes/ r[gs<br />

ofjzd/ oj/ s/ T[BQK 1869 fpL ftu ;oho fsnkfrnk .<br />

(2) pkpk nikgkb f;zx ih B/ r[fonkJh dh rZdh GkJh pkbe<br />

f;zx jio'A tkfbnK B{z fdsh .<br />

(3) GkJh pkbe f;zx ih B/ nZr'A rZdh GkJh okw f;zx ih<br />

BkwXkoh nkr{ B{z ;"Agh .<br />

fJj ;kohnK rZbK wB'-ebfgs jB, fJfsjk; fJjBK dh g[ÙNh<br />

BjhA eodk ns/ Bk jh “;" ;kyh” fJjBK dh s;dhe eodh j .<br />

(1) “;" ;kyh” ftu ;qh d;w/Ù ih dk i'sh i'fs ;wkT[Dk ;k¯<br />

fbfynk j . ;kyheko efjzdk j fe ;fsr[oK d/jh fJT[A fsnkr fdsh<br />

fit/A ;Zg e[zi T[sko fdzdk jL<br />

Be[ w'o tg[ N/e fNe, fXnkB fsqe[Nh ;kfX .<br />

S'v d/ fBnko/ GJ/, G'rh eKu T[gkfX .6. (;kyh 99)<br />

id r[o{ ;kfjp B/ ;oho fsnkr fdsk sK fco pkpk nikgb<br />

f;zx d/ o{g ftu ofj e/ ftuoB tkbh rZb sK fpbe[b fBow{b pD<br />

iKdh j .<br />

(2) GkJh pkbe f;zx gZSwh gzikp d/ ofjD tkb/ ;B s/ pkpk<br />

nikgkb f;zx g{oph gzikp ftu BkG/ oj/, fJjBK dk edh fes/ w/b<br />

BjhA j'fJnk s/ Bk jh fJ; ;tkb jh gdk BjhA j[zdk . jK, fJj f˜eo<br />

˜o{o fwbdk j fe pkpk nikgkb f;zx ih d/ d/jKs pkd GkJh ekBQ<br />

f;zx BkGk d/ dkd/ -pkpk ;to{g f;zx ih-fJ; v/o/ d/ wjzs Ekg/ rJ/ s/<br />

fgS'A th wjzsh fJ;/ ıkBdkB gk; ojh.<br />

GkJh pkbe f;zx nNe bkr/ fgzv S'Jh d/ izw-gb ;B . frL<br />

frnkB f;zx ih tb'A nkg dk iBw-;zws 1856 fpeqwh fdsk ;jh j<br />

s/ d/jKs 1919 fpL .<br />

nNe dfonkT[ sN S'Jh Bkw rkw GD,


pkbe fwqr/Ù bhU iBw ijkB j .<br />

mkoK ; fSgzi/ j'Vk Grs nw'Vk o'Vk,<br />

ehU B GiB E'V iKs gk:' wkB j . (gzE gqekÙ, nkfJnkfJ<br />

113)<br />

gozs{ BkwXkoh thoK B/ fJj ;zws 1840 fpL eo fdsk s/ jtkbk<br />

“;" ;kyh” dk T[j tofsnk fi; dk GkJh pkbe f;zx ih Bkb e'Jh ;zpzX<br />

jh BjhA pDdk L<br />

;' g{oB ip j'fJ nmkok .<br />

jw pg[ nkfB ukfb;k Xkok . (;kyh 15)<br />

fJj spdhbh fJ; bJh ehsh rJh feT[Afe pkpk nikgkb f;zx<br />

dk d/jKs 1869 fpL (14 i{B 1812 JhL) ftu j'fJnk ;h . 1856 fpL<br />

iBw-;zws wzB e/ GkJh pkbe f;zx dh T[wo w;K T[d'A 1213 ;kb<br />

pDdh ;h, fJ; eoe/ fpBk fe;/ fJfsjk;e jtkb/ d/ fJj iBw ;kb<br />

1840 fpL eo fbnk s/ “;" ;kyh” dk T[go'es gqwkD tos fbnk fi;<br />

dk fe fJ; Bkb e'Jh tk;sk jh BjhA . BkwXkoh b/yeK B/ e/tb bVh<br />

i'VB d/ fınkb Bkb fJj r'Ad, id'A fe T[BPK d/ g[okD/ r[zE th fJ;<br />

pko/ u[g jB . fJe rZb j'o, GkJh pkbe f;zx psok r's d/ no'V/ ;B,<br />

i' S'Jh fgzv ftu iBw/ s/ tX/o/ jio'A fBtk; eod/ oj/, b/feB “;"<br />

;kyh” ftu fiE/ fes/ r[o{ ;kfjp d/ w[y'A fJj ejkfJnk j fe wA<br />

frnkoQthA tko d/j Xko e/ nktKrk, T[E/ ;k¯ fbfynk j fe wA pqkjwD<br />

d/ xo iBw btKrk s/ okwdk;g[o/ nzfwqs;o nk e/ ntskoKrk L<br />

fJj fpfX f;Zy ;G Gky ;[BkJh .<br />

jw ntso fpgq frqj ikJh . (;kyh 15)<br />

“;" ;kyh” dk pqkjwD b/ye, r[o{ ;kfjp dk pqkjwD d/ xo<br />

ntsko bDk d;dk j s/ fJj ;ZiD fJj ;soK gk;/ bk e/ ı[Ù j[zd/<br />

jB, b/feB rZb e'Jh th BjhA . “;" ;kyh” ftu eJh EK w[V ntsko<br />

XkoB dk f˜eo j s/ frnkoQtK ;o{g r[o{ rqzE ;kfjp iK ıkb;/ B{z fejk<br />

j L<br />

(1) d; ntsko r[o J/e ;w, fJT[A ikB fiT[A w/o[ .


J/ekd; r[o rqzE ih, pkDh ;fsr[o j/o . 3. (;kyh 78)<br />

(2) ns/ g[fSnk, ;kfjp ih\ r[o{ ek Gh sp doÙB j'J/rk <<br />

puB j{nk-ykb;/ wA jT[ ntsoKrk . (;kyj 59)<br />

(3) jw Gh nzfwqs;o okw;o eh GktBh oZyd/ jK, sjK T[soAr/ frnkoQthA<br />

t/o[,<br />

nkgDh y/sqh ykb;/ B{z ;wkbD. e'Jh Bk ikD ;e/rk . (;kyh 64)<br />

(4) ;j; nmZsh eb{ rfs, jfo ebeh ntsko.<br />

sK fdB jw Gh nkt;h, j[fJ nt; n;tko .25. (;kyh 60)<br />

(5) jwo d/yfs fJj eo, j[ew ykb;k nkB.<br />

jw Gh tg[ XkoA ntfo, eoA fcozrh jkB .4. (;kyh 96)<br />

;', fJj T[sÙkj-iBe ¯owkB jB fe ıkb;k ih \ fuzsk BjhA<br />

eoBk, wA ı[d nktKrk . BkwXkoh thoK B/ fJBQQK B{z GkJh pkbe f;zx<br />

iK pkpk okw f;zx Bkb bkT[D dk fBokoEe isB ehsk j .<br />

“ro[zvBkwk” fJe j'o ouBk j, fJ; ftu frnkoQtK ikwk Xko e/<br />

phikg[o (eoBkNe) nkT[Dk fbfynk j, jio'A iK GDh BjhA .<br />

ikw Xko d;w r[o, Bt ;Zs ebk ;[ Xkfo .<br />

r[gs r:koQtK y/fbnk, feBj{z B gk:' gkfo .6.<br />

ikwk gfjo r:koQtK, phikg[o e/ wKfj .<br />

;zrfs fwbh e'qV d[fJ, do; fdyk:' sKfj .7.<br />

GkJh pkbe f;zx ih pko/ ;G s' g[oksB fbys, jioA' fBtk;h<br />

eth Ù"ek okw dh feos “;hjoch GkJh pkbe f;zx” j . i' fe 1869<br />

JhL ftu Sgh . fJ; ftu eth B/ nkg dh GiBhe fposh dh uzrh<br />

Ùbkxk ehsh j b/feB EK EK nkg bJh “GkJh” gd jh tofsnk j L<br />

oZp fwjotkBh Bkb s'V ukV/,<br />

pAs i'fV ;[DktK fÙskp b'e' .<br />

eoK f;cs GkJh pkbe f;zx ih dh,<br />

joc e'Jh B j't/ yokp b'e' .”<br />

“fwsh wZxo'A T[Bh; ;zr T[Bh ; T[Bh; brh,


fEs g{oBwkÙh nT[o fdB wzrbtko ih .<br />

ej ÙT[ekokw GkJh rJ/ ;[or Xkw,<br />

Ù[G j'J/ ;G ekw, fJT[A wB wA fpuko ih . 9.<br />

Ù"ek okw B/ fiE/ GkJh ih d/ d/jKs dk ;kok jkb fbfynk j,<br />

T[E/ ni/jk e'Jh f˜eo BjhA fe T[BQK GkJh okw f;zx B{z rZdh fdsh .<br />

fJj sK fbfynk j fe GkJh ih d/ d/jKs pkd ;;eko ehsk frnk s/<br />

nkg dk S'Nk GkJh wzBk f;zx c[b b e/ oktbfgzvh g[ik s/ T[E'A<br />

t˜hokpkd jh GkJh okw f;zx e[M ;zrh ;kEhnK ;w/s nk e/ fwb/ . eth<br />

fbydk j L<br />

T[E/ fwbD nk:k okw f;zx GkJh, wzBh f;zx B{z cfsj p[bkT[Adk<br />

Jh .<br />

ÙT[ekokw j f;y fpnzs T[;dk, ;p/ nkgD/ Bkfb fbnkT[Adk Jh . (41)<br />

GkJh okw f;zx u{zfe pkpk pkbe f;zx ih d/ ÙoXkb{ ;B, fJ;<br />

eoe/ T[BQK e[M o[gJ/ fds/ s/ 15 ;kEh nkgD/ Bkb s'o/ . GkJh wzBk<br />

f;zx c[b b e/ jfod[nko frnk s/ fgS/ GkJh okw f;zx B/ T[BQK Bfws<br />

gkm oyk fdsk L<br />

wzBk f;zx fejk okw f;zx ih B{z, “rzrk” iktD/ s/ j fdb w/ok .<br />

nr/ nkg B{z n;hA T[vhed/ ;K, j[D d/yd/ ok;sk b'e w/ok .<br />

okw f;zx fejk, “;[D' GkJh ;kjp, wB{z ikD b/T[ nkgDk f;y u/ok<br />

.<br />

Ù"ekokw i/ rqzEK dk G'r g;h, sd eoKrk GkJh ih e{u v/ok .<br />

(45)<br />

fJ; 62 SzdK dh ouBk ftu Bk sK pkbe f;zx ih B{z fes/ r[o{<br />

fbfynk j s/ Bk jh okw f;zx ih B{z r[osk d/D dh rZb . ;r'A EK EK<br />

d'jK wjKg[oÙK bJh “GkJh” gd dh jh tos'A ehsh j . fJE/ fJj th<br />

toDB:'r j fe GkJh pkbe f;zx, fgS'A GkJh wzBk f;zx, s/ GkJh wzBk<br />

f;zx dk ;gZ[so GkJh ekBQ f;zx, T[Xo gquko dk ezw ubkT[Ad/ oj/ .<br />

(3) pkpk okw f;zzzx


(T) ;" ;kyh dh fJj ;so BkwXkoh wzBsk dh fizd-ikB j :<br />

fobg[o phu pkYh ;[s j'Jh . pb{nk oki eork ;'Jh . (;kyh<br />

15)<br />

fJj mhe j fe pkpk okw f;zx dk iBw GkJh iZ;k f;zx<br />

soykD d/ xo wkJh ;dk e"o dh e[y'A, fgzv nokJhnK ftu wkx ;[dh<br />

5, 1872 fpL B{z j'fJnk . T[d'A nokJhnK s/ GDh d' S'N/ S'N/ wkio/ ;B,<br />

fiBQK B{z eJh t/o fJeZfmnK jh “GDh nokJhnK” efj fdsk iKdk ;h .<br />

id fJj e{ek bfjo dk e/Ado j' frnk sK fJ; B{z “GDh e{fenK dh”<br />

fejk ikD brk . pkpk okw f;zzzx ih dhnK fumhnK ftu fJ;B{z “GDh<br />

G{zdV” eoe/ fbfynk j . go fJj fe;/ goksB fbysh jtkb/ Bkb f;ZX<br />

BjhA fe fJ; fgzv dk BK edh fobg[o th ;h . Bk sK wkb d/ ekˆiK<br />

s'A fJ;dh g[ÙNh j[zdh j ns/ Bk jh fe;/ stkohyh rzqE s'A . jK, “;"<br />

;kyh” d/ g[okD/ frnkBh fobg[o dk noE fdZbh iK bkj"o efonk eod/<br />

;B s/ “febeg[oh” B{z ebeZs/ dk tkue wzBd/ ;B .<br />

Bkb/ fobkg[o ftu gdk j'D tkb/ fJ; ftnesh dk ık; r[D<br />

fJj df;nk frnk j fe T[j oki eo/rk . pkpk okw f;zx ih B/ oki<br />

ftd'j sK ehsk go oki BjhA ehsk, ;r'A T[j sK nkıoh T[wo ftu ibktsB j'<br />

e/ pzdhıkB/ jh oj/ . ;' ikgdk fJj j fe T[go'es ;ze/s ÙkfJd f;Zy fw;bK d/ T[x/<br />

B/sk ;a iZ;k f;zx okwrVQhnk iK fe;/ j'o tb j't/ . w/o/ fwqs-frnkBh Grs f;zx<br />

b[fXnkDk, okwrVQhnk ni{e/ÙBb e"A;b d/ gqXkB jB- T[BQK dk fınkb j fe<br />

ÙkfJd fJj fJÙkok wkB:'r frnkBh ˜b f;zx ih tZb j i' fe Gkos d/ okÙNogsh<br />

pD e/ ;Zuh-w[Zuh fobg[o noEks fdZbh ftu oki eo oj/ jB .<br />

(n) e[M yofVnK dh 51 BzL ;kyh ftu fJj ;soK jB L<br />

okw f;zzzx T[m BhuB vo .<br />

ntBh J/e o;"dh eo .<br />

fJBQK s[eK B{z th BkwXkoh thoK ek¯h tofsnk j . b/feB id<br />

n;hA g[oksB yoV tkud/ jK sK fJ; ;w/A gqkgs ;G s'A gqkuhB yoVk<br />

1893 fpL dk fbfynk j'fJnk, f;Zy ocqA; bkfJpq/oh , nzfwqs;o ftu<br />

1595 Bzpo s/ ;[oZfyns j . fJ; ftu gkm fJT[A j L


wo f;T[A T[m Bhu B vo j .<br />

ntBh J/e o;"dh eo j .<br />

fJe d' p/;zws g[okD/ yofVnK ftu th fJj' gkm j, T[E/ okw<br />

f;zx Bkw T[Zek jh BjhA, fJj spdhbh ed'A s/ fet/A j'Jh, fJ;dk<br />

nB[wkB bkT[Dk n"yk BjhA . b/feB i' gkm fwbdk th j, T[;d/ noE<br />

;gZÙN BjhA . w/o/ nB[wkB nB[;ko gkm ÙkfJd fJ; soQK j't/rkL<br />

w[o f;Zy T{u Bhu B voj .<br />

ntBh J/e o;"dh eoj .<br />

noEks w/ok f;Zy T{u-Bhu dh wzBsk s'A BjhA vo/rk, ;r'A Xosh<br />

s/ fJe o;'Jh pDkt/rk, Gkt fpBK fe;/ fGzB-G/d d/ ;KMk bzro<br />

ubkt/rk. eJh B[;fynK ftu “wQko f;zx” gkm i' fwbdk j , T[E// “jwko<br />

f;zx” :k “wQko f;zx” s'A Gkt ;kvk f;Zy jh j' ;edk j .<br />

(J) fJe j'o jtkbk pkpk okw f;zx Bkb i'fVnk iKdk j L<br />

wko wb/SB Xow fdqVQ pzXk . gzu gzuk; d/fJ ofj ;zXk . (15)<br />

fJ;dk noE BkwXkoh fJj eod/ jB fe okw f;zx wb/SK B{z<br />

wko/rk ns/ YkJh ;" ;kb se f˜zdk oj/rk, go fJj rZb mhe BjhA<br />

feT[Afe pkpk okw f;zx 1885 JhL ftu ozr{B i/bQ nzdo d/jKs gk rJ/<br />

;B . fJj th nihp rZb j fe fJe gk;/ BkwXkoh, pkpk ih dk YkJh<br />

;" ;kb ihts ofjDk wzBd/ jB s/ d{i/ gk;/ T[BQK dh rZdh T[s/ s/oQtK,<br />

u"dtK s/ gzdotK r[o{ pmk efjzd/ jB . pkpk okw f;zx wro'A T[BQK d/<br />

S'N/ GkJh p[X f;zx (joh f;zx) gquko dk ezw eod/ oj/ . frL frnkB<br />

f;zx nZyh t/y e/ fbyd/ jB L<br />

okw f;zx i{ eh m"o p[ZX f;zx GkJh sKfj ,<br />

np j wjzs ezs e{feT[A ek ikBhJ/ . (gzE gqekÙ, nfXnkfJ<br />

113)<br />

;kyh Bzpo 15 ftu ;jh s[e fJT[A j L<br />

ik fpfX f;zx r[o{ ek f;Zy .<br />

fJ;/ B{z BkwXkohnK “p[X f;zzzzzzx r[o{ ek f;Zy” pDk fbnk s/ d'<br />

s[eK Bkb j'o i'V fdshnK L


J/e ;o{g e/ d'B' G:k . pv' s/i gquzv eo:k .<br />

fJj s[eK fe;/ th yoV/ ftu BjhA . ;kvk wsbp fJj dZ;Dk j<br />

fe BkwXkoh thoK B/ nkgD/ wB'oE bJh “;" ;kyh” dhnK eJh s[eK<br />

GzB-s'V e/ j'o th pdbhnK fiBQK B{z mhe efjDk mhe BjhA . fJ;/<br />

soQK GkJh uzdk f;zx BphBk B/ fJe “pkoKwkj” fbfynk ;h . T[; ftu<br />

fJj s[eK jB go BkwXkoh fJBQK B{z “;" ;kyh” d/ puB efj e/ gqukod/<br />

nkJ/ jB L<br />

ip jh o{; gzikp/ nkt . d[BhnK wo nzB d jkt .<br />

o[gJ/ ;/o nzB ftekt . w/ok f;Zy G[yk B ikt .<br />

fJE/ o{; d/ jwb/ pko/ rZb ;gZÙN eoBk ˜o{oh j . 1807 JhL<br />

ftu fBg'bhnB B/ o{; d/ ˜ko Bkb ;zXhBkwk ehsk fe n¯rkfB;skB<br />

o;s/ fjzd T[s/ jwbk ehsk ikt/ . fJ; s'A G-Ghs j' e/ nzro/˜K B/<br />

oDihs f;zx tb wNek¯ dk fwÙB G/fink go id fJj ısok Nb<br />

frnk sK nzro/˜ b[fXnkD/ SkT[Dh gk pm/ s/ fJj ;zXh 25 ngqb,<br />

1809 JhL B{z ik e/ j'Jh . fBg'bhnB d/ jko ikD Bkb ;koh dÙk pdb<br />

rJh go fco th f¯ozrh fto[ZX bVB ;w/A fjzdhnK dh B˜o o{; tb<br />

iKdh ojh j s/ pkpk okw f;zx ih B/ th nkgDk fwÙB o{; G/fink ;h .<br />

go “;" ;kyh” ftu o{; d/ nkT[D dh rZb feXo/ th BjhA fbyh .<br />

“;" ;kyh” s/ f¯ozrh<br />

id'A BkwXkoh bfjo oki-ftd'qj dk o{g Xko rJh sK nzro/˜<br />

;oeko B/ fJ;dk fgS'eV ikDB dk isB ehsk s/ bzwh x'y gVskb<br />

pkd fJj nB[Gt ehsk fe fJ; pˆkts B{z T[GkoB ftu “;" ;kyh” dk<br />

th ek¯h jZE j . fJ; eoe/ ;oeko B/ ;o nso f;zx Gd"VhJ/ gk;'A<br />

fJ; dk nzro/˜h nB[tkd (;kyh p[Ze) eokfJnk, i' 1873 JhL ftu<br />

pBko; Sfgnk . fJ;d/ e[b gzB/ 205 ;B . “;" ;kyh” ftu r[fozv, r'o,<br />

w'B iK f¯ozrh efj w/ nzro/˜K dk uouk ehsk frnk j . r[fozv gd<br />

oftÙ: g[okD ftu th nkfJnk j, w'B dk Gkt fJe iksh iK w[zfvs<br />

ftnesh j . f¯ozrh ;ze/s nkw s"o s/ jo gZSwh bJh tofsnk iKdk


fojk j s/ nzro/˜K bJh ık; . fJj sK wzBDk gt/rk fe “;" ;kyh” dk<br />

fbykoh f¯ozrh ;orowhnK s'A ikD{ ;h, fJ; eoe/ T[j fJBQK dk uouk<br />

tX/o/ fBy/Xkswe o{g ftu jh eodk j .<br />

p'fbnkL foyJh; s/ Jh;k j'r[, w{;/ j{J/ ek phi w{;k j'r[ . fJBQK<br />

e' ;p Ùefs dJh . ns/ wdq d/Ù wB{ ek j, U; d/; fJBQK dh ;zskB<br />

gj[zurh, g[oy nkopbk G'rAr/, fco eo nkJ/ E/ sK f¯ozrh coK;h;<br />

ejktAr/ . (14)<br />

ÙkfJd fJj 1809 JhL ftu oDihs f;zx Bkb j'J/ ;zXhBkw/ dk<br />

f˜eo j iK fco 1805 JhL ftu wokm/ ;odko j[beo fgS/ f¯ozrh ¯"i<br />

dk gzikp nkT[Dk dZf;nk j L<br />

w'B fcozrhnj[ e/o r[fozv . fwbA go;go T[G Bfozd .aaaaa<br />

wko e{N g{op s/ nkt . ;B fgnkdh Jh;/ gkt .<br />

fgqEq fcozrh b[fd g[o wX . G'rA oki s/i GJ/ sd .<br />

fcoA fcozrh f;zxB gzE. X; nkfJ gqik f;T[A ;zX . (15)<br />

p[ZYk db d/ f;zxK dk iwBk gko fJbkek ;'XD dk f˜eo j s/<br />

Bkb jh f¯ozrhnK dh ;orowh tb fJÙkok jL<br />

g{op ;kX Jh;/ ykdw . fJs/ f;zx b{Nfj ;p ykdo .aaaa<br />

w/oh oh; eofjzr/ w'B . sK jw f;ZyB G/iA GT[B . (57)<br />

“p/u d/; eo iKfj f¯ozrh .” (82)<br />

tor/ fpnkBK s'A gsk brdk j fe ;kyheko nzro/˜K dh<br />

gzikp-wko{ Bhsh s'A ikD{ ;h.<br />

“;" ;kyh” s/ v'ro/<br />

f;Zy oki Bz{ spkj eoB ftu v'rokrodh B/ tZvk fjZ;k<br />

gkfJnk, “;" ;kyh” ftu gjkVhnK dh dˆ/pk˜h s/ p/fJspkoh dk eJh<br />

EK uouk j . r[o{ r'fpzd f;zx ih Bkb fJBQK e/jk toskT[ ehsk s/ fco<br />

w[;hps-ckE/ f;ZyK B{z fJj fet/A szr eod/ oj/l fJ; rZb d/ eJh EK<br />

;ze/s gqkgs jB L<br />

Gbk B j'fJ gjkVhnk, ;wM fp;kjh b/fJ . (39)


iK<br />

b'Gh mfjo Bkjh whs . f;Zy gjkVh eo B gqhfs . (61)<br />

w/o/ xo ukeo d[fj ozrh . frbi/A w[;b v'ro f¯ozrh . (82)<br />

˜kjo j fe f;Zy oki ftu gmkD , w;bwkB, v'ro/ nkfd ;G/<br />

soQK d/ b'e ;B, b/feB fisBh Ùesh fXnkB f;zx, r[bkp f;zx s/<br />

;[u/s f;zxaaaav'rok fsqrVh d/ jZE ;h, T[sBh j'o fe;/ e'b BjhA ;h .<br />

;kyh g'Eh dh ;"thA ;kyh n;h j fi; ftu v'rfonK B{z r[o{ ;kfjp dk<br />

todkB gqkgs j'Dk th df;nk frnk j i' fe ebfgs j .<br />

fJj sK fJfsjk;e tkfenk j fe okik r[bkp f;zx B/ bkj"o<br />

dopko Bkb ˆZdkoh eo e/ s/ 75 bZy o[gJhnk Go e/ nzro/˜K s'A 16<br />

wkou, 1846 JhL B{z “wjkokik” dk fıskp fbnk s/ izw{ fonk;s pDkJh<br />

. fJ; ;w/A bkb f;zx t˜ho/-nk˜w ;h, T[j th pj[s n"yk j'fJnk .<br />

;Bkgsh s/i f;zx th nzdo'A ukj[zdk ;h fe 15 bZy b e/ wB{z th fJ;/<br />

soQK dh fBZeh ;N/N fdsh ikt/ go rZb pDh BjhA. bkb f;zx B/ sK<br />

eÙwho d/ jkew Ù/y fJwkw[dhB B{z r[gs fby e/ G/i fdsk fe r[bkp<br />

f;zzx B{z ep˜k Bk fdsk ikt/ . fJ; jkbs ftu o˜hvzN jBjh bkoz;<br />

¯"i b e/ ı[d izw{ gj[zfunk s/ 7 nes{po, 1846 JhL B{z r[bkp f;zx B{z<br />

izw{ dk ep˜k fdtkfJnk . fJ;/ NZeo ftu fesB/ jh f;zx f;gkjhnK<br />

dk ı{B v[fbQnk s/ r[bkp f;zx (d/jKs 1857 JhL ) dh pj[s pdBkwh<br />

j'Jh fe fJ; B/ gfjb/ f;Zy oki Bkb ˆZdkoh ehsh s/ j[D f;ZyK dk<br />

esbkw eokfJnk.<br />

f;o ekN/ d' f;Zy e/ v[roB r[o{ w[ykfJ .(100)<br />

wkb{w j[zdk j fe f;ZyK d/ wBK B{z ÙKs eoB bJh jh fJj ;"Ath<br />

;kyh xVh rJh fe v'rfonK d/ tv/o/ osBd/t B{z ;fsr[oK dk todkB<br />

gqkgs ;h . go fJ; rZb dk itkp ;kv/ gk; BjhA fe fiBQK T[skfonK<br />

T[s/ 1893, 94,95 fpL nkfd fbfynk j T[j sK 1836,37,38 JhL dk<br />

;wK pDdk j . s/ fJj r[bkp f;zx dk v'rok ;N/N pDkT[Dk 1846 JhL<br />

dh xNBk j . i/ fJj v'rfonK dh gfjbK jh ehsh fe;/ ;k˜Ù dk<br />

f;ZNk j't/ sK fJj e'Jh nB'yh rZb BjhA . 69 Bzpo ;kyh ftu fiE/


;sb[i gk;'A gzi eo'V 55 bZy XB bD dk f˜eo j, T[E/ fbfynk j<br />

fe iK f;Zy, oki-bkfJe j'Dr/ sK XB btKr/ L<br />

oig{s dk pkbe[ jrk, T[;dh jZEhA b/tKr/ .(69)<br />

;zGt j fJj fJÙkok okik fXnkB f;zx tb j't/ .<br />

“;" ;kyh” s/ pqkjwDtkd<br />

u{zfe w"i{dk ;o{g tkbh “;" ;kyh” B{z fsnko eoB tkbk fJe<br />

us[o pqkjwD j, fJ; eoe/ fJ; ftu pqkjwDtkd dk nzÙ nkT[Dk<br />

e[dosh j . fiE/ fbykoh B/ ıkb;Jh ofjs-pfjs dk ftfykB ehsk j,<br />

T[E/ fes/ fes/ pqkjwDh ftXh ftXkB dk th G'ok u'ok gkfJnk j, “pzd<br />

eh ohfs e' fsnkr eo Bfjz” dh EK EK skehd j . pqkjwD dh<br />

tfvnkJh th ehsh j fit/A fe ;fsr[o{ g[o'js ”s/ gq;zB j' e/ efjzd/ jB<br />

L<br />

sw ;ko;[s, ykb;/ eh i[rfs .<br />

oj' ekj{z G/;, ykb;/ e/ dot/Ù.(58)<br />

17 BzL ;kyh ftu d/th-g{ik dk gq;zr j, e/Ùtdk; pqkjwD<br />

;kok :Zr ;zgzB eo e/ d/th dk nktkjB eodk j . id'A e/Ùt d"V<br />

iKdk j sK r[o{ ;kfjp T[;B{z todkB fdzd/ jB fe fJj “oD f;zx” pD<br />

e/ gksÙkjh eo/rk . fJ;dk ;gZÙN Gkt fJj j fe wjkokik oDihs<br />

f;zx e/Ùtdk; dk ntsko ;h s/ ;fsr[oK dh T[; T[s/ ngko feqgk ;h<br />

. fJ;/ soQK fpÙzGo dk; T[iBh dhnK gsBhnK dk g[BoiBw dZ; e/<br />

pqkjwDh wzBsk “eow f;XKs” dh Mkeh do;kJh rJh j . fiE/ fpÙzGo<br />

dk; B{z ;" nodk;K dZ;hnK jB, T[j th pqkjwDh eow-eKv tkb/<br />

sohe/ Bkb fpnkB ehshnK jB . fco “ig[ wfjwk” d;fdnK pko pko<br />

fJj fejk frnk j fe cbkDh gT[Vh gVQB dk fJj bkG j, cbkDh dk<br />

fJj . jkbKfe “i[g” ;funko j'D d/ ftÙ/ s/ fJe nB[Gtg{oD ftukogqpzX<br />

j, i' wB[Zy B{z p[fBnkdh rZb fJj ;wMkT[Adk j fe ;G ek;/ dk<br />

eoDjko gow/Ùo j, fJ; bJh jT[w dk fsnkr gfjbh Ùos j .


pqkjwD fbykoh 38 gT[VhnK d/ cbK dh tZy tZy uouk eo e/ T[;B{z<br />

wzsq d/ sohe/ Bkb g/Ù eod/ j i' r[owfs B{z edkfus gotkB BjhA .<br />

GkJh ;zs'y f;zx ih B/ fjzd[;skBh pqkjwD B{z gkbh iK tkrh dh<br />

T[gwk d/ e/ fejk j fe fJj fiXo ukj/ gÙ{ ;wkB nfrnkBh b'eK B{z<br />

Ùk;sqh ;b'eK dh j{zro wko e/ iK bkmh ubk e/ s'o bAdk j .<br />

;eb b'e j gÙ{ ;wkB/ . fpgq u[rktBjko wjkB/ .<br />

gmfB ;b'e bÙfNek js' . fise' ejA ubktA fss. (55)<br />

fpgqB ngB/ f;o w[zvtkJ/ . ngo b'r wr fJ;h ubkJ/.<br />

irs i{m ej[ nzrhekok . ;h; w[zvktB gzE fpEkok . (56)<br />

(r[ogqskg ;{o:, o[s 5, nz;{ 30)<br />

fJ; soQK “;" ;kyh” ftu r[o{nK d/ gq;zrK s/ f;fynktK B{z<br />

pqkjwDh ozr Yzr Bkb g/Ù ehsk frnk j, fJ; s'A fJBeko ehsk ik<br />

;edk . ekoD fJj th ;h fe ıkb;/ d/ jZE s/r ;h s/ pqkjwD s/ jZE<br />

ebw, f;ZyK dhnK g'EhnK th tX/o/ fJj' fbyd/ ;B . fJ; eoe/<br />

pqkjwDtkd d/ ehNkD{ wZb'-wZbh X; iKd/ ;B s/ “;" ;kyh” fJ; s/<br />

w[es BjhA .<br />

“;" ;kyh” ftu nfdqÙN e{NK<br />

“;" ;kyh” ftu fiE/ Xkofwe f;fynk s/ fJfsjk;e ikDekoh<br />

dhnK eJh BthnK rZbK jB, T[E/ feskBk e[M fdqÙNe{N nb/eko okjh<br />

r[ZMk fpnkB ehsk frnk j . ;z;feqs ;kfjs ftu “nfdqÙN e{N” fJe<br />

nbzeko j fiE/ fe r[gs Gkt S/sh S/sh fdqÙNhr'uo BjhA j[zdk . e'Jh<br />

rZb n;/ Yzr Bkb efjDk, fi;dk S/sh S/sh s/ ;fji ;[Gk fe;/ B{z<br />

gsk Bk br ;e/, T[E/ fJj nbzeko j[zdk j . gzikph frnkBh nkw s"o<br />

s/ fJ; B{z “fdqÙNe[N” jh efjzd/ jB . “;" ;kyh” d'jo/ ıkb;/ dh uVQdh<br />

ebk dZ;D bJh jB L<br />

yz i'rh bz G'r wA, ;ko ;zrqjD/ wKM .<br />

;[zB fXnkB r[D frnkB wA, eo ıkb;k ;KM .5. (59)<br />

ykdo bkdo ;kro/, phu eoAr/ oki


fdZbh fNe Bk oki f;Zy, r[o BkBe pıÙh ;ki .7. (59)<br />

fJE/ “ıkb;k” gd d/ fszB/ nZyo b e/ T[BQK dh ftnkfynk nkgD/<br />

Yzr Bkb ehsh j . ıkb;k nekÙ tKC fBob/g i'rh j't/rk s/ G'rh th<br />

j't/rk noEks oki i'r fBGkt/rk . fco i[ZX ftu b'jk th tos/rk,<br />

Gkt fJj fe fJj oki i'rh, ıkb;k ;{opho th j't/rk .<br />

ykdo-wD d[nkp,bkdo-wdkBh fJbkek, ;kro-Gkt f;zX<br />

;kro s'A iwBk se-ıkb;k oki eork .<br />

fJ; soQK d/ nbzeko eJh EK tos/ rJ/ jB . fiBQK B{z nZi jo<br />

e'Jh nkgDh nkgDh wo˜h Bkb noEk fojk j . fJt/A fit/A ;zws th<br />

r[gs Yzr Bkb fby/ jB , fes/ efbi[r ;zws dk ;ze/s j s/ fes/<br />

fpeqhwh iK j'o ;zws dk . efbi[r ;zws 3043 ;h, id fe fpeqwh<br />

;zws Ù[o{ j'fJnk . fpeqqwh ;zws th rfs s/ toswkB d' sohfenK Bkb<br />

tofsnk iKdk j . fit/A 37 BzL ;kyh ftu fbfynk j - fdbhg f;zx<br />

j'fJrk fpeqwh toy 1899 tos/rk . fJj rfs ;zws j, fi;dk fe<br />

1843 Jh;th pDdk j, fJ;/ ;kb dbhg f;zx rZdh pmk ;h . fJ; s'A<br />

fJbktk BroK EktK d/ Bkw th nB'y/ fby/ jB fit/A fe febeg[oh,<br />

;zGbg[o, fobg[o, bT{g[o, Bozrg[o, ekwg[o, T[Bhg[o, efbek Bro,<br />

gkNb nkfd .<br />

fJ; g'Eh ftu eJh ;[szso ouBktK th fwbkJhnK rJhnK jB s/<br />

T[BQK d/ Bkw nkgD/ jB ,fit/A fe w[esBkwk (8), ofjsBkwk (61),<br />

efbtkosk (59,60), G{gBkwk (82), efbBkwk (87), BhshpuB (79),<br />

nodk;K (75-78), ig[ wfjwk (89, 90) nkfde . fJj ;koh ;kwZroh<br />

;kyhnK B{z ÙeshnwkB s/ ;[jitkB pDkT[D tkbh j . fJj wzBDk<br />

n"yk j fe fJj ;G/ ;kyheko dhnK nkgDhnK feosK jB .<br />

Xkofwe gZy<br />

jo ;kyh ftu Xow s/ fÙÙNkuki dh f;fynk j . 32 BzL ;kyh<br />

ftu f;Zy fÙekfJs eod/ jB fe wjkoki\ s[oe fXzC'˜'ih fjzd[tkDhnK<br />

T[Xkb fbiKd/ jB, nkfrnk fdU, n;hA th s[oeDhnK T[mk fbnkJhJ/<br />

. ;fsr[oK fejk, ““f;Zy' \ n;K pdb/ dh GktBk ftu g e/ fizBK-G{sK


tkbk ezw BjhA eoBk, n;hA sK fJ; gzE B{z f˜zdrh dhnK T[u/ohnK<br />

ehwsK ;EkgD bJh fsnko eoBk j .”” ˜kjo j fe fJBQK ;kyhnK ftu<br />

fdsh f;fynk uzr/o/ s/ T[u/o/ wzstK tkbh j . nkw s"o s/ eJh tko<br />

Xkofwesk, eZNVsk iK tfjw-Gow Bkb rq;h iKdh j b/feB ;fsr[o{<br />

fJ; B{z ni/j/ n"r[DK s'A gftZso oZyDk ukj[zd/ ;B . fes/ okrhnK B/<br />

dhtkB ftu r'gh uzd dh tko rkJh sK e[M f;ZyK fJsok˜ ehsk fe<br />

fJj pkDh SZv e/ eh gVQB br gJ/ jB sK r[o{ ;kfjp B/ T[BQK dh<br />

em'osk B{z tzrkofdnK fejk fe okrhnK e'Jh ngokX BjhA ehsk,<br />

GkJh\ r'gh uzd XzB ;h fi; u"dK ;" ;[zdo ;o{g okDhnK fsnkr e/<br />

tokr dk wkor nkgDkfJn, ;' jo EK s'A uzrh f;fynk rqfjD eoB<br />

dh ˜o{os j .10.<br />

Xow ftu r[o{-nkfrnk gkbDk ;G s'A gfjbh rZb j . fJe<br />

tko fe;/ f;Zy s'A fbgkJh eofdnK r[o{ ih d/ p;sqK ”s/ fSZNk g iKdk<br />

j, ;fsr[o{ efjzd/ jB fe fJ;d/ swkuk wko', ;ko/ f;Zy ug/VK wkoB<br />

pfj iKd/ jB . ni/jk eoe/ jo f;Zy ;wMdk j fe wA sK r[oK dk j[ew<br />

wzfBnk j . go ;fsr[o{ w[;eokT[[Ad/ ¯[owkT[Ad/ jB fe fJ; f;Zy dk<br />

ug/VK Bkb w{zj fJ; soQK bkb j' frnk fit/A fe e'Jh ftnKjdV rZGo{<br />

j't/ . e'Jh f;Zy j i' fJ;B{z nkgDh bVeh d/t/ < fJj ;[D e/ dhtkB<br />

ftu ;zBkNk Sk iKdk, go GkJh nip f;zx ezXkoh nkgDh bVeh dk<br />

;ke g/Ù eo e/ ;Zu/ nkfrnkeko j'D dk ;p{s fdzdk j . (16)<br />

;fsr[o{ Grsh GktBk d/ Bkb ;/tk GktBk T[s/ th ˜'o fdzd/ jB<br />

. (50) BzL ;kyh dk wb{e i[nkB Nfjb-ftj{Dk j . r[o{ ;kfjp T[; d/<br />

jZE'A gkDh dk eN'ok b e/ ghDk g;zd BjhA eod/,25 BzL ;kyh<br />

JhwkBdkoh Bkb feos eoB dh skehd eodh j fe ;'B/ ftu y'N Bk<br />

obkU . 37 BzL ;kyh g{ik dk XkB ykD'A toidh j . 63 BzL ;kyh ftu<br />

fco fJj rZb y'bQh j fe e'Jh f;Zy o[gJ/, w'jo d/ b'G ftu nk e/<br />

nfBZSs G'iB Bk ykt/ . ek˜h ;bko[ZdhB g[ZSdk j fe r[o{ gho B{z<br />

wZEk N/eD dk eh bkG j id fe ;G eowK dh jh y/v j . ;fsr[oK<br />

;wMkfJnk fe fit/A w'jo d/ g[Zm/ nZyo bkT[D ;w/A f;X/ j' iKd/ jB,<br />

fst/A o{jkBh g[oÙK nZr/ f;o M[ekT[D Bkb w;se d/ b/y pdb iKd/


jB . ofsBkw/ (61) s/ w[esBkw/ (8) ftu j'o th EK EK T[gd/Ù j go<br />

r[o{ d/ GkT[ B{z (72) ;G s'A tX wjZst fdsk frnk j . fJ;/ soQK d'<br />

fszB ;kyhnK ftu dkVQh e/;K dk wjZst dZ; e/ iNki{N ofjD dh<br />

gq/oBk ehsh (43) s/ fJ; B{z Gkosh gozgok Bkb i'V e/ df;nk j .<br />

92,93,94 ;kyhnK n;hnK jB fiBQK ftu swke{ dh fBy/Xh j . i/ r[o{<br />

ih dk x'Vk th swke{ d/ gZs/ dh p' nkT[D s/ go EzwQ bAdk j sK jo<br />

f;Zy dk eost j fe T[j fJ; fpfynk iK irs i{m s'A nkgD/ nkg B{z<br />

pukt/ .<br />

;kyh dk Gkt fJj j fe ejkDh d/ Yzr Bkb T[Zsw T[gd/Ù dk<br />

fdb nzdo gqt/Ù eokfJnk ikt/ . “;" ;kyh” dhnK ;kyhnK o"fuesk<br />

g{oD j'D ekoB Xkofwe fB;u/ s/ ;dkuko B{z gfogZe eoB tkbhnK<br />

jB s/ eJh e/tb pqkjwDh eow-eKv dk uouk eoe/ jh p; eo<br />

iKdhnK jB .<br />

fJfsjk;e gZy<br />

fiE'A se fJfsjk;e gfjb{ dk ;zpzX j, T[j ni/ nDr"fbnk jh<br />

j, fJ; tb fXnkB d/D dh b'V j . ;qh d;w/Ù, pzd pjkdo, f;Zy<br />

fw;bK s/ f¯ozrhnK dhnK ;orowhnK pko/ eJh ni/jhnK fJfsjk;e<br />

rZbK fwbdhnK jB i' j'o EK BjhA . fw;kb bJh, p[ZYk db dhnK<br />

iwBk gko fiZsK dk uouk ;kv/ fJfsjk; ftu xZN jh fwbdk j . “dh<br />

f;Zy˜ fJB dh ngo d[nkp” f;ob/y j/m ftbhnw ;kfjp B/ 1875 JhL<br />

d/ “ebeZsk ohthT{” ftu fszB b/y fby/ ;B, fJBQK ftu f;ZyK d/ 17<br />

jwfbnk dk jkb j . fJBQK ftu byB"sh d/ feb/Q B{z ¯sfj eoB dk th<br />

uouk j . fJj EK eoBkb s'A nZr/ iwBk d/ yZp/ ezY/ fJe s[oe-wkB<br />

p;sh ;h fiE/ seVk febQk th ;h, fJt/A rzr'j Ùfjo . p[ZYk db B/<br />

fJBQK B{z 1775 JhL ftu ;'fXnk ;h . ;kyheko efjzdk j L<br />

byB"sh e rzr g[fo, GJ/ i[X ;G ;[X .<br />

fdbhgfs eh ¯"i uVQ wko/ s[oeB fpXq . 6. (64)


GkJh tho f;zx ih B/ byB"sh B{z febQk nBzdg[o bkr/ t;d/ fe;/<br />

fgzv byB' skokg[o Bkb i'fVnk, i' mhe . fJj n;K fJe fw;kb fdsh<br />

j . fJ;/ soQK j'o th eJh r[zMbK, ;kyhnK B{z ftukoB ”s/ y[Zbq ;edhnK<br />

jB .<br />

fiBQK f;Zy ;odkoK B/ fw;bK s'A gfjbK eJh soQK dhnK xkbK<br />

xkbhnK, ;kyheko T[BQK d; f;zxK d/ BK fJ; gqeko fdzdk j L<br />

jw d/ys ykb;k T[mk. s[oe s/i d{o ;rbk w[mk .<br />

Bzd f;zx roik f;zx nkdh . gzE bki ;pjB fwfb ;kih .12.<br />

d/tk f;zx nso f;zx ;{ok . wdB f;zx okw f;zx g{ok .<br />

eg{o f;zx s/ r[opıÙ f;zx . u'bQk f;zx j ;ZiD f;zx . 13.<br />

fJ;/ soQK<br />

fdbtkbh f;y r[o wjb ek okyk .<br />

fJjh G/s r[jMk ekj[z BjhA bkyk .<br />

fJj e"D ;h, fJ; dk gsk bkT[Dk th fJfsjk;ekoK dk ezw j<br />

fe fet/A r[o{ ih d/ d' wfjbK B{z T[j puk e/ fdZbh b frnk . db<br />

ıkb;k dhnK ;orowhnK ns/ f¯ozrhnK dhnK e[fNb ukbK pko/ eJh<br />

;ze/s nkJ/ jB, fiBQK B{z rj[ Bkb tkuD dh b'V j . ;kv/ gk; fJsBh<br />

EK BjhA fe n;hA fJ; bzwh uouk ftu g ;ehJ/ .<br />

fJj th :kd oZyDk ˜o{oh j fe “;" ;kyh” fBo'b fJfsjk;e g'Eh<br />

BjhA, fJ; ftu g[okDe ozr th j . fJ; eoe/ eJh nDfJfsjk;e<br />

rZbK nk rJhnK jB, fit/A fofy, Jh; s'A Jh;k, r'fG s'A r'fpzd f;zx s/<br />

f;zx eh ykb s/ ıkb;k (15) T[gfink df;nk j. n"ozr/ dh p/rw B{z<br />

uzp/ dh okie[wkoh s/ fco vZb/ pokV d/ wfjbhA t;dk fpnkB ehsk j<br />

. w[fJBdhB fuÙsh niw/oh (d/jKs 1235 JhL) Bkb swke{ B{z ik<br />

ifVnk j id'A fe swke{ ijKrho ;w/A fjzd ftu nkfJnk. ni/jhnK<br />

rZbK B{z B˜onzdk˜ eoB dh b'V j feT[Afe T[j ;wK ek¯h<br />

nzXekowJh ;h .<br />

;kfjse gZy


“;" ;kyh” fjzzdh gzikph ˜pkB dk fwbr'Gk j . pj[shnK<br />

;kyhnK gzikph rZd ftu jB s/ fjzdh tkbhnK Szdkpzdh ftu . gzikph<br />

tkose fJsBh ftnkeoD s/ ;kfjse ÙosK B{z g{ohnK BjhA eodh,<br />

fco th eJh ;kyhnK ;ztkd d/ gZy s'A pVhnK o'ue s/ gqGktÙkbh jB .<br />

fjzdh ouBk tX/o/ u[;s pzdÙ ftu j . go o'fuesk dk tZvk ekoD<br />

fJj j fe ;koh g'Eh ftu ;qh r[o{ r'fpzd f;zx T[sw g[oÙ ftu p'bd/<br />

jB-wA n;k eoKrk, n;k eoKrk iK w/ok ıkb;k ni/jk eo/rk . fJj<br />

Ùbh fJ; ouBk Bz{ fJe ftÙ/Ù r"ot s/ Ùesh gqdkB eodh j s/ gkme<br />

wfj;{; eodk j fe T[j f;ZXk d;w/Ù r[o{ Bkb rZb eo fojk j . d{ih<br />

rZb, fJ;d/ Gftys tke wB d/ ;kj; B{z tXkT[D tkb/ jB, Gkt/A fJj<br />

G{s B{z Gftys pDk e/ g/Ù eod/ jBl go gkme B{z fJj sZ;bh pZMdh<br />

j fe n;k j' e/ oj/rk s/ fJ; Bkb T[;B{z th e[M jk;b j't/rk . fJj<br />

;koh rZb ıkb;k gzE d/ T[sÙkj B{z T[GkoB tkbh j, fJ;/ eoe/<br />

ÙoXkb{ f;Zy fJ; s'A e[M tX/o/ jh ;zs[ÙNsk gkT[Adk d/fynk frnk j .<br />

;' fJj b'efgq:sk fJ;dh ebkswesk ”s/ fBoGo BjhA eodh, ;r'A<br />

fJ;d/ ftÙk-t;s{ d/ wjZst ekoD j i' edh edh ;{oi tKC fbÙe'o<br />

e/ nZyK uz[fXnkT[Adk j .<br />

“;" ;kyh” s/ f;Zy oki<br />

i;k fe n;K gfjb/ th fejk j fe “;" ;kyh” dh gqf;ZXh dk<br />

n;b ekoD f;Zy oki j'D dh uouk j . whoh ghoh d/ tkbh r[o{ d/<br />

f;ZyK tb'A oki dk ;[gBk fbnk ikDk e'Jh Ho-e[dosh xNBk Bjh,<br />

feT[Ife r[opkDh B/ fJBQK B{z oki :'r dk ;pe gVQkfJnk j sKfe T[j<br />

;[szsq ;PwkD tkbk fBoG ihtB p;o ;eD . n;k nkdoFe wB'oE<br />

j'D eoe/ f;Zy, pkDh s/ j'o fJfsjk;e rqzEK ftu'I th oki-Gkr<br />

jk;b eoB dk todkB bZGd/ nkJ/ jB . “nktfB nmZso ikD<br />

;skBt/I j'o Gh T[m;h wod ek u/bk” dk noE-Gkt Gkt/I w[Hb oki<br />

nkT[D ikD pko/ j go nk;tzd gqzwh “wod ek u/bk” T[mD dk Gkt<br />

fe;/ ebkXkoh g[oy dk gorN j'Dk d;d/ nkJ/ jB . fJt/I fit/I r[o{<br />

r'fpzd f;zx ih d/ nekb T[;sfs ftub/ ;tJhJ/ ;[Bfjoh Gfty dh<br />

Mbe do;kT[Id/ brd/ jB L


dkBt d/t cfBzd fB;kuo, G{s Gfty GtkB igIr/ .<br />

iht fis/ ib wA Eb wA, gb jh gb wA ;G Ekg EgAr/ .<br />

gz[B gqskgB pkY is XB, gkgB e/ pj[ gz[i ygIr/ .<br />

;kX ;w{j gq;zB fco ir, ;sq ;G ntb'e ugIr/ .<br />

fiE/ “pfusq BkNe” ftu d;w/F r[o{ ih B/ fBjebze ntsko dh<br />

eEk dZ;h j, T[E/ ebeh ntsko dk jfowzdo nkT[Dk fbfynk j, f;Zy<br />

jfowzdo dk Gkt (nkgDh wB dh w"i ftu ) dopko ;kfjp nzfwqs;o<br />

bAd/ jB, Gkt/A n;k BjhA . fJj ;tJhJ/ fJT[A ubd/ jB L<br />

gkg ;zp{j fpBk;B eT[, efbeh ntsko ejKtfjAr/ .<br />

s[oeZS s[ozr ;gZS pv/, efo ekfd feqgkB ezgktfjAr/<br />

fBe;/ fiw e/jo gops s/ , s; ;'G fdtkb: gktfjAr/ .<br />

Gb Gkr G:k fJj ;zGb e/, jfo i{ jfowzdo nktfjAr/ .<br />

id r[o{ r'fpzd f;zx dZyD tb ik e/ gob'e fgnkBk eo rJ/<br />

sK f;ZyK ftu pVh T[dk;h SkJh, b/feB f;deh f;Zy fJj Go';k oyd/<br />

;B fe ;fsr[o{ S/sh gzikp nkT[Dr/ s/ popkd nBzdg[o Bz{ w[V<br />

tk;T[Dr/ . fJj rZb nmkoQthI ;dh d/ w[ZY ftu f;Zy wBK nzdo<br />

xo eo rJh ;h . fJ;/ eoe/ fdZbh fBtk;h GkJh ;Dk f;zx B/ “;qh<br />

r[oÙ'Gk” d/ T[BQht/A nfXnkfJ ftu 12 ftÙ/Ù Szd fby/ jB s/ T[;dk<br />

f;ob/y jh “nkrw gqrkÙ Ù'Gk fbfynk j .<br />

;p ;kX[ T[pkoB e/ fjs e", ir ihtB i'fs irktfjAr/<br />

s[oeh n;[ nSZ ;gZS pv', fsjA T{gfo nkfg ;[jktfAjAr/ .aaaaaaaaa<br />

fgqEthgfs G{gfs Ùkj ;p, fsj d/fy wjK vo gktfjAr/.<br />

sfi d/; ;[o/; Bo/Ù pv/, voe ;pjh Gi iktfjAr/ .<br />

fust wB wA eS[ n"o T[gkfJ, fpB jfo e:'A rfs gKtfjAr/ .<br />

Gb Gkr G:k s[w sKfj ej', rVQ nkBzd co p;ktfjAr/ .<br />

fJ; wB"s dk fJsBk gqGkt fgnk fe f;ZyK fdnK ofjsBkfwnK<br />

ftu th f;Zy oki dk uouk eJh EK nkfJnk j fit/A feL<br />

;[Bj[ Bzd bkb fJj ;ki . gqrN eokT{A ngB' oki .


uko poB fJe poB eoKT{A . tkfjr[o{ ek ikg igkT{A.<br />

M{bD B/i/ j;sh ;ki/ . d[nko d[nko gfo BT[fps tki/ .<br />

;t/ bky ip X[y gbhsk . sfp ykb;k T[d n;s b" ihsk .<br />

(sBykjBkwk, GkJh Bzd bkb )<br />

f;Zy fJfsjk;e rqzEK ftu ni/jhnK eJh N{eK fwb iKdhnK<br />

jB fiBQK ftu EK EK f;Zy oki dk ;zebg w{oshwkB ehsk frnk j .<br />

e[M ni/jhnK rZbK jh “;" ;kyh” dhnK eJh ;kyhnK ftu nkJhnK jB,<br />

i' e'Jh tfusq rZb BjhA fJj T[; ;w/A d/ ;zrkqwhJ/ f;zxK dh wBkf;e<br />

GktBk dk Gkr ;B s/ e[M us[o fbykohnK fJBQK B{z ˜ok j'o ozr Go e/<br />

g/Ù ehsk j, yk; eoe/ wjkokik oDihs f;zx ;w/A dh oki;h uVQs<br />

d/y e/ .<br />

ÙkfJd “;" ;kyh” gzikp dh gfjbh feskp jh j fi; ftu<br />

nzro/˜K dk fto'X fwbdk j . fJ; eoe/ id'A T[BQhthA ;dh d/ wZX fgS'A<br />

oki;h ikrqsh gdk j'Jh sK fJj fto'X tkbhnK rZbK f;Zy gkmeK B{z<br />

tX/o/ T[GkoB brhnK s/ T[j w[V fJ; s'A oki Gkr dh gq/oBk bD br/<br />

. j[D th “;" ;kyh” dk gkm ÙoXkb{ wBK ftu fJj uzfrnkJh<br />

GVekT[Idk j, go thjthA ftu roed/ uzr/ :[r ftu ofjzd/, j[D<br />

n;h GftZypkDhnK d/ GowK tfjwK ftu roed/ uzr/ BjhA brd/ .<br />

b'eszsqh tksktoD ftu j[D tX/o/ :EkoEe ns/ pbtzs, p[Xhtzs s/<br />

xkbtzs j'D dh b'V j .<br />

“;" ;kyh” d/ yoV/ ns/ ;[XkJh<br />

Skg/ s'A gfjbK fJj jkbs ;h, i' g'Eh tX/o/ gVQh iK fbyh<br />

rJh T[; ftu T[sBhnK jh tZX G[ZbK j[zdhnK rJhnK, ;" ;kyh Bkb th<br />

ni/jk toskok jh j'fJnk . fJ;dh ;'X ;[XkJh bJh ˜o{oh j fe g[okD/<br />

yoV/ B{z tkfunk ikt/ s/ n;b gkm bZGD dk isB ehsk ikt/ . Ù[ZX<br />

gkm dh fJj e;tZNh BjhA fe fJj pj[fsnK ftu j sK mhe j, n;b<br />

e;"Nh fJj j fe nfs gqkuhB yoV/ ftu fJj gkm fet/A j, fco d{finK<br />

Bkb fJ;dk fwbkB th ehsk ik ;edk j . id gq; nk frnk sK


shpo wzzr ekoD ;" ;kyh Skg/ ftu nk rJh . dhtkB p{Nk f;zx, i'<br />

okDh fizdk d/ fBeNtosh ;/teK ftu' ;h, T[;B/ 1892 JhL ftu wspk<br />

nkcskp gzikp bkj"o tb'A fJ;B{z Skfgnk . ee;NB gq;Z B/ th<br />

gqekÙs ehsk . fco GkJh d:k f;zx u/b/ eh s/ wZxo f;zx fyjkb/ tkb/<br />

B/ fwb e/ 1947 fpL d/ fe;/ yoV/ d/ nXko s/ thjthA ;dh d/ w[ZY ftu<br />

fJ;B{z tho fjzd gq;Z s'A SgkfJnk . u{zfe nzro/˜ fJ;B{z eoh nZy Bkb<br />

d/ydk ;h fJ; eoe/ fJBQK eJh gkm th pdb/ fit/A fcozrh B{z T[ozrh iK<br />

fes/// fes/ gmzrh eo fdsk . fJt/A fit/A “eo/ fcozrh jkB” B{z “eo/<br />

wb/Sh jkB”, Skg fdsk go fco th ;oeko B/ fJ; B{z ˜ps eo fbnk .<br />

fJ; s'A fgS'A nB/eK gqekÙeK fJ; B{z Skfgnk . pko ftu j[D th Sgh<br />

g'Eh fwbdh j go p/-Ù[wko ˆbshnK Bkb Goh j'Jh . eJh ;kyhnK<br />

nr/ fgS/ jB, eJh tZX xZN . gqekÙeK fit/A ukfjnk fJ;B{z Skg e/<br />

t/funk tZfNnk s/ ukjtkBK dh shpo sKx dk BikfJ˜ ckfJdk<br />

T[mkfJnk . fJBQK ;ko/ SkgD tkfbnK ftu'A ;L gqskg f;zx wfjsk<br />

(o'jse) dk ehsk ezw edo:'r j fiBQK d' GkrK ftu, “;" ;kyh ;Nhe”<br />

Skgh, gfjbk Gkr iBtoh 1958 JhL ftu s/ d{ik Gkr 1960 JhL<br />

ftu gqekÙs j'fJnk . nkg B/ 20 e[ jZE-fbys g'EhnK th d/yhnK i'<br />

T[; ;w/A nkw fBjzr f;zxK iK BkwXkoh f;zxK gk; gqkgs ;B . fco th<br />

nB/eK gkm nÙ[X ofj rJ/ . T[BQK i' noE ehs/, T[j pj[s/ wBwo˜h s/<br />

ık; ;zgqdkJh gqGkt tkb/ ;B . fw;kb bJh “;" ;kyh” ftu nkw fpeqwh<br />

;zws tofsnk frnk, go wfjsk ;kfjp- “;[zB bbk, fsq: gzit/A, T{B<br />

;;k gzuk”-dk noE 1849 Jh;th eod/ jB . fJ;/ soQK Gftys tkeK<br />

d/ noE eJh EK T[j fyu-fyuk e/ toswkB ;w/A se b nkJ/ jB .<br />

fit/A 17 BzL ;kyh d/ noE eod/ fbyd/ jB L<br />

“g'qL e/;'dk; dk sh;ok iBw gzqL itkjo bkb ih jB . ;fsr[o{<br />

okw f;zx ih d/ nkrwB se nkg fdZbh jh ojA/r/, T[gzos id bkj"o<br />

d[pkok t;kfJnk ikt/rk sd nkg T[; okiXkBh d/ rtoBo (bkN)<br />

pBkJ/ ikJ/Ar/ .”<br />

(;" ;kyh ;Nhe, Gkr gfjbk, gzL 131)


fJj n;K fJe fw;kb fdsh j . eJh EK j'o th T[BQK ;ko/ gq;zr<br />

toswkB Bkb i'VB dk F"e fdykfJnk j i' mhe Bjh .<br />

fJ; g'Eh dk n;b Bkw Ò;qh r[o osB wkbÓ dk ;jh gkm bZGD<br />

bJh j/m-fby/ yofVnK B{z tkfunk ns/ fJBQK s'I :'r ;jkfJsk bJh j .<br />

t/otk fJ; gqeko j L<br />

1 f;Zy ocIqI; bkfJpq/oh nzfwqs;o-yoVk BzL 1595<br />

e[b gZso/ 127 ;zws 1893 fpL<br />

2 f;Zy ocII; bkfJp/qoh nzfwqs;o- yoVk BzL 5039<br />

fJ; g'Eh ftu gq/w nzp'fX, gouhnK ;/tkdk;, r[o osB wkb s/<br />

gqkD;zrbh dk e[M gkm j . 1907 fpL dh Beb j .<br />

3 f;Zy fJfsjk; ftGkr, ]kb;k ekbi, nzfwqs;o .<br />

e[b gZso/ 203-yoVk BzL 1455<br />

194 gZso/ s' ;" ;kyh ;wkgs,<br />

nZr/ T[rqdzsh d/ e[M Grtsh Szd jB .<br />

Ò1894 fbyh ;ikg[o eZse ;[dh 11 p[Xtko . Ó<br />

4 ;N/N nkoekJht} bkfJpqoh gfNnkbk .<br />

e[b gZso/ 150 ;[zdo fbys- yoVk BzL 683<br />

Ò;zps 1894 fbyh<br />

oki;EkB Bro gN:kb/ crD ;[dh 15 ;fBFuotko B{z ;[Gz . Ó<br />

5 ;INob gpfbe bkfJpq/oh gfNnkbk-yoVk BzL 555<br />

e[b gZso/ 168, ª;zps 1895 Gkd'I d[dh 9 .«<br />

6 GkFk ftGkr bkfJpqoh gfNnkbk-yoVk BzL 352<br />

gZso/ 255, S'Nk ;kfJ}, ;qh nzfwqs;o okwdk;g[o, i/m ;[dh<br />

g{oBwkFh . p/;zws<br />

7 w/oh bkfJpq/oh dk yoVk-e[b gZso/ 307, y[FBth; dh fbys, T[Ii<br />

p/;zws<br />

8 w/oh bkfJp/qoh dk yoVk-e[b gZso/ 276, p/;zws<br />

fbykJh ;kXkoD go fJj fe;/ gqwkfDe yoV/ dk T[skok j .<br />

9 v/jokd{B GkJh tho f;zx ih dh bkfJpq/oh ftu 30 BzL s/ fJe yoVk<br />

j i' fe 1905 fpL fbys j s/ nkw fbysh g'EhnK tork jh j<br />

.fJ;d/ gZso/ 127 jB . nzs d'jok j L<br />

g[;se ;kyh:B eh fbyh, ;[Xjk ;o'to sho<br />

;zws ;o BG fBfX ;h;, nkFtB tfd ;q[fs pho .


10 fszB uko p}ko dhnK SghnK Ò;" ;kyhnKÓ th tkuhnK rJhnK jB i'<br />

fes/ fes/ ;jkfJe f;X j'JhnK jB<br />

T[go'es yofVnK ftu'I ;G s'I gqkuhB yoVk 1893 fpL dk<br />

fbfynk,f;Zy ocII; bkfJp/qoh tkbk j . gfNnkbk ;N/N nkoekJht} tkbk<br />

B[;]k 1894 fpL dk s/ uzrk ][Fys fbfynk j'fJnk j ]kb;k ekbi<br />

nzfwqs;o tkbk yoVk th g[oksB s/ ekcIh F[ZX j, Gkt/I ehNkD{nK d[nkok<br />

yzfvs j .<br />

fJBQK ftu'I pj[fsnK yofVnK T[s/ Òokwdk;g[o nzfwqs;o Gkdq' ;[dh<br />

gzuwhÓ nkw fbfynk j'fJnk j s/ w/o/ tkb/ yofVnK T[s/ th . gsk BjhI<br />

fJ;dk eh Gkt j .<br />

fJj ;ukJh j fe fJj jZE-fbys yoV/ e'mhpzd edh tKC<br />

jB, fJBQK B{z fJXo T[Xo BjhI fbnKdk ik ;edk . ;',<br />

s[bBkswe fwbkB fJe fpyw i/jh eko j \ ;'Xe, fJj ftXh<br />

tos ;edk j fe gkm }pkBh :kd oy e/ fJBQK w/bdk ikt/ s/ fiE/ fes/<br />

pj[sk cIoe ikg/ T[; B{z ftuko-r'uo/ eo/ .n;K isB ehsk j fe EK EK s/<br />

gVskb e/ ;[XkJh ehsh ikt/, b/feB fco th e[M gkm nF[ZX ikgd/ jB .<br />

;kvk isB j fe fJ; pj[-uofus, fttkdrq;s s/ nF[ZXhnK dk<br />

fFeko g'Eh dk ;jh o{g bZfGnk ikt/ s/ fJ; s'I ;jh gq/oBk bhsh ikt/ i;k<br />

fe g[oksB f;zx fbnk eod/ ;B . fJ; wB'oE ftu fezBh e[ ;cbsk fwbh<br />

j, fJj gkme jh dZ; ;eDr/ .<br />

n]ho wI fJj }o{o no} eoBh ukjKrk fe id edh e'Jh ;zeN<br />

nkt/ sK J/; wB'oE bJh Ò;" ;kyhÓ dh c'bkckbh eoB dh b'V BjhI, fit/I<br />

fe e[M b'e eod/ nk oj/ jB .1947 JhL ftu gzikp B{z, d/F tzv B/ yzv<br />

yzv ehsk s/ 1984 JhL ftu jzekoh fjzdtD B/ jZbk p'fbnk, fi; ekoD<br />

f;ZyK dh Gkoh jkBh j'Jh . e[M nzXftFtk;h ;wMd/ jB fe fJj ;G e[M<br />

Ò;" ;kyhÓ ftu fbfynk j'fJnk j . f;Zyh dk dko'wdko ;qh r[o{ rqzE ;kfjp<br />

ftuko j i' d[y ;[y B{z fJe ;ko wzB e/ fsnko po fsnko ofjD dk<br />

T[gd/F fdzdk j ns/ ;zs T[pkoB s/ d[FN ;zxkoB dh skehd th eodk j<br />

. ;', ;Zu/ f;Zy B{z fJ;/ s/ gfjok d/Dk ukjhdk j .<br />

nzs ftu wI ;w{zj fBjzr f;zxK s/ g[oksB g[;sekfbnK d/ gqpzXeK<br />

dk XzBtkdh jK, fIiBQK fJ; y'i ;w/I b'VhIdk ;fj:'r fdsk .<br />

ebw wzfdo, b':o wkb<br />

gfNnkbk<br />

fgnkok f;zx gdw


;" ;kyh<br />

(;qh r[o osB wkb)


1<br />

1U ;fsBkw[ ;kyh ubh gNDtkb ;qh r[o{ iBw shoE gksFkjh 10,<br />

p[Y/ ;kfjp, okw e"o ih e/ j}{o tke .<br />

:Ek wfs r[o{ tke fby:s/ . ;qh r[o{ ;kfjp ih fbykfJ fdsh.<br />

;zps fteqw G{gsh ;skoK ;fs Bt J/e .<br />

wkfj ft;kyh tko r[o[, wbeh d[sh:k G/e .1.<br />

;kfjp dk; ;zrs wkfj f;yB eo:' fpp/e .<br />

fJj[ fbykoh r[o{ fjs ;kyh fby nB/e .2.<br />

G[b u{e ejB/ ;w/ fbys wKM i' j'fs .<br />

;'X' t;/ i[ fBefN r[o[ fpB d/y/ d[y/ r'fs .3.<br />

r[o jk;h r[op]F f;zx y{p eoh s[w nki .<br />

uko uko c[fB ukfo ukfo gKu gKu s[w eki .4<br />

uko p/d no noE uko, uko i[rB eh ohsh .<br />

uko ;zskBh gKu gd, gKu toB gd whs .5.<br />

ikN i{N iNsb/ e' T[go xwzv{ y{p .<br />

dh:' GtkBh UYDk ;G f;yB e' M{p .6.<br />

feT[I eo E' r[o ih efjnk Bkw fJ;BkB gqGkfs .<br />

gqks ykfJ eo BQkfJ e eoh pk} eh dkfs .7.<br />

J/e p/o ;fG ykb;/ ehBhI, pks j}{o .<br />

w[Hb gmkDK s/i pv, j[ew[ eo' jw ;{o .8.<br />

sK puB j{nk-J/e p/o iw B/ B/w[ pKfXnk wI fjz;k B eo"Irk, goik<br />

tX rJh, sK ekb ek G d{fo j'fJ rfJnk, ybe ijkfB phu pVh GhV<br />

j[Jh, d/t eow....iZr, dkB,Bkw[ G{fb rfJnk,fGq;fN j'fJ d/tfsnK rh<br />

oh; eoB br/, sK ;[o pqjwk gk; ikfJ g[eko/, ih ;p f;q;fN e/ eosk \<br />

jw fdrgkb s/oh nkfrnk wkB efo ngB/ ngB/ eki eT[ br/ nkJ/<br />

nkj/, s/oh ojwfs j{Jh ;/tk eh pyF sK b'rfj n;KB{z wkB e/ pfb d/D/<br />

br/, wzBB/ br/, ;' Gh d{fo j{nk . iw B/ sg[ nozfGnk, b'r woD/ s/<br />

ofj rJ/ . d/tK ek G iKdk ofjnk sK pqjwk p'fbnk,«B/fs n;h j, eosh


neosh j, eo/rk T[j[ ;'Jh, s[w iktj[ nkgfDnK EktK B{z . sK<br />

pqjwk e/ puB s/ ;[o rJ/,goDkw eoe/ sK iw[ ek B/w[ g{ok j{nk . f;q;fN<br />

d/yh tX rJh, Gkoh BkT[I eh tKr{ v'bsh vrwr vz;[Dh nkJh nkjh,<br />

v/yh eq'X eo o[do ek fXnkB eo br/ G;w j'D/, sK nrfB wKM, eJh<br />

ib/ , ib v[[pkt, gtB fvrkfJ wko/, d[ofGS gVk, b'r i[ pu/ ;' Gkr/ .<br />

iKd/ iKd/ d{fo ibkb rzXqp ek Ffjo ezXko wKM rJ/ . T[BK eh ;zskB<br />

T{jK tXh . gKvtK e/ oki wjKGkoE phu wo/, feS[ B/s e/ wko/ E'V/ ofj<br />

rJ/, uko'I poD G/d fwNkfJe nkg; wI ;ke eoB/ br/, J/ew/e j' rJ/ .<br />

T[; EKfJ ek okik wwfB Foc Ek, J/e fdB pkr wfj frnk, okik B/<br />

T[BQK b'rK ehnK b[rkJhnK GowkJhnK , xfo wI b/ rfJnk,fiBQK seoko<br />

ehsk jw woKrhnK, T[BQK Bh f;odkoh dk b'G fdsk s/ ;zskB T[gkJh,<br />

fpfdnkXo gkme eh p/Nh s/ g'Nb ykB, w[drbh, pqkjwDh s/ w[Hb p/r,<br />

;/yoK e/ f;yktfs eh p/Nh s/ F/y ;zwB, ;iksh gk; s/ p/Nk iBfwnK .<br />

g[fSnk s/ok r's < p'bh wI p/Nh ;ZikdokfJ eh j'I .;[fD efo Fofwzdk<br />

j'fJ rfJnk . feT[I i' T[; okik eh p/Nh ;[fD efo gS[skfJnk, fjdkfJs<br />

Foc ;kJhI b'e eh, pzdrh ikfJ eoB/ brk . iK pj[s[ fdB phs/,<br />

p'fbnk-n;k gjok nktrk .;Z:d J/;e/ g's/ s/oh ;zskB e' oyBr/, J/j<br />

;Z:d j{J/, s{z Gh B/s wkB, ukfb;k eo[,ng[S gkg iKdk oj/rk . GkJh<br />

f;y' \ BZ;e/ iw s/ rJ/ ;' noiB Ghw gKvtK B/ wko/, T[; nz; e' ekb<br />

e'fgnk, sK j[ew[ j{nk L<br />

nekb g[oy s/ j's jI e/se pqfjw wj/F .<br />

s;/ ;/te ;kE jw wko'I uko' F/y .<br />

sK g[fSnk f;yK, ih ;u/ gkfsFkj \ e'Jh oj/rk ph fe Bk < sK puB<br />

j'fJnk, T[BQK ek nz;[ d/y[ efo pj[s[ Xow S'fv fwfb ojIr/, T[BQK go<br />

j[ew[ BjhI . T[; nz; e/ ;G wofjIr/, ]kb;k ih ;G wkofjIr/ go ;' uV<br />

efo ewkB b eo r[o{ ih ub/, pkfj ewkB fyzuh, Fpd rrB s/ j{nk .<br />

r[o{ ih oy[ bDk .« pBK s/ gopsK s fJj ntk} ;[Dh, uVQ efo Bhb/ x'V/<br />

T[gfo d{o rJ. fFeko e/ gouD/, ns/ pjkdoh fdyktB/ e/ jzekoh .r[o{<br />

ih Bhbk trkfJnk g{op B{z, f;y E'V/ F;soK tkb/, gjkVhJ/ nkfJ gj[zu/,<br />

f;y br/ i[X[ eoB/, bVkJh pj[s[ eoh, ghS/ d/fynk r[o{ ih S'fv efo<br />

GkDk eo rJ/, r[o{ e/ ghS/ f;y Gkr/, ;' okfinK B/ pj[s/ f;y wko/, sK


f;y d"V e/ ikfJ g[eko/,ª;Zu/ gksFkj \ oy[ b/t', s/ok fpod[ j .<br />

pB, fpBk F/o Gbk BjhI F'Gsk .« sK puB j'fJnk L<br />

f;de g[eko/ ]kb;k r[o eh pkDh gkm .<br />

nkg/ pB nkg/ f;zx, fpod fpjkoh okm .<br />

sK fgS'I sho gzi ubkJ/, sK uT[c/o/ s/ ca"iK jh dh;, brk i[X[ j'D/,<br />

sK r[o{ ih eo"Id/ e/ p{N/ gk; yV/ d/y swkFk, ]kb;k ih B/ r[o{ ih e/ pb<br />

gkfJe/ wko GikfJ fds/, sK wI ezfpnk, sK jf; efo p'b/ . fqeFB T{XkT[ B{z oye/ nkg<br />

ub/ rJ/ E/ . r[o{ e/, GkJh r[opyF f;zx B{z Gh oy e/ gob'e f;XkoBr/, Bk vo[, Bk<br />

vo[ sK wI o'fJ fdsk .puB j'fJnk, Òubk fJe' ]kb;k ph nKtdk j . fJsBh p/o<br />

ykb;k nkfJnk, nekFh ca"iK ;G ubhnK rJhnK, r[o{ ih fco efo feogk dh B}o<br />

fdsh . puB j{nk gjkVhJ/ fjzd{ sK ykb;/ B/ p/Bsh ehsh -gjkVhJ/ pBuo, ;kvk ykik,<br />

r[o{ ih jZ; p'b/ shB p/o . ykb;k ih oki ek nfGwkB eod/ jB .B/fs GkDk BjhI<br />

wzBd/ .<br />

Gbh fBpkjh g[oy[ B shik b'r .<br />

fifB f;oih r'Jh fs;, fwN s[wkok o'r .<br />

ykb;k sK ][Fh j{nk, wjK f;zx B/ i[X eh pks ;G ;[DkfJ fdsh<br />

gfjbh ;kyh g{oh j'Jh . p'bj[ GkJh tkfjr[o{ ih .1.<br />

2<br />

d{ih ;kyh r[o{ ih e/ j}{o, gowkBzd t}ho fwbk ;h sK gow ;B/j<br />

eo r[o{ ih e/ j}{o dhtkB ftu . ;G dhtkB g{oB Ek, sK ngB/ ngB/<br />

gzE eh eEk ubh, wdB dk; pokrh p/Bsh eoh ih gksFkj \ eVkj/ ek<br />

eVkj gq;kd, w'jB G'r jB{zwkB, d/th ek go;kfd pkp/ BkBe feT[I bhsk,<br />

p[ZY/ nkj/ sK fgnkok brk nkjk . puB j{nk J/e p/o ;kJhIdk; pokrh<br />

g[fSnk ;h, sK r[o pkp/ ;kfjp ih efjnk, ÒJ/e p/o jw T[sokyzv rJ/<br />

nkj/, gfjbh T[dk;h Eh, sK iKd/ iKd/ fjwB{o gops go rJ/, sjK f;X,<br />

BkE nkfJ pm/,ªnkd/; ;kX' \ nkd/; .« sK r[o{ ih p'b/,ªeosko« ;fs<br />

eosko f;X' \« sK ;G g[eko/- BkBe sgk Gzvkok d/t' f;XK e', Gzvko/ ek<br />

gq;kd ytkt', sK r[o{ ih wodkB/ B{z GkJh pkb/ B{z pmkfJe/ ub/ pB e',


f;XK B{z fBT[Isk Gzvko/ ek efj eo pm', eosko d/trk . d{o Bdh<br />

rzrk e/ sN ub/ iks/ E/, nkr/ fJe f;X nkfJnk o/sk d/ frnk, J/e f;X<br />

ek o{g dq'jfD ib d/ rfJnk,J/e wjK f;fX fpG{s d/ frnk pj[s/ cb<br />

dky, fwou, uo"IIIih b fwb/ . c/fo nzso fXnkB j' rJ/ nkj/, sK pkpk<br />

w[fV efo nkJ/, pkb/ B{z eoe/ gVdk f;b ek pmkfJ fdsk, iK pkpk ih<br />

rJ/ sK f;XK phukfonk ;h, ezd w{b bD/ sgk rfJnk jrk, n;h ph fpqg<br />

j'fJ pmhn, ;G f;X fpqX p[ZY/ fiBQK e/ dKs ph BjhI n;/ j'fJ pm/, sK p'b//<br />

r[o{ ih ªf;X/ \ b/t',« br/ d/tD, sK f;X ;zp{fj j' pm/ sK r[o{ ih fofX<br />

tXkJh, ;GBk B{z g{ok eo fdsk . fgS'I f;X p'b/, ªsgk ih \ XzB j' XzfB j',<br />

J/j gq;kfd s[w Gh nut', s[jkB{z Gh ykfJnk ukjhd/ .« sK r[o{ ih ykfJe<br />

p'b/,<br />

J/j jwkok f;X ih, gktB eD gq;kfd .<br />

sg[ ig[ [pos ;G fpqX j'fJ j't wfB nfjbkfd .<br />

sp f;X p'b/, sgk ih tkfj tkfj .<br />

yzv dJh Eh fpFB[ ih wdk dhnk wjKd/t .<br />

ib xhT[ pjwk dhnk cb dhBk fofy d/t .<br />

egVk gVdk gZsoek dhnk GtkBh jkfo .<br />

fifB e/ oZye nkg Jh; jwoh M{mh okfo .<br />

eo' fyek ;G d/t G'r s[wok wjK gq;kfd .<br />

efb wfj d/t gqhs ykfJ g[zB gkg Bfj ykfd .<br />

ghS puB ehsk ªf;X' \ ;"ca tkbk eVkj[ sK jB{wkB B'I, y'g/ tkbk d/th<br />

dk, fwou w/tk uo"Iih tkbk . r[o{ ih B{z G'r brrk fsqGktbh ek, xN<br />

r[o{ ih B{z Bk gj[zurk . sK f;X nzso fXnkB j'fJ rJ/ . ;kyh g{oh j'Jh<br />

d{ih . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .2.<br />

3<br />

;kyh sh;oh ubh, J/e p/o r[o{ ih pm/ E/ . doFB B{z ;zrfs pj[s<br />

J/emh nkD GJh Eh, ;' r[o{ ih doFB eh wfjwk eos/ E/, sjK doFB<br />

dhnk . r[o{ ih, Fkb ;kE g[Fkeh gfjo/, ;[zdo o{g wkB'I e[p/o okik pmk<br />

j, sp r[o{ ih ek puB j'fJnk, Òf;y f;yDhnK e'Jh ikD BjhI d/Dk ,


puB s/ ;G ;zrs o'e oyh, sK ;G f;yK eh GktBk T[dk; j{Jh,<br />

fszB fdB j'o, ;zrfs o'e oyh, sK ;zrs ekjbh j{Jh . J/e f;y E/ wkbe<br />

e/, r[o{ ih e/ j}{o ehosB j'Idk ;h . e'Jh efj Bfj ;e/ T[; ;w/I f;yK B{z<br />

xo ek ekw pj[s Ek, ;' J/e p:'Is ehsk, r[o{ ih e/ o'e s/ S{ND/ ek,<br />

gqgzu ofunk .<br />

J/e w[od/ eh soQK f;y gkfJnk ;hVQh wKM . ehosB eos/ ikt,<br />

Fpd gVQd/ iktI . Ò;/te eh UVe fBpjh gqhsh .Ó J/j s[e gVQd/ iktI,<br />

r[o{ ih ijK pm/, T{jK s/ gk; j'fJ eo fBe;/, sK g[SDk ehsk, fJj F'o,<br />

;zrfs ftu o'tDK feT[I j'Idk j, sK f;y ikfJe/, g[fSnk , c/o w[fV efo<br />

efjnk,ih ;u/ gkfsFkj \ f;y j[ew ;fs j'fJ rfJnk j .sK puB j'nk,<br />

Jhjk b nkt', sK puB wzB r/ f;y p[bkfJ b nkfJ, T{jK r[o{ ih e/ B}o<br />

;kwQDk , T[sko e/ fwqse B' Fpd eh s[e rKtD/ br/, gq/w ;kfE nzM{ ub/<br />

iktfjI, o'tDk ;G f;y f;yDhnK ek pzd j{nk sK xVhnK uko phshnK<br />

nkjhnK, sK r[o{ ih nodk;hJ/ f;y B' puB ehsk, ªGkJh f;yh d{o j,<br />

ehosB , fenk eork gq/w ek o'tDk .«<br />

;t:k<br />

o'ts ohM go r[od/t d' w{J/ e' o'ts rqkw eh Bkoh .<br />

ehosB s/ i" ohM go sk eho eg's geko T[ukoh .<br />

BQkt dkdo, w'B ;' fpqS j pkBo izrb pk; pBkoh .ghqs gqshfs eh<br />

b/; fpBk f;y gzvs rkfJe ikts jkoh.<br />

sK fco nodk;hJ/ p/Bsh eoh, ªih ;u/ gkfsFkj \ r[o{ e/ doFB efo<br />

f;yK ek T[Xko j'Idk j, r[od/t ek do;fB ehosB J/j[ f;y eos/ j .<br />

f;y ;zrs ;fG T[XoIr/, sK puB j'fJnk L<br />

wBw[y jkfo r[ow[fy ir ihsk .<br />

;t:k<br />

;{oi doFB b'r eoI ;G gkg B ikts d'}e ikt .<br />

gkBh ;[ d/t Bjh ir Ghso G/Ns shoE gq/s p[bkt .<br />

fJzd e/ skok e/ gtB ;[o/Fo doFB s/ Bfj S{NB gkt .<br />

b'e beho eh bki GoI iB j'fJ gqshs sK BkT[ sokt .2.


sK r[o{ ih efjnk i' sI d/yDk j, u[gbk jh nkfr ek b{mk bdh pbdh<br />

J/; fwqse eh noEh j/m d/j, sK puB wkB e/ nodk;hnk rfJnk, fstjh eoh,<br />

nrfB eh w[jkmh j/m fdsh, eZy pbkJ/,sK ;/e ;kE ibD/ brk, noEh tkbk f;y<br />

d[Fkbk yZoD ckVe/BZmk . ;zrfs e/b'e fp;w j'fJ rJ/ i' fJj GkDk fenk tofsnk .<br />

sK T[j ehosBhJ/, fwqse xfo tkb/ Fofwzd/ j' rJ/, nZyhnK ftfu bki nkJh, sK puB<br />

j'fJnk, ÒGkJh fJj f;y Fpd s[jkv/ gq/w eoe/ ;[Dd/ jh ;[or rfJnk,Ó sK<br />

f;yK wZEk N/fenk ns/ p'b/, ih gksFkj . s[wkoh s[w ikD' . ;[D' f;y' \<br />

r[o{ ih e/ j}{o , i' s;K ek ekgN ub iKdk, g{ok efo iKd/, s[;hI sK<br />

xfo ikfJ uouk eod/, Ò i[ i;/ ;G b'r s;/ r[o{ ih,Ó sK s[jkvk f;de<br />

iKdk ofjzdk f;yh ek . f;y eh tb d/y efo puB j'fJnk .<br />

b/y esfj B S{Nhn fyB[ fyB[ G{bBjko ..<br />

py;Bjko pyf; b BkBe gkfo T[sko ..<br />

sK ;zrfs B{z puB ehsk y[Fh eoh, ikD/ ek j[ew ehnk . ;kyh g{oh<br />

j'Jh. p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .3.<br />

4<br />

J/e p/o r[o{ ih pm/ E/, ;zrs doFB eos/ eos/ fsqgfs B j't, J/e<br />

f;y f;yDh nkr/ nkfJe wZEk N/fenk ns/ p/Bsh eoh , ih ;u/ gksFkj[ \<br />

s[jkvk fdsk fJe p/Nk ;h, ;' fsnkr pmk j, Gb/ f;y dh p/Nh fgS/ brh<br />

;h, i' fBow'jh j'fJe p'bdk j, ;kB[{z tZvk d[y j n;hI ;wMktB/ jK, sK<br />

efjzdk j wI fe;/ d/; god/; ikfJe ceho j'fJ iktKrk . sK puB ehsk<br />

, Òp[bkt'Ó, sK f;y ikfJe p/N/ B{z p[bkfJ fbnkfJnk, sK f;y dk p/Nk jfE<br />

i'V e/ r[o{ ih e/ j}{o yb'fJ doFB eoB bkrk, sK r[o{ ih p'b/,ÒGkJh \<br />

s/o/ wkfJ pkg[ efjzd/ jfB, n;kvk p/Nk ir s/ fBnkok j'fJ rfJnk ,<br />

n;hI g[Sd/ jK , sB{z pokr feT[I efo j'fJnk j, ns/ s{z f;y fe; dk j<br />

ns/ s/ok BkT[I fenk j, ns/ s/ok gouk fenk j, ;u[ ej[, T[wo s/oh<br />

nmkoK po;K dh ikDh iKdh j,fiBQK G'r G'r/ jI s/ p[Y/ j' rJ/ jfB ,<br />

T[BQK B{z pokr sK j[zdk BjhI , s/o/ pv/ Gkr jfB, s/o/ doFfB B{z ukj e/<br />

wzrtkfJnk j .Ó<br />

sK ;[fDe/ p'fbnk , f;y ek b"Ivk jfE i'fVe, r[o{ ih, ;u/ gksFkj \<br />

feT[I j;d/ j', Gtib e/ iht jK jw , s[jkv/ do;fB efo gko T[soIr/,


nikDK fe ikDk, ikD p[Me/ g[Sd/ j', BkT[ Bzd f;zx w/ok j, f;y<br />

r[o{ ek j'I, pokr r[o{ eh pkDh ftu'I gqrfNnk j .<br />

fenk p[ZYk fenk pkb<br />

r[o ;oDkJh ikfJrk w[efs j'fJ ssekb .<br />

BKT[ uVQB eh GKs j ;Zu/ gksFkj \ wkfJ pkg B/ gVQk:k pkDh r[o{<br />

eh , sK wI gfVQnk, pkDh ezm ehsh, gq/w brk gVQB ek, sK wI ÒnzBd ihÓ<br />

eh s[e fpukfo e wB ftu Xo oyh .<br />

J/j[ e[Nzp[ s{z fi d/ydk ub Bkjh s/o Bkb ..<br />

;kfE s/o ub Bkjh fs;[ Bkfb feT[I fus[ bkJhn ..<br />

(okwebh wjbk 3)<br />

fJ;B{z fdB okfs wI fufs oyD brk sK n;k j'fJnk , w/ok wfB<br />

T[dk; j'fJ rfJnk , irs s[S Gk;D/ bkrk, i;/ X{zJ/ ek pZdb j'fJ<br />

iKdk j, sK wB{z ikDI i' feS e;o j' rJh j, wB{z ykDk ghDk , jZ;Dk<br />

p'bDk fp;o rJh ;G pks, ;ofB s[wkoh jK, s[jkv/ Fpd ek r[D J/j[<br />

j'fJnk j. sp ;[fDe f;y s/ r[o{ ih p'b/, ÒGkJh f;y' \ s[;h Gow Bk eo'<br />

. s[jkv/ p/N/ B{z G{s gq/s o'r e'Jh BjhI ,fJ;d/ Gkr ikr/ jfB ,s[;hI J/;d/<br />

yjV ws go', s[jkB{z j'o p/Nk pyfFnk , nkg/ jh r[o{ e/ ;wMkfJ b/tIr/,<br />

n;/ jh B{z Sfv efo xfo ikt', J/; dh f;yDh ph ok}h ojrh, nkg/ jh<br />

e[Nzph jh' ojrk.Ó f;Zy f;yDh y[Fh j' efo wZEk N/e eo xo B{z rJ/, T[j[<br />

f;y dk g[Zs fBs r[o{ e/ j}{o pmk oj/, jE[ i'fVe . ;kyh g{oh j'Jh u"Eh .<br />

p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .4.<br />

5<br />

sK J/e p/o T[; f;y e/ p/N/ Bzd f;zzx B{z p[bkfJe p'b/, ªGkJh BhIrok \<br />

r[o{ ih eh G/N sB{z eod/ jfB, s{z gqhs eoe/ ;[fD . nkr s/oh fJSk j't/ ;'<br />

eoh .« gfjbh ;kyh fBfpqsh eh . J/e sg;h pB w/I ofjsk Ek, sg[ eosk<br />

Ek, ;zs'y' ek gqD Ek, e[Nhnk nzdfo pmk oj, gk; jh Bro Ek, Bro b'e<br />

e'Jh Bo Bkoh i[ d/ nkt, E'Vk nEtk pj[sk ;[nkd tk e[;[nkd, dkDk<br />

nkNk d[X djhI ;kr i' d/ nkt ;' dJh ek dhnk ikfB e G[rs/ . i'r gqkD<br />

ngkB ek ;kX, sK wfX nBkjfd dPkd; G/d ek ;wMe J/efus j'<br />

rfJnk, sg;h ek BkT[I ;p Bo Bkoh i[tkbk ejI fJe pko ;kfs fdB


phs, ;' sg;h B{z njko Bk gj[zfunk, ;[fD BhIro \ sK sg;h B/<br />

fpukfonk i' w/o/ T[gfo eosko e'fgnk j'rk , i' jkE gkT[I dhJ/ jfB , ;'<br />

T[dw[ Bjh eodk ,nkgD// T[do gqwkD efonk ukjhdk j .sK s/ np J/j[<br />

eohJ/, i' Fjo phu fco e/ do;fB fGfSnk eohJ/, d/ts/ Gh pm/ e' d/Id/<br />

d[yh j'Dr/, n;/ fpukfo e ubD/ eh fsnkoh eoh, SNh, fezEk, s{zpk, e[;k<br />

nk;fB wkbk b/ bhnk, i' rqj;sh e/ xfo pkD/ fpBk ikDk BjhI, gSkD<br />

gVsh Bk jh, rqj;sh B{z , fBokdoh ek d'y[ Bkjh . ;kX B' pvk gkg j'Idk<br />

j, d'fJ t/b/ fGfSnk BjhI eoBh, pkDk Bh pdbDk, :EkFefs d{X<br />

fGfSnk bDh, i;h e;h d/t ;[ bDh, fuo BjhI mjoBk, ns/ gZeh BjhI<br />

bDh ikfJe , pkbe shthI ek j[E br iKdk j. fijVh gZeh fi; fe;/ dh<br />

ykfJ bId/ jfB, ;' f;y ;kX BjhI .<br />

d'jok<br />

iKeh ojfs B ikDhJ/ r[o{ wzsq Bfj ohfs .<br />

sKek G'iB ykfJ e fpS[V jfo eh gqhfs .<br />

GkJh BhrIok \<br />

n;h GKfs fpukfoe sg;h rfJnk pk}ko .<br />

Bro phu fJe Fkj xfo, pv' iZr ek ;ko .<br />

b'r'I eh GhV j'fJ ojh. ;GBK B{z geV e fpmkfJ fpmkfJe fitkt,<br />

sg;h Gh ikfJe yVk j'fJ ofjnk, J/;B{z fe;/ Gh BKfj g[fSnk Bkfj pmkfJnk, Bk<br />

G'iB dhnk, ngDk gqD efo feBko/ ybk j'fJ ofjnk . iK oks j' rJh sK b'r ;G<br />

ub/ rJ/, sg;h nkgDh e[Nhnk nzdo ikfJ pm/, iK nZXh oks j{Jh sK d/tsk e/ d{s<br />

d'fJ w;kbK ibdhnK jkE w/I sg;h B{z nkfJe p[bkfJnk. J/ sg;h \ T[fm jw d/tsk e/<br />

G/i/ nkJ/ j, i' wjkoki eh nkfrnk J/j[ j, i' T[; Bro tkb/ Fkj ek xfo ibkfJ<br />

nkt' . i' w/ok sg;h pvk ;kX[ Gyk ohsk jh w[fV nkfJnk j, pkD/ ek Gh nkdo BjhI<br />

ehnk, T[j[ Fkfj pvk gkgh j, sK s/ s/oh ;jkfJsk eoIr/ , nkr/ j' ub[, xfo fdykfJ .<br />

sK sg;h T[fm efo Bkfb j'fJ bhnk ejD/ bkrk-w/o/ e' Gh J/e w;kb d/t' . sK T[BQK<br />

fJe w;kb dJh sK UBK B{z jh ibktD/ bkrk, sK T[j[ Gkr/ sK sg;h p'fbnk, T[j<br />

Fkj dksk ;G ek, w/o/ ;kE to Ek, n;h nBhs j, iK nzsoikwh ftFB[ gq/odk sK d/Id/ ,<br />

T[; d/ fenk t; j, ;G irs ek eosk j'fJ e eodk eoKtdk nkg irBBkE j,


jw ;G ftFB[ eh wkfJnk nXhB jK, jwkoh pzdBk j, n;h c/o BjhI eoBh sK<br />

r[o{ih efjnk, BhIrok \ fJj s[e ejh j, ;wM r[ow[yk \<br />

fenk t/ukok izs[ ik nkfg G[bkfJnk ..<br />

;[fD GkJh \ s{z sg;h fsnkrh j'Dk j sK n;k jh j'Jhn . i' fe;/ ek<br />

ntr[D Bk fusthI . ;[fD efo T[jp d/td{s wZEk N/e e ftfdnk j'J/,<br />

wjkoki nZr'I efjnk, i[ T[j sg;h ;Zu/ gou/ ftfu gofunk j, sK<br />

wjkoki eh nkfrnk gkfJe, fptkB G/i eo uVQkfJ eo ngB/ b'e eT[<br />

wzrtkfJ bhsk . ;kyh g{oh j'Jh gzikthI . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .5.<br />

6<br />

¿Bfe BE y;w jfE feos[ Xe/ d/ ..<br />

ijK dkD/ sjK ykD/ BkBek ;u[ j/ ..À<br />

GkDk wzB/ j[ew[ o}kfJ.<br />

nkg/ gNh ebw nkfg fbyDjkok nkfg .<br />

d{ik j'fJ sK nkyhn ;fG xfN ofjnk fpnkfg .<br />

;[fD GkJh f;yk \ r[o{ ih c/o puB efjnk, i' frqj;sh j'Jhn sK<br />

n;k j'Jhn . J/e pB wI fpqS rkVQh SkfJnk tkbk yVk ;h, T[; T{gfo<br />

eZgs eg'sDh pkb pZu/ tkb/ nkbQDk pzBQ efo ofjs/ E/, J/e p/o MVh<br />

brh, ;h J/e g[oy ikbh jkE ikBto wkoB/ tkbk nkfJnk . pB izrb<br />

G"Idk G"Idk ykbh jh wkfonk, nKXh w/Ij ek ;hs efoe ezpdk ezpdk T[;<br />

fpqS sb/ nkfJ pmk, okfs g rJh, okfj G[b rfJnk, p'b fBe;/ BjhI,<br />

G[yk, T[dk;, G ek wkfonk ;[zfB j'fJ pmk , sK eg's e[Nzph eg'sh B{z<br />

efjD brk, ;[fD noXDh \ jw frqj;sh ikBto , J/j wkB[y<br />

nfGnkrfs jwko/ xfo nkfJ pmk j, frqj;sh dk Xow j nkJ/ eh ykD ghD<br />

fp;okw eh ]po bDh, ;' jw gzSh jK, jwko/jkE sK j BjhI, fpXksk B u[zu dJh j, sK<br />

;[fD ;[y[dkfJBh \ fJj dh ]po ykD eh efonk ukjhJ/ .<br />

T[dw s/ bZSwh fwb/ fiT[ gZy/ wfj gT[D .<br />

fiT[I c/o/ T[dw[ ehJ/ pm/ dksk eT[D .<br />

fJsBh efj efo T[fvnk, ;' J/e rT[I EK, sjK nZ:kbh pZeoh G/v eh<br />

mT[fV nkfr X[ykJh Eh . sjK ikfJ e fJe bZeVh eh w/CDk nZr tkbh b/


eo T[fvnk nkgD/ nkbQD/ gk; s/ T[j gkoXh2 eh nrkVh ;[N<br />

fdZsh nkjh, ns/ ;[Ze/ e[Zy nkbQD/ d/ nzdfo s/ Gh fdZs/ ;[fNe/ . d/y efo<br />

Uj[ wkjD{3 y[Fh j'fJ, nZr pkbh, ;hs d{o ehsk . bZeVhnK T[jK pj[sh<br />

EK . u[fD xsh, GKpV wukfJnk go G{yk EK sK eg's efjzdk j, ¿n xo<br />

eh ;odko! pkb pZu/ Bz{ gkb ojh . w fJ; wkjD{ d/ E'V/ nkjko B{z<br />

nkgDk ;oho d/Idk j'I,À sK Bkoh p'bh ªfJj Xow woB/ ek w/ok j, s{z wod<br />

j, wE'I ghS eS[ BjhI j'B/ ek«<br />

Bkoh Boe ;oho j fpBK g[oy[ fefj ekw .<br />

;fs rfs dksk g[oy[ j nto[ B dksk okw .<br />

sK g[oy[ efjnk<br />

Bkoh fpB frqj fJT[I pBk i;h o'jh d[nko .<br />

g[oy[ pkjfo ek ;{o1 j nzdo xfo e y[nko .<br />

;[D BhIrok ! sK fJsBh efje/, nZr pbdh fJe eg'sh frVh frVdh<br />

jh G[i rJh, T[j wk;k-njkoh Ek, pDkfJe ykfJ rkfJnk, sK ep{so<br />

ftukfonk, fJj wkB[Zy shB ;/o e/ ykD tkbk G[Zyk jh ofjnk .<br />

nkXk ykDk d/IfJ Bo G{yk oj/ i[ njko .<br />

dksk n;k Boe[ ikfJ ej:' t/d wzMko .<br />

sK fJsB/ wI w'j e' fsnkr efo nrfB wKM frV gVk . T[; gkoXh<br />

B{z j'F nkfJ rJh, dfJnk nkfJ rJh, eo[Dk nkJh , XzfB J/j[ gzSh Grfs<br />

tkb/, ;oho , w/oh gkbDk tk;s/ wo/ . wI gkgh B{z pvk gkg[ j{nk . j[fD<br />

;oho GktI ikt/ . wI Gh wkB[y d/j jK, sg[ eo{zrk . ns/ efj efo gq/w<br />

T[wfrnk , odB eoB/ bkrk . fJsB/ wI wjkoki eh nkfrnk gkfJe<br />

fppkB befo pe[zm e/ r[D nkJ/ . wjkoki efjnk-Òw/o/ b'e B{z ;fG e[Nzp[<br />

gzShnK dk ns/ gkoXh2 B{z Gh b nkt' .Ó ;GBK B{z uVQkfJ efo b rJ/,<br />

;[y[ G'rD/ bkrk .<br />

GkJh bVe// \ J/j d'fJ o;s/ jfB . s[fM B{z g[Sd/ jr/ jK , e/jVk<br />

g;zd nkfJnk < BjhI sK y[nko j'D/ e/ G/y pj[s/o/ ;kX Gh, frqj;sh Gh.<br />

GkJh r[o{ e/ dhtkB ftfu ;[u ej[, fenk s{z wzB/rk, epho ek efo<br />

fdykfJnk, no[ i'r Gh efo fdykfJnk .<br />

epho i;h T[gih g/v s/ iT[ s;h fBpj UfV ..


jhok fe; ek pkg[ok g[ifj B osB eo'fV<br />

;[fD efo f;y p'fbnk, r[o{ ih puB wkfBnk nkg ek, wI f;y jK<br />

s[;kvk, frqj;E jh w/o/ gk;'I pfD nktrk . go w/ok wfB ftoes jrk ,<br />

f;Eb j, nzr[ e[S pfD nktrh ;' f;yK dh Njb eoKrk . r[o{ ih jf;<br />

p'b, r[o{ e/ j}{o eh Njb efonk efo , s/ok Gko r[o{ e/ bDr/, GkJh<br />

fgSb/ iBw B{z ;kv/ x'V/ eh Nfjb go[ Ek . n;K J/e p/o okfs B{z efjnk<br />

, x'V/ eh ypo b/tDh , s/ok BkT[I wzv{ Ek, sI M{m' jh efjnk,ÒjK ih dkDk<br />

xkfj pj[s[ gkfJ fdsk .Ó sK r[o{ ek puB fBeb rfJnk ,Òikfj<br />

dfodqhnk \ sE'I xfo feT[I eo fBG/rk pokr .« ;', n;h ;[fD efo s{z p'b<br />

efo o'fJ e efjnk, ª r[o{ fenK, rohp wkfonk, jwo wfB d:k nkJh,<br />

sK efjnk jw s/oh ;jkfJsk eoIr/ . T[; d/j ftZu n;hI eosko dh B/s<br />

eo efbi[r fgSb/ ftZu d/j eo Xos e/ oyD tk;s/ T[so/ E/, sK r[o{<br />

gdth sg[ efo gkJh Eh, ;' oj', s/o/ e[Nzp[ dh Gbh r[o{ fBpkjrk, sK<br />

frqj;sh j'fJe f;Zy Njb eoB/ bkrk . ;kyh g{oh j'Jh S/thI . p'bj[<br />

GkJh ih tkfjr[o{ .6.<br />

7<br />

J/e t/o poyk o[fs Eh, Gkdo'I wjhBk Ek, nBzdg[o e/ phu r[o{ ih ek<br />

wzdo Ek, r[o{ ih wzdo T[gfo oks B' ;B tk;s/ uVQ/ E/ . J/e f;Zy Ek<br />

bkj"ok f;zx r[o{ ih ek p[bktk Ek, J/e wjkiB f;Zy Ek eo} bD tkbk,<br />

wkbk f;zx xfo s/ rohp[ j'fJnk rfJnk Ek, ;[Gkt ek Gh bZiktkB Ek,<br />

T[;e/ o[g:/ bkj"ok f;zx d/D/ E/, fBs wzrD ikt, T[j ykso w/ Bk oy/ .<br />

nkbk N'bk efo Sv . fJe okfs szr j'fJe f;yDh d/ efjnk bkj"ok<br />

f;zx d/ xfo r:k . ikfJ e/ pj[s rZbk dk MrVk ehsk, sK eo}h<br />

p'fbnk, jZe e/ T[;e/ dyktD B{zL<br />

f;y f;y dk ykfJ eo fuzsk efo j d{fo .<br />

fJe s[e p'bh, fco p'fbnkL


ykDk ghDk j;Dk, r[o{ dhnK G[rskfJ.<br />

c/o d{ih p'fbnk L<br />

i;k fi; ek b/y[ j s;h fpfX pfD nkfJ .<br />

;[fD efo bfjDh efjnk, s{z }'o Bk eoL<br />

dorfj j'D ;}kfJnK M{m/ nwb fiBKj .<br />

iw{nk wzr wkohJ/ o'fJ o'fJ gS'skfJ .<br />

sK eo}h p'fbnk,<br />

b/yk e'fJ Bk g[S;h iK r[o pyFzdk .<br />

gfjbk T[soL<br />

ykt ykfJ Bk d'qj eo[ ojhJ/ pzX ji{o .<br />

d{ik T[so L<br />

i;k eow eosk eo/, s;k r[o{ G[rsfJ .<br />

shik T[so L<br />

je[ gokfJnk BkBek T[;[ ;{no[ T[;[ rkfJ ..<br />

r[o[ gho[ jkwk sK Go/ ik w[odko[ Bk ykfJ ..<br />

;[fD efo f;Zy dp rfJnk, ;t/o/ T[me f;y B{z o[gJ/ eo} d/ eo,<br />

c/o r[o{ d/ j}{o rfJnk, wZEk N/e eo p'fbnk L<br />

r[o s/ ftS[fVnk f;y b'Gh ekw ej[ .<br />

pyF ro pyfFzd w/b/ b/ Skv oj[ .<br />

sK r[o{ ih jZ; e/ p'b/,<br />

r[o{ eh fJj nkfrnk ;jh, p/d Xow eh ohfs .<br />

;kyh j' j'fJ ;gswhI, nZmthI f;yh uhs .<br />

;kyh g{oh j'Jh . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .7.<br />

8<br />

;[fD r[of;yk ! w[esBkwk ;G f;yK T[gd/; .


i' Bk eoj r[o T[efs, p/w[y M{mk G/; .1.<br />

eo} Bk b/t fe;h ek b/fJ s d/t Gkt .<br />

y[Fh eo xfo f;yDh Gbk fdykt ukt .2.<br />

M{m Bk p'b Bk ;[D M{m Bk eoj gqhfs .<br />

;u[ ewkt ;u[ ;zrshI ;uh gkbfj ohfs .3.<br />

;u[ tkgkoh ;u[ ;{owk ;uk gzfvs F[X .<br />

;uh y/sh ;u e;p ;u' ozr gqp[X .4.<br />

f;y j'fJ i{mk Bfj ykt . f;Zy j'fJ XB s/ S[Nekt .<br />

f;y gq;kfd tzv eo ykfJ . BKr' e/; G'r B ;[gskfJ .5.<br />

ykt r[o ek Bkw ifg ig[ gVQ b gq;kfd .<br />

BrB B d/y BkfJek Bkoh o{g Bk :kfd .6.<br />

XB go xo e' S[t Bfj Bhu ikfs s/ d{o .<br />

e[f;nk 1 wk; B ykJhJ/ gkfbnk ykfJ B ;{o .7.<br />

wd e' S'v T[u ofjs uhs/ ghS nzG .2<br />

wb fsnkr/ s/ fwqsek eo gd gkDh jzG .8.<br />

;hs BQkfJ :kw3 oj/ okfs nzB ykfJ eo tzv .<br />

ej r[o{ r'fpzd f;zx iw{nk eo/ B dzv .9.<br />

goik s/ fBnko' fwb ofjs fpjko wKM .<br />

irs-i{m4 e' SkvhJ/ gjo/ ozr B oKM .10.<br />

;o[wk nziB fdB si BrB B ;'t nzr .<br />

Bkw f;wo efo nkosk r[o{ fwNkt ezr .11.<br />

r[o eh gkj[b f;y b ofjs ewkt rqzE .<br />

i' pVk ;' ;/ftnk n"o B Gow gzE .12.<br />

r[o{ f;y ek gkJhJ/ ezfBnk xfo f;y ;'X.<br />

nBfoD fjs efo p/d fpfX j't fufs gqp'X .13.<br />

g[sq e[;zrh Bk j't e[;zrh j'fJ B Bkfo .<br />

r[o{ wzsq gVQsk oj xfo eh fBs T[m eko .14.<br />

f;y B g{ik ykfJ fozu fBs eVkj b/fJ .<br />

r[o{ G[rs jh ykJhn i' nodk;h d/fJ .15.


gq;kfd nodk;h pKfN d/fJ ;G e' ;wsk pKfN .<br />

i' gq;kfd wI Jhoyk eosk s'V/ ;KfN .16.<br />

b'G eo gq;kfd wI iw eh ykt wkfo .<br />

;' gq;kfd rkb fs;h o'r d'y XB y[nko .17.<br />

ykfJ G[rs iK ;wI f;y T[m Bk S'v EKfJ .<br />

i' S'v fco ykfJ Bfj ;[yh XBh r[o gkfj .18.<br />

s[oe s[oeDh s/ pu s[oe B eoj f;y .<br />

uko poD r[o GkfJ i' ykfJ ytkt fGy .19.<br />

G/yB eh pkDh si si ;hsbk G'r .<br />

ebwk ek nzB d{o Xfo s[oeB ikD o'fr .20.<br />

mr{nk fpgq f;fy G/y yzvB Bkoh j'fJ .<br />

w[; G[bkt rop fpB fp;Pk f;y B e'fJ .21.<br />

eo/ eVkj fsqGktbh ;[fu gftsq sB EKfJ .<br />

r[o gq;kfd nodk; eo BKrk G'r B nkfj .22.<br />

fis ekoi r[o Gkt fjs j'fJ GktBh g{o .<br />

JhjK f;de ;kps GfJnk nkr ;[y Gog{o .23.<br />

nkXk Bkw i[ b/fJ f;y ;' sBykjh w{VQ.<br />

iwg[fo tk;k gkfJr' eo wb/Sh j{VQ.24.<br />

fpBK nzBd fptkj s/ G[rs/ go eh i'fJ .<br />

;[D f;yk r[o efj Ee/ w/ok f;y B ;'fJ .25.<br />

;KM ;t/o/ ;'fJ Bfj i{m n;[u ofj d{fo .<br />

r[o{ fBefN ;' f;y j d/tB oj j}{o .26.<br />

r[o f;y y[bQ/ e/; Bfj ykt i{Vk e/;.<br />

d;tzX r[o{ ek d/fJe ykfJ ewkJh ;/F1.27.<br />

dksB eofj gqks T[m fJ;BkB eo/ r[otke .<br />

gfVQ pkDh wZEk fNe r[of;yB ;'I ;ke .28<br />

d'fJ r'sq ezfBnk si BkBe dkde wkB .<br />

;'Jh r[ow[fy ;zssh ;fsr[o d/t dkB .29<br />

;t:k


.30.<br />

.31.<br />

w{J/ jh f;y e' pKXt e' o'tfj Bkfj eVkfj eokt<br />

nkBzd gfV ;G F'e si f;y ghN/ Bkfj B Fpd gVQkt.<br />

;zs ;zp{jB fpgqB f;yB d/fJ ytkfJ ;[ G/fN uYkt.<br />

p/d eh ohs e' fsnkr eo, Bfj feq:k e' wkB ;' f;y ;dkt<br />

;t:k<br />

r[o eh Skg f;o e/;eh gkj[b d/fJ T[sko ;' p/w[y ikB' .<br />

p/N/ e' pzX e' Skg w[zvkfts iw d[y G're gq/s gSkB' .<br />

;ke si fsj ykB si i' gkbfj sKfj ;[ gkgh jh wkB' .<br />

r'fpzd f;zx fB;zr ej fJj p/w[y fsnkr feT[I gkgB ;kB'<br />

d'jok<br />

s[oe gko;h i' gVQ ihts bJ/ B ;[y .<br />

s[oe whs p/;kj efo r[o s/ ;d p/w[y .32.<br />

fttkfjB wI ;[s iBw wI woB sBykfj pyFkfJ .<br />

;' f;y r[o ek ikBhn w'B/ nzB B ykfJ .33.<br />

f;bk B g{i/ gkj[bh f;bk B gkDh ghT[ .<br />

poB nk;qw eh ohfs s/ pu/ f;yB eh ;hT[ .34.<br />

pj[sk eow ;z;ko ek fgsk fgskwk d/t .<br />

r[o{ ofynk B' wkBhJ/ ;' f;y w/o/ ;/t .35.<br />

i' r[o e/ xfo ikfJnk tvk ej fij p/d .<br />

sg ig dkBh G{w ftgq d/fJ B fJB e' y/d .36.<br />

o't p/dh G/d fpB o't gkgh b'r .<br />

p/w[y r[o fcNekfonk o"t dhox o'r .37.<br />

w/o/ xo i' nkfJnk r[o FpdB f;TI j/s .<br />

r[o f;fynk ;[fD XkoJh ofjDh oj ;[u/s .38.<br />

wI pyF'Irk gko eo T[; gd dksk nkg .<br />

Fzeo dZs okwkB[i r'oy w[jzwd Bk Ekg .39.<br />

poyk po; XofB go y/sh y{p pBkfJ .


[o ;Bw[y ;G Xow cb dhB/ r[o c[owkfJ .40.<br />

w[esBkwk gVQ iB shoE w[es;o BQkfJ .<br />

p/o eow s/ S{fN efo r[o xfo wfo efo ikfJ .41.<br />

pB pskbh cb ;[D ;[fD f;y dhB' s'fJ .<br />

d[rDh S'vs i{B e' fiT[I ;who yFp'fJ . 42.<br />

sK r[o{ ih efjnk, fBjkb GkJh BhIrok \ fpr; . ofjs f;y eh<br />

ofjDh, ;z;kohnK eh ;[fDBh wzBDh BkjhI . ;kyh nZmthI g{oh j'Jh . p'bj[<br />

GkJh ih tkfjr[o{ .8.<br />

9<br />

J/e p/o r[o{ ih gqGkfs T[m e/ pm/ . sK fJe f;y Bzrk dw ufVQnk<br />

j'fJnk nkfJnk Gkrsk jh ;K iKdk . r[o{ ih p'b/ f;yk \ ;[y j < wZEk<br />

N/e e/ f;y p'fbnk ih ;u/ gksFkj \ wI tDikok f;y jK, nuoi d/y<br />

nkfJnk jK, J/e w'wBh B/ f;yDh t; efo Svh j, n;k wzso gfVQnk j,<br />

i[ T[;/ dh pks p'bdh j, efjzdh j- wI f;yDh BjhI ofjzdh . n;hI ;[yK ;[y<br />

oj/ jK, r[o{ ih p'b/-ghoh w[ohdh f;y j'r[ , FhjDh yKdk j'r[, sK f;y<br />

p/Bsh eoh, r[o{ pyFhJ/ w/oh GkDih j, s/ r[o{ ih w/oh GD s/ wI nkfd<br />

f;deh jK ns/ BkBe dkde f;y jK. s/ puB j'fJnk w[es;o fJ;BkB<br />

eotkt', e[ofjs d{o j't/rh , w[esBkwk ;[Dkt', ukbh gkm ig[ih<br />

;[Dkt',tkfjr[o{ ih ;jkfJ, nkfm nyo fbye/ fBuzd/ nkfJstko rb wI<br />

nEtk f;o pzBQ' ;[ofs fNekD nktrh, G{s ek ;kfJnk fBe; iktrk,f;yh<br />

;kps oyDh . GkJh \ ofjDh jh Gbh G/N e/, XB e/ b'Gh BjhI , i' XB e/<br />

b'G s/ e[ofjsh e' pyFrk, ;' f;y w/ok u'o jl IU;eh f;yh r[o{ e/ j}{o<br />

Bk gt/rh . wZEk N/e e/ f;y sK xo B' frnk, r[o{ puB s/ fiTI[ ehsk<br />

fstI pD rJh .<br />

J/e p/o r[o{ ih U;d/ xo rJ/ E/ i[zwD y/V/, sK f;yDh nkfD wZEk<br />

N/fenk, p'b/ e/ ;[DkfJnk . r[o{ ih wI w[;bwkB t; eo Svh ;K,<br />

gS[sktBh jK, puB ehsk f;yDhJ/ , nzr ;zr fpB gkg BjhI brsk uko<br />

wzfwnK dk ft;kj Bk eohJ/-w[;bwkB 1, wsq/Jh 2, wAyh 3, wB 4,.g[SD<br />

br/ f;yDhJ/ \ f;de nkgDk jE Nfjb eoDh ns/ gqshs eoDh . w/oh


UN nk;ok r[o{ ih s[;hI j' pyF bDk , ;D/ f;y f;yDh Nfjb<br />

pj[s ehsh ns/ G/N d/fJe wZEk N/fenk , r[o{ ih y[Fh ehsh, ns/ puB<br />

ehsk f;yDhJ/ \ s/ok p/Nk j't/rk , ns/ ;Zst/I iBw r[o{ ek f;y, ;zrs<br />

f;zx eh wfjb p;e T[/XoIrh . ;kyh BkthI g{oh j'Jh . p'bj[ GkJh ih<br />

tkfjr[o{ .9.<br />

10<br />

J/e p/o r[o{ ih e/ j}{o okrhnK B/ ehosB ehsk ns/ tokr efo<br />

r'gh uzd eh tko rkth ghqfs eo, ykb;k y[Fh j'fJnk . ;t/o/ ek ;wk Ek,<br />

Fpd , ;k},ezm, gq/w J/e j' rJ/ . J/e okrh f;y Ek, r[o{ ih eh pkDh<br />

fpBk gqshs BjhI Ek eodk . ;' T[m e/ Gbe/ fdtkB ftu nkfJe p'fbnk,<br />

«r[o{ ih \ w/oh g[eko j, r[o{ e/ f;y okrh fpf;deh j'fJ rJ/ jB . r[o{<br />

eh pkDh S've r'ghuzd dk M/Vk nozG pm/ . nzfwqs t/b/, r[o{ e/ Fpd<br />

pkMj'I j'o eZuh pkDh . fJBQK f;yK ikD p[M e/ pkDh SZv e/ ehosB t/b/<br />

j'o feTI[ gfVQnk .« sK puB j'fJnk , ªGkJh ;kJhI b'ek \ f;yK ftu ns/<br />

r[o{ ftu G/d j BjhI . f;y ;/to Grs ;G Bkw pokr ;kf; ;kf;<br />

;wkbd/ jB eosko B{z ns/ f;yk \ f;yh d{o j .XzB r'gh uzd fiB u"dK<br />

; okDh ns/ oki ek w'j fsBe/ eh fBnkJhI s'V ;fNnk . sg eo f;X<br />

j{nk, r'oyBkE eh uoBhI br T[Xfonk .<br />

as[;hI ;G f;y r[o{ e/ j}{o pmd j', ns/ wB xfo ehnK ekDhnK ,<br />

e[F'jDhnK, e[ofjsDhnK f;yDhnK ftu jrk, eS[ r[o{ e/ xo'I jE[ br/<br />

sK xfo ikJhJ/ beo . s[;h fee[o r'ghuzd eh oh; eod/ j', r[o{ ;G ek<br />

;KMk jrk, tokr tkfbnK dk . fi; pkDh Bkb tokr s/ FKfs ns/<br />

frnkB gqkgfs j't ;' pkDh r[o{ eh pkDh ;wkB j . t/d ek tke Gh<br />

fsnkrDk . d/tsk eh pkDh ph p/noE S'vhn . ;ko tkbk tke, pkbe ek<br />

Gh wzBDk . ;kyh d;thI g{oh j'Jh . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .10.<br />

11


J/e p/o r[o{ ih e/ nrkVh dhtkB phu f;y Fpd eh GktBk<br />

tkbk p'fbnk, r[o{ ih ;u/ gks;kfj \ w/oh cfonkd j ih , okrhnK f;yK<br />

eh, ih gksFkj \gqGkfs wI ;[ywBh gVQdk ;K . fJe nFNgdh ofjzdh ;h,<br />

wI efj ofjnk G'r gkfJ b/tK, sK s[;h fgS'I ehosB eoBk . w/o/<br />

efjzfdnk j}{o cfonkd eoe sBykjhnk eoKrk . ;Zu/ gksFkj \ w/ok<br />

fBnkfJ eoBk . sK r[o{ ih jZ; p'b/, GkJh f;yk \ fsBQK okrhnK B{z<br />

sBykfJ BjhI .<br />

jfo i; ;[Bs/ pks ubkt .<br />

tfj sBykjhnk tvk ejkt .<br />

GkJh f;yk \ s{z uhpBk Sektzdk ;I ns/ okrh br/ gq;kfd SektD/,<br />

fJBQK B{z r[o{ eh y[Fh j'Jh .<br />

efbi[r ehosB Bkw nXko<br />

GkJh \ i/ e'Jh r[o eh GktBh eoe Fpd ehosB gVQ/rk , ;' ;z;ko<br />

s/ w[es j'trk . r[o{ Bkb pfD nktrh, pzXB s{NIrh r[o{ gq;kfd .<br />

;zrs ;G fB;u so r[o{ eh ;oDh nkfJ .<br />

JhjK G[rs nkr w[efs wkor p/d pskfJ .<br />

;kyh g{oh j'Jh :kothI . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .11.<br />

12<br />

J/e fdB fJe f;y ªUnzeko« gVdk ;h, T[B s[e gVQh L<br />

eos/ eh fwfs eosk ikD e/ ikD r[o ;{ok .<br />

r[o{ e/ ;[fD eo p'b/, J/; f;y B{z wko' bkmh s/ gefV fbnktj[, sK<br />

gefV nkfDnk, sK r[o{ ih p'b/ d{o pmkfJ SZv' . sK f;yK nodk; ehsh,<br />

ªih ;Zu/ gksFkj \ J/; f;y B{z r[o{ ih feT[I wotkfJnk < r[o{ ih efjnk<br />

j w/oh pkDh dh fJe s[e ph gVQrk ;' T[Xork . J/; f;y<br />

ªUnzeko«gfVQnk, ns/ wko ykJh, sK T[Xko e;k j't/rk.« sK jZ; p'b/


ªGkJh \ pkDh y'i e/ BjhI gVQh p[bkt' f;y B{z .« p[bkfJnk sK r[o{ ih<br />

efjnk f;yk \ gVQ . sK s[e fstI gVQh . sK puB j'fJnk s[e fJT[I gVQ L<br />

eos/ eh fwfs eosk ikD e ikD r[o ;{ok .<br />

GkJh fJ; ek noE, eos/ eh tfvnkJh eosk jh ikDdk j nEtk<br />

r[o{ ph ;{o ;[u/s j't sK ikDdk j .j'o ihn ;z;koh ;[fD ;[fD e/ ikDd/<br />

jB, BjhI sK nzX/o j'fJ iKdk , iK r[o{ e/ Bk ikDd/ . J/B f;y B/ nZyo B{z<br />

fJe br gVQh . T[; ek noE eos/ eh tfvnkJh eosk jh ikD , r[o{<br />

;{o/ fenk ikDfj, J/j nBoE j'fJnk, sK r[o{ eh FoDh feT[I ikDk j .<br />

GkJh f;u' \ i' F[X pkDh gVQrk ;' fBjkb j't/rk, i' e[;[X j't sK c/o ;[X<br />

efo BjhI gVQdk ,ftrVh t;s[ sK xo eh ;tko bIdk j, ns/ pkDh ;[X<br />

efo BjhI gVQdk . sK GktBk fpjhB j'fJ efjzd/ jBls[e gVQh nekb<br />

T[;sfs eh .<br />

GktBk fpjhB ie iko/ Jh wos j .<br />

GkJh \ f;yh gzi soQK dh j . J/e XzX/ dh f;yh ns/ d{ih d/yk d/yh<br />

f;yh . shih fjo;h f;yh . u"Eh f;deh f;yh . gzithI Gkt dh f;yh ,fJe<br />

f;y j'fJnk e'Jh, T[;d/ xo gdkoE pj[s j' rfJnk . XB , g[sq, d[X<br />

ns/ nkdo . d/ye ukj tkbk j'o Gh b'G efo gdkoEK d/ f;y j'fJnk,<br />

gdkoE dh b'V ojh . r[o{ Bkb Fpdh gouk B brk . shih fjo;h pj[s<br />

i' ejB ;' eoBk, nkgDh ;'Mh s/ ofjs B f;yh, B ;zrfs ftu pmk,<br />

gkj[b r[o{ eh dk G/d[ B ikfDnk.<br />

;fsr[o g{oB fij bjk fsBeh g{oB nk; .<br />

BkBe ighJ/ Bkw fBs f;wo' ;kf; frokf; .<br />

;kyh g{oh j'Jh pkoQthI . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .12.<br />

13<br />

sK ghS g[fSnk ;zrfs r[o{ eh, ih ;u/ gksFkj \ gkj[b ek G/d r[D<br />

ejhJ/ . r[o{ ih p'b e/ pfynks ;[DfJnk , GkJh fJe izsq j 1 . d{ik<br />

wzsq 2 . shik szsq 3 . wzsq-;fsBkw . izsq-tkfjr[o{ nZyo'I ek i'V . szsqib,fw;NkB<br />

b'j F;sq . ib to[D dhnk ;h, fw;NkB fJzdq B dhnk, b'jk<br />

iw B dhnk sK FKfs eh ntfX j't, f;y B{z G'rD ukfj fw;NkB s,<br />

F;sq ehsk i[X wKM s/i ;{owK j't/rk .uoBK eh gkj[b s/ ;/tk eh gqhs


j'Idh ;h . i' r[o{ eh fJfSnk i[ZX eh ;h, sE yzvk Xko gkj[b Skg,<br />

d/th ek fXnkB, gq/w e/ fBopkD . ;P:/ 10 .nzBd ih FKs j'fJrk .<br />

ig[ gT[Vh w'y e/ j/s[ .<br />

uko gdkoE gkj[b s/ j'tIr/ .<br />

gfjbK d'BK fpBK, sqhnk e/; .<br />

;[D' GkJh f;y' \ wksk jwko r[ioh ph g[fSnk ;h, ;' efjnk ;h . sK<br />

f;yK g[fSnk r[o{ ih d/th Fefs , nEtk r[o{ eh Fefs, puB j'fJnk<br />

gq;kfd y[Fh jh pDdh j . r[ji efjDk pDdk Bkjh , go r[o{ B'<br />

FoXktkB f;y g[S/ sK efjDk pDdk ;Zu . ;[D' GkJh ;zrs' \ r[o{ e/ xfo<br />

ftu J/esk j, G{b efo G/d Gow BjhI eoBk, r[o{ fenK B/ J/e ikwk<br />

gfjfonk ;h , sK T[; t/b/ sg eoB/ tk;s/ . fpzX:kub no[D e/ wKM E/,<br />

T[; wBzPso ftu fpzX:kub T[wK T{jK sg eo rJh Eh, pqjwk e/ ej/<br />

d/ts/ T[;sfs eoe/ b rJ/ E/, dIs dkBt nfis fsqb'eh ek oki b<br />

bhnk Ek . pj[s po; i[X GtkBh eodh EZe ojh, oesphi e/ wkoB/ ek<br />

isB ehnk go n;[o oes s/ tXs/ iktI . BktI nze T[go ;T[ fpzdh eh<br />

frDsh eoh, foyhFtoK B/, fJsB/ oes s/ iBw/ wko/ . sp oes ek gkDh<br />

wkB gqb j{Jh Eh, f;q;N ;[zB j{Jh , i;/ gZEo ib wI ofjzdk jB .sK d/th<br />

d/ rD Gkr rJ/, eJh nkB bV/ . sK d/th nzso fXnkB j'fJe,<br />

fpzX:kub go w{ofs j'fJ rJh n;[o br/ sgD, sp T{jK sg;h gk;<br />

ikfJe/ ª;[p/b dIs« brk efjD , jkfJ jkfJ Bkoh e"D b/ rfJnk . sK<br />

sg;h p'fbnk,ªno/\ pepkd Bk eo', Fefs ;dk jh g{oB j .« ;[D efo<br />

wstkb/ T[MV wBw[y wkfo wkfo efo sg;h ;[wzv B' wkoB d"V/, sK sg;h<br />

ftukfonk, w/o/ u/b/ dk Xow[ BjhI i[X dk . jw pqkjwD pqjw-gqkfJD jK .<br />

sK fwqr F/o eh Skbk Eh, jzekoh ns/ s/i g[zi g[oy fBek; e i[X ehsk,<br />

d; by gzi j}ko po; . sK d/th T[mh w{os s/ e[j eo n;[o ygkJ/ .<br />

T[; g[oy B{z efjnk, j sg;h e/ sg[ \ s[X w/oh ;jkfJsk eoh j . wI<br />

Gh J/e p/o s[woh p[bkJh nktKrh, wKr to , gq;zB j{Jh jK, s/ok pg[1<br />

J/jh oj{, ªd[;N dwB« s/ok Bkw j{nk . J/j ;zrfs s/oh j{Jh, s{z w/ok jh<br />

;o{g oZyh . sK goy p'fbnk-Bkw f;zx, e/; ybQ/ efN skr/ fpBk, F;s ek<br />

s/} no }'o ,no puB gdth w'y fwb n;[o i[ZX . sK d/th p'bh, u"E/


i[r ek gfjbk gfjok j't/rh sp o[dq Fzeo Bkw j'trk, fpFB[<br />

GkBik j'fJ T[so/rk, sK wI Gh s[wkoh p[bkJh s[wo/ phu Fpd gqekF efo<br />

nktKrh . J/e w/o/ t;sq gqftos nKy nziB, e[Nzp ek w'j BjhI eoDk .<br />

n;/ efj e/ gqqqq/w eoe/ brh NkgD/ , y[Fh j{Jh, J/e u{Vh J/e goKdk , J/e<br />

eod dJh sK p'bh f;zx eh ykb s/ ykb;k . s/} f;zx ek nrkVh, fgS<br />

gSsktk T[Bwkd t;s[ ek fJj s/o/ gzE eh d/tKrh eFN d/j ek, efj<br />

eo rJh . T[j sg;h fgsk gk; nkfJnk, sK sg;h efjnk g[sq \ wI s/ok<br />

fgsk jh ojKrk . pkbe j[zd/ ek s/ok i[X Bk d/yKrk . d/th ek po i[ sI<br />

gkfJnk j, w/oh oZfynk efo bJh, ikU sg eo' r[dktoh e/ sfN gfo.<br />

r'fG eh fBnkJhI w/o/ s/ T[gik j s/ok wI BkT[ r'fpzd ofynk f;zx<br />

eh gdth d/th d/ S'vh j, sK gqBkw vzv/s2 efo e g[oy rfJnk,Bdh go<br />

sg nozfGnk, ;wkfX brkJh, n;h wkfJnk GJh, ;wkfX jh ojh . Ghso<br />

s/ ebk ;[gB/ soQK fBef; iBwh, GkrD wksk s/r pjkdo x'o ;wkXh<br />

T[j sg;h j{nk . wksk fgsk j{J/,pkbe jh E/ sK fgsk fsnkr d/j ;[o<br />

g[fo rJ/ . T[j g[oy d[FN dwB wI r'fpzd f;zx j{nk j"I . r[D ;G sg;h<br />

e/ j{J/ E/, ;' ykb;k ;zrs j{Jh . d/th eh Fefs to eh Ek, ;' r[o{ eh<br />

Fefs sg eh Eh . ;' fpfX fgSbh n;h jh Eh , GkJh p[ZYk p'fbnk, GkJh<br />

fbykohnk \ fby fJj tke r[o{ ek, ;[De/ efjnk j . nrzw r[o{ eh<br />

neE ejkDh . J/j' efj r[o{ ih T[m ub/ . wfjb T{gfo uVQ/ . sK wI<br />

fgSkVh rfJnk, sK ][Fh j' p'b/-p[fYn \ p[ZYk j'thI \s/ok xo gko, ;kvk<br />

T[oko . ;kvk xo gko, s/ok T[oko .« shB p/o efjnk s/ d/fynk .Ykb<br />

eNkoh , eod pyFh . ;kyh g{oh j'Jh s/oQthI . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{<br />

.13.<br />

14<br />

J/e p/o r[o{ ih dfonkT[ e/ feBko/ pm/ E/ . f;y Gh E/, r[o{ ih p'b'<br />

BkjhI . J/e utohdko j[FBke f;zx Ek B/V/ . GkDk eh tofsnk , ;zrs B{z<br />

gZEo ubkJ/ ns/ efjD br/ L<br />

Bk ;'fJnk B ikfrnk Bk feS eoh g[eko .<br />

p[Y/ Bo Bkoh :[tfs dkp n;[o etko .


sK ;zrs s' Gkr rJh Eh u"ohdko B vfonk, shB gfjo fJ;h<br />

soQK j{Jh. ;zfXnk ;w j'F eo ;zwb p'b/ sK f;ozdh j[FBke f;zx p/Bsh<br />

eoh, ih puB eohJ", J/j fe; soQK GkDk j .<br />

sB wB XB nogj[ fs; r[o{ fwbkt w'j .<br />

;' s'I r[o{ gkfJnk go ih jw tDiko/ jK . eS[ se ek noE }kfjo<br />

j't/ . puB j'fJnk GkJh ;zrs dh GktBK d{o j' rJh j . p/w[y ;zrs<br />

f;yK d/ xfo fco iBwrh . sK d[y gj[zurk sK ikBDr/, r[o{ ;fs<br />

efjnk Ek . GkJh d/th ek i[X j{nk Ek Gkr e/ n;[oK ifJ efjnk Ek .<br />

Gkort w'Yh Ek, r[o{ n;[e'I ek . T[B efjnk vo'I BjhI . sg eo oki<br />

fdyktKrk sK sg e/fsnK i[r eofdnK d[nkgo i[r phfsnk sK n;[o<br />

s[oi ;zfrnk j{J/ br/ Xow eow-ir nkfde . sK d/tfsnK ek Xow Gh<br />

y[; rfJnk-sg irkfde . sK d/ts/ pqjwk gk; ikfJe ftFB[ e' g[eko/-<br />

ªoy b/tj[ n;[o ek F[G eow S[vkt'«.<br />

sK ftFB[ B/ d/ts/ ftdk ehs/ . ykso eoh sK ghS/ p'X ntsko<br />

j'fJnk gftsq w{ofs t/d s/ pkfjok, G/y, p/d, ir eow fBzds eos/<br />

ikfJe/ doFB dhnk . puB owDhe w'jDh p; eo bhnk . ;G Xow<br />

S[vkfJ fdykfJnk . Xow ek }'o j'fJnk, sK d/ts/ d/y eo br/ wkoB,<br />

Gkre pqkjwD r[o{ sqhnk d/; ikfJ Sfgnk, T[BQK B{z g[oy d[obG Ek .<br />

sK d'fJ okDhnK Eh G'r roG dhnk . sK ghS ufbnk T[BQK g[fSnk e;/<br />

gb/Ir/ < pkbe'I ek BkT[I ns/ d/; nkgDk fdykJhJ/ . p'fbnk-foyJh; s/<br />

Jh;k j'r[, w{;/ j[J/j ek phi w{;k j'r[ . fJBQK e' ;p Fefs dJh . ns/<br />

wdq d/; wB{ ek j, U; d/; fJBQK dh ;zskB gj[zurh, g[oy nkopbk<br />

G'rIr/ , fco eo nkJ/ E/, sK-fcozrh coK;h; ejktIr/ . ;kyh g{oh j'Jh<br />

u"IXth . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .14.<br />

15<br />

efbi[r phs/ gzi j}ko . sk bfr ;zfynk ejh ;tko<br />

p/d ejk f;yB ;wMKT{ . w/ok gzE fyoB Bfj ikT{I .<br />

nodk;h ;[B pkfs fpFkb . gkNb Bro ihs/ G[B;ko . 1<br />

w'B fcozrhnj[ e/o r[fozv 2 . fwbI go;go T[G Bfozd . 3


.<br />

w/o' ;pb fBpb GJ/ s/Jh . w/o' fBpb ;pb s/ j'Jh .<br />

feS[ Fk;sq i' fs; efj dhB' . sK wI nB[Gt ww fJj uhB' .<br />

iK br ojfj ykb;k fBnkok . sK br s/i dh:' wI ;kok .<br />

w'fj gk; Bkoh ;[s pzXhJ/ . rkfJB jKes r[:e[b XhJ/ .<br />

Xhn GD ek g;k ykfJ . pm d[bhu fBnkT[I ewkfJ .<br />

tku t/d pkDh r[o{ S'v/ . fpgq Xow efo iht w'Iv/ .<br />

Bkfo wbSh xfo w nkB/ . t/f;nk owB B epj{z fy;kB .<br />

Y{zv gho, r[o{ oj d{o . Bkoh fBnkfJ eo/ Gog{o .<br />

;[B r[of;y gzi ;" d{D . f;y FjhdB w/o' s{D .<br />

;Gh f;yDh fGqsB ukj . G{gs Bkoh w[Be[B okj .<br />

rzrk ojrh po; T[Dkjm . sp jT[I e[g fdybkT{I nkm .<br />

f;y Fjhd G{w Xo iBwk . febe g[oh br okiB Gowk .<br />

n;h pks sp pfB nkJh . ir e/ Ghso s/} ibkJh .<br />

f;zx p/r j'fJ ;Bk ;kEh . fdbhg f;zx ri g/b jkEh .<br />

fgqEw fcozrh b[fd g[o wX . G'rI oki s/i GJ/ sd .<br />

fuzsk pXh ;rb e/ phu .;Gh g[eko ;fsr[o whu .<br />

y{p Bkfo, XB T[v T[v b/fJ . sp ykb;k pj[ d[y jfJ .<br />

wX ykb;k uwe/ dhg . fdbhg f;zx okiB f;oohg .<br />

fgqEw Gky{z Gftys gop . i;/ efj:' fpnk; fofy ;op .<br />

nepo pqjwukoh tg[ Xkok . Xow nkgDk y{p ;tkok .<br />

ijKrho ;[s FkjijkB . sK xfo w'B 4 nkfJ ojI r[bkw .<br />

tK ek s/i g;o j'fJ fdB fdB . ;pjh ikD irs iB wB wB<br />

sp B"ork pzue 5 fsnkrh .whoK Fkfj eh ;/tk ikrh .<br />

;kXB t;s jhJ/ wI ikBh . sT{ B S{Nh pks g[okBh .<br />

GkJh wko , oki Bfj S'ok . dkok 6 ekfN Ss gd s'ok .<br />

wd Go oki eofs fJj Fkj{ . jw ;' to tfX:' ;jikj{ .<br />

eo/rk }'o ykb;k pow . fjdz{nkB wko w[;bh uj Xow .<br />

fdt; pzdrh wZe/ ikj . wKr/ fJj w[fj B[{o ;bkj .<br />

j{Jh ntk} oks e' n;h . ;p f;o pbh J/e fdB Y;h .<br />

T[ms ;t/o ykp GJh ;kuh . fjzd{ eo' wb/Sh skuh .<br />

J/e eo{z d{ik BjhI oj . n;' j[ew ;Bkgfs ej .<br />

G{fw wkfj ifjz c/o YzY'ok . eokwks ek bhB fBj'ok .


.<br />

eor' i[X jw ;' fBs Gkoh . jfo eh eoBh Bkfj ftukoh<br />

;p okiB ;'I j/s pBkJh . jw go }'o eo Bo ;KJh .<br />

r[ogq;kfd w}p ifjI Xkok . wkoIr/ ;G i[ZX wMkok .<br />

s[oe iht s/i fpB iht . feos ewkJ/ oki Bj Eht .<br />

S'v eb/to poy fsskbh . MkV MkV e/ f;zx f;zxkbh .<br />

wkos e{Ns wo woktI . ;h; nzs rBsh BjhI nktI .<br />

Ghw f;zx wkork Brok . b{N rkT[I g[fo ;ro' prok .<br />

;' g{oB ip j'fJ nkmkok . jw pg[ nkB ukbh;k Xkok ..<br />

itB ezXkoh nktfj iKfj . :k fpfX d/; T{io ;G rKfJ .<br />

sp TZ[Bh ; po; T[Bh; . Bro phu G{gfs ozr sh; .<br />

wko e{N g{op s/ nkt . ;B fgnkdh Jh;/ gkt .<br />

fwb ykb;k nkgB c{N . Bo Bkoh xo ;ro/ N{N .<br />

F;sqB S'v fpgqB eh oh; .:k fpX pB rJ/ s/sh; .<br />

;Zs po; ekjb ww gzE . wo b[rkJh Xow ftgzE .<br />

sp fJj fpfX n;h pD nkt . f;zx G{gfs e/ ofjB B gkt.<br />

tDikok w/ok fJe f;Zy . Xow j/s fcosk ft;fwy .<br />

efbe Bro c{fN j'fJn nkJh . rqfj rqfj Ghso ebQk irkJh .<br />

dPkd; po; feS[ ikBk Bkjh .<br />

fdbhg f;zx iBwfs GfJnk Fkjh .<br />

r[gfs gZy wI Gh sp eo'I . J/e ph; poyB br bo"I .<br />

fcoI fcozrh f;zxB gzE . X; nkfJ gqik f;T[I ;zX .<br />

;p Bhsh eos/ ;fs ;kfs . po; ph; ikg d; ;ks .<br />

J/e wb/Sh pzdB Bkwk . gqik poB w/N/ ;[y Xkwk .<br />

rT{ f;zx ek pB fiT[I ;zr . ;fji poy phs/ fBj;zr .<br />

fobg[o phu pkYh ;[s j'Jh . pb{nk oki eork ;'Jh .<br />

d/; gzikp ;{d i' j'fJnk . fsB fJj gzE woB efo e'fJnk .<br />

fjzdth T[sq dZSB g{op . fdZbh Fkj g[o ;ebk w{op .<br />

eS[e[ ejh pj[sh ofj rJh . eEk eosko fp;soh ojh .<br />

w[be eFwho d[y d/fJ ip . fpqg fpFB i;[ ;[s j'fJ sp .<br />

efbeh o{g ojh ntskok . ;zGb wzdo phu T[ikok .<br />

eb phsk jkfJB ;s[ dkj[ . ebeh T[gi ;tko/ okj[ .<br />

ik fpfX f;zx r[o{ ek f;Zy . fpgq ;ko;[s j't fofy .


wkB r[o e" eo/ gq;kfd . p; FhoBh ykt pkd.<br />

d[fJ d; pkb poy tg[ Xkok . Bkoh fsqeNk ftnkjh pkok .<br />

wko wb/SB Xow fdqV pzXk . gzu gzuk; d/fJ ofj ;zXk .<br />

Bkoh b/tB fpgq eh Xkt . sp pkb pj[ s/} fdykt .<br />

go;[okw ;w fJj ntskok . fpgq s/} Xkfo ekoi ;kok .<br />

fp;B[ Fowk sg ehB nozG . iKs/ pkd G:' gquzv .<br />

fJj fpfX f;y ;G Gky ;[BkJh . jw ntso fpgq frqj ikJh .<br />

sK br Fjhd pskbh gzefs . ;/t eo w[fj Gkoh ;zrfs .<br />

oktB Gqks eh G{ik b/t . fpgq f;y eh ypo Bk ;/t .<br />

r[gs Gftys eEk ejkJh . gVQs ;[Bs ww gko gokJh .<br />

;kyh g{oh j'Jh gzdqthI . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .15.<br />

16<br />

J/e p/o r[o{ ih g[Fkeh gfjo e ;gd j'fJ e/ pm/ E/ . J/e f;y ezX<br />

fbzpdk ;h . wbk ShINk r[o{ e pkr/ go gV . puB j{nk ;zrs B{z ,<br />

b/gBh f;zx B{z J/e swkuk wko' . sK ;[fD efo ;fp ;zrs d"V gJh .<br />

swku/ XkfJ wko/,f;y fp;[X j'fJ rfJnk . sK r[o{ ih d/fynk, i' r[Bkj<br />

E'Vk s/ wko pkjbh . sK ftuko eo p'b/, f;y ;zrfs r[o{ eh nkfrnkekoh, GkJh<br />

f;y' r[o{ ih eh fJj s' f;y Ek, s[;K f;y d/ e/;K gfo XZgk wkfonk . p[ok ehsk, fJj<br />

r[o{ ek pkDk j, i' e'Jh r[o{ ek f;y j'trk, ;' s' r[o{ rk toh Bk ikBDk, pvk r[Bkj[<br />

nBoE ehsk, ns/ i' s[;h ej', r[o{ ek puB wzfBnk j sK r[o{ fenK J/e swkuk<br />

efjnk ;h . J/e B/ wkoBk ;h d/j go, d{;o/ jfN ikDk ;h, i' puB g{ok j'fJ r:k j.<br />

fJj Gh f;y GkJh j, n;h jh B/s j' rJh j . sK s/ fJ; f;y B{z p/Nh<br />

d/t' . ;[fD efo u[g j' rJh ;zrs, sK puB j{nk, r[o{ ek puB<br />

;p wzfBJ/ sK f;y j'Jhdk j . GkJh f;yh d{o j, s[;h f;y<br />

ejKwd/ j' . pkDk r[o{ e/ f;yK dkj . sK f;y ezXkoh nip<br />

f;zx B/ p/Nh fbnkfJ yVh ehsh . sK puB ehsk, ªfBjkb f;yk<br />

\ f;yh r[o{ e/ j}{o eo fdsh nkjh . s[jkvh oZyh f;yh r[o{<br />

fenk B/ .« sK T[j[ f;y b/gBh p'fbnk, w/oh fJj f;y-g[sqh GD<br />

jrh . T[j[ ezfBnk p'bh, ªr[o{ ek puB . pkg B/ fdsh wI sK


j}{o jh ojKrh .« r[o{ ih p'b/, ezfBnk s/ eBs j{J/ E/,<br />

oki/ pZbp;B e/ oki wI . okik e oki wI be' ezfBnk d/D<br />

BjhI , w'b fpBK . XB E'Vk j'fJ rfJnk ;h . Bzdoki wjkoki<br />

nykfJe XB fyzu efo dpkfJ fdsk ;h, goik ;p xfN rJh<br />

Eh, pZbG;B B/ gqik B{z efjnk, ezfBnk jh b efo oy b/t' sK ;p<br />

e{d gV sK ;roh roG rfs j{Jh sK ;G g[eko/ . T[BQK d/ roG iBw ;'<br />

eBs j{J/ . c/fo oki/ d/ S''''''vhnK ;' . d' d', J/e J/e B/ , sq sq GkJhnK B/<br />

xo wI oyhnK, fgSbh fwoikd s/ Bth fwoikd j'Jh. fenk ejDh GkJh<br />

ekBQ f;zx \ s{z Gh J/; f;y dh ezfBnk b/ b/fj, p/N/ gKu j'fJIr/ .sK<br />

wbtJh f;y ezfBnk B{z nzBd gVQkfJ xfo b rfJnk gzi y/V/ eh ;zrfs<br />

j{Jh . GkJh p[ZYk ih efjnk , fJj ;kyh ;[ikB f;zx bkj"oh B ;[DkJh Eh,<br />

wI BjhI d/yh . ni/ ph T[;dk p/Nk p;kyk f;zx ikDdk j . ;kyh g{oh j'Jh<br />

;'bQthI . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .16.<br />

17<br />

J/e pko wksk ih efjnk, w/ok wB EVk j, s/o/ w'j eo p/Nk . wI ;[y<br />

BjhI d/fynk, gfjb/ gob'e f;Xko/ nkg s[wQko/ fgsk, nki jT[I J/eKfs<br />

nkfJ pmh jK p/Nk ih \ r[o{nK d/ r[o{ s[;hI w/o/ iBw/, ;woEk tkb/, d/yK<br />

w/oh fenk rfs . w'j S[Ndk BjhI s[;h p'bd/ BjhI , Fohe efjzd/ jB,<br />

ebi[fr d/th B{z ;kfXnk, J/;/ tk;s/ ;z[B-;wkfX j' rJh .e'Jh efjzdk ezw<br />

dk nozG g{ok Bk j'fJnk , pqkjwD ;kX e fy;e frnk ,ebi[r s/<br />

vfonk, sK j[D s[;hI w[M/ feqgk eo efj d/t' .ªr[od/t wksk r[od/t<br />

fgsk,«J/j pks wkBe' . sK ;[D e/ u[gks/ T[m' wksk B{z feBko/ f;b gfo b<br />

e/ ikfJ pm/-ªd/tsk eh pks efjDh Gbh BjhIl go efjDk pfDnk s[wkQo/<br />

jm s/ .<br />

ip T[m/ jw gT[Im/1 y'i/ ;fG fJ;EkB<br />

ir:'fus g{iI fe; s[os j'fJ, gE wkB<br />

sp p[bktk e/;' dk; . eKFh tk;h ;ko;[fs Gk; .<br />

gKXk eZFg d/t ek szsq . igsk ojs d/ft ek wzsq .<br />

X{VhJ/ nkfJ egkbh w'uB . rJ/ t; sjK oB fdB ;'jB .


c"i s'oeh Y{zYs XkJh . ;p e/ nkg rfpzd ;jkJh .<br />

BkokfJB g[o fYr gj[zu izrb . fbt bkrh ;G S'vh ;zGkb .<br />

wB{ wkiok nzp prJhnk . T{gfo Bfjo nfjBf; p; ojhnk .<br />

wEok fw;o fwb fiT[I f;y . d/y jw r[o{ fYr jh fby .<br />

fby wB{ eh efts ejkBh . sK fdB jw gd G/N/ ikBh.<br />

;fsr[o{ f;o gfo c/ok gkB . r[o BkBe e/ s[w jh ekB .<br />

wB{ wkiok s/ ufb nkJ/ . XB[yh y/s bzxs/ GkJ/ .<br />

fBefN rKT[ fpgqB ek E'ok . ezfBnk Eh fsB r[o{ fBj'ok .<br />

fsj xfo t; e{g goshs . x'Vk ewIsh oj r[o{ fBj'ok .<br />

x'Vk ;/tfs ezfBnk skoh . f;y ;Zs E/ w'jo f;zx nkoh .<br />

Bzd f;zx, ;kfjp f;zx iZN . p[X f;zx BkJh, ;Zdk f;zx GZN .<br />

wEok pkwQD wfjsk Mhto . wbtk o;'Jhnk wzB{z ez[to .<br />

;ZstI fdB sjK wsk gekfJnk . XzBk pqkjwD e/;t Go nkfJnk .<br />

s[oe s[os wko' fpfX n;h . BB{z g[sqh1 ;/tfj p;h .<br />

v/ok fco e fro go uV/ . r[ck T[G S'Nh ;h tV/ .<br />

g[y r[o{ Bzdk fEs nzs .j'Jh nokXB Xok Bwzs .<br />

gKu gfjo ek j'w nozGk . ;fp eT[ ;"Ig dhnk r[o XzXk .<br />

pkoj gfjo nozGk J/e . sK wI d/th w{ofs N/e .<br />

br oB fdB nzso G{bk . d/t ekw ;G nzrB M{bk .<br />

T[D T[D w[D w[D r[D r[D o[D o[D .<br />

;'bK nKe ikg eh:' X[D M[D .<br />

e/;t efjnk r[o{ d:' G/N . w/o/ j'fJrk s[wjk UN .<br />

jw Ssqh s[w ;ko;[sJhnk . jw ;[s s[wo/ s[wfj iBJhnk .<br />

efj:' fpgq s[w jwo/ nzr . ikBs j'I s[w Xo e/ ;zr .<br />

d/ft nokXB T[dw Xkok . XzB[ XzB[ r[o{ s{z pz; fB;skok .<br />

w/ok efjDk s[wok j/s . oB fdBk fBs gVQ' ;[u/s .<br />

F[ZX ekfJ pqfjwuo: ofjDk . w'B j'fJ B ;[D B ejDk .<br />

:k fpfX wksk o[fu T[gikJh . r[o{ feqgk fBs j{Jh ;tkJh .<br />

nogh d/j r/j eh pksk . nbg njko fxqs fsb ;ksk .<br />

gKu wk; s/ BB T[xkok . ;[gB ;[jkfJ nk:' fJe pkok .<br />

iK ifr Bfj nkT{I fdt d/jk . Bkfo wkB[yh s/ ifp d/jk .


sp ikfrqs ;[gB J/e ww GfJnk . phs/ wk; Btw d; nfjnk .<br />

J/ekdf; fEs Btwh wkJh . oft fdB fdB ofjnk gfjokJh .<br />

p'b/ fw;o nkJh ;[o d/tk . wKrh G/N d/j[ ;[y ;/tk .<br />

;[gB GfJnk w[fj ikrqs wKM . b/ nkT{I G/Nk fdt oKM .<br />

ekbh nkt nEtk gqkfs . eohT[ B Ghs fus ofy FKs .<br />

ub/ fw;o eS[ wB GfJnk E'ok . iK fpfX ww fYr ejh fBj'ok .<br />

ikw J/e fdB xVhnK uko . irwr gops Mwe/ gjko .<br />

fenk dkwfB fenk ;{oi fJzd . dwfe:' rrB w{ofs G[fJ ;zr .<br />

whu BB T[m j{nk mKYk . fBoyh J/e pko w[y oKvk .<br />

ªs[wjh s[wjh« puB gqekF . Xow ;ku G:' nki fBek;k .<br />

wrB j{nk ir r:' G[bkJh . p/Nk fBe;k G/N ejkJh .<br />

pbh j;s whu roikBh . gzE ;e/; dhnK T[o wkBh .<br />

ghS T[;sfs eoh:' dk;k . ifp fXnkt s{z nkT[[I T[bk;k .<br />

u[y fwu whu j'J/ ikT{I . ghS gzE phi[ fBe;kT{I .<br />

ukbh po; ghS toskJh . oj oki s[oeB e' ykJh .<br />

s[woh ukfj g{oB np GJh . w/o' efj:' ;ku fdqVQ ;jh .<br />

F;sq S[oh b/fj fJj w/ok . ib fwm c/o tg[ wkEs t/ok .<br />

;{o j'fJ rk f;de s[wkok . dhi ww e' G/N T[gjkok .<br />

S[oh geo pg[ oefs fBekok . p{zd b/fJ ngo{g ;tkok .<br />

bzeV p'bk G/Nk b'j{ . eSBh GSBh S[j[ ww j'j{ .<br />

s[woh ;jkfJ i[X wI nkT[I . gzE bki e' gfss B gkT[I .<br />

rJ/ d/t rD wB w' T[bNh . irs ohsh ;G sK fdB S[Neh .<br />

eS[e nzsok wks w' okyk . Bfj g{S' d/th fJj Gkyk L<br />

wksk FKs GJh fsj p/ok . ghS fcoh xfo XBfj, fBp/ok .<br />

r[o wkfJnk Bfj ikfs bykBk . fsnkoh wkfJnk j[fJ w;skBk .<br />

efj xfo e/ ;zr/ iB ;ro/ . okifB ;zr to G:' sro/ .<br />

okik ;fG fwb X{w wukJh . bo f;y r[o w;se fB:kJh .<br />

nkfJnk G'otk fdB fdi e/;t . jkfE i'V p'b/ ;p ;/Ft .<br />

d/t fqeqgk ww s[w gq;kdk . dh:' wzsq e[b r[o w[fj nkdk .<br />

;tk bky d/T{Ir/ XBk . fJj efj w/fb:' nzrB xBk .<br />

ijK sjK s[w n;h pBh . ;p jh s[wo/ oZSe r[Bh .


fgqEw o'fJ g[B fpgq Gkyk . wfj nfGbky ;ku[ s[fj nkyk .<br />

sp fpgq r[o ;'I fiT[I frBk . rfJnk ej{z fco frBk B ;[Bk .<br />

J/e fdBk g{Sh ej[ Bkw . Ek ;'Yh r[o gd fp;okw .<br />

fpgq ejK fJj r:' gbkJh < p'b/ r[o{,ªfJB d/jh gkjh .<br />

jwo' f;y j'fJ ntso . oD f;zx Bkw G{fw go Xo .«<br />

pj[s fB;zr fGork ipjh . eo oki jzekoh spjh<br />

sh;o iBw bj"o wI ikt .sp T[Xork ww fYr nkt .<br />

;kyh g{oh j'Jh ;skothI . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .17.<br />

18<br />

J/e p/o f;yK cfonkd eoh , bKroh gq;kd ek seokoh j . jZ; e/<br />

p'b, bKroh b'Gh j r[o XB ykfJnk j, w;zd jrk iBw fgSb/ ek, G{yk<br />

j, ikU s/r r[o{ eh, d/r tkfjr[o{ ih eh . ;Pkd pj[s d/r wI j'trk .<br />

gkj[bhnk gq;kd d/r dkB s/ yktrk , ;' f;y BjhI . GkJh ofjs eo<br />

gq;kfd, f;y' \ nkg jh eo b/t' . i' Sektrk ;' fBjkb j'trk . r[o{ ek<br />

gzE ;GBK nkFqwK s/ fsnkoh, nodk; efo tosktDk, ªst gq;kfd« st<br />

efj SeDk ns/ u[bh gVQDh . x'V/ F;sq dh fBs ypo . go s[oe f;T[I<br />

to , gjkVh , ;[fBnkok, fwsqkJh Bjh , you r[o{ d/trk , Ssqh ;zfBnk;<br />

s[wkok , ykb;k ih nXhB Fpd e/, ;/tk f;yK dh . i' f;y gq;kfd Sedk<br />

T[mkfJ bt/ ns/ ykfJe/ b'G eo/ ns/ f;y d/ xfo wzd B}o d/y, ;' eq'VhI<br />

Boe G[rsrk, j[wkok BjhI . gq;kd eh cb gktrk . f;y B/ fttkjrk ;'<br />

fB;sork . ;kyh g[{oh j'Jh nmkoQthI . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .18.<br />

19<br />

J/e p/o r[o{ ih B{z f;yK B/ s/ xo e/ ;BpzXhnK efjnk, gjkVhJ/<br />

;[bkj eod/ jB, sK puB j'fJnk s[;hI ;G efjzd/ j', fJBQK dk ft;kfj


BjhI . Gbk d/y', sK efjnk-gzfwnk . r[o{ ek y}kBk wkbt/ ikD<br />

d/t', x/ok u[c/o/ EK . pb Go e/ fBek;/ . T[BQK okfinK ;"Ij eoh Eh Xow<br />

eh ;[bkj . jo s[w Ssqh jK, d/yk i' wkb gKu j}ko bkdk, Gqw/ wkfJnk<br />

B{z d/y eo, sp b Gkr/ . bd tDiko/ T[BQK e/ jh bhJ/ E/, b/ efo d/yD<br />

br/, r'Dk wI gZEo wkNh Go/ E/ . r[o{ fenK efj S'fvnk ;h gfjb', nzso<br />

eh ikBs/ E/, sK gjkVhJ/ fy;kD/ j{J/, sK puB j'fJnk, toh ek ft;kj[<br />

BjhI, ]kb;k to ek pdbk eork, ;[y fJj Bk G'rIr/ . drk p[ok f;y' !<br />

wko bDk, go drk BjhI eoBk . r[o{ go f;de xo e' b'r'I e' j{nk .<br />

r[o{ ek efjnk ;u[ ikDk . go ;zs'y Bk j{nk . ;kyh g{oh j'Jh T[ABhthI .<br />

p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .19.<br />

20<br />

J/e p/o s[oe nkJ/ bVB/ . okfinK uVQkJ/, pvk i[ZX j{nk uwe"o<br />

wkfj, sK fJe w[rb gkN e/ gKu j}koh ;dk p/r, r[o{ ek fjwkfJsh T[m<br />

yVk j{nk, bfVnk ns/ ykb;/ ;kE fwbk . fis[ fiskfJ j}{o rfJnk r[o{<br />

e/, sK wZEk N/fenk , sK nkr/ s/ puB ehsk .<br />

T[wo po eoko . fwb/ y{p Jh seoko .<br />

sK r[o{ ih efjnk - s[w p/r ;wM/, ezXkoh j' . gfjb/ r[o{ BkBe<br />

G/fNnk ;h pkr wI, ;/tk eoh ;h . sK jw efj ub/ E/, p'bkt/Ir/, s[wkok<br />

F;sq d/yIr/ . gfjbk s[;K Fpd ek gouk ehk Ek, ghS/ efjnk s[pe<br />

ewkfJb eokwks . u{z ]o fyb;itBks . fJsh ;[Dh, wHb Yfj gfJnk<br />

gohI, gho gho w[M/ oZyDk gkfJnk, Jj ;G ;ku jh Eh . np oy b/t'I, sK<br />

T[j v/ok b[NkfJ j}{o gk; jh ofjnk . F;sq r[o{ ih pyF/, okik johuzd<br />

wkfonk Ek GbZE/ ;kE, d'tI pv/ i'X/ ;/, ghS s r[o{ ih B/ jkE f;o go<br />

okyk sK bVkJh phu wkok dhBk p/r B/ ;c ;zfr . r[o b'e ikfJ p;k .<br />

pvk ezs[jb j{nk . d/t b'e p;k r[ogq;kfd . ;kyh g{oh j'Jh ph;thI .<br />

p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .20.<br />

21


J/e p/o r[o{ ih bVkJh eoe/ c"i GikJh . oki/ }'o efo bV<br />

jzv{oh, efjb{oh, uzp/b, xs/g[ohnk t}ho f;zx, BkjDhnk d/t;oD,<br />

okik f;gkj, ;p jk}o d; .<br />

ykb;k eh db nkm ; .<br />

s/r, sotko, ;bk, s[ge, poSh, f;go, ewkB .<br />

j{nk i[X oD wKv e wo eNh fgnkdh jkB .<br />

i[X ikrk . sp ;h; pkrk .<br />

S[Nh sotko . eN/ p[fonko .<br />

fro/ oD ;{o . oki ;[s e{o .<br />

ihsk fdqVQ izr . ykb;k fB;zr .<br />

pmk r[o d{o . d/y oD g{o .<br />

b'j{ Bd bkb . x'V/ ri ;kb .<br />

nkyo fiT[I j' . ykb;k yb/ j' .<br />

jko/ v{rokB . ykb;/ fdykB .<br />

x'V/ Bhb/ gqukfJ . ghS/ w[V' fp;wkfJ .<br />

;[Dh oD wkfo . jN/ ;{o nB[jko .<br />

ykb;k ;G jNek . toh nkB ;Nek .<br />

g[eko/ ;p f;zx . d[VkJ/ feekB Gky fwqfrzd .<br />

sp B"ozr f;zx d"V e/ x'V/ e' efjnk w[j s/, Bhfbnk ! yVk oj[,<br />

nkD r[o{ eh wfs ikJHI . sK x'Vk EzG frnk, r[o{ ih pj[s ewKuh ns/<br />

nZvhnK wko oj/, go nkr/ bhe eoh Eh . ;' Bk bzxsk j{nk sK T[so pm/<br />

s/ ghS/ p'b/ - s{z w;zd EK, f;ZyK dk yKdk ofjnk, r[o{ eh G/N, jw<br />

ikfDnk jrk sK x'Vk c[oek, sK r[o{ ih p'b efjnk, ªr[o{ ykb;k yk;bk<br />

r[o{«. ykb;k ih wko' c"iK B{z, sK ykb;k w[fV eo bVb/ brk, r[o{ ih<br />

pm eo ;ks sho ubkJ/, sp X[zeko gVh, T[wvh r[o{ eh c"i, ihs e/ izr<br />

nkJ/, r[o{ T[me/ y[Fh j' ub/ nkj/ . ;G ;[y j{nk . ;kyh g{oh j'Jh<br />

fJeh;thI . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .21.<br />

22


J/e p/o okrhnK B/ ehosB gq/w ;kE gVQk . ns/ X[Be tkik, ;[o, skb<br />

Fpd J/e efo ykb;k ;[fDe/ y[Fh j' eo efjnk, tkfj tkfj Gbk Fpd<br />

gfVQnk,fBjkb eo dhnk okrhnK B, sK r[o{ ih efjnk ªGkJh ejh<br />

b[gkJh .« sK f;yK g[fSnk ;u/ gksFkfj \ }kfjo eo' , s[;hI eh efjn<<br />

sK r[o{ ih p'b/, J/e rKT[I ek u"Xoh ;h, T[j joN i'V e/ gkDh f;zudk ;h<br />

y/sq wkfj . fenko/ go ejh Xoh ;h e'Jh b rfJnk . sK u"Xoh efjnk,<br />

w/oh eZ;h iKdh ojh sK j'oK dh fenk ubh, fGokJh ;Zde/ v"IIvh c/oh,Y'b<br />

pikfJnk, ;p ;[fDnk go ejh fe;/ B dJh . sp xo br/ N'bD sp Gh<br />

Bk fBe;h, sK fp;w j'fJnk ;kok jh fgzv, U; ;w/I e'Jh p'b gfJnk . i'<br />

fGokJh dk Gh xo Y{zY', sK br/ d/yD J/e e'D/ e'mh fgS/ gJh ejh . sK<br />

u"Xoh efjnk GokJh B{z, ;[Dj[ GkJh \ ejh xo wkfj Xoh, ns/ b'eK B{z<br />

;[DkfJe F'o wukfJnk feTI[, jZSh B eoh s[X . B;hjs eoh GokJh B{z, ;[D' f;y' \ J/j<br />

GokJh dh soK F'oh 1 jh pD/ jI .<br />

gzvs gKX/ i'sFh okrh gq/oe Gkw .<br />

n"oB e' efjs/ ojI nkg B eoj ekw .<br />

F'Gk dzGh ikg eh sg eh eoBh Bkfj.<br />

w'b b/fJ wjzx' nu fst bhuhn okfj .<br />

g{Sh g[Se/ T[gfVnk, oj pskT[ e[ m"o .<br />

n;h pDh pskT[Dh fpobk ;wM d"o .<br />

GkJh f;yk ;wM/rk ;' sork, efjnK gko BjhI ikJhdk . fiBQK B{z<br />

;fsr[o ;Zuk fwfbnk j ;' pyFhJ/ ªªBkBe fiB eT[ ;fsr[o[ fwfbnk<br />

fsB ek b/yk fBpfVnk ..ǻ ;kyh g{oh j'Jh pkJh;thI . p'bj[ GkJh ih<br />

tkfjr[o{ . 22.<br />

23<br />

J/e p/o nzB wfjzrk j{nk sK irs v[bk1 d/ye/ r[o{ ih nzB[ XzB[<br />

br/ d/tD . b'e ;G oki/, nuoi j'D br/, sK wksk r[ioh mkfenk2,<br />

bzro E'Vk eo', sK f;yK efjnk, ;Zu/ gkfsFkfj \ wksk ih efjnk j<br />

;ocak eo', ekb eh ypo Bkjh fesBk e[ fuo j . sK ;[fD eo fo; oh


T[iVh \ xo j'Id/ ;ze'u B eohJ/ . eosko dk GkDk jh j, GkJh<br />

Bkoh, ysqh, dfofdq BtK ukeo, fBnkDh X/D, pkbe,ekfJo fJBQK dh<br />

w[ys:koh p[oh j[zdh j . GkJh w;zdK ns/ g/fenK y/sqhnK ns/ f;yK BftnK wksk<br />

neb fdqVkJhn;[, wI ikD{ j{z . go w/o/ ws/ d/ G/dh f;Zy fpob/ jB . GkJh eoB<br />

wkfonk Ek gKvtK B, sK e[zsh Befjnk eoB Gh w/ok, e[wkoh dk ;{oi dk ;[s iBfwnk<br />

j;h . fs; ek eow fwqse p/Nk eoh:', sK i[fXFNo p'fbnk, j[D efjnk jfsnkoh<br />

wkoB/ ek d'y fe;B/ . gfjb'I efjzdh sK feT[I wkod/ . pv/ GkJh e/ nk;oh jh ofjzd/<br />

goh bre/ . ikfj, np w[fj B fdykT{I ;okg j{nk, n"osK ;GBK B{z . pks B guhU;[<br />

ns/ fi; xo s[jkvk j[ew j't Uj xo[ d{o j'Jh:' . g[sq d/ j[ew Bkb d[oi'XB<br />

rfJnk . ee/Jh dk j[ew wzfBnk sK d;oE w{nk . fi; xfo d' ws/, T[j xo BjhI<br />

ofjzdk . fJ; xo ;dk nkgdk ns/ ysqhnK B{z wkork, w/ok gzE b{N/rk . s/ f;Zy MkVK<br />

ftu ngdk G'rBr/ s/ s[oeK s/ yZbVhnK T[sokT{Irk , n;k ;wK toskT{InK , okfinK<br />

dh oikJh 3 d{o eo'Irk . ;{oK s/ ekfJo, ekfJoK s/ ;{ow/, shthnK dh wi{oh g[oy ns/<br />

shthnK f;ZyK dhnK ;"gKrk, Jh;/ dh T[bkd B{z, xo xo fJj swkFk j'fJrk, po;<br />

ukbh nzso tos/ ;T[ toQ/ ghS/ dhnk wksqk s/ ebg 4 ghS jNkfJ Xok, sK f;yK wksk<br />

p]FkfJnK, puB ehsk y[Fh j' e/ bzro ubkT[e/ sK ;okg Bk nt/rk .<br />

bzro nNek . ;okg ;fNek .<br />

T[; jh p/oK . f;y ;' w[fj c/ok .<br />

ub' f;y' wkbt/, r[o{ eh eKFh dwdwk jrk .<br />

w/ok f;y dwdw/ dh Nfjb eo/rk .<br />

;' eKFhtk;h eh rfs . r[o{ ek xo FjhdK eh w[es .<br />

;kyh g{oh j'Jh s/Jh;thI . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .23.<br />

24<br />

J/e p/o f;yK g[fSnk ih ;Zu/ gksFkj \ Fjhd feBQK B{z ejhdk jrk<br />

\}kfjo eo' fJBQK eh fenk rfs w[efs . sK jZf; p'b/, r[gs g{Sh f;y' \<br />

r[o{ ih nkgDh ;zrs nkgD/ j}{o oyd/ jI .<br />

nkgD/ ;/te eh nkg gfs oky .


GkJh \ ebi[r x'o jrk . r[[o{ gkbh nkgDh f;yK d/, skVB B{z<br />

Gbk ejktB B{z . fJj f;yK dh j[ew ;Zs sK r[o{ e/ gk; . i' f;de<br />

;kps oD ek ;{owk ;' sfonk ns/ p/ f;deh ns/ ekfJo izikbh iBw<br />

woB wfj GNed/ jB . r[o{ yV/ ;zrs ;D/ T[vheDr/ . ;'bK sZsK d/j<br />

Xko e/ f;ZyK dh ;jkfJsk eoBr/, d; j}ko po; br, fet/I f;Zy jwko/<br />

tb nkt. i' nKtdk j, ;' ob iKdk j, SZgB e'qV f;Zy r[o{ B' ;"Ifgnk j,<br />

eb{ ekb ftu, eosko dk j[ew j ;[ Xow eo e/ skoB/ jB. r[o{<br />

T[vhed/ jB, e[p/o d/ b'e br, ns/ G{ go ns/ G{to b'r ftuos/ jB .<br />

i;h i;h GktBk FjhdK dh j'Idh j, s;h s;h f;fX j't . G{ go ph gq/sK<br />

okyFK go ph , wB[ZyK go, gF{ gzSh, Bkr iZy, rzXqp go, ngZSoK go,<br />

j[ew FjhdK dk j[zdk j . iw e' d{s g[S e/ fcod/ jB . fJBQK B{z Fk;sqK<br />

tkb/ pskb ns/ ftfdnkXo efjzd/ jB . Gb/ Gh jB ns/ p[o/ Gh jB .<br />

;[Gkt FKseh, oki;h, skw;h sq gqeko e/ jB . nkgDh ;zrs gk;'I g[iKtd/<br />

jB . ekwBk g{oh eod/ jB . d[y ;[y e/ dksk jI . d/ts/ Gos yzv fJBQK<br />

B{z d/ eo ;tor w/I ikfJ pm/ jB . d/tfsnK B{z i' gj[zudk j, ;' FjhdK d/<br />

jE j'fJe/ iKdk j, gow/Fo fJj feos brkfJ dhJ/ jB, ;Gh soQK d/<br />

Fjhd jB . G'iB p;sq n;tkoh ;p w[pkj j, ;p dhgK yzvK dk ;'b j,<br />

go G[bd/ BjhI, fcod/ jB . wkfJnk ek swk;k d/yd/ jB, fiT[I fpg;us<br />

okik wkfJnk d/ydk d/ydk rfJnk ;h, fst/I d/yd/ jB, go d/jK ftu i'Bh<br />

Gowd/ BjhI, r[o{ f;o go mKYk j, gkbh tKr{ ;zwkb bIdk j . fJj rfs<br />

fwfs FjhdK dh j, BkEK dh Gh, f;ZX j{J/ ;zrs j . w[jzwd dh dhB tkbh<br />

fiBkfJs ejKtdh j, fenk efjDk, fBr[o/ p/w[y i[ jB ;' g/qs G{sB/ j[zd/<br />

jB . ;kyh g{oh j'Jh u"ph;thI . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .24.<br />

25<br />

ofjnk jK . J/e ;w/I J/e bVek r[o{ e/ j}{o nkfB yVk j{nk . ;[zdo<br />

nzr, e'wb p'b, wZEk N/fenk, d{o yVk j{nk, r[o{ ih d/y e/ p'b/, bVe/ \<br />

s{z fe;ek g[Zs jI ns/ e/jV/ EKt dk j < e"D iks r's j s/ok < sK bVe/<br />

efjnk,ih ;Zu/ gkfsFkj \ w"b/ ek p/Nk j'I . f;y r[o{ e/ jI, wI gkj[b yzv/


dh Xkoh j ns/ pkg w/o/ uoBK dh gkj[b j, iks r's ;[fBnkok j"I,<br />

ns/ t;d/ f;ojzd jK . p'b/ r[o{ ih , bVe/ \ f;ojzd Ffjo T[ifVnk fe<br />

t;dk j < sK gfjb f;zx ;[fBnko/ efjnk, i' GkDk r[o{ ek, ;'Jh j'trk . go<br />

j[D s/ wI t;dk SZv nkfJnk jK, sK puB j'fJnk, s/ok xo dk ph e'Jh ;zrs Bkb<br />

nkfJnk jrk < sK bVe/ efjnk, ªr[o{ ih \ pkg j[D E'V/ fdBK ftu gob'e f;Xkfonk<br />

j ns/ wkfJ w/o/ ;kE fJE/ jh nkJh j .« r[o{ ih puB efjnk, ªs{z r[o{ e/ j}{o jh<br />

ofjnk efo ns/ wkfJ B{z ph nkgD/ gk; jh oy[ .« sK T[B ;[fBnko/ fstI jh ehsk . fJe<br />

ysqh d/ xfo wkfJ p;kfJ fdsh , xo b e/ br/ r[o{ e/ j}{o ofjD . pj[s fdB ghS<br />

r[o{ fenK g[fSnk, ªGkJh f;yk \ ;[fBnko dk ezw ph ikDdk jI < sK bVe/ jZE i'Ve<br />

efjnk, s[jkvh feqgk s/ y{p ikDdk j"I ezw . puB j'fJnk nFochnK frnkoK dk<br />

rfjDk xfV fbnkfJ . p[bkfJe s'F/ykBhJ/ B{z d/ fdshnK, bVe/ rfjD/ go pvh<br />

uks[oh eoh, ;'jDk xfVnk,b eo j}{o nkB ofynk . d/ye rfjD B{z ok}h j'J/ ns/<br />

efjnk i' wzr/ ;' d/Dk, ns/ rfjD/ xVtkfJ e/ nzdo Xod/ ikt' r[o{ fenK B{z b'V<br />

jrh . s'F/ykBhJ/ B' F"Ig fdsk, rfjD/ b XoB/ ns/ o[gJ/ d/ d/D/, bVek f;nkDk j.<br />

fgS'I g[ fSnk, sB{z e'Jh np sK BjhI brk .sK bVe/ efjnk, ih wI ;s;zr ftu ofjnk<br />

jK . sK r[o{ ih puB ehsk , ijK pvk r[D j[zdk j sjK fpeko ph j[zdk j<br />

.<br />

r[Dh ftekoh ofjs i' ftzde j'fJ fBFkB .<br />

fs; w{ofs pfbjkoD BkBe fs; e[opkB .<br />

sK ;[fBnko brk xVB/ nkg/ jh b d/ ikt/, e'Jh g[S/ B b/yk, ns/<br />

pj[s fdBK ghS r[o{ ih efjnk f;y B{z, r[jMk s'b e/ xVBk d/thI ns/<br />

ejh BjhI . ph; w[joK d/ eV/ xVtkfJ wzrtkfJ . ns/ efjnk, j}{o<br />

wzrtk e/ s'b/, eV/ s'b/ sK eV/ ;skoK w[joK d/ s[b/ . sK puB j'fJnk,<br />

;p rfjD/ s'b' . sK br/ s'bD ;p rfjD/, s'b/ sK xN/ . sK r[o{ ih<br />

efjnk, ªbVe/ s{z sK efjzdk ;h ;s;zrh jK ns/ np BjhI w/o/ ftu, GkJh<br />

j'o fejVk np j[zdk jh w;zdK tKr{ s{z Gh ;kX jh ofjnk . r[o{ e/ xo'I<br />

sB{z e[S fwbdk ;h fe BjhI < sK Fofwzdk j'fJ rfJnk . sK r[o{ e/ p'b/ L<br />

iZN gzikbh ue[ .<br />

r[o{ ek je, ewkfJe Se .


f;yK g[fSnk , ih ;u/ gkfsFkj \ s/o/ sK f;zx ;G' pqkjwB,<br />

ysqh, tF, ;{d jB, iN[ s[;K Gbk ;bkfjnk sK r[o{ ih efjnk . iZN, GZN<br />

, BN , XBZN,w[fj d/ jm B{z gkbd/ jB . ns/ f;y' \f;y w/o/ f;deh fszB<br />

jB .<br />

iZN, tDikok, no'Vk ;kok .<br />

sh;oh f;yh tzv fdsh ;G ;zrfs B{z, go GkJh j'o f;y ykD d/ ns/<br />

b'VK d/ f;y jB .<br />

fenk eork f;y f;de Bk Xkodk .<br />

fenk eork tDikok iK Bkfj g;kodk.<br />

fenk eork t/d[ ik b'G B jkodk .<br />

fenk eork iBw[ iK BjhI fuskodk .<br />

BkBe ;cb eozw[ iK Bkw[ eosko dk .<br />

GkJh uj[z ;Zf;nK dk ph ft;kj[ Bjh L<br />

;[fBnkok, ;"IeD, ;Zg, FhIj .<br />

eo/ xks ghS nkrhIj .<br />

ns/ uko eZe/ nkgDk jh w[ekpbk ;wMd/ jB . ek}h, eokb.<br />

ekB{zr'fJ, ek;ph . ns uko dzwK d/ fgnko/ pp/-pkwQD, pDhnk, pyFh,<br />

pbsD . r[o{ ih T[me/ wfjb rJ/, f;y nkg' nkgDh m"o rJ/ . ;kyh g{oh<br />

j'Jh guhthI . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .25.<br />

26<br />

J/e p/o r[o{ ih e/ j}{o f;Zy J/e B p/Bsh eoh, ;Zu/ gkfsFkj \ w/oh<br />

fJj p/Bsh ;[DBh, w/o/ xo r[o{ e/ w;zd rJ/ . sK wI Njb eohI ns/<br />

pj[s nXhBsk eoh. gq;kd ehsk sK efjnk Se' ih . sK w;zd p'b/,ªr[o{<br />

fenk wkfonk \ dkb o'Nh n;hI ykJhJ/ < n;hI s/ eVkj gq;kd SeKr/,« sK<br />

wI ns/ f;yDh gohI gJ/ n;hI rohp jK ih, xo s[;hI t/y b/t' . sK w;zd<br />

p'b/, r[o{ ih ek j[ew j f;y d/ xo'I eVkj gq;kd jh ykDk . gksFkj \<br />

bfjzrk rfjD/ Xfoe/ fbnkJ/ ns/ SekfJnk ns/ nodk; fdsh, pvk d[y<br />

d/Id/ jB . puB j't ;' eohJ/ sK r[o{ ih puB ehsk, w;zdK B{z b{N b/t'


ns/ efY d/t', f;ZyK B{z eZ[s/ tKr{ ekN yKd/ jB . fi; r[o{ gk;'I J/E/<br />

jh d[y j{nk, fs; r[o{ gk;'I nr/ dorkj ftu fenk ;jkfJsk j'Dh j sK<br />

;[De/ puB f;yK B/ w;zd b{N/ ns/ pKX/, fesB/ e[ fdB pKX oy/ . ghS/<br />

S've efjnk, GktBk eh nodk; d/Dh, w/o/ w;zd j BjhI fJBQK B{z wI<br />

ikDdk jK . fJj f;yK d/ tk;s/ okS; fJ;h soQK ojKr/, ªf;Zy d/ xo i'<br />

d/t/ ;' yktKr/ . J/e d/ ghS/ pj[s/ feT[I wko/ . puB j{nk f;Zy f;de ek,<br />

GkJh eb{ekb j . r[o{ d/ xo eS[ xkNk jrk XB dk < f;Zy d/ xo ;Zd/<br />

fpBk ikDk BjhI . w;zd pzd j{J/, br/ woB, sK cfonkd eoI wksk gk;<br />

ikfJe . ih wksk ih \ r[o{ ih sK nkwdB pzd ehsh sK wksk nkfJ e<br />

efjnk ªp/Nk \ ;z;ko ek eki fe; soQK fBGrk, f;ZyK d/ bzro dh fe;<br />

soQK j'trh, eo'X j'fJe r[o{ ih p'b/, BZ:V T[iV dhJ/1 y}kBk fgSbk<br />

d'fJ bky S[gkfJ ofynk ns/ f;ZyK dk bzro BjhI Gbk y}kB ftu Gkr<br />

s[oeK dk, tohnK dk . f;Zy' \ s[;hI b[N ykt', f;Zyh fgEh . r[o{ ek gotko<br />

G{yk, ikt' fiXo'I feXo'I ykfJ bDk . sK f;ZyK efjn,ªgkfsFkj \ oy[ b/t' .<br />

puB j'fJnk GkJh pkp' BkBe ih ek puB j . d; ikw gfjoe tosKrk<br />

. GkDk fJ;h soQK j'trk .sK wksk u[ghsh j'Jh brh efjD, j[D Gbh<br />

ftu p[ok ;okg j'fJnk . wI sK g[Zsq dk dkntk efoe/ nkJh ;K . puB<br />

j'fJnk, ªwksk \ ykb;/ B{z ;kps eo' ;kvh ;G i'fs ykb;/ ftu j, ykb;k<br />

Gbh eork .« sK wksk rJh . ;kyh g{oh j'Jh Sph;thI . p'bj[ GkJh ih<br />

tkfjr[o{ .26.<br />

27<br />

fgSbh okfs ;[fDnk, ;d/ yK gmkD dh ;tk bky ca"i nktrh . sK<br />

f;ZyK fejk,ih EkB/;o ftu w[HbK gmkDK dh ca"i nkJh j, eZb nktrh .<br />

sK puB j{nk ykb;k gKu ; f;zx j ns/ okfinK dh ca"i j ypodkoh<br />

j[zdh j sK bV' sK MbKx 1 j{J/ s/ nkr/ jh ca"iK nkJhnK . w/w{ yK gmkD<br />

ukeo r[o{ ek ;" nkdwh dk iwkdko p'fbnk, gkfsFkj \ fBwe ykJ/ eh<br />

nki d/y' pjkdoh sK r[o{ ih ewkB pyFh . ns/ efjnk, ;ohe B' wkoBk


jh Gbk j ;t/o/ jh i[ZX wuk, J/e Uo okfinK dhnK ca"IiK . sK<br />

ykb;/ efjnk ;Zu/ gkfsFkj \ you bVkJh dk E'Vk j , puB j{nk ªnZyh<br />

whu'« ykb;k ih sK nZyh whu e/ br/ d/yD, ca"iK f;ZyK dhnK bkyK jh<br />

B}o nkJhnK . ns/ o/s gZEo dko{ f;Zek, r'b/, r'bhnK ,sho sorF jh<br />

B}o nkJ/ sK f;ZyK wZEk N/fenk pvh y[Fh Bkfb uwe[ gV/ . nkg o'Vh go<br />

pm/ d/yD br/. izr j{nk J/e f;Zy go ;" ;" s[oe nkt .sotoh,eNkoh<br />

shoK ek i[X;fjp f;zxXkfJn pVk eo[Xk, ofD f;zx, dfJnk f;zx, Xow<br />

f;zx, f;:kw f;zx, pho f;zx ;odkoK ;kE i[N/ . sK ;d/ yK ;[Ddk ;h i'<br />

r[o{ ek pdB pvk ;'jDk jrk, doFB B{z r[ZMk jh ukj/, s[oeK EhI vodk,<br />

wB ftu pvh b'V sK r[o{ ih GktBk d/ye/ T[m e/ uVQ e/ ewo e;h,<br />

nkr nkfJ efjnk-yKfJ ih \ ypodko j't . F;sq ;wkb yV/ j't' . sK<br />

;d/ jZE i'V ;bkw ehsh ;Zu/ gkfsFkj \<br />

y[dfJ dh y[dkJh dk p/fiB; pzdk .<br />

nB p/fiB; y[dkJh w[ohd f}zdk .<br />

sK r[o{ ih p'b/ .ªyKfJ ih \ v/o/dkoh, izr fisD gkedkoh .«sK<br />

nkfJe go geV/ . v/o/ s/ fBe; ufbnk, cehoh gkfJ bhsh, fe;/ BjhI<br />

ikfDnk ejK rfJnk . ow}kB p/r XkfJnk d/ye/, sK r[o{ ih J/e sho<br />

;kfE wkfonk ns/ ub/ d{o . ykb;k bVdk ikt ns/ Gkrdk ikt . r[o{<br />

ih ek v/ok b{fNnk s[oeK . b{Ne/ w[Hb y[Fh j{J/ . go nzdo s/ vo<br />

.Gbe/ v/ok f;ozd w[fV nkfJnk . ghS f;Zy r[o{ ih B' ikfJ fwb ,<br />

gkfsFkj ih \ ihs e/ jokJ/ ,j[D Gh puB j't . puB j'fJnk f;Zy' \ jw<br />

nkgD/ nXhB BjhI, fiT[I , fiTI[ s[;hI ;kv/ tZ; j', fstI jw ph fe;/ g[oy<br />

eh nkfrnk s/ pkjo/ BjhI . ;b'e gfVQnk L<br />

ªªG ftfu ;{oi[ G ftfu uzd ..<br />

e'j eo'Vh ubs B nzs[ ..<br />

;kok gfVQ ;[DkfJnk ns/ j[ew j{nk .<br />

w[Hb gmkD . fdbh br jkD .<br />

ykb;k ;ofenk d{;o/ fdB ;b/wkpkd d/ okfj ftu v/ok b{fNnk,<br />

wkfonk. Gkr rJ/, fdZbh gj[zu/ Gr/b .<br />

;[Dh B[ozr . j{nk fdb Gzr .<br />

bzph jtkfJ . f;o X[B gS[skfJ .


;kyh g{oh j'Jh ;skJh;thI . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .27.<br />

28<br />

Gbe/ gks;kfj s[oe f;nkD/ ek}h i'fV ;bkj eoe/ ca"i e/ Gr/b 1<br />

p[bkfJ g{fSnk, ªfjzd{ B/ fenk rodh wukJh, fesBh ca"i, e;k pjkdo .<br />

fenk ;h soc c;b pzdk gho w[oFfd .« sK nfjdhJ/ p'b/ . J/e s/ bky<br />

you/ fpyhdko . nB j[Fhnko T[wo poy[odko f;odko, f}zdk gho ybe<br />

yktzd . pzdk p/ gho p'fbnk s[oe w[odw nkyoh pfjB Fkfdw . fjzd{<br />

skohc yo ytkfJ . w}p jtkfJ ykoi eodw . fgSzI brk efjD fenk<br />

eohJ/ j[D, pokpo BjhI, p w{ip wFp 2 BjhI, sK ek}h efjnk, wj[pfs<br />

efo p[bkJhJ/, d/yhJ/ e;k j, ;GBK pks ek}h dh y{p ikDh . fby/<br />

gotkB/, ªgkfsFkJh J/e j , s[w d/yd/ jh nkgDk JhjK, jw s[w w}p J/e<br />

. BjhI s"I wI gj[zuKrk . ijkB ftu eokwks cehoh eh iksh oj/rh . i;/<br />

j'o gho ceho gksFkjh xo ftu jB s;/ s[w ph oj'.« j'o jehefs<br />

rop eh fbyh, s"o gksFkjh ek . gksFkjh dorkfj s/ pyF j jw e'<br />

;[fD eo r[p{ ih p[bkfJe sp . tehbK B{z pyFh; ehsh ns/ Bkb G/fink<br />

dfJnk f;zx ysqh bkj"o ek, Xow f;zx nkro/ ek, fbyk gotkBk i'je/ .<br />

ªB[ozrFkfj pkdFkjh cehoh eokwkfs n}w{d u{z, jwj B/eh pro<br />

itkp dorkfj yktzdfj . ;ks nipK fbyh wbehns ][dkfJ . nepo,<br />

f;ezdo ,jwk:z{, fgdo, go do B{o pbe uhI yKtd . do jtkfJ pdB<br />

yke nkyo nkwdfj . u{z sepho d[BhnK pzX o'} nkyo jtkfJ . ;kca<br />

fdb fje o'} B eodw . cehoh gke okj uz{ p/gke B edo pohI es .«<br />

asK nkgDh puB-Fefs pyFh . f;Zy ub/ ikfJ gj[zu/ . J/e okfs B{z<br />

wZe/ gj[zu B[ozr Fkj jpf; dw 1 eoe/ . fs; eh ;{ofs wd e/ d{o eoB/<br />

e' . fJe fdB r[o{ ih ewoe;k e;hI wZe/ gj[zu/ T[;hI soQK . iK fBwk}<br />

eoe/ jNk nzdj s/, x{fonk r[o{ ih,ªno/ \ s{z eT[D jI


w;bzdhnK 2 S[vkfJnk . sK pkjfo nkfJnk, nkfJe r[o{ ih sho ek<br />

eghok 3 dhnk,jwok ;wkbe oyDk . jw ip wzrtkJhJ/rk sK d/Dk . sK<br />

S'fvnk iK frnk ;oho ezfpnk . ;t/o/ ;G[ feS[ pdB gke pmk .<br />

T[wokT[, t}ho, w;bzdh ;G nkJ/ . ;bkwh j'fJe/ br/ pmB . sK dfJnk<br />

f;zx s/ Xow f;zx p[bkfJ nkD/, j}{o gotkBk d/ e/ p'b/, tkfjr[o{ ih eh<br />

cs/, ;Zu/ r[o{ ih eh sbp gotkBk d/ e/ p'b/, tkfjr[o{ ih eh cs/, ;Zu/<br />

r[o{ ih eh sbp gotkBk d/ e/ p[bkJh . gotkBk nrkVh eo bhnk, f;yh<br />

;kps eo fdykJh . B[ozrk e[S BjhI p'bk . gotkBk gVQkfJnk, ftu/I<br />

gfVQnk,ªnwkB d/ d/Dh«rZMk gfVQnk ;h . sK p'fbnk,ªs[w e"B j'


ykb;kfj fc}hns[ do nkwdfj o'} nkBhnsfj .<br />

sK nkdo G/N b e/ nkJ/, eghok dhnk . f;ZyK g[fSnk, J/j fenk j <<br />

sK r[o{ }kjo eo g[SkJh . dfJnk f;zx ;[DkJh . ;kyh nmkJh;thI g{oh<br />

j'Jh . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .28.<br />

29<br />

J/e t/o r[o{ ih e/ j}{o fJe f;Zy B/ p/Bsh eoh ªih ;u/ gkfsFkj \ wI<br />

;z;ko tb'I d[yh jK, w/oh efbnkB eo', w/ok iBw woB ek d[y d{o eo' .<br />

gkgK s/ oy b/t', wI s[jkvh ;ofD nkD geVh j, wI gfVQnk BjhI .« sK r[o{<br />

ih puB ehsk, ªGkJh f;Zyk \ s{z XzB jI, sB{z tokr j{nk j, GkJh f;Zyk<br />

\«w{oy B{z ;wM BjhI gVQ/ fpBK, Gt/I E'Vk Gkt/I pj[sk, feS gfVQnk ukjhJ/ .<br />

nBgfVnk nzXh i[ ub ;wM B nkt ekfJ .<br />

pkDh fiBeh ;[X j fs; fwb jfookfJ .<br />

GkJh s{z gfVQnk eo . sK r[o{ ih fJZe f;Zy gVQ/ j'J/ B{z ;"Ifgnk ns/<br />

efjnk fJ; f;Zy B{z brk gVQktB, pkDh . ftu'I nBzd ih eh s[e gVQkJh .<br />

nBzd[ GfJnk w/oh wkJ/ ;fsr[o{ w gkfJnk ..<br />

fJj s[e gVQh gq/w ;kE, gVQdk jh v/o/ rfJnk , bzro'I ed/ gq;kd Se<br />

ikt . fJ;h s[e gVQfdnK gqshfs tX rJh . iK wjhB/ fS: phs . r[o{ ih<br />

rqzEh B{z g[fSnk,ªe[M gfVQnk


J/e p/o r[o{ ih p'b/, jfo uouk j[zdh ;h . GkJh epho id<br />

j{nk sK gksFkj fejVk ;h < sK p[ZY/ gokswh p'b/ jwKT{ J/e p'b/<br />

fgE'ok, J/e p'b/ f;zedo, J/e p'b/ wdBgkb okik Ek, T[iBh:'I ek okik<br />

;h . pvk fuo j{nk MrVk tfXnk go fBokFk BjhI j'Jh . sK r[o{ ih<br />

;[Dd/ oj/ .<br />

ngV fet BjhI ;ehn jfo iB jI T{u/ .<br />

iks toD gksFkjhnK ;G jh ojI Bhu/ .<br />

sK ;ph b'e u[gks/ j{J/ . f;ZyK g[fSnk ;Zu/ gkfsFkj \ feTI[ g[fSnk,<br />

ns/ nkg jh ej' . sK r[o{ ih p'b/, f;Zy' \ Bkw eh wfjwk n;h j . epho<br />

i[bkjk ezrkb T[;B{z ;G e'Jh ikDdk j . ns/ gksFkj bZyK d"bsK<br />

ijkB dh gksFkjh tkbk T[;B{z ikDdk e'Jh BjhI . d/y' Bkw dh wfjwk<br />

epho dh t/oh gzvs, Fkj, i'sFh, td, okik, gksFkj j}koK jh j{J/ go<br />

ikD/ BjhI iKd/ . Bkw ek gqskg n;k, epho B' frnkBh f;X g[ekod/ jI .<br />

XzB Bkw j, f;Zy' \ Fkj ;ezdo j ;h . roi e/ fjzd ihsh ;h . T[;<br />

eokwks d/ye/ ;bkw edw-pzdrh eoh ;h .f;Zy' \ Bkw ig ;' r[o{ ek<br />

f;Zy . Bkw igDk ns/ Nfjb eoDh jZEK f;T[I . ;kyh g{oh j'Jh sh;thI .<br />

p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .30.<br />

31<br />

J/e p/o r[o[[[{ ih dhtkB ftu pm/ E/ . J/e f;Zy efjnk soD dk<br />

T[gkfJ ;[ykbk r[o{ ih ejhJ/ . Fk;sq gzfvs ftyw wkor psKtd/ jB sK<br />

r[o{ ih puB ehsk, soD[ pj[s ;[ykbk j .<br />

XzXk Xkts ofj rfJnk .<br />

c/o efjnkL<br />

wB ;hsb GfJnk .<br />

shik ªGKGhoh e/ gks gkod' fpB[ g/y/ d{okfJU ..<br />

puB j{nk f;Zyk \ okw efjnk eo, fgSb/ gkg eNIr/, ns/ woD fus oyDk nZr/<br />

gkg BjhIj'D/ e/ .« ;kyh g{oh j'Jh fJesh;thI . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .41.


32<br />

J/e p/o J/e f;Zy B{z s[oe gefV b rJ/, ik eo ;[zBs eoh ns/<br />

ebwk gVQkfJnk, FoQK ehsh . e/; d{o eo dhJ/ . go f;y dk wB Bk<br />

v[fbnk . brk nzdo r[o{ r[o{ igD . ykDk Gh ygk fdsk, r[;b ehnk,<br />

FoQk efoe/ S'v dhnk . ofjok; d/ t/b/ f;Zy nkfJ j}{o wZEk N/fenk, s/<br />

efjnk ih gkfsFkj \ wI f;Zy jK . bVkJh ftu wI bVdk fvr gfJnk ns/<br />

fpj'F jh j'fJ rfJnk, sK wB{z s[oe b rJ/ . ikfJ e/ FoQK ehsh j[D wI<br />

eh eoK Xow f;Zyh dk fitI w/ok oj/, fstI ofynk eo' . BjhI sK wI fuyk<br />

pDkfJ eo ;VKrk . ehe{z ehsk FoQK < r[o{ ih efjnk . sK f;Zy p'fbnk,<br />

w/oh ;[zBs eoh ns/ ebwk fBtk} ykDk ytkfJnk, e/;K dh p/ndph eoh .<br />

sK r[o{ ih puB ehsk,ªs{z f;Zyk \ w[;bh dk ;zr sK BjhI efonk < ej[<br />

;u,« sK f;Zy p'fbnk, ih BjhI, ;zr s/ pukfJnk s[;K . puB j{nk gq;kd<br />

eotkfJe eVkj gq;kd tzv d/fj, f;yK B{z SekfJ d/j . s{z yok f;Zy, s/oh<br />

G[ik r[o{ fenK geVh . sK f;ZyK j}{o fenK g[ZSDk ehsk . gkfsFkj<br />

w[;bwkB fee{z j[zdk j ne/ BjhI j[zdk,sK r[o{ ih puB ehsk }'o eh FoQK<br />

toh eod/ nkj/ . fJBQK rZbK ns/ ;z[BsK s/ w[;bwkB BjhI j[zdk . f;Zy' \<br />

ekwh j'fJe id ;zr eodk j sK wB ob iKdk j, sK jh w[;bwkB j[zdk<br />

j wB jh ekoD j, }'o s/ GktBk BjhI fcodh . i' w/ok f;Zy w[;bwkBh<br />

shthI ;kfE J/e tko G'rrk ;' f;Zy BjhI . fjzd{ Xow tkbk s[oeDh s/<br />

purk, ;' sfonk ikDhn . i' fprkBh Bkoh G're/ gSskfJe gqkFfus<br />

eotkfJ d/t, nEtk r[o{ fenK f;ZyK s/ pyFkt ;' s' pyfFnk ikt, ns/<br />

w[;bwkBh G'rD tkbk w[;bwkB j[zdk j, ed/ B pyFhJ/rk . i/eo<br />

nDikD gfjbK G[b/ ns/ fgS'I f;Zy j't/ sK Gh S[ZNk sK f;ZyK g[fSnk ih<br />

gksFkj . s[oe fjzdtkDhnK B{z Grd/ jI, f;Zy pdbk eoB sK Gbk j .<br />

feT[I wBQ/ efonk r[oK ,Fk;sqK . sK puB ehsk,ªGkJh f;Zy' \ fJj gzE n;K<br />

T[uk yVBk j, BhtK sK BjhI yVBk.« ns/ w[jzwd B' G{sK dk gzE ;wkfbnk<br />

jrk, J/; s/ Bhu eh oh; BjhI eoBh . puB Fk;so'I ek, r[o{ ih ek<br />

nkFowK s wkBDK jh i'r j . ;kyh g{oh j'Jh psh;thI . p'bj[ GkJh ih<br />

tkfjr[o{ .32.


33<br />

J/e p/o r[o{ ih pm/ E/, sK j'bK ehnk . frnkBhnK fXnkBhnK f;ZyK<br />

pvk ezs{jb 1 ehnk . ozr okr, swkF/ ;PKr eo eo fbnktI r[o{ e/ gk; .<br />

r[o{ ih d/yI irs eh fefonk . sK j'bh fgS'I b'eK ;zrfs fdnK p/Bsh<br />

ehsh . ih ;Zu/ gkfsFkj \ pvk T[sFkj j{nk . fJ; w/b/ ftu d' f;ZyDhnK<br />

;zrs dhnK tr rJhnK . 2 sK puB j{nk, J/j w/b/ J/;/ tk;s/ pD/ jB, J/e<br />

bkG doFB eoBk ;fsg[oyK dk, T[j Gh shoE T[sFkj wj'fSnK 3 ftu nKtd/ jB,<br />

ihnK dk ;[Gkt goyD ns/ gkg fBtkoD FoXk tkfbnK d/. ns/ ftrV pj[s/ iKd/ jB<br />

. e'Jh e'Jh cb yZN b iKd/ jB, f;Zy' \ r[o{ih eh gq;zBsk ;dk J/e o; j.<br />

ik ojDk Bkjh ns[ ifr sk ekfJs[ rkofp jzYhn ..<br />

GkJh wo ikDk s/ wkD e/jk . fiBQK B{z fbt/ br ojh j, fsBK B{z feS[<br />

Gbk BjhI brdk . r[o{ ek dopko FhF/ B{z joy ;'r BjhI . fst/I r[o{ e/<br />

wjKg[oyK dk ubD j . i;k i;k eo d/y s;k Gkt g{ok j[zdk j, go<br />

n;k Bk ikBDk fjzd{nk e/ pv/ okfj ftrkV rJ/ ns/ w[;bwkB okj<br />

;tko rJ/ jB . iK fdB nKtdk ghoK cehoK dk sK o[dB eod/ jB .<br />

efjzd/ jB jwko/ pv/ n;h eo rJ/ jB, jw ;' p/Bsh BjhI, jw rkcab<br />

jK, ][dk \ s/o/ gBkj \ oZy b/thI, ns/ fjzd{nK d/ fdB j'bh b'jVh, dhtkbh<br />

j'o fsT[jkoK d/ fdjkV/ nKtd/ jB sK yokp shnK ns/ rkbQh, Bkoh g[oy<br />

fpbZi j'Id/ jB, f;Zy' \ pzdrh tkb/ d{jK ijkBK d/ ;[yh . ns/ nkgDh<br />

nkgDh FoQk ftu pZX/ gF{nK tKr{z gJ/ iBwd/ wod/ jB . GkJh f;Zy' \<br />

fpBk eoDh sodk BjhI . j;fdnK NgfdnK gow/Fo ohMdk BjhI, wo<br />

woe b'e gSsktIr/, ªikD sp nzX iK f;o gT[;hnk .« f;y' \ Bk feqFB<br />

ns/ Bk okw skodk j . nkg B{z ;wM/rk sK g{ik Xow EKfJ gT[;h . ;kyh<br />

g{oh j'Jh s/sh;thI . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .33.<br />

34<br />

J/e p/o r[o{ ih T{uh mT[V pm/ E/, ;zrfs i[Vh, pVh GhV j'Jh . J/e<br />

f;ZyDh nkt . w[fj YKfgnk j{nk ns/ w[fV ikt . GhV g[oK dh ;h, sK r[o{<br />

ih nodk;hJ/ f;Zy B{z G/ie/ p[bkJh j}{o sK Ujd/ xo d/ j}{o nkr/ jh


pm/ E/, sK xzz[v eZfYnk r[o{ ih eh nrkVh wZEk N/e e/ yVh j' ojh .<br />

sK puB j'fJnk f;ZyDhJj/ \ feTI[ < ej[ r[o{ e/ s' ikDd/ jB sB{z go<br />

;zrs B{z }kfjo j't . sK f;ZyDh jZE i'V e/ p'bh, ih ;Zu/ gkfdFkj \ w/o/<br />

wkfJ fgT[I okfJ g[o e' ;/ . sK wI e[nkoh ;K fJe ;kX ;kv/ xo nkfJnk,<br />

w/oh wK B/ pVh Nfjb eoh . pVk p[ZYk ;h . w/oh wkfJ ph fgT[I ph br/<br />

;/tD .T[j gKu po; ofjnk sK wI Gh ;/tk ns/ eEk ;[DK . t' ;kX wI Gh<br />

;[fDnk . sK r[o{ ih wI ftnkjh ysqh d/ p/Nk po;kD/ dk, T[; dh wI f;ZyDh<br />

jK . f;Zy ph Gbk r[ow[y j, nkJ/ rJ/ f;Zy B{z xo b nKtdk j . ns/ wI<br />

gqhfs eoe gq;kd gh; gekfJe SekfJe y[Fh bIdh jK . sK w/oh Gosk<br />

;kE pD ojh j . yKtd B{z wI ikDdh nK r[o{ Gh gow/Fo Gh . wI ;[fD<br />

ofynk ;h ;kX s/ Bkoh ek n;kok Gosk jh j, sK r[o{ ih w//o/ d/to i/m<br />

;j[ok yKtd g[sq ;G }BkBhnK ;dk doFB B{z nktD, wI ed/ gkgD s[wQko<br />

r[oK dk doFB Bk ehsk . wI fustK r[oK d/ f;ZyK B{z ;/tBh jK . e"D ;/tk<br />

eo/rk w/o/ fgS'I . sK wB{z pj[s e[Nzph b nKtd/ j{J/ . w/o/ yKtd dh Gh<br />

wo}h BjhI ;h . w[Vh ftukfonk wB{z gkgD B{z doFB ejK . ubK ;/tk jh<br />

eoKrh . fJsB/ wI f;Zy rfJnk, ik efj:';[ f;ZyDhJ/ \ r[o{ fenK j't/<br />

p[bkJh j . sK wII y[F j' rJh, w/o/ go dfJnk ehsh . r[o{ ih i' j[ew j''t/<br />

;[ eoK . sK r[o{ ih p'b/, f;ZyDhJ/ \ s{z XzB j,XzB s/o/ wkg/, XzB s/o/ ;j[o/,<br />

i/ s[X fJe t/oh ;[De/ f;de ;/tk dk ns/ Gos/ dk ofynk n;hI ph s/oh<br />

G/N eoKr/, go Gosk s/ok iK nkt/rk, j[D d/th \ s{z ikfj s/oh GktBk<br />

g{oh j'Jh . s{ xo oj[, ;/tk jh efonk eo, fJj okj r[o{ e/ fwbD/ ek<br />

;{Xk j . ;kyh g{oh j'Jh u"Ish;thI . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .34.<br />

35<br />

sK Gbe j'fJnk sK f;ZyDh Gos/ e/ ;kE nkfJ yVh j'Jh . r[o{<br />

g[fSnk f;ZyDhJ/ \ s{z fe; dh f;ZyDh jI < sK FowkfJe p'bh, gkfsFkj \<br />

r[o{ e/ nzikD j't/I sK psktK . ;G ;zrs j}{o r[o{ e/ ;G jB . sK r[o{<br />

ih p'b/, f;Zyk \ f;ZyDh s/oh j < sK f;Zy p'fbnk L<br />

sB wB XB ;G r[o{ ek wwsk S'vh d{fo .


d/j ;zi'rh Bkfo j f;Zy f;ZyK eh X{fo .<br />

sK puB j{nk f;Zy \ sB{z ]po BjhI, j'fJ iktrh . f;Zyk \ s{z fgSb/<br />

iBw epho Grs Ek . fJj f;ZyDh ;h b'Jh, s{z J/e fdB ejk b'JhJ/ \<br />

iBw gkfJe/ fenk yZfNnk . sK b'Jh p'bh nih . w/oh ;/tk dh ohM j . sK<br />

epho p'b/, frqjh ek oj[ J/j BjhI . i' wo}h Gosk dh ;' Bkoh eoBh . s{z<br />

ysqh d/ iBw ikfj s/oh tk;Bk BkBe e/ gzE ftu r[o{ e/ puB do;B s/<br />

T[XZko . sK b'Jh uoBK s/ froh ,s[w ph dk;h e' ws fsnkr' . epho<br />

p'fbnk ;kXDhJ/ \ ;/tk jh eoBh j, s/oh GktBk sK iBw j[{nk ns/ ypo<br />

BjhI ojh . feTI[ T[j ;wK fgSbk ;h. j[D r[o{ fpBk ikDhdk BjIhI . fJsBh<br />

efje gq;kd eVkj r[o{ ih puB j't/, sK r[o{ ih p'b/ iK phV eoh ;h sK<br />

s[;K fpd/j doFB dhnk ;h . j[D ;d/j j' nkJ/ j', fgSbh pkDh ;[Dkt' i[<br />

f;ZyK B{z gqshs j't. epho B/ Fpd gVQ ;[DkJ/ sK f;ZyK efjnk puB eo' .<br />

sK puB j{nk ;G GrsK dk epho ;odko jrk . fJj gzE r[o{ fenK ph<br />

ehsk j . ;' f;ZyK d/ xo j' T[so/ . Xow oZyD tk;s/ gzE j . efbi[r ek<br />

fBopkj[ eoBk . sK f;Zy f;ZyDh ikDe xo rJ/, fXnkB i'r br/ eoB .<br />

r[o{ ih dk puB wkfB ;/tk br/ eoB/ . ;kyh g{oh j'Jh gIs;;thI . p'bj[<br />

GkJh ih tkfjr[o{ .35.<br />

36<br />

J/e p/o ca"iK uVhnK s[oeK dhnK, dhBk p/r w[Hb uVkfJ fbnkJ/<br />

Ghwuzd, wdBgkb, pho f;zx i;gkbhnk, f;ow"ohnk, d; j}ko s[oe<br />

n;tko nkJ/ . pvh bVkJh j{Jh, r[o{ ih sorF sotko p;sq gfjo<br />

Bhb/ x'V/ go uVQ/ . sK fdB ;zrs i[V ojh ;h . J/e Bkb/ e/ T[oko gko<br />

bVkJh wI i{M/, s[ge sotko ewkB eVeh . f;ZyK bVkJh s'bh, s[oe Y/o<br />

wko/, j'o ca"i ghS/ gmkDh, w[rbkDh nkfJ bVh pj[s, bVkJh phu pysq<br />

gfjohI shopk} jzekoh gId/ ]K gmkD fBekf;nk. p'fbnk,ªwiQp ek i[ZX<br />

i{MDk j . r[o{ s[wQkok jrk pbtzs sK jkE d/y' fdykt'.« fJsBh ejh<br />

;[De/ nkg r[o{ e/ gksFkjh d;thI nkfJ ;Ne/ . p'b/, ]K ih \ w/ok toh<br />

edh ek jrk, eo tko fdykfJ jkE . gId/ yK p'fbnk-fdykt' jkE, s[w


fjzd{ e/ gho j' . w/o/ sho s/ pu'Ir/ BjhI . }kbwh sho rod eodw<br />

. r[o{ ih p'b/, ªnpb ftrkV/ nkwd tko npb eo; wfj,«sK gmkD<br />

uwfenk, ;Gh d/yD/ br/ . r[o{ e/ u"c/o/ c/o x'Vk sho nrkVh S'Vk .<br />

sho r[o{ e/ skfJ ;kE ekB gk; s/ fBe; rfJnk, r[o{ ih p'b/, ]K ih \<br />

j'o tko eo b/t' . sK gmkD Fofwzdk j{nk . pko pko r[o{ ih efjnk sK<br />

p'b/ ;{ow/ pjkdo ek J/e jh pko j . go d{ik s[wo/ puB eo tko eoBk<br />

j{nk . e[j[ ;kE pKX f;Fs sho ubkfJnk, sho r[o{ e/ f;o eh Fkb<br />

bNgNh e' bg/Nsk b/ rfJnk . sK ]K yVk j' rfJnk r[o{ ih p'b/, yK ih<br />

. tko jwkok d/t', yK p'fbnk r[o{ ih b/t' tko d[fJ, r[o{ ih p'b/ªmhe tko<br />

:e pjkdo, fcaoestko w[odw jokwy'ofj, sK efj eo x'Vk c/ok r[o{<br />

ih u"c/o/ . pysq pXh e'Jh EKfJ ykbh BjhI, ;zi'nk bg/fNnk nzr, d/y eo<br />

ekB gk; s/ Bzr E'Vk ;h jh d/fynk, sho S'fvnk, brk sho x'V/ s/ j/m<br />

gVk . ns/ yIu ;c r[o{ ih f;o go nkfJ yV/ j{J/ . yK d/y e/<br />

p'fbnk,ªr[o{ ih, oZy bDk, puB j{nkªgmkD oyD dk e"D pys . ebwk<br />

:kd eo' .«efjzd/ jh s/r trkJh, f;o i[dk eo dhnk, ;Bk pj[s GrkJh,<br />

ns/ b{N eo dwkwk ihs ek j{nk, ihs e/ f;Zy nkJ/, cs/ p[bkJh . ykb;k<br />

i[ZX B' uwfenk, b[fNnk, fydokpkd gj[zu/ . ;kyh g{oh j'Jh Ssh;thI .<br />

p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .36.<br />

37<br />

J/e p/o bVkJh wI f;Zy i{M/, x/ok nBzdg[o gkfJnk, gjkVhJ/ J/e j'<br />

rJ/ . fdB gzdoK phs/ uVQkJh eh bVkJh j't nzB E'Vk fwb, f;de ykb;/<br />

ek d/yD br/, ]}kBk eYtkfJe/ ;sb[dq ftu gkfJ d/ iktI . ns/ f;Zy<br />

G[y/ ofjD br/, g[eko j'D brh, r[o ih oy bDk, ;po oy/ ph d[y go<br />

bVI fBs, j[D woBk r[oK e/ nkr/ ;h; d/D/, J/j f;de Bk jkfonk . J/e<br />

fdB wksk nkJ/ e/ efjnk . r[o{ih ejkfJnk ns/ f;ZyK d/ woB tk;s/<br />

T[gkfJ ehsk . f;Zy bVd/ jB, dohnkfJ ftu froKtd/ j', f;ZyK eh<br />

r[Bkfj efonk jrk, fe; soQK i{MIr/, gkfJ gkfJ nzB ykD B{z fwbdk j .<br />

pyFhJ/ ;zrs B{z, sK r[o{ ih p'b/, J/j gzE eosko d/ j[ew Bkb j{nk j.


gzE tXktDk j, rkbDk BjhI . fi; fdB g{ik d/ ]}kB/ br/ yktD<br />

sK fdB xkNk j'fJ iktrk . ;[D' wksk ih \ }fjo j g{ik dk XkB i'<br />

yktrk ;' drX j'fJ iktrk, wI gzE i[ZX tk;s/ yVk ehsk j, G[yk Bzrk<br />

jh Gbk j, go wI Boe BjhI gktDk ns/ p[ok BjhI eoBk, i;/ jw s/o/ g[sq<br />

jw jK . s{z wksk ;kB{z }fjo feTI[ d/ ;eBh jI . BjhI Bk d/fJ ;edh, jw<br />

Gh f;ZyK B{z g{ik dk }fjo BjhI d/Dk, jw nwkB oyB/ jK, ;sb[dq gk;<br />

wksk . id'I ;[X j' ikt/rk sK btKr/, fiT[I }fjo wkfonk ykJhn sK o'r<br />

B{z d{o eodk j . fstI g{ik dk XkB ;[X j'fJrk sK b/tKr/ . jwok f;Zy<br />

j't/rk, T[;B{z jw G/iKr/, nwkBs b/trk, ik fdbhg f;zx j'fJrk,<br />

fteqwh toy nmkoK ; BfVzBt tosrk .<br />

g;uw s/ T[m/ ykb;k uwe/ g{op gzE .<br />

d[o/ d[FN ;p gopsh, w"B w"o ih e[ gzE .<br />

ykb;k fwb w/b eo ykb;k N{N/ fdt; .<br />

fwsq fjzdth w"bth r'o/ ;[Bh ;[t; .<br />

pbh j'fJrk ykb;k s[oe s'o/rk wT[B .<br />

b{N/ rkT[I goik d[yh fBnkfJ ikfJrk nT[B .<br />

f;yDhnK fpGukoDh g[oy s[oe eh nk; .<br />

sK fdB T[gi ykb;k ;p poB'I e' fgnk; .<br />

sK wksk ih u[g j{Jh, puB j{nk ofjD/ d/t' . wksk B{z XB fgnkok j,<br />

eNzp B{z tXD BjhI d/Idh . ;kyh g{oh j'Jh ;Ish;thI . p'bj[ GkJh ih<br />

tkfjr[o{ .37.<br />

38<br />

J/e p/o r[o{ ih i{M/ pvh roiDk j{Jh . Brko/, Y'b, s[ohnK,<br />

oDf;zr/ pki/ piD br/ . ns/ ;oBkJh dwkw/ M[e e/ pki/ r[o{ ih T[m e/<br />

o[we ub/, ft;kj e/ eZfunK tohnK v/ok b[fN bhnk . x'V/, egV/,<br />

n;tkoh, XB[ ;G b[fNnk rfJnk . f;Zy o'tI g[ekoI ejI j}{o r[o{ ih e'<br />

pvk B[e;kB j{nk, fe; soQK ihsKr/ . r[o{ ih ek wkb b[Nk go nzs[ BjhI<br />

. n;hI fe; soQK gj[zuKr/, xo s Fofwzd/ r[oK ek eS[ ph B ofy ;fenk .


jkjeko wZu ofjnk, sK r[o{ e/ p'b/-bheK eY' f;Zy' \sK f;ZyK bheK<br />

eZYhnK, s/ puB j{nk p[Mkt', sK p[MkfJ fdshnK , r[o{ e/ p'b/, s[jkB{z<br />

eZYD ftu joy, w/ND ftu ;'r[ j{nk fe Bjh< sK f;ZyK efjnk ih<br />

gkfsFkj \ B joy B ;'r[, sK r[o{ ih p'fb ;[DkfJnk n;h jh j i[ r[o{<br />

fenK B' nkwdB you Bk; d/y e/ xo ek you d/ye/ B[e;kB . go joy<br />

;'r eS{ ph Bk j'fJnk, Bk j'r[ .<br />

joy ;'r ek d/j[ok fyD nkt fyD ikfJ .<br />

i/ ikr/ ;/ ;[yh jI, ;/ ;'rh d[yh GkfJ .<br />

Bkw fXnkt' Fpd e' noE fpuko' fBs .<br />

r[opkDh f;fynk fiBk fsBk Bk ;'rh fws .<br />

wfb wfb BQkJh ekwBh y'V; efo fFzrko .<br />

y;w B GkJh cb fenk ;' Fofwzdh Bkfo .<br />

r[o{ i[ nkfJnk Bkw Xo bfjohI b[G eh d{o .<br />

;'Jh f;Zy GkDk Xo r[o e ;dk j}{o .<br />

sK f;Zy ;[y f;T[I gou/ .Gb/ feqgk eoh, w/ok f;y ;'Jh uVQ e/ ghS Bk<br />

w[V/. bVkJh wZuh pvh x[zwv eh . ;kyh g{oh j'Jh nmZsh;thI . p'bj[ GkJh<br />

ih tkfjr[o{ .38.<br />

39<br />

J/e p/o gzwk t}ho uVQk, okik Ghw B/ G/fink, ;b{e ehnk j[D<br />

ikfDnk, s[;hI ;u/ r[o{ j' . sK puB j{nk L<br />

gzwk t}ho . nkyo p/gho .<br />

pkwD ek p'b . ;wM fpB ;'b . ofig{s eh ikfs . Bk whs ;kX{ B<br />

sks wks .<br />

puB- i/ os[ br egV ikwk j'fJ gbhs[ ..<br />

i/ os[ ghtfj wkD;k fsB feT[I fBowb uhs[ ..<br />

sK gzwk p'fbnk, FoD nkJ/, r[o{ ih Bk fsnkrhJ/, sK f;Zy ns/ ;'Yh<br />

p'b/, fBZs dh bVkJh e[S Gbh BjhI . j[D ;b{e jh jZSk j . puB j{nk


nfXe Gbk oig{s e[b fiBK izwDk ;so .<br />

gkbDjkfonK wkoe/ whs g{s f;o eso .1.<br />

Gbk Bk j'fJ gjkVhnk ;wM fp;kJh b/fJ .<br />

GhV gV/ ;kX{ pB/, drk pkg e' d/fJ .2.<br />

xfo wI nzB d[fX Gks pj[ FoXk d/tB wKM .<br />

eo' whs sp gopsh ;w/I ekw e/ pKM .3.<br />

pks eo/ nfs w'j eh nzsfo d[fpXk g{o .<br />

bD/ f;T[ ykDk Gbk fpgsk fdy ofj d{o .4.<br />

GkJh Gbk BkjhI go s[;hI ukj' ;' eo' . s{FBh 1 j{J/, gzwk brk j}{o<br />

ofjD. pfXtkB ;G-ukso fwb rfJnk . r[o{ e/ br/ ft;kfj eofB, no<br />

okik B{z efj G/i/, w/o/ t; j'fJ rJ/ jB . f;Zyh fdyktB brk . u'o<br />

brkJ/, r[o{ e/ e'sb u[okJ/ . r[o{ e/ ]}kB/ B{z B}o eo frDsh eoh,<br />

fpBk r[o{ j'o e'Jh B ikD, pme/ s[oekDh ca"i uVQkJh nkgD/ okfinK dh<br />

ca"i wzrtkJh . jwokj r[o{ e/ go drk dhnk ukj . ngDk ikDkt G/s,<br />

j}{o eh ;/tk eoDh, f;Zyh iDktDh fiT[I gkoXh . 2 ;kyh g{oh j'Jh<br />

T[Bskbh;thI . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .39.<br />

40<br />

J/e p/o r[o{ ih fFeko rJ/, d{o b/ rJ/ . F/o wko fdykJ/ okig{sK B/<br />

. c/o ykfJnk pkjo wjK gq;kfd . fBs efjnk eo/ okik ;kE s[w fwb' .<br />

J/e fdB otkb;o ek w/bk nkfJnk sK p'fbnk, r[o{ ih ub' sK doFB<br />

eohJ/ . oki/ ;G fwbIr/, f;Zy j'tIrh, r[o{ ih ikD egN go gotko e/<br />

f;ZyK e/ ej wzB bhnk . wdB f;zx u[wko p'fbnk .<br />

eo/rk ;' Gork . r[o{ ek eh eork<<br />

;/te s/ eki ;ork . d[FwB d{s work .<br />

sK f;Zy p'b/ T[j fJj eh efjzdk j . sK wdB f;zx jZ;e/ u[g eo<br />

ofjnk . r[o{ e/ p'b/,ªGkJh \ J/; B/ pkoK wjhB/ x'V/ dh ;/tk eoh j . i'<br />

x'V/ B{z ;/tfj fBFekw r[oK dk po; ;/t/ rkfJ r[o{ dh . fs; B{z nkrw<br />

fBrw ;{M nktrk . x'V/ dh ;/tk eo,j{Jh ;' io, r[o{ ek xo, okyk ;uk


;fsr[o . fuzsk Bk f;Zyk eo ufgek ;wk ;o \« sK ub/ rJ/ .<br />

pVhnK ca"iK oki/ nkJ/ . gopsh, uzfpnkb, pfVnb, wd{DhJ/, ;qh<br />

BrohJ/. ekwrVhJ/, fjzv{ohJ/, efjb{ohJ/, x[wzv uzd, fp;fjohJ/, wzvb,<br />

d/y doFB w'fjs j' rJ/ . r[o{ ek o{g ns/ r[D,oki/ okDhnK ;[fDnk ;h<br />

i;/ d/fynk s;k jh gofunk, eJh ej . okig{s oki/ fBjkb j{J/ .<br />

fJ;BkB dkB Bkw[ ig eoI ;GBkjh . r[o{ e" pm/ T[u/ m"o . sK uzfpnkb<br />

p/Nh e[nkoh ;h, T[B fgsk B{z g[S e/ fuZmh fbyh . ethFoh pVh gVQh j'Jh<br />

Eh . pkDh r[o{ eh d/y e/ y[Fh j[zdh ;h, doFB ukj[zdh ;h . wB ftu<br />

efjzdh ;h, pkDh pohe Bk eoh . go Gbk ofynk , sK fbyh nXhBsk<br />

tfvnkJh r[o{ ih dh .<br />

;kok gT[Dk d{ik r"Dk . Bo Bkoh E/ d'B'I GT[Dk .<br />

eS[ ykXk eS[ b r/ ;T[Dk . r[o{ ih T[sq gkT{I ;jh.<br />

r[o{ ih d/yfdnK fbyk L<br />

ikD' ;kok d/t d/j gT[Dk wkB; d/fj.<br />

d[fpXk d{ih eo rwB Bo Bkoh j{fJ y/j .<br />

T[G b'e GT[Idk fcofj eS[ ykXk you i[ wkb .<br />

gqb' GJh ;"Dk j{nk T[so s[wok pkb .<br />

;[De/ T[so fgsk eh nkfrnk ;kE fwb[D nkJh r[o{ ih B{z wZEk<br />

N/fenk, sK r[o{ ih ewkB ;kE fgZm m'eh . sK T[; g[fSnk,feT[I ih jZE<br />

feT[I Bk ofynk sK p'b/ s{z B[ozr/ dh p/rw Eh s ft;qKs gZsD gop BQkJh<br />

ns/ d/j gkfJnk . toh ikD e/ s[oeDh B S[tI f;Zy, sK jw Gh B S[tI .<br />

s/oh ;/tk GktBk s/ dwdw/ ek iBw fdsk . vZb/ dk ephbk j'tIrh sK<br />

f;ZyK dh, f;ZyDhnK dh ;/tk eoIrh . sK doFB d/tKr/ . pyF eoh r[o{<br />

ih . ftdk j' rJh, tos B/w ftu oj/, d/j fsnkr e/ iBwh ikfJ wkbt<br />

. ;kyh g{oh j'Jh ukbh;thI . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .40.<br />

41<br />

J/e p/o r[o{ ih wkbth: gops go ufVQn ikfJ e/ f;y gzi Bkb,<br />

J/e f;Zy Ek rzXhbk, d/y e/ T[; nkD wZEk N/fenk, sK puB ehnk s{z


fenk ikD e/ wZEk N/fenk, ;Zu ej[ . sK jZ; e/ efjnk, ;fsr[o{ ih<br />

\ wI o/tk dk g[sq jK, wB{z o/tkb efjzd/ jB . r[o{ ih, wB{z wkfJ B ejk,<br />

g[sq \ sg eo . sK wI sg eoB/ brk, T[sqk yzv ftu .i[r shB phs/ sK<br />

pqjwk B/ doFB dhnk . wI T[;sfs eoh, pqjwk gq;zB j{nk . sK wB{z<br />

p'fbnk, j/ Bkr;[s \ wKr to fdnK s{z b/t . wI efjnk,oki;h gkT{I<br />

fpG{s . pqjw/ efjnk oj[, sK wzvg Bro ofunk ftFeowk B . Bro ek<br />

okik j{nk, oki eofdnK i[r sq;m phs/. sK fJj w/ok oki iZyK nkD<br />

bhnk . sK wI i[X eo d/j S'vh . ijK sg eosk Ek sjK pqjwk d/ to<br />

efo shoE j{nk . s[w nkJ/ j', fBjebze ip j'fJrk sK br JhjK<br />

ojKrk . s[w ph ntsko Bo ek j' . w/oh ;jkfJsk eo' . iZyK B{z ;wMkt' .<br />

;oD, swkoh nkfJnk jK . sK r[o{ ih ewkB yIuh ;G gops noVkJ/, J/<br />

r[o{ ih \ oZy bDk . J/sB/ ;w/I iNK tKr{z o'wk, fwqr uowXkoh nkB yVk<br />

j{nk g[oy . brk efjD s[wkok ;wK BjhI nktD dk, s[w r[o{ ih ikt' .<br />

iK gzE cb/rk s[wkok s;K ph iZyK gk; nkfJ T[soDk j, ns/ wI ;odXko<br />

iZy jK . ;kvk BkrK Bkb ;dk i[ZX j[zdk j, s;K ;jkfJsk ;G eh ;KMh<br />

eoBh . n;hI ph d; ;fj;q ;Bk d/tKr/ s/o/ gzE ftu . ip s[w jwko/ Xkw<br />

nkt'r/ sK r[o{ ih p'b/, c"aiK nrw jB . J/e pkD ;kE G;w eoK go<br />

wkB[yh d/j efbi[r dh soQK jh posDh . fJsB/ w/I o/tkb p'fbnk, fgsk<br />

ih e'N ;Bk b e/ gj[zuKrk, G[:zzzrh ;Bk j{Jh w/oh voktDh . BfVzBt<br />

j'fJrk sK wI rzXqp d/; s'VKrk, s[wkok gzE oD wKv/rk . s[oe wko<br />

rod eoKrk. guk; toy ukBDk j'fJrk . egh; rzXqp eh ;zsfs wb/S<br />

Gkt f}whB dpkfJ b/trh . sK wI fBek; d/tKrk . gzE B{z oyKrk . w/ok<br />

s/} cb iktrk .<br />

wdBk Bkoh s/ g[sq ikDktKrk d'fJ., ghS bV eo yzv goik eo/Ir/ .<br />

ekwrVQ, gq:kr, fdZbh s/ g{op br oki J/e eoIrk . d{ik ;IXth, okth,<br />

Gkrk, ;so[dq s gFuw eFwho br oki eork . toD nkgDk nkbwh<br />

ejktrk . efj eo Bkb j'fJ bhnk ns/ efjD, i[ZX eoe/ Xow Ekge/<br />

gzE ek fto'X s[oeK ;kE XykfJe/ dZyD iktIr/ .<br />

B[ozr w[jzwdh v/ok u[ekfJe/ . sK T[j rfJnk fto'X fwNkfJnk .<br />

o/tkb to d/ eo y[Fh j'fJnk, p'bk s[w e' ngdk po; eh j't/rh sK wI<br />

fwbKrk . rkfJsqh e'g eo efjnk ;h, w/ok ngwkB j{nk gfjb bh r[o{


fenK . ;' s[;K ;[u/s ofjD, ;w/I wI gj[zuKrk . ;kyh g{oh j'Jh<br />

fJeskbhthI . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .41.<br />

42<br />

J/e p/o ;zrfs i[oh r[o{ eh G/N nkt, nodk;hnk f;Zy nodk; eo/,<br />

]}kBk ;KGdk ikt . e'Jh o[g:k, e'Jh f;Zy g;k w'jo, ;" eJh j}ko fJ;h<br />

soQK ]}kBk i[fVnk . sjK GktBk g{ohnK eo f;ZyK eh . T{jK pmk Ek ek}h<br />

;bko[dhB go ;kJhI tkbk Ek, d[tyh B Ek . sK GhV d{o j'Jh . sK ek}h<br />

g[fSnk, r[o{ ih \ s[wko/ f;Zy nodk; feTI[ eod/ jB . pqkjwD feT[I<br />

efjzd/ jB i' y[dkfJ eoh ;' G'rdk j, ns/ s[;hI fbyd/ j' fjzd{, i' j'Dh<br />

nkr/ jh pD ojh j, s/ n;hI s[oe ikDd/ jK eoh j{Jh oZp dh B{z c/o<br />

eT[D w'V/ . sK s/ s[wkok wkor e;k y[Fh j', g[sq XB d/Id/ jB, M{m feT[I<br />

efjzd/ jB . sK r[o{ ih puB p'b/, ek}h ih ;[D', w[jo fdykJh jkE eh,<br />

no brkfJ fdykJh ekrs go, ghS/ efjnk ;wMkfJnk . iK J/j iBwdk<br />

jrk sK eow j'Dh fbyh iKdh j, i;/ w[joK tkb/ g[Zm/ joc fby/ E/ .<br />

brktD tkbk iK brkt/rk sK f;ZX/ j'fJr/ N/e/ s/, s;h eow dksk<br />

fpXksk w;se g[o fbye/ fJj efjnk iK fJj wB[Zy r[o{ gho nZr/ wZEk<br />

fBtktrk, sK ;{X/ nZyo j'fjIr/, cb j'fJrk . BjhI N/e/rk sK g[Zmk jh<br />

eow oj/rk, sK r[o{ GktBk f;ZyK dh ;{Xh j[zdh j . ek}h ;bkw ehsh,<br />

;Zu/ gkfsFkj ih \ ;z;k d{o j{nk, p'fbnk tkfj tkfj ih .<br />

nB y[dkfJ nZtb r[o{ nkwdfj .<br />

edw w[;qs JhI do ijkB gke eodwfj.<br />

;kyh g{oh j'Jh pskbthI . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .42.<br />

43<br />

J/e p/o r[o{ e/ j}{o ;zrs doFB eoe/ GktBk i;h s;h ekwBk<br />

g{ohnK eos/ E/, sK r[o{ ih efjnk, e'Jh n;h j sqhwfs fi; B/ wod Bk<br />

fcNekfjnk j't, pvk S'Nk < ;G f;ZyDhnK u[g eo ojhnK, sK fJe f;Zy


dh p/Nh T[mh . jZE i'Ve/ p'bh, ;u/ gkfsFkj ih \ wI ed/ BjhI<br />

fcNekfonk, wod eh ikfs ns/ g[Zs B' ph BjhI fMVfenk < sK puB j{nk<br />

f;Zy eh p/Nh fe; soQK gqshs nkg eo f;Zy ;zrs < sK T[; GkrD<br />

efjnk wjkoki ih, w/ok pkg fdtkB ;h gkfsFkjh yZsqh nkro Ffjo ftu<br />

ofjzd/ ;/ . sK pkg w/ok wok . ;[De/ gkfsFkj xo igs eok, w/joK igsh<br />

ehnK, brkfJ u"IehnK pmkJhnK ns/ efjnk e'Jh j T[;eh ;zskB < b'eK<br />

efjnk, ;ks p/NhnK jB, nkmtK nkXkB 1 jrk . sK gkfsFkj efjnk, d/y<br />

b/t' . i/ b"Ivk 2 j'rk sK ybk; . sK fesB/ e[ fdB phs/ sK bI"Ivk gdk j{nk,<br />

dwkw/ BT[psK tZihnK . gkfsFkj ;[fDnk, j[ew dhnk ybk; eo' . o[}hBk<br />

brk fwbD, xo ybk; j{nk, uT[Ieh T[m y[Fh j{Jh, nkdo ;p br/<br />

eoB . sK wI ;Zsk GDK phu efjnk, ªXzB wod dh dkVQh fi; d/ fgS/<br />

gotko S[fNnk .<br />

fi; dkVQh s/ ig no i'r sg ;G cbdk j .«<br />

ep{b dkVQh dorkfj wod eujoh do .<br />

pro dkVQh grVh wod Bk;fs, nB n"os pdBfj .<br />

;Zu/ gkfsFkj \ wI eo bJh gqshs, wod izwd/ jh pzd ybk;,}BkBh<br />

;ks EhI sK Gh w[bkjik Bk efonk .<br />

XzB dkVQh ;Zuh, }B i[wb izwfj bkBQsfj.<br />

idfj o'} jodwfj wodfj .<br />

izwfj dor'F ]o eodwfj .<br />

dkVQh pzdrh nB ][dkfJ dhdko Fwkoj .<br />

pHo dkVQh FskB fp;kj[ B eodwfj .<br />

sK r[o{ ih efjnk, XzB s/oh gqshs f;Zyk \ dkVQh skohc e[B, e/;<br />

F[wko pkbsD . pHb dkVQh pdB uFw B dhdwfj . ;kyh g{oh j'Jh<br />

fsqskbthI . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .43.<br />

44<br />

J/e p/o r[o{ ih pm/ E/ . sK f;ZyK g[fSnk, ih ;Zu/ gkfsFkj \ GkDk<br />

r[o{ ek fiT[I ukj' ftjko fstI s'o' . go you ukjhJ/ e[S f;nkb nkfJnk


j . fJsB/ efjzd/ ;/, i' fJe tDiko/ f;Zy d' j}ko o[gJhnk Xoe/<br />

wZEk nkD N/fenk . r[o{ ih p'b/ e;k j, ns/ s{z eIdk f;Zy j, feE/ ofjBk<br />

j < sK T[j[ p'fbnk, ;[bskB dk jK . ns/ w[ohd Brkj/ dk jK . J//E/<br />

y/tN wkb b/ eo nkfJnk Ek . wkb fpe/ BjhI . sK wI g[fSnk, e'Jh r[o{<br />

gho }kjok j, ;[y ;[yhJ/ . b'eK efjnk r[o{ j nki d/ gfjo/ . sK wI ;[Zyh<br />

;km j}ko e/ Bc/ eh d;tzX eh G/N nkDh j . puB efonk r[o{ ih \<br />

ªGkJh fi; e/ y/s fs;h ek nzB . rT{ yKdh y/s j't . w[;kcao jNkt, sK y/s dk<br />

dkt/dko BjhI j[zdk . s{z w[ohd jI fi;ek , T[;h eh G/N d/j[ . r[o{ e/ okj s' BjhI wkod/<br />

sK T[; tDiko/ efjnk, r[o{ ih wI sK fgSbh ;[DkJh j w[ohdh . iK wI ;[y r[o{ e/ xo<br />

s/ gkJh . sK wI j[fD f;Zy j{nk . fgSbk r[Bkj pyF' . sK puB j{nk f;Zyk \ fijV/ fjzd{<br />

d/ f;Zy ;' ;kv/ . ns/ ;kv/ toh s[oe wkoD/ . n;K yzvk u[fenk . i' T[BQK dk ;' w/ok<br />

BjhI, i' w/ok ;' TBQK dk BjhI . GkJh f;Zy j'Dk, e/; oyD/ ns/ d/Dk bDk ;G ;[ykbk .<br />

go f;de ;kps oyDk efmBkJh .<br />

fpf;fde p'fJwzd nkwdfj .<br />

f;de p'fJ y{p wr} ]o F[dj .<br />

p/w[ykBK fwj gosz ozu B ;[yz fdqFs/ etus .<br />

f;de pbkJhI S eo fp;deh xoB T[ikV .<br />

r[o{ gho fpf;deh e BjhI, BkBe y/s fppkV .<br />

sK f;Zy j{nk, pvh G/N fGitkD brk . f;ZyK eh gqshs r[o{ fenK gkbh. pvh<br />

;zrs b e/ nkfJnk eo. ;kyh g{oh j'Jh u"skbh;thI . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{.44.<br />

45<br />

J/e p/o r[o{ ih wkbt rJ/, pokVK dh ;zrfs pj[s M[eh, ;/tk eoe,<br />

nkfrnk wzBD . sK r[o{ ih ek fFeko go wB j{nk, vZbk pokV j}{o jh<br />

oj/, uzfpnkb eh p/Nh B{z doFB d/D rJ/ . fFeko rJ/ d{o J/e pB phu,<br />

fwrq wkfonk no jZ;/ . vZb/ g[fSnk, r[o{ ih feTI[ j;/ < puB j{nk fJj<br />

fwqr f;Zy r[o{ ek Ek . r[o{ ek ]}kBk pj[s yokp ehsk ns/ u[okfJnk<br />

ykfJnk . GkJh vZfbnk p/okVk \ i/ e'Jh fe;/ nz;[ ykfJ iktrk, T[; ek<br />

wk; e;hJ/rk . fijV/ fwqr pZeo/ j[zd/ jB, i' gokJh ;[nkwh dh nz;[ yKd/


jB, fds/ fpBk fsBQK dh fJj' rfs j'fJrh . J/; B{z toi oj/ go<br />

efjnk B wzfBnk . sK j;/, feT[I sB{z mked/ oj/ ;/ .<br />

xfo nktDk ofjnk, d{o feeoK j/m T[so/ . f;Zy p'b/, G[y/ jK,<br />

ufbnk BjhI iKdk . puB j'nk feeo go uVQ e/ j{D' . sK f;Zy uVQe/ j{Dk<br />

. brk whIj brk whIj to;D . ib/phnK, cDhnK, y[ow/I . sK f;ZyK ykfJ<br />

e/ fsqgs j{J/ . fJeBk Bk Sfenk, i/ r[o{ e/ ykD sK n;hI SehJ/ . ykfJ<br />

u[e/ sK jZ; e/ r[o{ ih p'fb ;[DkfJnk . f;Zy r[ow[y J/j' jB, ykD tkb/<br />

g/N gkb jB, wBw[y ph f;Zy jB . GkJh f;Zyh gktDh pvh d{o j . sK<br />

xo gj[zu gq;kfd Sfrnk, ;[y Bkb ;'J/ pvh okfs j{Jh . b'e gF pj[s<br />

d[yh j'J/ . ;kyh g{oh j'Jh gIsbh;thI . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .45.<br />

46<br />

Gbe j{nk vZb/ g{fSnk . ;kok fgzv jh brk nkyD okfs tXh e;h .<br />

sK ;zrs e/ j}{o ;zrfs ;kE jh vZb/ jkE pKX e/ g[fSnk . sK r[o{ i<br />

efjnk, vZfbnk \ GkDk, d/tfsnK ftu ;goXk 1 j{Jh, ;{oi pmk ojk,<br />

fJzdq ph pm ofjnk . J/; s/ toyk dh EzwDh, ;{oi pmk ;[tor sK okfs tXh .<br />

vZbk p'fbnk, whIjz[ fpro ehe{z ihtKr/, n"V tX rJh, jE i'V/ ;zrfs ;koh, sK r[o{ e/<br />

eq'g j' p'b/, vZfbnk . wkof fJzdq B{z . r[o{ ek puB dk p/;kj T[me/ ;ks fSsq ubkJ/<br />

ns/ rkbQh ejh , fBeko/\ po;[, j[ew wzfB n;hIph wzBd/jK . r[o{ ih jZ; p'b/ .<br />

G ftfu ;{oi G ftfu uzd[ ..<br />

J/j ;koh gT[Vh gVQh sK brk po;B, whIj j{nk, ;[ekb j{nk, r[o{ ih<br />

wkbtk d/; rkfjnk fco e/, ghS/ efjnk, dfJnk pvh ns/ Gkt f;Zyh ph<br />

go M{mk wkbtk d/; . e[VhnK fgS/ gfbnk, nzB pj[s j'fJrk go oZiD<br />

Bk, fsq;Bk g;/ jh ftu .<br />

ykD B{z G/; . f;Zyh B{z god/; .<br />

wsbp gksFkjh . oki fpB[ gkjh .<br />

;kyh g{oh j'Jh fSskbthI . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .46.<br />

47


J/e tko ;G d/; go skg nkfJnk roie/ sK vZb/ efjnk<br />

g[Se/ r[o{ ih gk;'I, f;o e/; oy' s/ pkDh gVQ' . GfJ e/ wko/ ;zrs gVQB<br />

rJh dwdw/ B{z . ;ko/ ;[yB jh oj/ . r[o{ ih fJj puB ehsk, XowkFkbk<br />

pDkt', Nfjb eo' . skg s/ pu'r/, ;zrs eoBh ;[y ojrk, ;zrs puB<br />

wkBe/ br/ eoB . pkDh ek gVQBk ns/ Xow dfJnk B{z brktB B{z ikfJ<br />

oj/ E/, ;' f;yh Ekgh, ;kyh g{oh j'Jh ;IskbthI . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{<br />

.47.<br />

48<br />

J/e p/o r[o{ ih y[Fh j'fJ p'b/,ªvZb/ pokV \ wKr eS[ j[D n;hI<br />

ikwKr/, no{V g[o . vZbk p'fbnk wZEk N/e e/ gkfsFkj \ whIj fwb . sK<br />

u[g<br />

eo<br />

oj/, c/o p'b/ wKr pokVk \ sK c/o whIj wzfrnk, J/;/ soQK shB puB j{J/<br />

. u"E/ r[o{ ih p'b/ .<br />

iZN dk p'b ns/ pkDhJ/ dh u[g .<br />

r[o{ ek tke . pkwQD dk ;ke . fJBQK dk ft;kj BjhI .<br />

vZb/ fsnkoh eo, whIj dhnk, sK vZb/ i"jV SZgV ;kc eotkJ/ ns/<br />

nkfJ efjnk . brk whIj to;D, shB okfs fdB to;dk ofjnk g[eko<br />

gV rJh, gkfsFkj . oZy b/t', vZb/ wZEk nkD N/fenk, brk efjD<br />

gkfsFkj p; eohJ/ . sK j; p'b/, fSsq whIj B' wko' sK T[;h soQK wko/ .<br />

whIj mfjo rfJnk e'Jh fdB ghS/ ub/ f;Zy gzuk; . ubd/ uwe"o nkJ/,<br />

fBjkb/ u"Xoh T[skoh dJh okfs B{z do;fB ;G b'eK efonk, ;[De/ ;zrfs<br />

nkJh doFB B{z . J/e wkJh ysokDh wkShtkV/ eh nkJh . egVk EkB oy<br />

wZE N/fenk . sK puB j{nk f;ZyDhJ/ \ wKr p'bh ih gkfsFkj \ ufbnk<br />

BjhI iKdk ns/ doFB feE/ gktK . G/N eZse/ ;dk d/Idh ;K, ;' Gh ojh .<br />

puB j{nk, egVk b ikfj . n;hI s/o/ nktKr/ . G/N ph s/oh b gfjoKr/ .<br />

s{z wjK gq;kfd Se . r[o{ ih fdsk T[B Sfenk . ;[yh j'fJe wZEk N/ee/<br />

rJh xo, r[o{ ih e'Jh fdB oj/ . e[oS/sq dk rqfwD j{nk ;h, B/V/ ;zrsK<br />

pj[s GhV okfinK dh, r[o{ ih fsnkoh eoh, eo[S/sq dh . ;kyh g{oh j'Jh<br />

nmskbthI . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .48.


49<br />

e[oS/sq eT[ r[o{ ih rJ/, wdB BkE i'rh fwfbnk . fsB g[fSnk<br />

ªp[oek F/o ek eoDh f;XK eh«,puB fenk,ªBkE ih \ s[oe r[csko dzv<br />

fpBk t; BjhI .« i'rh efjnkuouk<br />

utkfJ . f;Xh ep{b gkfsFkj .<br />

ofjDh f;X BkBe e/ ceho . G/y o/y o}k ekoi d;srho .<br />

ihT[ fdb B/eh itkb . eoDh e[dofs f]nkb .<br />

nkg; wI ohM/, BkE p'fbnk r[o{ ih e[S jwkfJs i'rh eh ukjhJ/ . sK<br />

p'b/ L<br />

fcoek nw{zv d'B' coe; . ykb;k pbh e;/ soeF .<br />

sK i'rh p'b/, sho ubkfJ fdykJhJ/, sK r[o{ ih sho ubkfJnk, feb/Q<br />

wH[b e/ do ikfJ x[;k, d/y e/ BkE p'fbnk, XzfB fpfdnk d[nkg[o eh<br />

noiB eh jrh, r[o{ ih s[wko/ jkE s/ s[oe iKfjIr/ .<br />

jw eNk; 1 oj j . pkb r[zdkJh f;X e/ nk;D, T{jK gj[zuDk, cehoh<br />

eh N/e . sK r[o{ ih p'b/, BkE ih \ j[ew Bjhi vkY/ dk, jwkok gzE<br />

gj[zurk . ;dh s/oQthI, s[oe Bk; j'tIr/, nkg ikfJ d/j S'vhJ/Ir/,r'dktoh<br />

sho f;X ofj;D . f;X'I gq;kfd dhnk bhnk, Ffjo d/fynk feBko/ shoE<br />

d/ nNkoh Fkj{eko dh nkD oj/ . pqkjwD e[oy/sq d/ fwb/ . r[o{ ih eNko,<br />

nFoch, x'Vk dhnk . fezeohnk okwdZs nkfJ j}{o ofjnk . p'b/ r[o{<br />

e/,ªwKr fw;o \ r[o{ e/ xo ;p j . pqkjwD p'fbnk, ªpKfj BjhI S'vhU .<br />

wI bD e/ b'Gh BjhI . oZy bDk, sjK ijK e'Jh BjhI .« puB jPnk e[Nzp<br />

;w/s p[bkfJJ/rk . r[o{ e/ xo jh Gog{o dhnk . pKj geV d{o pm/<br />

ikfJe/ . ;[dkroK e/ x'V/ shB bhJ/ j}ko e/ . w/b/ eh ;zrfs nkJh<br />

doFB B{z . Gbe/ ;t/o/ h T[m ub/ . nktb y/Vh rJ/ fJe/b/ jh, ghS/<br />

gfjo s/ f;Zy nkfJ gj[zu/ . J/e wkJh gSkDe x'Vk gefVnk ih gkfsFkj<br />

\ gq;kfd gkJhJ/ . sK puB j{nk, jk}o gq;kfd .wkJh d[X fbnkJh pj[sk,<br />

;opsq B/ Sfenk . sK f;ZyK g[ZfSnk fJj wkJh eh pvh FoXk d/yh . sK<br />

puB j{nk, T[dk f;zx B{z efjnk J/; d/ ph f;X iBwrk . iZN d/ xo[


T[sork, iBw ish BkT[I j'trk, T{d/ f;zx g[fSnk r[o{ ih j[D ejK<br />

j < sK u[g j'fJ p'b/ . cs/ f;zx jh iktrk . eosko dk GkDk fJT[I jh<br />

tosrk . sK T[d/ f;zx nuoi j'fJ g[fSnk, w/oh Gh r[o{ ih pskJhJ/ .<br />

puB j{nk, gzE eh wkbeh uko tko, ;odkoh ykb;/ eh gzithI tko s/oQthI<br />

;dh . ;kb r[}o dfj dfj uFw . fcozrh rko eh, nkyoh nkbwh .<br />

oig{s co}zd ykb;fjwksfj tkosB . ;kyh g{oh j'Jh T[DzMthI . p'bj[<br />

GkJh ih tkfjr[o{ .49.<br />

50<br />

J/e p/o r[o{ ih pm/ E/ . sK puB j{nk, }kbw fgnk;, }kbw f;zx \<br />

efjnk, ib fbnkfJ . sK T[; t/b/ rvtJh B Ek gk; . J/e f;Zy ek p/Nk<br />

uzrk T[ib o{g ek jzekoh p'fbnk, wI fbnkT{I . rfJnk ib gqhsh ;kE b/<br />

gj[zuk . eN'ok g[o r[o{ ih e/ jZE dhnk, b e/ eN'ok ib ek f;Zy d/ jE'I<br />

jZE d/ye/ p'b/, f;Zyk \ s/o/ jZE pv/ wb{e e{b/ pj[s pohe jB . fenk<br />

ekw eodk j[zdk j < sK f;Zy p'fbnk ih gkfsFkj \ wI e[S feos BjhI<br />

eodk . s/o/ f;ZyK dh e[Nzp dh e[S Nfjb ph Bk eoh . J/e ib ek eN'ok<br />

nki nkg B' g{fo nkfDnk j .sK r[o{ ;[Dd/ jh ;fN fdsk . ns/ efjD<br />

br/ fe e[f;Zy dk j[E S[fJnk, sK f;Zy vo e/ uoD goV bhJ/ . ns/<br />

Fofwzdk j'fJ p'fbnk wI f;Zy nkdh jK uoBK dh gkj[b j, pyFhJ/ .<br />

sK puB j{nk gV/ s/ f;Zy BjhI, f;de Nfjb j . ;' s' fe;/ dh B<br />

eoh . sK f;Zyk \ jZE sK Jh gftsq j't iK Nfjb ehsh j'r[ . uoD sK jh<br />

gftsq iK shoEK B{z r[oK B{z, ;kXK B{z doFB eoB ikt/ . ;G d/j ns/<br />

fJzdqhnK ;[G eow eh Nfjb s/ gftsq j[zd/ jB . ;' s' f;Zyk \ eoh BjhI,<br />

Nfjb ekj{z eh . J/; s/ jZE ngftsq'I ek ib n;k j, i;/ w[od/ e/ nzr<br />

ngftsq j[zd/ jB . sK f;Zy B/ pyFkfJ e Nfjb T[mkJh . f;ZyK dh ;kX,<br />

pqkjwD nfsE e'Jh j't . jkE'I jh brk eoB sB wB XB eh Grfs brk<br />

eoB . r[o{ eh y[Fh j{Jh ;zrsK T[;sfs brhnK eoB . sK ;kfjp p[ZYk<br />

ih efjzd/, ;wkX gq/w eh j{J/ .<br />

y[bQ/ BB fpd/j s/ ;Gk fbykoh fp;w .


;k eEk nB{g efjs GJh oB fYr foFw .1.<br />

p'b/ sp r[opyF f;zx r[o ikwk pyfFzd .<br />

G{b B u{eh r[o eEk Gbe/ j[ew w;zd .2.<br />

;zwfs fteqw ;sq ; fJek;h wk; sq i/m . 3.<br />

gzuk; ;kyh ofttko fdB j[D fFeko eh p/o .<br />

J/e sq gzi d; sh; Gbe/ ejI ;t/o .4.<br />

;kyh g{oh j'Jh gzuk;thI . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .50.<br />

51<br />

pdB f;zx r[o{ e' f;Zy yZsqh p/oh iks .<br />

w[fj d/yfs g{fS:' fs; Ffjo nkro/ y:ks .1.<br />

dk;B eki nk:' r[o{ fYr efj s[oeB pks .<br />

eo i'o/ g{Sw ;jh eoBh eow ;[jks .2.<br />

u"gJh<br />

;wk eb{ ek ;[B f;Zy fgnko/ . ej{z y:ks f;yB fjs Xko/ .<br />

Ffjo ebzek Broh e';k . sjK ojr' t; X{o';k .3.<br />

sKeh Bkoh ezfBnk fpnkt . pvh j'fJ jfo jfo Grfs ewkt .<br />

poy ph; eh nzdo ;/th . fdBK J/e d/y fBqgw/th .4.<br />

fp;[b Bkw d/ys p; j't . sK xo po p;B c/o B Y't .<br />

geokt xo[ e' b ikJh . fJsB jh s[oeB nwokJh .5.<br />

w"Bdko gkfsFkjh ph;k . go/ o'b p; B'fj yth;k .<br />

f;bk c'V wzdo g[fNtkt . nwb nkwbh d{o pjkt .6.<br />

j'fJ i[X nkg; wI bo . dp G{gfs pb e' Xo .<br />

j'fJ bVkJh xo[ xo[ g[fo g[fo . b[N s[ozrk ri oE iopo .7.<br />

T[m ;{owk ;zps r[Bhnk . rkT[I pro fwb b{N/ w[Bhnk .<br />

wkbt/ s/ gfjb'I G ykJh . gkS ;G d/;fB s/ ikJh .8.<br />

s[oe sfBe Go fNeB Bk gktI . f;zx wQko1 g;{nfB ;w yktI .<br />

gKu po; fJe ezgD j'Jh . xo wI pfm vrwr pfje'Jh .9.<br />

pdB f;zx i[r ;fs ;[jks . j'fJ gzE b'rB ftfy:ks .<br />

fdg dhgB fJe rkT[I fp;kbk . sK iBwI Xow G{gkbk .10.


T[ms wko eo Xo/ ubkt . sfp ghS/ fBqg wko eYkt .<br />

fJj fpfX ;ebfj w{os d/;k . Ne ubkt pkbP e/;k .11.<br />

efjD ;[BB eh pks B ekJh . nzso dhox nzs B ekJh .<br />

wQko f;zx T[m BhuB vo .ntBh J/e o;"dh eo .12.<br />

f;zxB dbgfs gk; oky . sK wfs wko oki o' uky .<br />

oki f;zxk;B fNeB B j{nk . pms gos s[os Bo w{nk .13.<br />

;t:k<br />

X{o T[v ri pk} S[N Bo Bkfo Gr xo S'o ub .<br />

mr u'o b[N/ ;[s pzX[ S[N sp ykts ghts ;kX wb .<br />

nkFqw ghV ;[ ghV gq;zB dkB wj's;t X{fo ob .<br />

Fkb fp;kb ;[FKfs fpjkb, gqik pj[ ghV B d/j yb .14.<br />

d'jok<br />

nkmw ;kb ;[jktBk, rzrk po; gzuk; .<br />

frfo N{N/ iwBk fwb, rjI G[Mzrh2 pk; .15.<br />

ejK Xow ejK poD E/, p/d pqfjw ejK ohfs .<br />

s[oe rJ/ w[zvhnk w/o/ ifr:' ykb;k whs .16.<br />

i[ZX eos fdbh fYr sp G[:zrh w/b .<br />

pkrk gfjo ;ziktbk b[N pko gfs o/b .17.<br />

oki ykb;k Nfjb s/ d' ;s poy guk; .<br />

w[jse ;fs fJe fsqz; ;o o"bh Bt o; pk; .18.<br />

s[w w/ok ;G ykb;k fBgifj sfjz ;zi'r .<br />

s/i f;zx ;w T[m/ no fdbhg f;zx ww b'r .19.<br />

;kyh g{oh j'Jh fJetzithI . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .41.<br />

52<br />

r[o gqskg rkfJB brI fby' ;kfjp f;zx f;Zy .<br />

r[o{ puB e/ eofjI jw r[o[ gr ;/tk fGy .<br />

J/e p/o eh ;kyh r[opyF f;zx ejh Bfj . sK wksk ihs' ih ykb;/<br />

fjsekoh, wksk ;kfjp e"o doFfB eh fgnkoh . wksk ;z[doh ;tkXfB 1<br />

p;so'I eh nfXekoh, dkyDks:k 2 rqjgs:k, nkfJstko phshnk okfs


wfjb p;/ . ihs' ih eh ukfjBk ;zsfs dJh . fdB thotko Btwh<br />

xfo p;/ . d{i/ ;zsfs, shi ;fBuo okfs p;/ . i[Mko f;zx, }'okto f;zx<br />

cs/ f;zx ih shB jh shB' nrfB ;wkB wjKgq;E ntsko, s[oe pBdkje<br />

.<br />

wksk d{;oh e/ wfjb p;/ ;zsfs 3 ukfj dJh . ihs f;zx ih r[Dh,<br />

F;sq e/ XDh . ;G ;kfjp}kd/ pkbsD p{Y/ ;wkB . ;[xo ;[ikB ;{os<br />

;[jkfJ, ;{ow/, fjsekoh nkfrnkekh . uko'I jh eh ;kyhnK uko . pj[sk e'<br />

eow i'r o;[ fdykfJnk . ;zfynk wksk eh efjDh i'r 4 BjhI . ;kyh<br />

wjb'I eh, g{oh j'Jh . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .52.<br />

53<br />

J/e p/o i[ZX j{nk x'o y/s j{nk . ghS/ ;[bkj eoh, ;G fwb rJ/,<br />

fwb/ fpBk pud/ BjhI . sK r[o{ ih B{z wksk ns/ f;Zy ;wMktI, fdB ukbh<br />

bVd/ phs/ . y[nkik c"ai gksFkjh phVk b e/ J/e Uo x/o pmk . J/e Uo<br />

oki/ x/o pm/ . f;Zy ukbQh, f;de r[o{ ek . j'o ykb;k xo e/ J/j<br />

ejI,ªr[o{ s'I wstkbk j'fJ pmk j .« ;G J/em/ wksk ih ;zr b e/ r[o{ ih<br />

gk; ipkp ehsk . jw fwb/ s/ puB/ jK . s[w ph wkB b/t' . sK puB j{nk<br />

L<br />

v'rokB gops tkb/, gkykD .<br />

g{iI gkykD wfs e{fVnko .<br />

e{fVnK B tko . e{V/ gzwk fgfynko .<br />

ykb;/ B' iK Bkfj gqshs d/yh . sK efjnk,ªfBek;' dT[bs e'mtkb1<br />

B' efj ;wMkfJnk . mZr oki/ ;PKr, r"nK, mke[o, fFt d/ts/ eh nkfD<br />

oyh . rb fBekoh pb j}ko gKu Go okfs fBekf;nk . frfo oku/2<br />

dr/dko, be/ pb/d Gkr/, y[Fh j{J/ . iK d/yI fBekjh dr/ go drk, nip<br />

gS[skJ/ . puB j{nk d{ih tko drk, d/yk, d/yk, ykb;k ih, ghS/ Fofwzd/<br />

j'fJ eo vzv d/ eo b[N/fonK B{z ;kb;h c/o ph wBkJh . ;p gfotko<br />

ykb;k wzB pmk . r[o{ gk; nkJ/, ejh, ;p tehb okfinK d/ G/d dzv<br />

eok . r[o{ fenK puB dhnk, r[o{ nG[b ns/ wksk ykb;/ e/ GkDk wzfBnk


. fpdktk fbykfJnk, fby dhnk f;ZyK, ukbQhnK fpBK . ;kyh g{oh<br />

j'Jh fsqtzithI . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .53.<br />

54<br />

r[o{ ih S'fv ub/ d/; . wfjb d'B' ;[fB ub/ y/F .<br />

ukbh:'I ek ;zr ;[jkfJ . ;G[ v/ok ghS XkfJ .<br />

xB"b/ eh ;hwk nkJ/ . v/o/ go w[Hb XkJ/ .<br />

tjho go nkfJ fro/ . ;"IIIj ;' d'B' soca fxo/ .<br />

;[Bk r[o{ ih bVkJh sBh . nkg yV/ j'fJ F;sq r[Bh .<br />

fsBK d/y i[X e' XkJ/ . ca"i s[oeh u"frod/ SkJ/ .<br />

sD e/ i[V/ ;{o i'Xk . ykfJ wko F;sqB nrkjhI o'Xk .<br />

f;yB eoh i[jko r[o gk;<br />

fBe;' s[w jw ;/ eh ihtB eh nk;<br />

pj[s tko p/Bsh ;GB eh ;[Bh .<br />

nekb eh pks wzfB n;/ jh r[Bh .<br />

T[d f;zx ;{os r[o{ eh nB .<br />

dh:' ;p F[ebks ngBh ;[ pB .<br />

yVk j{nk f;zx ;{osD Fsq ;Bk .<br />

wkB' fJzdq o'esh dkBth dBk .<br />

r[o{ ih xB"b/ bV/ ;G f;gkjh .<br />

fuozsB G:' i[X UVe fBpkjh .<br />

wofj ;{o yk;/ g[Bk wko wko .<br />

eo/ }[bw pj[s/ s[oe okitko .<br />

bVs r[o{ j/s[ f;Zy dhB/ ;[ gqkB .<br />

T[d f;zx wko:' r[o e/ G[bkB .<br />

j{J/ y[F w{VQ M{m/ ikBh B pks .<br />

r[o{ ih rJ/ fiT[I fBqg ;' id[sks 1 .<br />

;[Bk fJj fgSkVh ub/ XkfJ geoB .<br />

fitI oks geo/ oft o;fw 2 doFB .<br />

o'gV/ nkB b[Nk r[o{ ek ;[ v/ok .


Bro B;s ikt pB wI ;[ c/ok .<br />

s[oeB xo ikfJ ykb;k XkfJ o'gk .<br />

d/t B/ ;[wB ehnk oZfSnk ;' ;"Igk .<br />

fdbtkbh f;Zy 3 r[o wjb ek okyk .<br />

fJjh G/s r[jMk ekj{z Bkfjz bkyk .<br />

GJh gqks nkJ/ r[o nkg uwe"o .<br />

i;/ okw XkJ/ pB e' ;G S'o .<br />

ukbh; f;Zy ;zr S{Nk oB ;kok .<br />

ikBh BjhI ;zrfs ihtB e/ d[nkok .<br />

bV/ uwe"o ca"i nkfJ d; bky .<br />

][nk}k s[oe M{mk geVfB nfGbky .<br />

;[Bh pks ;G d/F drk d[FN ehBk .<br />

wjkokik Bk; efo s[oeB eh JhBk .<br />

bV/ pj[s bVkJh fdt; jh ;kok .<br />

f;ZyK efjn,ªgkfsFkj \ S'v' nykVk .<br />

s[w ojI sK gzE e' w{b ;kok .<br />

jw/Fk oyI f;Zy j'tI j}kok .«<br />

;rfo oB f;ZyB i[ no}h brkJh .<br />

jZ;I fdnkb r[o ih fJe pkB ubkJh .<br />

d; j}ko wkok fJjh ufbs[ fdyktk .<br />

eb{ ek gfjok jfo j[ew fdb wBktk .<br />

wkB pks fdnkb d[fJ f;ZyB e/ ;zfr .<br />

ufb skb1 ehBk wjK wkfJnk nGzr .<br />

rfJnk fjzd{ gho efj skbh pikJh .<br />

ghS efjnk y[nk}k geo' ;jkJh .<br />

gVk o"b-M'bk XJ/ ;B-Jh;k2 .<br />

ub/ XkfJ dZyB fdbB phu Xh;k .<br />

d{fo ub/ fdt; gzu d; e';k .<br />

g[Bk okfs XkJ/ fJe ubs eo X';k .<br />

;' Gh ;[B' rJ/ ws;tkVk3 pkrk .<br />

d' gmkD wzrtkfJ xfo fjzd{ ;kXk .


d[gfjo ekN fdykfJ pkB ipfj wkok .<br />

Bhb p;sq jkih ejk:' d[nkok .<br />

Sbfj ikB s[oeB fBnk} ykB dhBk .<br />

poy o'} f;ZyB pkje ythBk .<br />

rBh yK Bph yK ;[ Gqks ;fj d[fJ f;Zy nykfJnk.<br />

dJh eod sP gq;kfd wzsq fdqVQkfJnk.<br />

j{nk eVkj ;[nkd d/y s[oe rBh yK .<br />

wzBh pks gho tbh f;de ;kps nwK .<br />

pkjo ikfJ ftdk eo fby dhB gNk4 .<br />

ww f;Zy wzB/ dhnk ;/t ;Nk .<br />

;kyh g{oh j'Jh u"fozithI . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .54.<br />

55<br />

wrB gq/w gkfJ ub iktI . f;Zy d'fJ ;zfr Nfjb ewktI .<br />

J/e f;Zy r[o uoBh bkrk . bhnk gSkB r[o{ pv Gkrk .<br />

x'Vk d/ n;tko eokJ/ . r[o nkfrnk fcfo w[fV xfo nkJ/ .<br />

ghS/ GkDk i' feS[ j{nk . pvh wks ;zr r[o ;[s 1 w{nk .<br />

fp:'r eEk poBh few ikJh . Ffjo f;ozQd s[oe oj/ iKjh .<br />

fro eu woh wks ;[B n;/ . feqFB fp:'r d/teh i;/ .<br />

d[FNB pkb wko/ nfs gkgh . T[yVh iV s[oeB ;p Ekgh .<br />

;[B' r[o{ eh neE ejkBh . shB wk; bfr byk B GkBh .<br />

eKrV s/ ;[fB XkfJ ;who . uoBhI gok ªub' jw gho .«<br />

p'b/ jf;, s[oeB jw pkdk . 2 s[w oZ:s fJj pB B nkdk .<br />

wkB pks d/ f;o eo pk}h . xo b/ ubk p'b ek rk}h .<br />

oj fBs sjK ikfjz ny/Vk . wko/ pkdh s[oeB S/Vk .<br />

pkdb ;{oi b/s S[gkJh . sT{ B fSg s/} fdybkJh .<br />

pvh Nfjb pj[ Gkt ;whok . r[o fYr pmk oj/ ephok . 3<br />

ip r[o ejI wKfr f;Zy w/o/ . S[NI uT[ok;h ww sB e/o/ .<br />

fJe fdB Ekb gq;kd r[o dhBk . fwNI iBw d[y efj:' gqphBk .<br />

xo b/ rfJnk r[o nkfrnk j'Jh . ;rb e[Nzph pKNs ;'Jh .


d/fy wk; MNek ;G vo .ªwko/ gho r[Zrk xo T[io/ .«<br />

;G gq;kfd ;w/Ne xo ek . dh:' dpkfJ ;whofj fMoek .<br />

G[fB;ko/ 4 r[o nkr nkfJnk . sp g{Sk r[o ;ku ;[BkfJnk .<br />

gok gkfJ w[fj oky/I np jh . p'b/ r[o eZb nkJh:' ip jh .<br />

;'nk ofB ikfJ ikN ;whok . Gqwk w[Bh ;w iBw[ ;[ ehok .<br />

jz; eke g;[ feqw Bo Bkoh . Gqws Gqws nkJh sjK tkoh .<br />

izrb d/; iBw ;s pkok . G{yk ghb{ ykfJ fJe pkok .<br />

brh fgnk; ;[X nkfJ ;whok . dKs S/o 5 ghb{ fJe ;hok .<br />

ufes j'fJ r[oFoB ikfJ ejk . s[woh s[wjh gqG[sk bjk .<br />

j; p'b/ r[o ;[B ww[ f;Zy . G'r/ Gt 6 S{Nk Gqfw fGy .<br />

w;se fBnkfJ gKfJ o'fJ gok . GJ/ Gkr r[o xo[ ww dok .<br />

:k fpfX skok, poy fpshsk . dwdw/ rJ/ r[o{ ;[G ohsk .<br />

shB poy sjK r[o oj wk; fdt; eS[ T{B .<br />

wok B[ozrk fbyk fdy fjekfJs ;wMh ;{zB .<br />

;kyh g{oh j'Jh . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .55.<br />

56<br />

;fsr[o g{ofB feqgk eoh cfbnk fus nBe{b .<br />

Fkfj pjkdo bhnk cb w{nk B[ozr ft;{b 1 .1.<br />

GkJh b'V sp s[oegfs ghoB y'is ;'fJ .<br />

dk; Gkt j' p'b gm r[o{nB ;[Bh ;w'fJ .2.<br />

ub ;[Gkte dZyDh ;[Dh Fkfj fBqg dk; .<br />

nkg s[ok wkor fwbk fdZbh r[o ;fj pk; 13.<br />

wk; gKu fdZbh p;/ ekoi ;kX/ shB[ .<br />

;/te ;zrfs efj oj/ wjb[ p[bkt' uhB .4.<br />

sp p'b/ r[o ;zrshI s[w ;/t' dfJ wks .<br />

fwb B w'';/ s/ s[w feqgk jwkoh sks 2 .5.<br />

iBe EKfJ 3 gqrfN eok shik Fkj ;B/j .<br />

dZyD ub/ pj[ GkfJ ;'I r[o{ fdykfJnk J/j[ .6.<br />

ub/ Fkfj dZyD fisk pj[s ehnk sp wkB .


p'b/ r[o r/dk fdy ;/tk wfjb fBXkB .7.<br />

nkfJ pj[s ;/tB ehnk wksk d'B' wkB .<br />

;[Bh eEk jw ;zfr Bfj f;yB ejh ;[ nkB .8.<br />

wksk b/ nkJh jwI ;kfjp f;zx efj:' ;ku .<br />

;fsr[o ;zrw efo dh:' to dhBk r[o oku .9.<br />

u"gJh<br />

ub/ r[o{ jw ;' ip wkor . brh fgnk; fJe g{Sk pkor 4 .<br />

f;Zy ikfJ gkBh b/ nkJ/ . fpgqh frqfj eh ;[u psbkJ/ .10.<br />

sK ek ib r[o dhBk vkok . p'b tKek ;[X B tkok 1 .<br />

J/eb/ eh eS[ F[X B eoBh . pj[s/ pkb ijK ;[u toBh .11.<br />

Grfs ;[X Bfj ;[X nkuko . pj[sfB rqj 2 ;d ;[X ;[ tko .<br />

xfo ;[Xh frqj;sh ifjz pj[s. J/eb xfo fXqr d/t B G[rs/.12.<br />

d'jok<br />

;kX{ J/ekeh 3 Gbk ;[X d/j wB ;[X .<br />

frqjh pj[s ;[X xfo ;[fu sB wB n" p[fX .13.<br />

u"gJh<br />

g[jeo shoE ;fsr[o rJ/ . pkpk xkN f;X ijK BJ/ .<br />

sjK dkB u/sB fdi 4 dhnk . g{Sh iks ykb;k shnk .14.<br />

;[B b'rB nuoi sjK wkBk . gho ytk; oki ;[s ikBk .<br />

shoE gkfo pkD fdybktk . GJh r[jk sjK mke ojktk .15.<br />

f;X r[jk iB[ ikB B ikB . wko d/y ;o nuoi nkB .<br />

;pe' puB ;[BkfJnk ;fsr[o . jwo' f;Zy nkfJ r' Boto .16.<br />

w[Hb w[epo p/r ejkt . fdbtkbh ;'I d/yB Xkt .<br />

shB wk; fsB ;/tk ;zr . ikfJ gj[zukfJ r'dktfo rzr .17.<br />

fpfdbk j' fsB gkfJnk FwF/o . pyFk f;Zy s'b dfj ;/o .


.18.<br />

.27.<br />

fJe pkbe gkfsFkjh pzdk . fwbk r[o{ f;T[I F/o fB;zrk<br />

rJ/ sjK sN d/yk ;fosk . ngBk nk;B gfjb/ sg ek .<br />

w[Hb pkdh J/j[ M/Vk ehBk . Fkj pjkdo fBoDk dhBk .19.<br />

sg eh wkb fpG{fs fdykJh . i'iB G{w dhB[ joykJh .<br />

ijK pkr sjK oj pokrh . EzwB, e[b ;/te sg okrh .20.<br />

f;jik ;B eh pmk ofj j . G[rs nkgBh nkg/ eoj .<br />

J/e fdBK gqG[ rJ/ fFeko, sKek fwqr ykfJnk efo oko5 .21.<br />

sKe/ xfo ikJ/ yV/ d[nko/ . gN 6 nzdfo G'iB ;w/I f;Xko/ .<br />

e;h ewo pm/ fs; ykNk 7 . f;Zy fs;h e/ poiI pkNk .22.<br />

fo; eh B}o 8 d/yh fsB[ f;X . X;h ykN r[o geoh fpqX .<br />

oj[ ek;fN jw ;'I BjhI po . ngBh XofB jwo' wB rfjo .23.<br />

mfjoh ykN d/yh fsB BB . uoB bkr[ eo Gky/ pB .<br />

oky' w[fj r[o{ s[w ;ku' . jwo/ eowB ;' ws oku' .24.<br />

T[uo/ tke ;/te ;' eo . s[wo/ tke eoBk ;'I Go/ .<br />

sp j; p'b/ jw eoBk gzE . j[ew eosko ek s[oefj jzs .25.<br />

s[w e;h eoBh ej[ eoj'I . g{S'I s[M ;kujh T[uoj'I .<br />

p'bk ;kX{ nfp s[w wkbe . s[wok pzdk eo'I Bk nkbe .26.<br />

jZ; p'b/ jw dhBk j[ew . pkb{ wfX fBek;' o[ew . 1<br />

d/; gzikp ikj[ ww pdbk . fpw[y . fpw[y j{J/ w/o' wB odbk<br />

gzE s/i s/o' jh ehBk . efj fJj[ tke[ F;sq sp dhBk .<br />

br/ d/B sp f;Zy nXhBk o'ts BBB g[bes ;hBk .28.<br />

d/j[ ewkB yVr fJj[ ;kvk . uoBhI go/ wfs d/j[ ipkpk .<br />

sp r[o ejk ewkfj e[w/ok . G'r ;[tB[ 2 ykb;k w/ok .29.<br />

fsB sp ejk J/e fenk eoj{z . oj bki ww pdbk ;oj{z .<br />

j{nk puB ;G ;B Gzvkok . j'B nekbh bky j}kok .30.<br />

whu nKy fsB whu/ BB . d/y sp wkor e[S rfJB3.<br />

uoB gok fdF g{SB bkrk . e;h i[rfs psktj[ okrk .31.<br />

pj[s ejh r[of;yB oky' . s[oeB y'd wko efo Bky' .<br />

;[B pzd/ \ s[w ykb; gzE . fwbj[ ykb;k gkj[b ;zE .32.<br />

i/ s' e' j ykb;k ;kb; . sp jw y[Fh pyFh ;p bkb; .


nkgk ipjh s'fj B j{nk . s'o ;wkB j'fJ B phnk .33.<br />

w'B GJ/ fJj puB T[ukoh . d[fJ oky dhB/ froXkoh .<br />

GZbk fsjB 4 d/fJ ;wMktk . b{NB Bro pro w[fj Gktk .34.<br />

;kyh g{oh j'Jh . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .56.<br />

57<br />

d'jok<br />

pzdk pyFh5 ykb;k ubk s/} fdyokfJ .<br />

i[oh ca"i ;s ;jz;q g[B by bky nm nkfJ .1.<br />

dpek Fkfj fdZbh gVk s[oe[ fgSkVh bhB .<br />

izrb b[N eo b{Ne/ b[Nh gtkXh dhB[ .2.<br />

Ffjo ;Y"ok wko s[oe gops b{Nh ekS .<br />

b{Nh f;oQzdh yke eo ub/ s/} ;'I pKS .3.<br />

u"gJh<br />

;sb[dq fYr[ Fjo pikok, b{N e{N nkfJ b[dtDk wkok .<br />

wkMk dVgD b{Nh dZyDh, ebwb b'r isB eh oyDh .4.<br />

u"gJh<br />

g[o r[odk; b{N eo XkJ/, pvk i[X jw ph sfjz nkJ/ .<br />

fwb b'r f;yB psbktk, pyFh r[fonkJh f;yoktk .5.<br />

;[Xk ;o'to[ eo fddkok, ngBh ohs c[oh r[o ekok .<br />

GJh ;goXk2 ykb;/ ;zrk, r[fonJh ufj ;pfjB ;zrk .6.<br />

sp ykb;/ fpT[Is pBktk, ekb/ p;B wd-nkfwy3 Gktk .<br />

tj[ ufj Xow ngBk pFB', uj ykb;k ngBk bfj;B' .7.<br />

rJh cafo:kd dyB e/ d/;k, f;Zy g[eko/ f;o fJe[ G/;k .<br />

puB[ j{nk ofj ykb;k T{jK, T[;fj p[bk:' r:' B sjK .8.<br />

u"gJh<br />

oks jh Gkrk w[o rJh ;zrfs, f;zx ;zrfs B ekYh ozrfs .<br />

Gkrfs f;zX[ gko ijK sjK, tDiko/ s[oeB ;' ejk .9.<br />

d'jok<br />

r[o{ y}kBk b/ rfJnk ;Zsk dhBh y'fJ .


{Nk sKfj y}kB ;p wok i[X wI ;'fJ .10.<br />

g'sk cs/ f;zx ojk b[ek gjkVh ikfJ .<br />

irk ykb;k F;sq gkfJ, ;fsr[o{ feqgk gkfJ .11.<br />

u"gJh<br />

jw d/ys ykb;k T[mk, s[oe s/} d{o ;rbk w[mk .<br />

Bzd f;zx, roik f;zx nkdh, gzE bki ;GfjB fwb ;kih .12.<br />

d/tk f;zx, nso f;zx ;{ok, wdB f;zx, okw f;zx g{ok .<br />

eg{o f;zx s/ r[opyF f;zx, u'bk f;zx j ;ZiD f;zx .13.<br />

wkoI wo pj[s fdB phs/, nktk Bkdo w[Hb/I Ghs/ .<br />

sK ghS ;[zRh G{ j'Jh, wkbe jw e' fdy Bk e'Jh .14.<br />

:k fpfX eEk BB Go d/yh, ;G ikB r[o puB fpF/yh .<br />

;fsr[o[ eEk w[yB ;' Gkyh, ;[B' f;Zy wfs T[ib okyh .15.<br />

J/e p/o ;fsr[o w[M ejk, ;ji GkfJ j"I fBeN/ ojk .<br />

g{Sk sp ;kyh r[o GkJh, ;[B' f;Zy ;fsr[o w[y nkJh . 16.<br />

d'jok<br />

n;h efb wI j'fJrh, f;deh oj Bk e'fJ .<br />

f;yB g{Sk feT[I fBG, gzE s[wQkok ;'fJ .17.<br />

u"gJh<br />

p'b/ f;Zy ihsI gzikpk, ghS/ i/jbw Bkek pkrk .<br />

d[nkpk ;sb[dq eh gkok, wkbtk ihs izrb gr Xkok .18.<br />

e[oy/sq gops e[S dkpk, ;zps phs/ nm d; ;kmk .<br />

g{op ;kX/ Jh;/ ykdw, fJs/ f;zx b{fNj ;p ykdo .19.<br />

nzsq p/d1 fdZbh e' frod, sK br fdZbh pm/ wod<br />

;' ;G fwbe w/o/ gzE, X;I wzsq ;' w[fM ;[s ;zE .20.<br />

:k fpX gzE d[yh j'fJ M[o/, ;qh tkfjr[o{ e;h eo .<br />

fusts jh n;h j[fJ ikt, BZp ;ks ;kb fYr nkt .21.<br />

d'fJ ;kb fco sK wI fwb, o"bh go d/; ;fp o[b .<br />

T[m oZye d/;B e' d{b', ;p okiB e' gNd/ w{b'I .22.


d'jok<br />

sp ;p b'rB d[y j{nk wodIr/ ;G d/; .<br />

Jh;/ ;zrfs ;fs ww ;zrs ghS e/; .23.<br />

w/oh oh; eofjzr/ w'B, sK jw f;ZyB G/iI GT[B .<br />

J/e nekb uj{z fd; M{b, gFuw[ nNe gko bV e{b .24.<br />

J/e ;jkJ s{bQVk 2 w{bk r[o ek f;Zy .<br />

G/; fjzd{ f;Zy r[o{ ek d/;B ihs fgy .25.<br />

;kyh g{oh j'Jh . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .57.<br />

58<br />

J/e p/o e/;rVQ E/, sjK r[o{ ih pm/ E/ gq/w o; ;kE . ;zrs B' j{ew<br />

j{nk jw ;/ i' g{SBk ;' Bzd bkb psktrk, sK Bzd bkb nykVk<br />

fbykohnK ek fJeZmk ehnk, gksFkjh fbykoh ntfo ethFo p[bkJ/, eoe/<br />

ethFoh p[bkJ/ ;fsr[oK e/ j}{o, r[o{ ih B' ok}h efonk eoI . po; fdB<br />

r[o{ ih eo'Xtzs oj/ E/, e/; Xkoe/ gkj[b d/ e/, bJh gkj[b sK ;zrs<br />

toDK eh w{zj w'V rJh, br/ ejfB r[o{ ih B' f;oo[ j{nk, i' iB/T{<br />

T[skoe/ MkVK B{z gfjokfJnk, sK puB j{nk,ªr[o{ eh ;zrs MkV, J/e ;w/I<br />

;qh r[o{ ih wKj no b'jk s/b dkB ehnk, dhnk nodk;hJ/ B{z, ;q/FN<br />

pqkjwBK B{z tzv d/j, wD ;" b'jk, wKj ;" wD ns/ s/b ph . sK nodk;hJ/<br />

efjnk, j}{o ih ;Zu/ gkfsFkj \ pkwQD BjhI b/s/, sK puB j{nk c/o g[ZS<br />

nk, nodk;hJ/ e' fenk ejs/I jB . sK no} eoh ih gkfsFkj, ih ;Zu/<br />

;kfjp \ s[wkoh s[w jh ikD' . sK nodk;hnk vo frnk . ;kfjp f;zx sK<br />

efjnk ;u/ gkfsFkj ejs/ jB, nfXekoh BjhI oj/, ysqh j'fJe izR{ bkfj<br />

dhnk j . e[b e/ ;'Yh ;G ejs/ jB-r[o{ e/ pkto/ j'fJ rJ/ jB .« ;[D<br />

eo sK puB j{nk f;yk \ Gbh eo', nzr{mhnK, eV/, b'j/ dhnK wkbK<br />

pDkfJ b/ nkt' . wkB e/ puB fst/I jh eokfJe Fkw f;zx b e/ fdtkB<br />

ftu ojokf; d/ t/b/ G/N r[o{ e/ nkr Xo/, sK r[o{ e/ p'b/ L<br />

dksk eosk nkfg s{z s[f; d/tfj eofj g;kT[ ..<br />

s{z ikD'Jh ;G; d/ b;fj fizd[ etkT[ ..


c/o tzv fds/ . d' eV/, J/e Skg, fJe }ziho, fJe eod, gKu<br />

Gb/ ;opsq B{z toskfJ fds/ . ykb;/ ih B/ b bhs/, y[Fh j'fJ sK puB<br />

ehnk, sK efjnk, ªr[o{ ykb;k , ykb;k r[o{ .«<br />

ykb;k j'trk fBskfDnK ek skD, fBEkt/I ek EkT[I .<br />

puB j{nk L<br />

pqfjwD gqfsrqkjh, r[o{ S'vk, r[o{ B/ S''''v/,<br />

r"V fs o'V . ;B"Vh, j{J/ gj{Vh .<br />

ekB e[pi wkE[o . T[mkt f;Zy ;kEo .<br />

sK d/ye/ eo'X r[o{ ih ek, go'js yVk j' e/ jZE i'V/, sK puB j{nk L<br />

s[w ;ko;[s ykb;/ eh i[rfs .<br />

oj' ekj{z G/;, ykb;/ e/ dot/F .<br />

s[wkok j'fJ nz;, ;zGbg[o pz; .<br />

ft;B i;[ e[b s[wkoh,gqik eh oytkoh .<br />

fBjebze j't, e[b ;BkE ;'j .<br />

sK ;'YhnK jZE i'V/, puB j{nk L<br />

w/oh r[fonkJh, fiB e/ wB GkJh .<br />

tXj[ e[b sKj ek, ww gzE e/ Bkj ek .<br />

wkBfj w[M ;wkB, p;hnkj[ ww Xkw .<br />

sp vo e/ ysqh nkJ/, jZE i'V e FoB gV/, puB j{nk, w/o/ gzE e/<br />

nXhB oj'r/ sK ;[yh j't'r/, ;ko/ irs eh eko ykb;/ bJh .<br />

nzphoh t}hoh caehoh .<br />

ssphoh, }[jhoh, nebrhoh .<br />

dkB eh djhoh, pzd{e sorFrhoh .<br />

oki wzsq dksK T{d f;zx B' ns/ w'jo f;zx, XzBk f;zx, wkB f;zx,<br />

dkB f;zx ns/ ufVQ f;zzx f}whdko r's B{z pyFk . efj e/ T[m/, wzdo wI<br />

rJ/, wksk ihs' ih uoBh bkr/ . ªgkfsFkj \ p/N/ eh eoBr/, ;odkoh<br />

fdsh f;ZyK B{z .« sK jZ; e/ p'b/,ªs[w ;Zuk xfo, ;wkb' . ;G s[wkoh<br />

nkfrnk wzBrk, noF dh ;odkoh s/o/ e[Nzp B{z .<br />

ªn;hI ijK, s[w sjK .«<br />

fJj efje/ ;wkfX brkfJ, wZEk N/fe wjb rfJnk, tke wzfBnk .<br />

;kyh g{oh j'Jh . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .58.


59<br />

toskok tos i[rfs, ;[B' f;Zy fus bkfJ .<br />

;fsr[o i;h Gkt;h, s;h ubf; tkfJ .1.<br />

J/e p/o ;fsr[o ejk ;G fdtkB uT[c/o .<br />

p'b/ d/y efo ykb;/ E oki/ fYr x/o .2.<br />

sp T[; p/o pho f;zx i;gkbhnk nkfJnk, wdB f;zx oig{s ph Ek,<br />

sK r[oK e' g{Sk Fkw f;zx B/, ih gksFkj \ ykb;k E'Vk ns/ toh fjzd{<br />

w[;b/<br />

pj[s/, e;/ oki mfjo/rk < sK puB ;qh w[y tke gkfsFkjh d; L<br />

ykfJ r' you b/fJr' bkb .<br />

;oe r' i[X wI eor' fBjkb .<br />

ykfo br bSwh f;wN ;roh nkB/ ;ko .<br />

yV/ bV/ ;zrqkw wI ybe moIr/ gko .3.<br />

ykB ykBkfJ bFefo go eo ;ko ek w/b .<br />

sp ykb;k irr' ikB GkoE g/b .4.<br />

yz i'rh bz G'r wI ;ko ;zrqjD/ wKM . 1<br />

;[zB fXnkB r[D frnkB wI eo/ ykb;k ;KM .5.<br />

;{zB bbk fsq: gzit/I T{B ;;k gzuk; .<br />

;zps fpst ykb;k wkbe j'fJ fy; ik; .6.<br />

ykdo bkdo ;kro/ phu eoIr/ oki .<br />

fdZbh fNe Bk oki f;Zy r[o BkBe pyFh ;ki .7.<br />

B"I B"I Bkr fwb w/dBh w[zvs s'o ;h; .<br />

efb fJj GkoE j'fJr' sp yb ykbe yh; .8.<br />

J/e ;z[B sq wKrXh e"ot fpb; oku .<br />

J/e gzu go ;[zB d[fJ Bzd G{wgfs Gki .9.<br />

fco ;"o: w"o: s[o: w[Hb gmkDK s/} .<br />

uko ;[zfB nkXk T{go oj ykb;k o/} .10.<br />

gKu ;[zB nkrw dhJ/ ebQk T[yko oki .


whs Ghs S{NB ybe Gow efb w ;ki .11.<br />

J/e Uo fdg dZSBh r"o w'B g[B fcozr .<br />

ir ykb;k dhg f;zx s' ;[y ejk Bfozd .12.<br />

wkbt eot iKrbh wkMk gops nNe .<br />

eFwhoh Ujz;g[o wbe g[o/ wI ;fNe .13.<br />

fgF"o ibkbk ekpbh b/t/Ir/ iT[ e/; .<br />

sp ykb;k ;zfX d[o fdZbh e/ ;G G/; .14.<br />

ozr o{g ;fG Sg w dhg f;zx B"ozr .<br />

i'sh i'fs ;wkfJ xo b'j/ S'j[ G[:zr .15.<br />

e'Jh fdB ykJ/ ;jh bT{g[o ek fJe who . 1<br />

;kXrk ;' ykb;k j'fJ ww d;szrho .16.<br />

ªykb;k r[o{ ek, r[o{ ykb;/ ek .« sK f;ZyK wZEk N/fenk ns/ g[fSnk,<br />

;kfjp ih \ r[o{ ek Gh sp doFB j'J/rk < puB j{nk,ªykb;/ wI jT[<br />

ntsoKrk .« ;kyh g{oh j'Jh . p'bj[ GkJh ih tkfjr[oP .59.<br />

60<br />

sK ;fsr[o{ ih u[g efo d/yD br/, sK f;ZyK ;opsq ykb;/ nodk;<br />

eoh, ;Zu/ gkfsFkj ih \ GkDk toskok ;wMkfJ ejhJ/, s/ok gzE ;[Dh, jkB<br />

bkG eh eEk e;/ j'fJrh . sK tke ;qh gksFkjh d;thI efjnk L<br />

bky uko efb:[r ub pZsqh ;jz;q w{b .<br />

ik efb wI ;kX{ ne[b fwN i[rB ek ;{b .1.<br />

;[Bh Gftys ;zfjsk r[gs fpnk; fofy tke .<br />

e[S nB[Gft fco ej'Irk r[o{ BkBe w[y tke .2.<br />

uko poB d[fJ bky js[ J/e bky nk;qw[ .<br />

nkX/ ekN fJ;sqh gkd gkg fJj wow[ .3.<br />

d[fJ ;j;[ pkbe eNI d[fJ eNI fwb w{VQ .<br />

d; j}ko w/b/ eN gKu[ rb/ S[N X{fV .4.<br />

nkr/ oj ;' G'r Go efb wI ebeh j'fJ .<br />

toB[ nkFqw e' S'v fis gkyzvh xo ;'fJ .5.


efb doFB e/ ekoB/ T[m/ gqks fJe toy .<br />

Bro d{o j'fJ d/yhn sp do;kt woy .6.<br />

Bro fFF[B 2 p sb tg{ eo wI G'iB[ ykfJ .<br />

Bhb t;B p'b j; d/y p'b BkfJ .7.<br />

doFB s/ gkse[ rJ/ fwNh Fze ;p d/j .<br />

i' p'b ;' tke T[m fusts g{oB b/j[ .8.<br />

J/e j}ko wkrX wX, e"ot G'rI oki .<br />

wkrX wzsq wko efo, ezBjh bj[ ;wki .9.<br />

gzdqk ; phs ip Bzd G{g j[fJ G{fw .<br />

F{do eork toD e' go;okw ;w M{w .10.<br />

okig{s dk;h ;[tB okik g[Fs fsj gKu .<br />

gKu ;" g[B G'r j[fJ ;"oi e/ok wKu .11.<br />

gKu ;" g[fB ;"oih 1 w"oi ;kY/ shB .<br />

s{o2 ;ks ;" w[rfb ;fs j'fJ gmkDK whB[ .12.<br />

gT[D p/d goBk; eo[ fco j'fJ w[rbB oki .<br />

gT[D/ fSn ;" G'rs/, j'B s'oeh yki .13.<br />

fs; uko j}ko/ gZuh to; phs/ T[gi ozr .<br />

wjh w[Hb fco T[d j[fJ gKu ;n ;[y ;zr .14.<br />

T[mk G[Mzrh w{b f;T[I ekbh j'Jh feqgkb[ .<br />

soe w[jzwd s[oe[ xfo fdB fdB wko ;kb .15.<br />

rzzzzrk ik br[ XofB go[, sk br s[oeB phi .<br />

fJjh ;kb wI w"B 3 fBqg G'r oki othi .16.<br />

Bgkbh ek oki ;{o feoDk ekN/ r[fozv .<br />

w"Bh r"ob w/b eo j'fJ fcozrh M[zv .17.<br />

fteqwjkfJB nkm d;[, ;fs phs/ ip f;Zy .<br />

fdFk BkE phs/ ;[ fGy nFNkdF d[ofGy .18.<br />

s/i w"Bhnk ;ks go, d' go o'b ;o{o .<br />

wjK d[ofGy j[fJ Bk; fBqg G[b/ fcozrh d{o .19.<br />

xfo xfo T[m/ T[d/ H}p T[BZh ;T[ e/ ;kb .<br />

wko r[fozvh 4 eoIr/ sp ykb;k ukb .20.<br />

T[d f;z sB r[o{ fjs ir dhg ;w dhg .


Jh; w{; fjzd{ ybe gh; fdykt dPhg .21.<br />

xfo xfo T[io/ xfo xfo t; xfo xfo o't Bkfo .<br />

xfo xfo g{ik xfo xfo wzvg xfo xfo j'fJ wo;ko5 .22.<br />

wb/S jP fs;s/ go/ shB ;" phs/ poy .<br />

;kro jh Bkro BjhI fps ;jz;q uoy .23.<br />

wjKwb/Sh fco j't ;Gfj wb/S fpjko .<br />

i'fJ }'o eh oki pb phs/ eb{ nkfJ ;ko .24.<br />

;j; nmZsh eb{ rfs jfo ebeh ntsko .<br />

sK fdB jw ph nkt;h j[fJ n;P n;tko .25.<br />

woDk woDk wko wfo rbDk rfb rfb ;hs .<br />

;op ykb;k fsnkr sB br FjhdB ohfs .26.<br />

ekb Bro fBjebze[, nfp fco[ ikt eo uB .<br />

:k fpfX phs/ ykb;k nkfJnk ;[gBk ;B[ .27.<br />

okwdk; e[b okw e"o r[o T[esh efj u[g .<br />

efjs/ brh ;wkfX gd, bJh w[efs o; r[g .28.<br />

gY ;[B efb tkosk efbi[r sK ek dk; .<br />

gkg Gr Grsh ir XzB f;Zy eh nk; .29.<br />

;kyh g{oh j'Jh . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .60.<br />

61<br />

J/e p/o ;qh r[o{ ih pm/ nub ;wkfX .<br />

sp ykb;k f;T[I ejk efb wI ww[ fdqVQ pKfX .1.<br />

i[r i[r wI jw ntsoI ngB GrsB eki .<br />

ofjD ojfj ;' ykb;k ;' w/o' f;oski[ .2.<br />

f;yB g{Sk gq/w ;'I ofjBh e' fEqszs .<br />

fe; e' d/Bk few oj e;/ tosI ;zs .3.<br />

r[o{ ej ;[B ykb;k e/; gkj[bh w[es .<br />

e yzvk gkj[b Gbh e uoBB eh i[rfs .4.<br />

Xo e/; gkj[b fpBk G/yh w{VQk f;y .<br />

w'ok doFB Bkfj fs; gkgh fsnkr fGy .5.


J/e w}Qp ofjBk Gbk d' wI oj Bk e'fJ .<br />

w/ok f;Zy ejkfJe GowI gkgh ;'fJ .6.<br />

shB goeko ww f;Zy e/ ;jih, uoBh,yzv .<br />

:K s/ e/;h j'fJ f;Zy shB' eo fpjzv .7.<br />

J/e;[ e/;h ikBhJ/ d{ik j[fJ T[ge/; .<br />

fpe/;h w[zvhI ;zrsh r[o{ fgnko/ s/; .8.<br />

fjs T[gd/; r[o{ ek<br />

u"gJh<br />

w/ok ;' i' ofjs ojkt . gjo[ oks fJ;BkB eokt .<br />

pkDh r[o{ eh ntfo Bfj gkm . gVQ r[ow[yh fsnkr mkN .9.<br />

p/d Fk;sq r[otke eT[ Xko . nto fpnkfX ;w ;roh Nko .<br />

noph gko;h nZyo B gVQ . w/ok f;Zy B"eoh feT[I eo .10.<br />

s[oe e' wkEk epj{z Bk M[ekfJ . s[oe ;zfr pmfj Bfj ykfJ .<br />

b'Gh mfjo Bkjh whs . f;Zy gjkVh eo B gqhfs .11.<br />

uko poB ;zr tos/ n;/ . ;[B' f;Zy ww puB j i;/ .<br />

pqkjwD uoB gkj[bh j't . nEtk ;fjih1 f;Zyh j't .12.<br />

w/ok f;Zy nkB ;fG fsnkr . w/ok ;'fJ i[ w[y BjhI bkr .<br />

G/yh pkwQB dkB Bk Ski . pkwQB b'Gh d{o fsnkoh .13.<br />

;otoh Fesh pkwQD fsnkr . nKvk Nhe/2 w[y'I B bkr .<br />

pkwQD f;Zyh fBzfdnk eo . fs; gkgh e d/ ft;[ wo .<br />

yzv/ gkj[b eo Bk fgzv . fgsoB j/s[ G[rkt nzB .14.<br />

d/fJ g[Fkeh XB ;p d/fJ . nto w}Qp e' f;Zy B b/fJ .<br />

i' e'Jh w/o' Bkjh f;Zy . fs; pkwQD e' d/fJ B fGy .15.<br />

nEtk pkwQD w/o/ gzE . uoB gkj[bh w[j ;' ezE .<br />

pkwQD e/; fpB gkj[b Xko . gkyzvh e' d{o fBtko .16.<br />

d'jok<br />

w/o/ f;ZyB G/y Xfo dkB[ b{NB/ j/s .<br />

Xo e/; fofy ;zfX sfi, gkgh egNh e/s .17.<br />

fpgq toD T{sw pvk, shB d/t e' o{g .


gbfN w}Qp ghoB ii3 ;' gkgh d/t wo e{g .18.<br />

fgqEwI foyh ;wkB j iNk i{N t:tjko .<br />

noX toD g[B gkj[bh uoBh gq/wh ;ko .19.<br />

G/y e/; Xfo nkB f;Zy g{is s[SB d/t .<br />

sKfj Bk gkBh dhihJ/ w/ok f;Zy ;[;/t .20.<br />

e/;kXkoh G/yhnk ihtB e/ fsB eki .<br />

Xo/ e/; uzvkb ;w dhnk dkB fs; pkd .21.<br />

u"gJh<br />

w/ok f;Zy ;hsbk B wkB . G/yh e' i' d/t dkB .<br />

ifj efjz ek ykt gq;kd . w/o/ f;Zy Bk nkfd i[rkfd .22.<br />

fpB p{M/ d/tB e' ii . wI S'vk ;' f;Zy ww si .<br />

w/ok f;Zy i[ shoE ikt . nfsfE e' d/ e G'r G[rkt .23.<br />

i' d/t dkB gop e' wkB . r[oftFtk;h r[o{ n;EkB[ .<br />

t/y Bkfj shoE e/ gKv . eo/ G/Y pB nkt nKv 1 .24.<br />

oj fJeKfs gqhs iB d{o . ww ftuko ;' fBs Gog{o .<br />

f;Zy G[rkt w/ok f;Zy . e/; G/y Bfj w/ok fgy .25.<br />

d'jok<br />

e/;tkB fpB e/; j[fJ w/ok j'fJ fB;zr 2 .<br />

pkwQD ;'Jh fpnk; ;w d/t dkB[ T[wzr .26.<br />

ezfBnk d/tI f;Zy e' b/t Bfj feS[ dkw .<br />

w/ok ;'Jh f;Zy j'fJ gj[zu/ b/ ww Xkw .27.<br />

gho ;oto ;hsbk i'rh G{s B ;/t .<br />

r[o ;/t ;G eki wI gj[zu/ ww[ do s/fJ .28.<br />

nkzBd ig[ fBs jh gVQ E'Vk ;kok f;Zy .<br />

ojokf; nkosh Fpd g[fB ehosB ;[B ;[ fGy .29.<br />

f;Zy f;ZyDh fwb pjI uouk eoI ngko .<br />

GiB f;yktI g[sq e' fBs Gi pkoz pko .30.<br />

ysqh f;Zy g[fB t;[ j'fJ FokfX fgsq e' ikB .<br />

eo eoktI fpgq f;Zy, nkB B fpgqB wkB .31.<br />

d/fJ e[dkB i' f;Zy ww rqkfje ikt Boe[ .


ngB' Gb' sKe' p[ok sKjh s/ efo coe[ .32.<br />

r[o{ Go';k nk; r[o, Bk e'Jh b'e gob'e .<br />

;dk ;BkBh frnkB fXnkB f;Zy ohfs fpB F'e .33.<br />

go Bkoh owsk i'Jh gVQ gko;h iht .<br />

Bk wI sKek Bkfj ww[, f;Zy B ib fs;[ ght .34.<br />

gko;h iKe xfo gVQ sKek BjhI ft;kj[ .<br />

sKek S[fjnk B ykJhJ/ sik Xow[ ek okj[ .35.<br />

FokX eokJh fpnkj XB, w/ok f;Zy fdi ykfJ .<br />

;' G/yh gkgh nfXe fsfEnk 1 B d/t skfjz .36.<br />

rqfj g{ik g[fB rkfJsqh p/u dkw b ftgq .<br />

rqjD dkB SkfJnk gF{ ykts Boeh fygq2 .37.<br />

rqfjD t/b g{ik ig j'w sogfD fJ;BkB .<br />

S[N rqjD d dkB ww f;Zy GbkJh ikB .38.<br />

dkB bfJ i' rqjD wI nksw xksh w{VQ .<br />

w/ok f;Zy fs; w{VQ fdi r/o/ e{gB r{VQ3 ,.39.<br />

dkB gksq frqj fBoXBk b/fJ e[bhBh ;'fJ .<br />

;w wb/S j[fJ ftgq sk, sKfj ;tor Bfj e'fJ .40.<br />

ezfBnk XB fdi rqjD XB d/t g{i i' ykfJ .<br />

JhjK fsnkr sKfj e', f;Zy Xkw ww ikfJ .41.<br />

w/ok f;Zy rqzEhnk 4 g{ik ykfJ nodk;[ .<br />

fby ykt M{mk u[rb, w/ok Bkfj ;[ dk; .42.<br />

u"gJh<br />

ykb;k ;'fJ i' bJ/ B dkB . s[oe fjzd{ eh oy Bk nkB .<br />

fpgq gqfsrqjh 5 S[t B nzr . ;' w/ok j"I fs; e ;zr .43.<br />

d"jok<br />

F;sq Xko e ykJhJ/ fJj SfsqB eh ohs .<br />

fpgq ;zs'yh dkB Gb ykt Gi ;[ whs .44.<br />

G/y fgnkok Bkfj ww toB[ fgnkok Bkfj .<br />

ofjs fgnkoh w'fj e' f;de fgnkok nkfj .45.


ofjBh ;fsr[o[ f;Zy eh ejh i[ fjs fus bkfJ .<br />

gVQ ;[B Grsh bj w[efs r[o{ xfo ikfJ .46.<br />

;kyh gPoh j'Jh . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .61.<br />

62<br />

J/e p/o ;fsr[o{ ih pm/ ngB/ GkfJ .<br />

eEk GJh sfj gKvtB gzfvs Gkos 1 nkfJ .1.<br />

sK ghS uouk GJh wok Bk nkt e'fJ .<br />

fenk ikBI fenk j'fJ sjK j tk Bkjh j'fJ .2.<br />

sp p'b Bzdbkb ih eoBh ewb iwkb .<br />

f;Zy f;de r[ow[y pv' fsB e' Gb' jtkb .3.<br />

;Bkgfs eftsk ej r[o doFB s/ gko[ .<br />

eo Gbh tk p[oh fBs ;fsr[o b/fJ ;tko .4.<br />

T[dokfJ eft fJT[I ejk i;h ekj{z xkb .<br />

s;k cb dWw 2 j'fJrk i;k phi fp;kb .5.<br />

ªoktb« p'b it e' JhFo nzF fBjko .<br />

BjhI dzv ngBh ;[ofs fpuo b'G g;ko[ .6.<br />

ªnZb{« p'b d/fj iVQ gzu ss[ S[N iKfj .<br />

pfX gqkD sB nkfj iVQ u/sB nkg' nkfj .7.<br />

ªwX{« p'b/ i' ;jh j u/sB gow ;o{g .<br />

tj wko wosk BjhI d{ik e"B nB{g .8.<br />

nrfB nrfB fiw ;hs ;hs, fxqs fxqs gkBhtko .<br />

Gqw jko3 d/y' eth d{ik ejK ftuko .9.<br />

ªuzd« uzd ue'o fiT[I pkb wkfJ eh ohfs .<br />

fsT[I rfs JhFPo iht eh ikD gqkDh whs .10.<br />

ªpZb{« fp;B[ ceho eh, p'bh ;[B Bk e'fJ .<br />

fsT[I JhFo no iht eh, d[fpXk ihn wI j'fJ .11.<br />

ªbZyk« bZy wD p'M fij ;'Jh wosk Gko .<br />

j;s/ jbe/ b'r ;G gkg g[zB fJT[I Xko .12.<br />

ªJh;odk;« efj ;[B' ;kX shB ekb fJj BkfjI .


i' dh; ;' nZrsk 4 :kwI ;z;k Bkfj .13.<br />

ª;[yhnk« ;[gB J/e Bo, ebg o{g nB/e .<br />

s;/ JhFo fus s/ T[gi fBgi fpp/e .14.<br />

Xow f;zx fBi Xow[ j ngB' fJFN gqXkB .<br />

nkB Xow ;ro/ fBcb :K wI p/d gqwkB .15.<br />

fsnkr[ w{b j ªfXnkB f;zx« fty G'r s/ d{o .<br />

fXnkB Xo fJj gow XB ;fsr[o{ gd eh X{fo .16.<br />

wkbk ;fsr[o ikg eh «wkbk f;zx« wh ikB .<br />

iKs/ e' nfGwkB j us[o tor e' ;kB .17.<br />

;[B ;zpkd fJj[ ;rfb e', ;fsr[o T[uo/ tke .<br />

nBjd ;kXB i'r e' ;wsk fXnkB fJeKek 1 18.<br />

shB g[oy go p/d tke u"E/ Bfj nfXeko .<br />

w[efs w[w{y 2 fty: e', gkwo u"Ek Xko .19.<br />

fBi ;o{g e' ;wM e w[esh S[Nek nkB .<br />

wI e' e' ;z;ko[ fJj[, w[w{y y'iB pkB .20.<br />

ftyJh ftfX ;fG p/d eo fsnkr/ ;rb fBy/X .<br />

fty G'r pKSk nfXe ;wMs ;[B eo G/d .21.<br />

fty G'r Bfj si ;e ftfX eos' nb;kfJ .<br />

Bfj T[gkFBk ekw fpB gKwo X{w ftekfJ .22.<br />

br iKfj e'<br />

GktBk ;{Mk woBk nki[ .<br />

frnkB ;wfM nkgk byk, G/Nk r[o{ ;wki[ .23.<br />

i;h i;h tk;Bk s;h fusfj sozr .<br />

iKs/ ;rb/ ;[yh jPI fty: pqjw e' ozr[ .24.<br />

g{o/ r[o s/ g{oB' g{oB xN B nzr .<br />

w[efs i[rfs pg[oh ejK n;k r{VQk ozr .25.<br />

gtB ss ;fG fGzB ip woBk ejs/ w{VQ .<br />

fco ;zi'rh ;[gB fiw[ rvh tk;Bk r{VQ .26.<br />

tk;Bk y: no wB' Bk;[ j'fJ nfGnk; ftuko .<br />

fJ; s/ eNhJ/ iBw[ woB[ nT[o T[gkt B ;ko[ .27.<br />

;fG T[gkt ;w dw uofi i'r iZr sg dkB[ .


;fs;zrfs fpB fpcb[ j, pKM ;[tB[ ;w wkB 3 .28.<br />

;t:k<br />

gfs e/ ekoB ftnkj ou:' Bo pj[sk ;ki iB/s wzrkJh .<br />

d/t e' g{iB pzX ;[ pzX[ fpfXtkB[ ;[ gzvs bhU p[bkJh .<br />

;'r si ;[B GkwfB 1 rkts wzrb rhs ;[ tkdB 2 SkJh .<br />

s;/ ;kXB nksw ekoB BKfj by:' fsj e"B ;jkJh .29.<br />

d'jok<br />

Gb' iBw Gb e[b Bro, Gb' r[Dh ;[ efE .<br />

;wfM nkg ir ikb pu, J/ew/e by ofE .30.<br />

pqjw frnkB[ uouk ;dk j's fBefN r[o{ fdnkb[ .<br />

;[B f;Zy fdqVQ fXnkB i[s Gt G fwN ;wkb .31.<br />

;kyh g{oh j'Jh . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .62.<br />

63<br />

J/e ;w/ ;qh r[o{ ih Xow ghqfSnk j/s .<br />

eo:' iZr fBtsk dh:' G'iB eo ;ze/s .1.<br />

n;' efj:' ;[BkfJe wk; ykfJ fdi i'fJ .<br />

nFoch J/e dZSDk fs; n;/ efj:' ;[ j'fJ .2.<br />

yho yKv ek G'rsk, J/e o[gJhnk sKfj .<br />

ip ykfJ u[e/ pj[ b'G efo wk;-njkoh nkfJ .3.<br />

yho njkoh w[jo eo wk; e[ o[gJhnk fJe .<br />

puB dhnk ;qh r[o{ ih fJj b'Gh Xow fBfie[ .4.<br />

fJj ;kX{ fiB b'G Bfj Xow ewk:' ;fs .<br />

wk; ykfJ fpgq ejK ;' uzvkb[ ek fws .5.<br />

ghS ;fsr[o fJt ejk ;[B' f;Zy fus bkfJ .<br />

w/ok f;Zy ;' ikBh:' wk; ykfJ fdi BkfjI .6.<br />

puB ;[Bk ;G ;zrsh eoh p/Bsh J/j[ .<br />

i' fpgq gkj[bh j't sK eh eoBh e/j[ .7.<br />

puB j{nk sp r[o{ ek nkbw f;zx ;g{s .


Xow[ Ssqh gkfJ e' fdi s/ j{nk g[oj{s 3 .8.<br />

sK eh fdisk Sfsq eh eo yVr eh ;/t .<br />

Bk fBtsk Bk dkB g{i i' d/t fsj d[ys/t .9.<br />

sKjh s/ jw T[skfo:' iZr:'gths1 eh nkB .<br />

wdok wk; e' S'oBk J/jh fpgq eh wkB .10.<br />

pqjwB j'fJe fpfX eo fjz;k wk;[ Bk ykfJ .<br />

ykt ;' b[Zuk fpgq ;w uzvkb ejkfJ .11.<br />

b'G ojs ;wsk fi; eo frnkBk ek nzr .<br />

d/t foyh ;' j'fs j w/o' puB nGzr[ .12.<br />

i' frqjh izrb p; p/d gVQ fus bkfJ .<br />

T[Sf;;bk2 efo iht j, w[fB ;' fpgqokfJ .13.<br />

Bro pk; rqfj Xow i[s fBzdk Jhoyk S'o .<br />

;' pqkjwD fpgq ;jh n;/ ikB w'o .14.<br />

F;sqB s/ Ssqh GfJnk, jZNh s/ jP tF .<br />

e;pdko ;{dq ;jh fdi ek Sotk3 G/; .15.<br />

rkfJ fBos s/ BN fpgq u[rb d{s s/ wb/S .<br />

Gy[ nGy[ ;wM BjhI wd wk; goBkfo .<br />

;' uzvkb fsj fsnkr efo w/o' f;Zy fBjko .16.<br />

nkfg b/fJ b'Gh pvk ntoB d/y x[ookfJ .<br />

;' wziko4 fdi ikBh:' sKfj Bk d/t GkfJ .17.<br />

gKXk pqjwB fpnkfj XB dZyDk b/fJ gq:'r .<br />

e;ph fpgq gkg xfo fsj dksk nx Ux5 .18.<br />

fpgq gVQ jfo e' Gi fBzdk T[;sfs fsnkr .<br />

eo ;[Gkte eow e' ;' gksq ;[G tke .19.<br />

u"gJh<br />

fpgq j'fJe J/e fpnkj . fpgq toB[ e' fpnkj B fpnkj[ .<br />

fpnkj-eokJh b/fJ B dkw[ . nkB d/t eh eo B ekB .20.<br />

fpfX eo skrk fpfX eo p/d . fpfX ek dkB[ Bk Xko G/d .<br />

G'iB dkB e[dkB fsnkrk . ;' fpgq g{fins pvGkrk .21.<br />

rqfjB B b/t s[bk Bk w{os . SkfJnk fwqse iBw rqfj d{os .


.22.<br />

fpB wKr/ gVQ p/d g[okB . d/t dkB G'r ;[o frnkB[<br />

b/t d/t w'j Bk eo, ;' fdi ;rb[ irs s/ go .<br />

fsB e/ gkfJ gos w[j[ s/i, d/t frnkBh eowB u/s .23.<br />

wI i[ gzE ehnk fsB ekoB[ . Bfj s/ w/o' iBw[ nekoB[ .<br />

w/ok f;Zy B fBtsk1 wkB, w/ok f;Zy ;' dkB Bk dkB .24.<br />

w/ok f;Zy tokrh oj, nki ekb eo ekb ;zrqj .<br />

;[nkwh Xow eo fBs gkb, Xow gkfb F[G o;sk Gkb .25.<br />

;w/I ;w f;o G'rB ;/t, Skv w{VQsk pkDh r[o r/t .<br />

;[B' f;Zy wwsk BjhI eoBh, Gb/ p[o/ eh ;/tk XoBh .26.<br />

Bhu ;zr BjhI eoh:' fwsq, puB jko ek M{m ufosq .<br />

i' e'T{ w/ok f;Zy ejkt, gkj[b b/ ;[G eow[ ewkt .27.<br />

fgSb/ eow ;fG ikfJ fpbkfJ, r[o[ ;oBh ip nkt XkfJ .<br />

n;[o G{s eh ;/tk si, gkjB eh g{ik Bfj ii3 .28.<br />

gkjB g{ik efb ek GkT[4, wVQh w;kDh M{mk ;[nkT[ .<br />

fvzG eo w{zdfj i/ Bke[, igBh c/o/ pv' Bkgke5 .29.<br />

fiBe GkfJ B nzsfo c[ok, feT[I w{oy shoE Gqfw fcok .<br />

ehosB GiB rzr ib[ Xko, ;'Jh w[es[ fiB Gik w[okfo .30.<br />

;kyh g{oh j'Jh . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .63.<br />

64<br />

dhg f;zx j'fJ ntsoI e{V eo;h okb6.<br />

f;Zy jwko/ nwo ;d fsB eh eoBh ;kb7.1.<br />

J/e p/o ;fsr[o ej:' efbi[r f;Zyh w'o .<br />

Xow ewkt pur' f;de fpBk ;p y'o .2.<br />

GzrkDh e/ y/s wI i[ZM ;G ww f;Zy .<br />

;[y G'rI nzBdg[o wky'tkb e/ ftu .3.<br />

j{nk i[ZX Bd"D wI rJ/ gjkVh Gkr .<br />

nkJ/ s[oe bj"o s/ B[ozr r[bkwh gkr .4.


oki/ c{N/ nkg wfjI wo:' s[oe f;odko .<br />

jwI puk:' jkE d sp wQko eosko .5.<br />

byB"sh e rzr g[fo GJ/ i[X ;G ;[X .<br />

fdbhgfs eh c"i uVQ wko// s[oeB fpqX .6.<br />

pv/ i[ZX GJ/ ykb;k ihs/ pv/ ngko .<br />

ihsh ybe[ e[b Bk; efo ;h; dJ/ Xow eko .7.<br />

np wb/Sh tXh nfXe[ f;zx ykgtI pho .<br />

w/oh f;fynk ;fs ikB Bkfj G[bkt' Xho .8.<br />

f;Zy jwko/ j'fJIr/ xfo xfo j'fJrk oki .<br />

sK ghS fJe f;Zy ww[ Xo gzE eh bki .9.<br />

wko/rk e[; Bro[1 e' fJzdq/fis pv s/} .<br />

sKe/ ghS/ i[X j'fJ xfo xfo bV Bo/F .10.<br />

pj[ fdB phs/ poy fos, T[B f;ZyB xo[ G{g .<br />

s/itkB okik nfXe j't ykb;k o{g .11.<br />

fco ghS pj[ fdBK s/ oki ykb;k mfjo .<br />

gFuw ihs/ gopshI g[B eFwhoh Ffjo .12<br />

wko wko eo wor' fiTI[ Ub/ e/ p'j2 .13.<br />

fiT[I jhok B{sB w[es b; dhg eh eKs .3<br />

e{N noE4 f;ZyB tofi nkg nkg wI FKs .14<br />

sK p[ZY/ ;kfjp B' efjnk, fJ; e{M fdt; wI ykb;/ e/ ntskoh oki/<br />

j'tIr/ . fJsBh efj eo F;sqK e/ d/yB/ wI gou/ r[o{ ih . ukbh xVh ghS/<br />

p'b ;[DkfJnk nkbw f;zx B{z, s{z pVk ozxV jI . jZ; e/ efjnk nkbw[<br />

f;zx, wI f;Zy s[wkQok . sK ;fsr[o{ efjnk, b'j/ B{z b'jk eZN, ozxfV B{z<br />

ozxfV, oki/ s/o/ w"i{d ehs/ . s{z ozxfV d/ xfo iBwrkl f;Zyh, nZXh fdsh<br />

ns/ oki ;kok . nkbw f;zx efjnk, doFB Gh j'trk < puB<br />

j'fJnk,ªjw Gh nzfwqs;o okw;o eh GktBh oZyd/ jK, sjK T[soIr/,<br />

frnkoQthI t/o[, nkgDh y/sqh ykb;/ B{z ;wkbD . e'Jh BK ikD ;e/rk .«<br />

oki tX/rk ykb;k T[wAs j't Bk; .<br />

m/v/ ykt ykb;k w'j ;wkb ;k; .<br />

T[so'Irk wI sph fdB iK fdB[ w[es/ f;zx .<br />

c{V r{VQ no w{VQ fBqg ikfJ ygIr/ fgzr[ .


sp f;oQzdh Bk; xfo e[b w/oh j[fJ Bk; .<br />

fiTI[ ikdt b/ rJ/ feqFB e[b ekN{z fiTI[ xk; .<br />

gKu f;Zy ;odko ww ehB/ e{N1 pykB[ .<br />

fJBek noE B g{Sh:' ww jw ;[s ek nkB .2.<br />

fJsBh efje/ T[m/ x'V/ d/yB/ e', d/y y[Fh j'J/, rDh rDsh c/o bzro<br />

rJ/, gq;kfd Sfenk SekfJn, gbzx go b/N/ . ykb;k rfJnk nkgD/ v/o/<br />

.<br />

;kyh g{oh j'Jh . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .64.<br />

65<br />

GkJh f;Zy' \ ;fsr[o{ igDk wB[Zy ek bkG jrk, J/e pko J/e f;ZyDh<br />

nkJh j}{o ns/ o'tD brh, g[fSnk r[o{ ih sK f;ZyDh p'bh-w/ok Gosk<br />

doFB B{z nkfJnk ;h ;Zu/ gkfsFkj \ no wkfonk rfJnk, j[D wI eh eoK<br />

< wI ibkbkpkd dh jK, god/; nkfJe d[y gkfJnk .<br />

j{nk puB sp ;zrshI F;sq pKXj[ fBs<br />

;[fDnk wzfBnk puB sfp F;sq ;zrfs fws .1.<br />

bVsh ;zrfs r[o{ eh ;[B fgy ;fsr[o fdnkb .<br />

tko Gr"sh gfVQnk eo' ;zrs s[oeB ;kb .2.<br />

f;Zy pvkJh eos nkg F;sqB eoI i[ZX .<br />

s[oeB ;'I tXdk rfJnk ;p ;zrs ek eo[ZX .3.<br />

pzdh j'tI woI wko eo fgnkBk Bke .3<br />

pfY:' j"I;bk irs e' j'ts f;Zy r[otke .4.<br />

gqhs' gqhsk whs' whsk brk j'D sp b'r .<br />

b'eI b[eI Gb/ p[o/ ej{z joy ej{z ;'r .5.<br />

Bkw ewkt f;de ;[Bkt j't pj[ gq;kfd .<br />

;qh r[o{ gKfJB gos go w/N irs fpykX .6.<br />

;kb{ gZsq4 r[o{ ih d/tI f;yB nBkfJ .<br />

}yw fwN xkfJb yo' fJj pfX dJh pskfJ .7.<br />

Fkj f;ezdo o{w ek nkfJnk ftu gzikp .


fsB[ xfo fJbwh fsp1 e' skfbp ehBk nkg .8.<br />

sKe/ xo fj fpfdnk phsk pz; guk;[ .<br />

b[de Bro T[so fdFk ofjsk sjK ;[ sk; .9.<br />

poy nkopbk fwbk sp ;o otkb e/ ;kE .<br />

poy ojk woB/ ;w dhB' fpfdnk gkE .10.<br />

;kyh g{oh j'Jh . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .65.<br />

66<br />

J/e p/o ;qh r[o{ ih e/ j}{o pks ubhm i' gkfsFkj ih \ w{oshnK<br />

g{id/ jB pDkfJe/, J/j Gb/ jB fe fijV/ fXnKtd/ jB ;' Gb/ jB < sK<br />

;Zu/ r[o{ ;kfjp efjnk, GkJh f;Zy'<br />

wB ek u"Ie ;fs ek GkfJ . w{ofs Bebh n;bh BkfJ2.<br />

eoBh eow g{op, Xos fXnkB iw eh rJh Ghs3 .1.<br />

;t:k<br />

fXnkB Xo fij ekoB ;kXe ;' ifrnk;h w'y gSkB' .<br />

ekwBk gz[i4 fpBk; eo jh: ;' s[w ;kXe nwb f;oB' .1.<br />

;{ofs w{ofs pKX Xoh fiB w{VQB eh goshs pykB' .<br />

w/o' ;'Jh iB f;Zy ;[Fhb fXnkB nekb e/ phu ;wkB' .2.<br />

d'jok<br />

nfXe fXnkB jfo Bkw fBs pkDh fpB ;[Fhb .<br />

F;sq ;{ok dfJnktkB sK ;w n"o B ;hb[ .3.<br />

J/e ;wkb Bkw e' J/e eozsk fXnkB .<br />

J/e eozsk f;bk g{i shB' Grs gSkB[ .4.<br />

Bkw igs j jfo Grs fXnkB Xo ;[y frnkB .<br />

f;bk g{i s/ skw;h shB' Grs ;[ ikB .5.<br />

jwok ws j GiB ek fXnkB i[rfs ofjok; .<br />

eoBh r[o{ BkBe eoh tosh r[o e[b Gk; .6.<br />

efbi[r Xow jfoBkw nfs iKfj Gi Gt gko .<br />

;' eoBh GoBh ojs f;ZyB eoh ;zwko .7.<br />

;eb w[be e' w//bhJ/ db e s[oeB gho .


jwok nktB G{fw go ;wM' f;Zy sspho .8.<br />

pkDk e/;fj w{zvk s[oe eZS{ jwkok fpod .<br />

szpk ckok pKr jfB s[oe B S'o'I frod .9.<br />

;{o ykfJ ;' ykb;k ;{o wodBh f;Zy .<br />

r[o{ ek f;Zy ;' wkBhn ;dk ;wkb fGy .10.<br />

ekb p[ok nfs p[ok ;hs p[oh oKv eh gqhfs .<br />

p[oh pvkJh nkgBh p[oh nwkBh ohfs .11.<br />

p[ok eo} nfs p[oh gqhfs ;G ;'I Gd B d/fJ .<br />

:k fpfX pos irs wI fJFN xNh B b/fJ .12.<br />

pdB ehi fwsqsk toh eo Bk pd .<br />

i'fsF pj[sk ;[B Bfj, g{S frqj eh ed.13.<br />

ekfJo ;bkjh Gkoik1 ekoi c'ek j'fJ .<br />

g{S fpB ekoi p[ok, g{S Bfj wr'fJ .14.<br />

E'Vk ykfJ xo wI ;[yh b'G fsnkoh i'fJ .<br />

XB e' wB e' ;[gB e' ngB' eo B e'fJ .15.<br />

;fbb2 ;/thJ/ gqks T[m ;hs wKM sg nkfr .<br />

ir G{y G[rsh Gy nzfwqs xo ek ;kr[ .16.<br />

go F;so go x'V ek go Bkoh go rq/j .<br />

go XB go wB d/; go fJBek fenk n;B/j .17.<br />

Xosh X/B[ ;[toB n;[ Bkoh wzsq gkm .<br />

J/jh dkB ;G dkB f;o nzB ;GB s/ ;km .18.<br />

Bkw igB ;G gkm s/ nzB dkB ;G dkB .<br />

;G i{Bh s/ nfXe Bo eoh:' f;Xy ;[o frnkB[ .19.<br />

;G ek nk;ok w/x[bk ;G ek oZyh Sfsq3 .<br />

xo eh okyh Bkfo fiT[I nzsfo oy jfo fwsq .20.<br />

p[ok woD ihtD p[ok eoDh fpB fej ekw .<br />

F;sq jhD Ssqh p[ok nDgVQ fdi pokB4.2.<br />

fpgq F;sqXkoh p[ok p[ok fpgq ;w f;zx .<br />

tF gVQk ;G s/ p[ok Ssqh p/dh f;zx .22.<br />

F{do gVQ i[ p/d tke[ fsnkrh Xko Bkfo .<br />

f;Zy fsnkr f;de e' fenk sKek fJspko .23.


wzsq szsq ek p[ok ;zr gq/s ;/tBh Bkfo .<br />

p[ok pkb ;{ok fgsk ojhJ/ sKfj ;zwko .24.<br />

pj[sk ykDk pks pj[ pj[sk nwb fsnkr .<br />

w/ok j'fJ ;[ wkfB ;u[ ojBh oj fBs bkfr .25.<br />

;kyh g{oh j'Jh . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .66.<br />

67<br />

J/e p/o wjb w/I rJ/ r[o{ ih, sp wksk ihs' ih p/Bsh eoh ns/ wZE/<br />

N/e/ pj[s t/o, sfp puB wB ek wsk fenk j s[wQkok xo tkfU \ e[S<br />

ej', sK nXhB j'fJe p'b wksk ih, ªGbk ih \ n;hI ph wBZ[y d/j jK .<br />

fenk ikwk shthI dk j, e[S ;fs;zrs BjhI gqkgs j[zdk . s[w jh r[o{ j',<br />

e[S T[gd/F eh ukfj jrh .« sK puB j'fJnkL<br />

wBks ;op ;kXB pB wB br ;G T[gd/F .<br />

wB{nk gbN/ frnkB j[fJ wB bkr ofs F/; .1.<br />

w[y o{X by ;[tk; e' fpofs nzso w[y d/fJ .<br />

fJj ohfs eo Bkd ofs, wB{nk fwqr ;[y b/fJ .2.<br />

BB br pBB br ;qtB Fpd e wZX .<br />

T[gofs wB{nk1 fty s/ pqjwkBzd ;[y ;[X .3.<br />

fijp skb{ wX d/ BB brkt Bke[ .<br />

gfjb n;/ ;/thn ;fsr[o[ gd wfB Gkfy .4.<br />

mfjokt ;[nk;[ ip fpqfs EzGkt nzs .<br />

pjh pk;Bk o'ehJ/ shB wk; br ;zs .5.<br />

u"E/ wk; fEs gkfJe t;s[ Bkw i[ d/y .<br />

;'Jh nzr nkgB/ by fJjh i[rhFo G/d .6.<br />

shpq pk;Bk d{fo efo fiTI[ ib wSbh XkfJ .<br />

n;h ;kX ;kXBk wB{nk fuZs fpbkfJ .7.<br />

gzu G{s G{ pko jfo pk:{ BG n;E{b .<br />

rzX, o;, o{g ;goF X[fB ;{yw eow ftu w{b .8.<br />

gqkD ngkB ;wkB fpnkB T[fdnkB[ gzu[ n;EkB phi .<br />

T[o gkTI[ fjodk ;zfX, BKVh gKufj Ghi[ .9.


Bkr e[S U feofebh d/tds XB ihs .<br />

T[drko1 B/so fSe[ izGDk2 w{J/ egkbh ohfs .10.<br />

fGzB fGzB ;p pKN eo sZsB Xks{ pKN .<br />

nzsfjeoD e' fGzB efo F/y3 nkswk ;KN .11.<br />

fJjh frnkB fJj i'r ohfs fJjh Grfs ek eki .<br />

iZr dkB shoE sg sik fJj fpfX wB e' ;ki[ .12.<br />

fdB nEtk okshI eo nbgjkoh neb .<br />

dw ;kX pKX fust sT[ gktI ;[G ;eb .13.<br />

fwfEnk pB XB Bkfo ;[s fwfEnk ir e' fpqzd .<br />

nfGnk;h gkt ;ko e' fJjh i[ i'r Bfozd .14.<br />

efj efo dh:' r[o Gkt s/ wksk bkrh i'r .<br />

:k fpfX ;zXe gqkD efo J/e poy br G'r .15.<br />

pg[ S'fvnk nfGnk; pb uouk ubh ijkB .<br />

w'fj ;[Ds g{fS:' fs; go; okw pokrh nkB .16.<br />

;fsr[o efjU ;wMkfJe fsB Gh ;fs rfs gkfJ .17.<br />

jw g{Sh sp j; efj:' s[w G'r' ofs Bkd .<br />

nzs ekb jw[ do; j[fJ s[w fus ww gd nkfd .18.<br />

GJh fJj ;kyh ;kfjp f;zx ;fsr[o dhBh w'fj .<br />

s[w fby f;yB j/s Xfo ;fs rfs nogfs s'fj .19.<br />

;kyh g{oh j'Jh . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .67.<br />

68<br />

J/e p/o r[o{ ih efjnk ;zrs B{z GkJh f;Zy' \<br />

XzB Bkoh XzB GiB[ j XzB efbi[r irdh;[ .<br />

wjK fpekoh i[r so/, GiB sokJ/ eh; .1.<br />

Bkoh dfJnk nBzs j :k i[r Ghso Gkfy .<br />

yN Fk;sq gd fenk eo, Bkw igs wB oky .2.<br />

J/e gkoXh 1 Ek sK T[B J/e[ p/o pj[s/ iht wko/ . sK ghS fuohnK<br />

wkohnK, pj[s gzSh br/ fpobkg eoB . sp T[j ;'fu wB ftu efjD<br />

brk, J/; pB ftu sg;h sg eos/ jI . oki/ Gh oki S've/ pB ftu


nkfJ skgs/ j . n;kvk d/j gkgh, pB ftu nkfJe iht wko/ pvk<br />

gkg ehnk . sK efjD brk j[D fpeqwkihs T[gekoh j . T[; gk; ubhJ/<br />

. J/j[ fpuko e/ ufbnk, sK nr/ okik n;tko[ j{nk ;Bk ;kE nkfJnk ,<br />

gkoXh B{z d/fy efo geVkfJ bhnk pKXk . gzi fdB ;}kfJ dJh . sK<br />

b"Ivh2 d/ wB dfJnk nkJh . T[B g[oy-G/; eo nkg pzXkfJnk ns/ T[;B{z<br />

SvkfJnk . wjhBk j{nk sK oki/ :kfd efonk gkoXh B{z . sK oki/ g[fSnk<br />

s{z Bkoh tk g[oy < sK p'bh,ªno/ gkgh \ gkoXh gkgh jK wI s/o/ gkgh d/<br />

xfo nzB gkDh ykfJnk, wI shthI j'Jh, w/ok ;oho wod dk efo, BjhI wI<br />

woKrh .« okik ;[De/ F'e ftu rbskB j{nk, p'fbnk, ªisB eoKrk, ws<br />

wo .« gqks T[m okik izrb B{z rfJnk, sK T[j gkoXh j'fJ pmk sg;h .<br />

oki/ wZEk N/fenk sK B p'bk . sK okik sg;h B' T[mkfJ fbnkfJnk, nkdo<br />

eoe/ oki ;"Ifgnk, wzsqhnK B{z efjnk ªw/ok r[o{ jrk, s[;K nkfrnk<br />

wzBDh, ik br wI B nktK«efj eo okik rfJnk sg eoB/ brk, ghS/<br />

T[; sg;h czXe efjnk, w/ok ejDk J/j[ j .. b"Ivh wzrkfJe oki go<br />

pmkJh ns/ nkg S've/ T{jK pB e' rfJnk . sK wzsqohnK efjnk, J/j[<br />

r[o e/ w"Ii{d j[ew j't/ . sK b"Ivh p'bh, fpFB[ B{z geV' . sK ;G br/<br />

isB eoB . Bro tokfB rfJnk . J/e r[ck ftu Y{zvfdnK g[jeo ftu<br />

f;X gkfJnk sK g[fSnk, wow efjnk, jm d/fynk i' wod/ jB sK f;X<br />

;kE fwb froBko go uVQ/ . T{jK i[roki[ f;X efjnk, g[oy j'r[ s[wkok<br />

oik . sK T[j p'b/ fpFB[ B{z ukjhdk j, sK f;X ;kE j{J/ okik B{z ph<br />

fbnkJ/ fpeqwkihs ;kE, Bkoh g[oy ehsk . okik B' oki dhnk . sK<br />

wSzdo BkE r'oy[ s/ nkfd f;X pj[s/ nkJ/ . fwb efo oki wzsqh eoh<br />

n"os s/ i' g[oy Ek, J/j[ efjnk fpFB[ wB[Zy d/j j . dfJnk ek cb[<br />

s[os fdykfJnk . i[r ek Xow gkoXh r[o{ ehsk, gkg eZN/ T[;e/ . GkJH<br />

f;Zy' \ Bkw ek goskg gkoXh oki r[o{, dfJnk ek cb b"Ivh g[oy j'fJ<br />

okik ek wzsqh . oki/ B/ gqwkoE ehnk-f;X doFB . ;p fpFB[ g[fo p; .<br />

XzB fJj ebi[r i[r yok, eoBh E'oh j'fJ .<br />

n"o i[rB s/ nfs Gb' gko T[sko ;'fJ .<br />

;kyh g{oh j'Jh . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .68<br />

69


J/e p/o r[o{ ih e/ doFB B' ;zrfs nkJh, doFB eoe/ . fBjkb j{J/<br />

. pvh GhV j'Jh, rowh eh o[s Eh, ;GBK ehnK GktBk g{ohnK eos/ E/,<br />

sK GhV ftud'I J/e[ ceho wzdkoh 1 p[e Gfonk j'fJnk c[bK dk j}{o nkfd<br />

gj[zfunk p/jkb j'fJ frnk . rowh ek gq;/t 2 trdk Bzrk d/j . nkfJe<br />

c[ab uzp/bh r[bkp e/ G/N nkD dhJ/ . puB j{nk r[o{ ek, ;kJhI tkb/<br />

;kfjp b'e . pdB3 B' fJsBk eFN feT[I dhnk, ca[Zb nkD/, s[wkok<br />

doFB jh G/N jrk . J/e ikfDnk sK G/fN fenk . sK caeho p'bk L<br />

d;s ]kbh, o{fJ f;nkj . d;s nkwd p/gotkfj .<br />

ntk} ]kbh ijkB p/gho . pdB ;z[B ekcao p/t}ho .<br />

;fsr[o pdB o{j ][Fjkb . pk}h pHo ;kJhI w[ofd jkb .<br />

][dkfJ pzd/ pHo jtkfJ . ][dkfJ uFw p/gotkfj .<br />

pdB ca[owkB ]bk;h ijkB . pzdrhdko dorkj gotkB .<br />

sK ;[D efo y[Fh j'fJnk dot/F . p'bk-wZe/ eh }kos j{Jh, fpnp<br />

o'}, ]{p dhdko ][dkfJ uFw dhdwfj. J/e pks jrh, ;Zu/ r[o{ gho<br />

ijkB \ pzdk pdB edw do u{ Bfj . dohnkfJ do sB yo ukfje<br />

wzrkfJnk v[peh bJh sK jw rJ/ . d/yK d{o b/ rfJnk e'Jh . sK wI ykp<br />

ikDh, fJe shthI d/yh T[; d/ d/j ftu pj[s/ iht d/y . c/o T[j wzdo<br />

ftu b rJh, pvk nkdo[ dhnk, g[ik G/N dJh . sK wI J/e g[oy d/yk w{zjK<br />

tkbk, pkjK tkbk, Bkr bg/N/ ;g/o/ tKr{ p'bk ª;[y ;kJhI .« wI p'bk wI<br />

ikfDnk BkjhI sK p'bk,ªd;tK gkfsFkj gk; ikfJ ejDk gKu eo'V<br />

guktB bky XB s[wkok jrk, np ek, shthI gk; . d; eo'V ;Zso bky<br />

d{ih shthI jZE G/ik . fgSbk d/j ek, fJjdh feZe[o rZb j . ;tk ;'bK<br />

eo'V dk w[by Gkt/I XB tkX/ ;D/ b/t' . fiE/ ukj' T[E/ jh sbp' .« ;[fD<br />

efo jZ;/, Gbk ;kJhI ceho Gbk, sK ceho B g[fSnk, ih jw ph e[S ikDI<br />

}kjo eohJ/, sK p'fb ;[DkfJnk-;fsb[dq shthI ;h ns/ g[oy ;w[zdq ;h .<br />

d{ih shthI r'dktoh ;h . jw b/yk ;wMKr/ . go nkfJe f;ZyK g[ZsK B' b<br />

d/tKr/, iK fdB oki bkfJe[ j'Dr/ . oig{s dk pkbe[ jrk, T[;dh jZEh<br />

b/tKr/ . d/tKr/ ph, b/yk pj[sk jrk . jwkok p/Nk ;h, wkJh ;w/s b/yk<br />

;wMDr/, J/; tk;s/ efjnk j, Gbk ih, Gbk ih d' p/o . ;kJh ceho[<br />

;Zu jrk, sK ceho M[e p'bk, jwkok fenk< jZ;e/ p'b/-nfrnks w{ofs


jwkoh T[sorh, T[E/ sfp s[;hI Gh sg ek cb G'r bDk . ceho<br />

p'bk,ªGtib s/ pukt' .G'r[ o'r[, ;Zu jZe[ .« wkbe p'b/, ;kJhI ih gok<br />

s'b/, fJ;/ soQK GkDk jrk .<br />

j[ew nzdfo ;G[ e' pkjfo j[ew B e'fJ ..<br />

sb shthI T[go wod . d'B' do uFw dhdz c;b .<br />

sK ceho y[Fh j'fJ efo T[fm rfJnk .<br />

;kyh g{oh j'Jh . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .69.<br />

70<br />

J/e p/o r[o{ ih uwe"o ftu E/, ;zrs i[Vh ekpbh,ezXkoh f;Zy jZE<br />

i'V/, ih e[S fwb n;kB{z, puB j{nk,ªmfjo' XB d/tKr/, wotktKr/ .«sK<br />

f;Zy u[g j'fJ vo rJ/, fgS'I p'b/ XzX/ dk j[ew ns/ ihtD dh y[Fh pyF' .<br />

sK puB[ j'fJnk<br />

roi/ w/xb y[Fh eo ib b/fJ B y/s .<br />

ukfsqe u[gek j'fJ ojk fenk pkdb j/s .<br />

uzdB goT[geko fjs, pB oj ;[u/s .<br />

rzrk gkgK d{o fjs, fenk BQfJ nu/s .<br />

r[o{ fpukok fenk eo f;Zy cf;nk J/s .1.<br />

whmk d/t/ pkb B{z T[j wKr o/s[ .<br />

xVk bi[ jfE y;w[ d/ fenk e{g B d/s .<br />

pkg wkfJ fjs fenk eo ;{s d/fJ Bk G/s .<br />

b/gBjko/ d'F fenk Ghs frodh o/s .<br />

nNek ib[ sK pzXhJ/ iK pzXB e/s .<br />

XB tfvnkJh d/fj fe; yo X{Vh b/s .<br />

GkV ftukok ;hs feT[I iK M[bek d/s .<br />

XzX nNe f;Zy ;[fD gotko ;w/s .2.<br />

ekohro[ yksh 1 fenk eo/ dko2 BjhI y/s .<br />

Bdh pko feT[I ghthJ/ i[ e[Dhnk3 Bk b/s .


ykDk ehe{z gZeDk i' nZr B fBe/sk4.<br />

fpBk ;wI s/ p[fX Bfj fenk jm ek j/s .<br />

wB jh uZe x[wko ek xfV GKv/ d/s .<br />

w{zj ek nkyDk oh; j fco wB BjhI u/s .<br />

gfjbK wzr ;zrshI r[o d/D wj/s .<br />

eow[ eVkek jkE ek w[j wko ;/s .<br />

jT[ pko pko pfbjkoD fij wow B B/fs .3.<br />

GkJh f;Zy' \ jw efjnk,ªmfjo' \«<br />

noE L fJj wB mfjokt' . w[efs XB ;fsr[o{ d/Dr/ . ªwotktKr/«<br />

noE-iBw eZNKr/, s;K xfo dk XzXk jh ukfjnk, ni/ eow F/F ofjzdk<br />

j,sK ph ;z;k BjhI . p/o j, T[sktb[ Bk eo', gou' Fpd ;kE, jfoehosB<br />

dhnk, s[jkvk f;de skork . j[ew j{nk, ;[u/s ofjDk n;hI ph Bdh 5 B<br />

T[so/ .<br />

okwdk; ;o ;zrshI BQkt ;G fB .<br />

S/ i'iB r[o{ Bro t; jw[ nktI fws .<br />

pm/ d[bhu/ uwo Y[b f;Zy doFB fus .<br />

f;zzzx bky gzi J/em/ ri pk} ;w/s .<br />

b{N fgnkoh w/fonK xo XB ek y/s .<br />

;G ;zrs B{z w/b b e' eo B S/s .<br />

gfjbK nkt T[d f;zx fcsekoh 6 c/s .<br />

GkDk wzfBnk ;h; go ihtB j[fJ i/s .<br />

;kyh g{oh j'Jh . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .70.<br />

71<br />

J/e p/o r[o{ ih e/ ;okX j{n . gzvs, gKX/, pKwQD J/em/ ehJ/,;okX<br />

dh Xow FKfs eoh . w'jo[ eh dZyDk d/ eo j}oK rT{, x'Vk, rfjD<br />

}BkB/ wodkB/ dhJ/ . fsnko eok sK Bzdokw gzvs efjnk, ;okX<br />

ngVdk BjhI fsoK B' . r[o{ ih Fk;sq ;zpkd eotkfJn, wb wk; ek<br />

fBy/X ehnk, gZS F[ZX ek fBoB ehnk . GkJh f;Zy' \ fJj ;G ek fBoDk<br />

g{Sk r[o{ ih, fBotkd ej' . sK Fk;sqh p'b/, ;okX d[gfjohI ns/ oks B{z


fBwzsqD . ;okX fBT[Isk nzr jhB, e[b jhB, gqshrqkjhI1 wjKdkB .<br />

SkfJnk w{ofs s[bk fwqse ;{se, G'rh, goBkoh, ofs, u'o Sbh d{s,<br />

ysqh eow s[bk Xo, tde XB G'rh, rfDe, XBh, rqjD t;s rqkjh<br />

ni, n;P, ri nzs/ nt;Ek ek dkB-rqkjh iB/T{ T[skfonk sK eow<br />

fGqFNh, n;[uh 2 ;op nzB G'rsk, gkfDrqfjDh ftnkfj ek bkr bD<br />

tkbk,gokfJnk ig efoe w[rb eh dZyDk bD tkbk . Xow X[ih, ;okX<br />

ek fsnkrh, ozvk, rzvk,w[zfvs, iNb pqjw frnkBh, ;zfBnk;h, fpgq,<br />

pro gfVQnk, ysqh, tF, F{do, fJ;sqh fpGukoh petkdh nwbh, fpgo<br />

j'fJe oes Bhb p;sqXkoh wb/S,nzso ek b/D/ tkbk, ;okX w/I fBT[Isk3<br />

yNgdh ek ykt-sK fgso ]kbh o'Id/ ;okg d/Id/ ub/ iKd/ jB . r[o{ ih ;G<br />

b'eK B{z p'b/-Fk;sq fpfX do jrh, e'Jh fpobk Jh gkso jrk . T[Xko<br />

fgsqK dk nfsEtK shoEK d/ ;okX efo j'Idk j . r[o{ ih g[fSnk, ;{se<br />

rqjD fpfX fenk fbyh j < d/toki gzvs fjwKdqh Xow Fk;s ;[DkfJnk,<br />

wjhB/ ek g[okD . ;' ;kB{z f;Zy' \ efjDk u[e frnk, e[S efjD dk gq:'iB<br />

ph BjhI . sK ;kfjp f;zx g[fSnk fbykoh d;ys fBoDk E'Vk ph ;fsr[o{<br />

gk;ek ;[DkJhJ/, Gbk f;Zy feE/ g[SD . sK p'b/ tke r[o{ ih gksFkjh<br />

d;thI L<br />

pqjwD d; fdB ;{seh, wksk d{Dh wkB .<br />

Ssqh pkoK tF fJe gKu, F{do sh; gfjukB .1.<br />

r' d; pkoK wjK ek d{X d/t Bfj G'r .<br />

;okX eohJ/ iZr Bfj ykts Gt ek o'r[ .2.<br />

;{se ihs/ gkseh gkse eN Bk ;{s .<br />

nrfB eN d'B' ;[yh fpgq nrfB wI e{s .3.<br />

;{se gkse rJ/ fpB dkB d/fJ fdi b/fJ .<br />

pkBo rqkjh dksk Boe[, wkB[y d/j Bk ;/fJ .4.<br />

rqfjD fynkJh nFNek o'rh d/t fsnkr .<br />

nzs dkB no fwqse feqnk eo ;{seh okr .5.<br />

shoE ikt ;okX fpX n"oB efoj dkB .<br />

okyF j'fJ uzvkb xfo G'r dhnk nkB .6.<br />

rqjD nkd rzrk ;fbb g[so iBw ip j'fJ .<br />

ftnkj ;w Bzdh eo d/y ;zeN X'fJ .7.


nkgd fpgd fpd/F wI nD;[D d'y B e'fJ .<br />

;[X fpgq eowB eo ntfo d'y ;G j'fJ .8.<br />

b'Gh fpgq gkseh b'Gh ;ke no f;Zy .<br />

Boe G'r fgFku j'fJ fJjh p/d efj fofy .9.<br />

w/ok f;Zy ;G ikfs ek gzdoK fdB eh wkB .<br />

fgqs fdt; gZS J/e efo ;' ww fBeN ikB .10.<br />

Gbk pj[s nDgVQ iBk, tk frnkBh fBob'G .<br />

gfVQnk gkgh Bkoeh ;' b'Gh pj[ y'G .11.<br />

;kyh g{oh j'Jh . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .71.<br />

72<br />

J/e p/o r[o{ fFeko y/bD nkJ/ sK ;kX doFB B{z nkJ/ E/ . dZyD d/;<br />

ek J/e Fkj T[iB dk pkDhnk ;[De/ doFB B{z nkfJnk, pFB' Ek . pkbe<br />

fJ;soh tkbk, nZr/ r[o{ ih fFeko y/b e/ nkJ/ E/, fwqr gzSh wkfo nkD/ .<br />

pk} B{z uyh1 d/Id/ E/ sK nkfJ gj[zu/, d/ye/ fefonk ebfgnk2,GtBk fco<br />

rJh . e;/ r[o{ jB, dfJnk feTI[ fsnkrh < sK wB ftu ftuko brk<br />

eoB . sK r[o{ ih p'fb ;[DkfJnk f;ZyK B{z, fJj ikBto u'o EK, pk} J/j[<br />

okik Ek, ;jz;q iBw phsk j, jw sg;h E/, okik nkr w[eok . okik ;"Ij<br />

fdtkJh, M{mh ;"Ij eoh sg;h eh, T[j pdbk fdtkfJnk n;K, okik f;Zy<br />

Ek jwkok, gqshs eoh Eh oki/ B/ . GkJh f;Zy' \ i/ e'Jh M{mh ;j[z eodk j,<br />

;' ;jz;q e'N iBw gktrk,Boe G'rrk . ;' j[D J/; ek T[XZko j'fJrk .<br />

w/ok f;Zy BjhI, u'o j r[o{ rk, i/jvk ;"Ij r[o{ eh eork .<br />

;"Ij Bk eohJ/ ;ku go M{mk fNe' Bk gKfJ .<br />

;kuk i'Bh go G[r M{mk e;k EKfJ .<br />

GkJh pdbk d/t gkg ek r[o{ e/ }kwB j'J/ sK Gh gkg Gkrh j{nk<br />

f;Zy' \ gq;kd G'r d/j ek, eow go wzdk B eohJ/ . fJj efjs/ E/ sK<br />

gq;kd ek Ekb nkfJnk . puB j[{nk J/; f;Zy B{z Gh ;[X u"Ie/ ftu Sekt' .<br />

sK f;Zyy ftukfonk ;h gq;kd d/ye/ i' r[o{ e/ d/D BjhI wB{z, sK r[o{ ih<br />

ek puB ;[De/ e[S FKs gqshfs nkJh . sK f;Zy ikfJe gq;kd Sfenk .<br />

oks ;[Zsk ns/ wB ftu ftukok-i' gKu ;" o[gJhnk nkDk, w/o/ pkg B/ e;/


[o{ wk;kjkoh ehJ/ . Fk;sq eh ohfs fjz;k, go Bkoh, i{nk, wdok<br />

fsnkrD, Xow ;kX ek . ;' r[o{ eh ohfs jw BjhI ikDh . gqGks ubhJ/, f;Zyh pFB' eh<br />

b/t/Ir/ . Gbh jrh. oks frDh wB ftu . w/ok pkg f;Zy r[o{ ek, ;" o[gJhnk T[; ek,<br />

gzi ;" w/ok ;jz;q j'o d/Idk go feqnktkB r[o{ Bk fwfbnk . ;t/o/ j'Jh r[o{ nZr/ wZEk<br />

N/fenk sK p'sbK d' wzrtkJhnK. T[j f;Zy ph pmk Ek ;fjiXkoh jfor[gkb sK r[o{ ih<br />

p'b/ f;Zy' \ ;p ;[nkfd wB e/ . f;Zy p'b/ ih gkfsFkj \ ihG e/, feB B efjnk eow e/,<br />

e'Jh ej/ ihG e/, e'Jh ej/ ;[Gkt e/, e'Jh ej/ d/j ek Xow jrk . sK f;Zy pkDhnk<br />

p'bk, f;de jrk fJ; iht ek . sK ;[De/ p'b/, f;Zyk \ fp;zGodk; s/ok pkg pvk ;kvk<br />

f;deh f;Zy, T[; B' s[X fJTI[ efjDk . i' r[o{ ih ek j[ew Gkt ek, s/o/ gk;, ;' bfJn<br />

n;K . sK T[j p'fbnk, ih wI ;wfMnk BjhI . ;wMkt', wI Gh f;Zy jK s[jkvk \ puB jZ;<br />

e/ p'b/, GkJh \ s[{z pFB' ek ;/te, jwkok ep j{nk . feqnk tkbk Y{zv s' ;jh no[ ;B/jk<br />

;wMrk s/ok pkg. sK T[mdk uoBhI gV,ªoZy[ b/t'I ;Zu/ r[o{ \ Bk S'v' w/ok wB w{oy, wI<br />

BjhI ikDh .«puB j{nk, r[o{ e/ joy dPy ofjs GkJh, T[go m'ee/ ghm p'b/-pyFk s{z<br />

nkg . fJ;h soK wjhBk ofjnk, ubdh p/o r[o{ ih gq;kd fdsk . xo ph b/ ikthI, ykthI<br />

ph, sK puB j{nk eVk ;opb'j ek s'b/ uko ek pyFk . g{iDk, r[o{ GktBh g{oh<br />

eo/rk . b/ eo ftdk j{nk .<br />

;kyh g{oh j'Jh . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .72.<br />

73<br />

sK pDhnk f;Zy ubk wB ftu efjzdk jrk .S/ ;" eh G/N dJh r[o{ ih<br />

pyFh; dhnk eVkj[ ns/ puB GkfJ ek . ubdk j{nk uwe"o nkfJnk<br />

sjK ;'udk ikt . okjhI fXnkB f;zzx wkiohnk fwbk . g[Sdk j{nk s{z e"D<br />

jI < f;Zyk \ feE'I s/ nkfJnk jI ns/ gq;kfd dk t/bk j gq;kfd ykJh ikthI .<br />

sK f;Zy p'fbnk ªf;y jK r[o{ ek,doFB eoB nkfJnk Ek \ pDhnk jK<br />

T[iB dk . go f;Zyk \ G/N fdsh go y[F B j'fJnk . feqnk g;zd B nkJh<br />

ns/ r[o{ ih dhnk e[S Bkjh . f;Zy g[fSnk puB ehsk . p'fbnk, pkg w/o/<br />

B{z GkfJ ek puB fdsk . o[gJhnk S/ ;" G/Nk dJh .god/; nkfJnk pkg dk<br />

G/fink . sK f;Zy efjnk, ws gS[skfJ, f;Zy GkJh jI, s{z xo ub . xo b/<br />

ubk . ikfJ gj[zu/ f;y e/ xfo . f;ZyDh f;Zy B pvh Nfjb eoh, G'iB


efonk ykfJnk oks B{z , ;[Zsk ;[y Bkb . fGnkB1 GkJh ubD brk . f;Zy<br />

efjnk, GJh f;Zyk \ s/oh wo}h j't sK puB d/fJ ikfJ ns/ S/ ;" o[gJhnk b ikfJ .<br />

GkJh \ r[oK ek tke j L<br />

f;Zy f;Zy ek ;fs tDi f;Zy f;Zy ek GkfJ .<br />

drk f;Zy ww Bk eo gkDh nzB[ G[rkfJ .<br />

i/ gqshs r[[o tke go sK s{z b/ xfo ikfJ .<br />

i/ s{z G[yk dkw ek sK b/ xfo gkfJ .<br />

f;y pkDhnk p'bk,ªjw gqshfs j dkw eh i' jw e' d/ d/fJ.« puB<br />

dhnk s{ dkw d/ ;kY/ gzi fdtkfJ . sK f;Zy T[fmnk dkw xo ek rfjDk<br />

i[ Ek f}whB, shthI e[Nzp ;ko/ rfjD/ froth Xo/ ns/ dhJ/ dkw S/ ;T[,<br />

gKu T[s/ fpnki e/ . pkDhnK y[Fh j{nk, wB ftu nky ªw{oy f;Zy jkok .<br />

wI ihsk pk}h .« MbKx2 ubk .<br />

;kyh g{oh j'Jh . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .73.<br />

74<br />

f;Zy ube/ rfJnk o;s/ wKM, eVkj brk y'bQe/ d/yD . T[;e' g'N3<br />

pKXe/ dJh Eh .<br />

iK t/y f;Zy y[bQkfJe i' eVkj ;' wk;[ .<br />

d/ys jh bZik eoh. Xoh pKX rzm sk; .1.<br />

fgsk nkgD/ go fyMk Gbk pskfJnk d/t .<br />

wk; ykfJ s/ Xow[ ikfJ fenk ehBk ;fs ;/t .2.<br />

tDi eok sjK gzE wI xfo wI iksh p/o .<br />

J/e[ j}ko e/ Br bhJ/ gzB/ w'sh j/o .3.<br />

ikfJ gj[zuk Bro fYr[ gkbh4 t/u/ osB .<br />

shB j}ko eh iwQk efo fgsk fdykJh isB .4.<br />

fwbk fgsk f;T[I fJT[I ejk ;[B' fgsk s' nXhB .<br />

;fsr[o{ w'fj pskJhn fiT[I gfsnkok ehB .5.<br />

dhBh G/N feqgkb eh b/ brkts ;h; .<br />

y[bQh rKm s' wk; s/ ;PS eVkj EhJh;[ .6.


ykfJU pKfNU ;[s fBoy nuoi pkg efj dhB[ .<br />

wk;[ fdyk T{jK BtK ge fJj[ e;/ fpfX uhB .7.<br />

fgsk X[Be f;o fJT[I ejk ;[B ;[s g{oB ;ku .<br />

s'e' G/ik bkG fjs, s{ b/ nkfJnk eku .8.<br />

Gbh Bk ehBh ;[s efj:' d/yk gouk BB .<br />

jhnk wbB gqshfs Bfj fenk eohr[ r[o[ pm .9.<br />

fgsk fBefN efo i'o e wksk efjs fo;ks .<br />

wksk fgsk ;w ;ku r[o ;[BhU pB ;[jks .10.<br />

w/oh y[Fh B eS[ GJh i' ukj' ;' j'fJ .<br />

G/N fcoh wr puB GkfJ p/u fpjkik ;'fJ .11.<br />

shB j}ko s/ ;G ;o puB B nkt ekw[ .<br />

s[w G'b/ ww e' gZek w/oh p[fX ;[ okw .12.<br />

fgsk ej:' ;[D g[sq s{z ;fsr[o{ g{oB w'fj .<br />

s/oh p[fX T[sktbh wfs r[o[ fBzdk j'fj .13.<br />

jw s[w ;fsr[o uoB br s{z gktI fp;okw .14.<br />

XB[ M{mk fJj[ ikBhU wfs b'Gh s{z j'fJ .<br />

uko[ fdt;[ ihtB[[ pBk efjnk w'o ;w'fJ .15.<br />

g[sq B p'bk Gkt Bfj wB wI mfjoB Bkfj.<br />

pDhnk s{FBh j' ofjnk nkgfs p{Mhnkfj .16.<br />

;'uk nfXe sp pkDhnk xoBh i[s fpybkfJ .<br />

g[sq brk T[m tDi e' fdB fdB pYsh wkfJ .17.<br />

d; j}ko ewkfJe c{bk wB nfGwkB .<br />

brk yhB XB j'B sp gok fgsk gr nkB .18.<br />

;zr bhJ/ xfo b'r[ ;fG nk:k ;fsr[o[ ;oB[ .<br />

wkor gqG e' f;wo e nkfJnk G Xfo uoB .19.<br />

fXnkB f;zx wkiohJ/ d/ xo nkfJnk g[sq ;D fp;zGo[ dk; fwbk .<br />

pvh Grsh eoh . gq;kfd eoe oks B{z r[o-uouk ubkJh L<br />

pkDhnk, p'fbnk, fXnkB f;zx \ s{z w/ok r[o-Gqks .<br />

bhBk puB[ ww[ g[so s/ xfo j{nk ftfynks .20.<br />

np w/oh rfs feTI[ j't ;fsr[o[ j'fJ fdnkb[ .<br />

;' T[gkt ;t jkE fws w' gfo j'j[ y[Fkb[ .21.


j'Jh gqks ;p ;zfr fwfb ub/ fwbB[ r[o ;oB .<br />

uoB br/ ;fsr[o j;/ feqgktkB[ d[y joB[ .22.<br />

T[so/ G'iB GkfJ ;[y ojs GJ/ fdB[ shB .<br />

g[sq ;zr efo i'fo f;Zy pyFkt ;[s GhB .23.<br />

phi Gbk g{oB gqG{ fpqy vkb BjhI ;{X .<br />

feqgk j'fJ ;{Xk eo' ekwh feqgD jw w{Y .24.<br />

jf; p'b/ ihtB rsh d/yD g[oy nb/y .<br />

r[o BkBe s[wo/ rJ/ f;ZXB fwb efo G/y .25.<br />

BkB{z s[wok fgsk fgs, Gbh ewkJh ehB[ .<br />

sp g{Sk ip r[o ub/ g{fSnk ukj' JhB[ .26.<br />

jf; p'b/ ;fsr[o gqG{ d;tK jwok d/j .<br />

s[w gbN'r/ d/j e' s" g{S' ;zd/j .27.<br />

g{s fgnko/ puB[ XB Xok nwkBh s'o .<br />

BkB' s[w jw[ r[o{ s'fj fwb/ fwbj[ pu w'o .28.<br />

jwok GkDk fwbB ek s/ok g[Zso fpd'y .<br />

fjod gq/ok sp jw np g{Sj[ pj[ x'y .29.<br />

sp ww ;[Ds/ f;Zy B g{Sk puB[ fp;kb .<br />

fXnkB f;zx eh tDi rfs GJh ;zgdk ;kb .30.<br />

XB gkfJnk G{wh rvk nkfJ g{fSnk w'j .<br />

puB bhnk pDhJ/ dhnk, s[woh t;s[ j ;'j[ .31.<br />

s[wok f;de sp jw[ ejk ykt' you nkg o/b[ .<br />

ijK B/s[ sjK w/xbk rois BG wr e/b .32.<br />

;' s{ gq/wh J/e ;w g[so pkDhnk iks .<br />

nfp ;/tk eh GktBk ;fsr[o eojh gqks .33.<br />

g{S f;Zy fenk ukjhJ/ s{z fBowb[ jw gkd .<br />

dZSD fdF n;k s{z jh ntfo B d{ik :kd .34.<br />

fpFzGo g{Sk j/s efo xfo dfodq j'fJ d[{o .<br />

ghS/ s/ gqG ih g{S' wwsk eoj' u{o[ .35.<br />

sp ;fsr[o[ j;e ejk xfo ikfJn iK f;Zy .<br />

eo eVkj gq;kfd e" gfVQ nBzd s fby .36.<br />

Ye eVkjk ig[ gVQ f;yB gKuB d/fJ .


gzu r[o[ e/ Gkr d/ efo nodkf; ek G/fJ .37.<br />

nodkf; ofjs i' ikBhJ/ fenk eoj sp wzs .<br />

ig[ gq:'r no f;ZXsk ;G nodk; f;X ;zs .38.<br />

f;Zy tDi[ eo[ Xow ek ;fsr[o d/t bkG .<br />

p'b[ p[bktI ;zrshI, d/ eVkj eh ;kG .39.<br />

;kyh g{oh j'Jh . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .74.<br />

75<br />

sK p'bk f;Zy r[o{ ih d/; jwkok efmB .1.<br />

;Gnodk; ek G/d efj fiT[I f;yB ;[y ;dB 1 .2.<br />

;fsr[o p'b/ f;Zy ;[B, eo' eVkj gq;kfd .3.<br />

Bk j' nkt f;Zy s r[V dkDk cb nkfd .4.<br />

;[u gftsq ;[G fdt;[ wI ;zs ;kX w[y ikg .5.<br />

Bkw gqskg s/ eki ;o ;[fD nodk; ebkg .6.<br />

Xow[ phi nyzv fpqX ;cb[ g{i fJs shB .7.<br />

eFN[ jko p/bh cb r[o g{ie f;X ;hB .8.<br />

nkm/ G/i/ ghB G[r t;sq wI r[F/F dhB .9.<br />

ytkt pkbe s[FfN g[FfN d;thI eo nodk; .10.<br />

shB roG eh gq;{seh doFB r[o xfo ok; .11.<br />

pmB wI gq;kfd wI gjofB wI j'fJ o'r[ .12.<br />

y/bB wI iht w/b efj fFyo wI ejhn no'r .13.<br />

gVQ' s' o;Bk u/s r[o gkj[b wI r[o xfo w/b .14.<br />

d[;fN Gki f;Zy rki gzdqthI F;sq Xko ;/b .15.<br />

pk}h ghm f;zx nub w/b[ .16.<br />

fwqr d[FN w/b j[fJ F;sq g/b .17.<br />

st gq;kd d[y d{o ;[y nkfd .18.<br />

nkr ek ;zi'r, tX ek:k, xN ;'r .19.<br />

fwb wzs, ;fsr[o wjzs .20.


j[fJ eki g{o, ;fsr[o j}{o .21.<br />

r[o w/bh dk;h, gkJhJ/ ;[y gqrk;h .22.<br />

okyk w/ok f;de, g{oh r[o Grfs .23.<br />

u'oh ek nzXk, r[o{ oky/ xfo XzXk .24.<br />

okik ek fwbkg, ;jkJh r[o nkg .25.<br />

;fsr[o gkt w//////xm d[ofGy t/w[y rjh B w/y .26.<br />

Xow ek vzv, sBykjh pyFhnk d{yB fpjzv .27.<br />

wkor eh G{b, pyFk r[o{ ub{b .28.<br />

u{e ;p ikfJ, fgsqB ;[y GkfJ .29.<br />

wB F/o t/;, ;fsr[o pyF .30.<br />

ejh r[o{ nodk;[ sh;[, ;[B f;Zy fus bkfJ .<br />

dy{ G{y ;roh No ;fsr[o[ g{oh gkfJ .<br />

;kyh g{oh j'Jh . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .75.<br />

76<br />

ej f;Zy ªuoBh brk« ;fsr[o ejI j[b;kfJ L<br />

ªi'Vh nub po Bkfo eh« ej{z f;Zy ;wMkfJ .31.<br />

jhb Bk; p/jkb pB nzB gE gu ikfJ .32.<br />

d[FN yg ;kfJnk Gr go Fjhdh XkfJ .33.<br />

;'t u"sh;[ ykXh ;[ fJj[ nodk; efo b/fJ .<br />

gIsh r[o g;kok eo tX gF{ eh t/fJ .<br />

SZsh nodk; j'fJ GktBk nzsq Gkt cbdkfJe/; .<br />

;Ish t/b pkr cb, ncb ;cb[ tfj F/F .<br />

nmZsh wBw[y T[m ;Bw[y M[e Bt r/j nozG .<br />

gqt/F T[Dskbh nub[ f;zx t;s[ n;zG .<br />

y/vh ukbh, wksk e/ nwkB tkX/ ek n;kB .<br />

fJeskbh e{nk nyzv pqjwzv .<br />

pnkbh tzv/ foX fpqX ;fsr[o f;X .


fsqskbh ;fsr[o N/e oky, fdykt f;de ;ky .<br />

u"skbh r[gs ekw nzsqikwh ;cb[ ikB[ .<br />

gIskbh xfo pko Jhs T{s }kfjo gqd/; ikt .<br />

fSnkbh xfo c{N w xfo ;b fpjkb[ Grs fgqsgkb .<br />

;Iskbh y}kB/ nkeoy[ N/e okyk s{z J/e .<br />

nmskbh o'r i[o/ . ;fsr[o FKs, f;Zy e' nkBk oks .<br />

T{Bzit nodk; fwb ftSo/ e' .<br />

nkt ro{ }kbw, ikB/ ir nkbw[ .49.<br />

gzuk;t Sfbe Fkdh eh y[bQk dopko fJSk fpjko[ .50.<br />

pk} izr r[o pyFh n;zr .51.<br />

r[o dhBk rD/; . ;[cb ekw wkB nkd/; .52.<br />

s'qgfB fos{ EzG wI dohnkT[ .<br />

EzG gqtkj wB[ n;kj[ .53.<br />

n;[Bh e[wko fjodk ;[y ;ko .54.<br />

ftnkj eh feos wI . nozG st feqgkb f;Zy e' fBjkb .55.<br />

pzXB wI nzX j{nk, fto'X f;Zy e' ;'X .56.<br />

w'jBh wI d/ys y[;kb[, f;Zy ekoi[ ;wkb[ .57.<br />

ehosB[ ;fsr[o'I ek T[uko, Bkw cb[ ;[D j' nXko .58.<br />

fpxB jNkt Fjhd f;zx T[wv . fto'Xh o[e ftjzv1 .59.<br />

;kX fwbB wI wB j't nXhB . ;zs w/b cb ghB .60.<br />

;km nodk;K wzrbh, dhBh fp;zGo f;Zy .<br />

s/ok Gkt i;k cbk, n;k f;Zy B fdy .<br />

;kyh g{oh j'Jh . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .76.<br />

77<br />

61 fJe;m/ wB ;kb1 j[fJ w/ok . s[w oky' ir M/ok .<br />

62 pK;m/ r[o gd fp;qKw . mfjo ww fXnkB[ .<br />

63 sq;m/ so[D eh soBkfJ2 .<br />

64 ukeo XkoB/ wB wD g{ok fdB oD .<br />

65 nwkB ;ukfJ ;fsr[o[ ;jkfJ .<br />

66 nwb ;[bdkfJ sB ;[y SkfJ .


67 w'jfo r[o{ eo/ ;/ mfjo w'dhykB/ .<br />

68 w[by wkbe[ ;[y ek skbe[ fdtkB wI .<br />

69 f;de ;kps Gkt nkrfs fXnkB wI .<br />

70 nrfB ;{o tg[ w'ok, g[oFst bVkJh wI .<br />

71 ;[y ;km fdB oD nkm fBs Bw .<br />

72 gkb'I eh gkb f;Zy ;dk ;[ykb .<br />

73 gkg g/ soe s/b ghVB wI .<br />

74 poB ek nkrw ns[b ib okrw .<br />

75 f;o w[efN eh bki fpod st ;kb .<br />

f;Zy ;yk ;[s f;Zy ;w f;Zy jwkok fXnkB .<br />

;/t f;Zy fBi o{g e" f;Zy ;[yK eh ykB .<br />

;[B' fp;zGo e"vhnK fBs r[o{ fjs gKu .<br />

XB[ j't pyFf; ;eb ;[y[ ;zgfd ofs oku .<br />

w/o' f;y:k ikB e Bo Bkoh jhfJ u/fs .<br />

pkDh r[o ;[o eh ofjs, ofjBh oj' ;[u/s .<br />

ikw BQkJhJ/ Bkw[ fXnkJhJ/ xfo eh ehi eko .<br />

E'Vk p'b ;ku o'b fJe wfB ;zeN jko .<br />

wB ek wkoB ;[rw j, sB e' pKX' nkfd .<br />

;[X fpjkoh eko r[o d/y[ S'vhJ/ pkfd .<br />

wkb bkb no[ ;kb wI bky ukbtk ukb .<br />

f;de r[o{ ek nfB fYr fJjh f;Zy ek ;tkb .<br />

nIvk eIvk pBVk ezfBnk p[ok wBkfJ .<br />

p/w[y fJB ;'I pu oj' c{b ;zgd nkfJ .<br />

Bkoh eh wkB BjhI pkb B eoBk whs .<br />

v'b/ Bfj wfB i[ZX wI fBod[y eoBh ohs .<br />

f;Zy ehnk sp jfor[gkb uoB gkfjbh d/fJ .<br />

;fsr[o g{oB tke ;[fD, f;Zy ejrk ;/fJ .<br />

;kyh g{oh j'Jh . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .77.


78<br />

i/ B f;Zy pkjb j[fJ jP Bk f;deh w/b .<br />

e;/ gkfjb uoB eh f;Zy psktj[ y/b .1.<br />

;fsr[o p'fb ;[BkfJnk ;[B' fp;zGo ohfs .<br />

puB fpFtk;h j'tBk w' gd oky' gqhs .2.<br />

d; ntsko r[o J/e ;w fJT[I ikB fiTI[ w/o[ .<br />

J/ekd; r[o rqzE ih pkDh ;fsr[o j/o .3.<br />

X'fJ o[wkb sp r[o{ rqzE gkfjb b/t d/fJ .<br />

f;de ;wkb eo eVkj pKfN nfEsh b/fJ .4.<br />

Bkw[ Xo ;fsr[o ej s[e frnkot/I 1 wkB .<br />

g[sq f;o' nZyo Xo/ g[fB g[fB Xo' ;[ikB .5.<br />

nk; r[o{ eh wzsq f;Zy eki ;z;koh ehB .<br />

p'b rohph f;Zy efo ezfBnk d/fJ w;ehB .6.<br />

ir S'v yzv/ uoB gkfjb f;ZyK ;ko .<br />

gkfjb yzv/ j'fJ fizj uoB B gkfjb Xko .7.<br />

uoB gkfjbh yzv/ dhJ/ f;Zy ek Bksk wkB .<br />

ijK B j't sjK eo j[t s' ngBh FkB .8.<br />

T[FN dzs 2 wI G/d Bfj G/d B fgsk no ;[tB .3.<br />

fsT[I f;fynk eh J/esk gkj[b G/d B stB .9.<br />

pv' bx{ e' G/d Bfj f;fynk b/t f;Zy .<br />

poB ikfs e' d{o Xo n;k f;Zy ;[ bZy .10.<br />

d/t b/t gqhfs efo efo ykt eo} fdtkfJ .<br />

f;Zyh gd i/ drk eo m"o B esj{z gkfJ .11.<br />

Bkw eh gqhs Bkw ig[ Bkw[ ow ftu gqkD .<br />

Bkw T[gd//; Bkw[ ;[y[, ;yk ;ku[bk Bkw .12.<br />

ihtB iKek Xow fjs[ ubBk r[o eh ohfs .<br />

G'iB skek d/j fjs oj pokrh whs .13.<br />

fiT[I okjh god/; ikfJ fBs wkor eh nk; .<br />

fsT[I nksw fjs[ nkuo1 ojhJ/ fus T[dk; .14.


;[B' f;Zy \ fus bkfJe ubB/ e/oh gqhfs .<br />

w'fj s'fj ;G ubIr ubB eh fJj[ ohfs .15.<br />

fJj pokr fjs ejD j Bk nktB B ikfJ .<br />

ngBh tkFBk nkg wI ;w ;[gB/ fwb/ dkfJ .16.<br />

nkfd nzfs fiT[I BhId w nksw ikB' GkfJz .<br />

fJjh i'r eh ohs j ;' s[fj ejh pBkfJ .17.<br />

gKu nodk;K i'r eh ;'jz jz;k j/s .<br />

e[zvbh gqkD ngkB e' ;fsr[o oky u/s .18.<br />

nBjfd T[m M[fBeko ;fsr[o Bkw[ fusko .<br />

r[j: fXnkB r[o fynkB e' u"Eh2 bhi Xko .19.<br />

uko gdkoE jkE r[o gzithI fJj nodk; .<br />

g{oB g{oh gkfJr' S/thI Sdw goekF .20.<br />

;ZsthI ;oBh nkfJ go ;fsr[o{ g{oh XkfJ .<br />

nZmthI wkbk S'ohJ/ ;fs ;tk; fXnkfJ .21.<br />

BkthI fBs r[o ;/tB/ Boe fBtkoB i'r .<br />

d;thI drX B j'JhJ/ FKfs E'o wI j'r[ .22.<br />

f;Zyk \ Gow B ehihJ/ p[fX okyhJ/ m"o .<br />

okyk ;fsr[o f;Zy ek fiT[I nuko fjs[ s"o .23.<br />

pkbh3 fpjkfJ r[o{ fYr s/o/ r[[o{ fBpkj[ .<br />

puB wkB fjs gzdqthI dhBk ;fsr[o okj[ .24.<br />

wkB d/fJ e[b eh oj pB ;pzXh ;zs .<br />

fpqfs fBG fEfs ;[ZX, fJjh y{p febezs .25.<br />

s/JhthI sorF r[o{ ek u"th eNkoh f;fX .<br />

gzMhthI gfs f;T[I r[o{ xo, SZph r[o fYr fpqX .26.<br />

J/e ;" nodk; efo ;" po;h e/ d'y .<br />

r[o{ rtKt f;Zy e/ gkt r[o gd w'y .27.<br />

ip T[so sp f;Zy xfo d;tzXh rfs gkfJ .<br />

;' nodk;hnk i'r j sKe g{i/ gkfJ .28.<br />

f;Zy ;[yh ;[ j'fJrk ;" nodk; eokfJ .<br />

;fsr[o gfj d;tzX d/ f;Zyh i[rfs ojkfJ .29.


Bkoh goXB S've fBjuk r[o gr ;oB .<br />

pkDh ;fsr[o eh gVQ ekN iBw no[ woB .30.<br />

;kyh g{oh j'Jh . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .78.<br />

79<br />

.10.<br />

GZdo Bkw f;Zy feTI[ eo . w{J/ pzX[ feTI[ o'dB Xo .<br />

p[o' eow s/ nkg pukfJ . ;rb e[Nzp[ F[G wkor gkfJ .1.<br />

cb B p/uh nzB pgko . fsqD ek;fN nfo ukw fBtko .<br />

eo} B d/Jh Bhu uzvkb . t/Ftk Bkoh foB Bkfj ;kb .2.<br />

ekj{z ;'I Mrok Bfj wKv' . ngBh ofjs w{b Bfj Skv' .<br />

d[oiB ;/sh gqhfs B eo' . fjod o'; ekw gojo' .3.<br />

u"wkor wI pm/ Bkfj . N{Nk pk;B wzih bkfj .<br />

T{oX ;tk; X'fJ nkXk gkfJ . dKsB ;' By d/s o/skfJ .4.<br />

ykts p/o j; pepkfd . G'iB ghS g/N i' Ekfg .<br />

o't j; B epj{z r[o nkr . bywh Bk; dfoZdq gkr/ .5.<br />

wr wfj ;B okfj wI G'i . wb w{sq Bfj wr wI o'} .<br />

rkfJ fpgq e' gKfJ B S[t . nzB G[rsB eh fBzd B G[t .6.<br />

oj fJeKfs pm efo fXnkBk . fjod rB B fustB BkBQk .<br />

gkwo Bkoh go eh p[oh . okid{s eh wsqh S[oh .7.<br />

;eb okfs ikrs BjhI oj . wE[B nfXe p/o Bfj efoj .<br />

f;Eb d{s nBfGnk;h f;Zy . ekuk ;Pek fsnkoh nkfwy .8.<br />

go eh owsh Bkoh S'o . i" ngBh fJzdqh j m"o .<br />

dzG Bk;fs eh ws;fo si . n;{nk 1 fBzdk, fus B Gi .9.<br />

yr so[to 1 ir pk; fBjko . ofB fdBk fBi ssP fpuko .<br />

j'fJ ftokr irs e" n;kok . d/j gqkD r[D nksw fBnkok<br />

;[B efo Fk;sq rop rtkJ/ . ekj{z t;s[ ;' B/j[ B ukj .<br />

Xhoi f;TI[ fptjko xNkt . ;fji ;fji ;G ;/ fSNekt .11.<br />

dh; e[Xh 2 ;[wfs ek p'Xe . gqkD ngkB eh rfs ek ;'Xe .


pvh p/o G'iB Bfj ykfJ . wkB pvkJh ngBh Bkfj .12.<br />

e[;s e[ G'iB ;PBkoh F'Gk . fJB eT[ si wkB ngG'rk .<br />

yb eh wb eh BN eh gzrfs . g[sq gYkt ;kX{ ;zrfs .13.<br />

d/t GtB wI fuo BjhI oj . eoBh G/d ekj{z Bfj ej .<br />

;wsk fpofs ;pB e' j/o . fBnkfJ ;wI eS[ gZS 3 B N/o .14.<br />

;{Xk njko fpT[jko nfs ;{Xk . eosk f;Zy xo XB Bfj o{Xk .15.<br />

;kyh g{oh j'Jh . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .79.<br />

80<br />

.5.<br />

d'jok<br />

fXnkB f;zx r[oFpd go dhBk ;fG xfo p/u .<br />

gk; jh pmk g{fSnk, ªej[ f;Zyk \ s{z u/s .1.<br />

fXnkB f;zx r[o j[ew i' p'bk puB o;kb .<br />

w/oh f;yh fdqVQ GJh, ;fsr[o{ j{nk feqgkb .2.<br />

iK fdB ;"dk jw ehnk ;[BhJ/ gqG{ d:kb .<br />

jfor[gkb p/us GfJnk w' e' eok fBjkb .3.<br />

u"gJh<br />

;ks fdBk fdB ghS wjh . y/s i[st e/ ekoB ;jh .<br />

jb ;hyh 4 B dhnk y}kBk . fpb; joy j[fJ wB mfjokBk .4.<br />

xo w nkfJ eVkfj r[o dhBk . G'iB fpgq nfGnkrfs uhBk .<br />

r[o eh d;thI r[o frqfj nkDh . r[o ;Bw[y XB dhB ftvkDh<br />

s[woh t;s[ ej'I ;'T{ eoK .ªs[w r[o« ngBh o;B T[uoK .<br />

s[wok ;"dk Bcak fJj nktk . r[o d;tzX s[fj dhB uVQktk .6.<br />

w;se N/e rfJnk wI sp jh . T[fus eow sp XB ;'I eoJh .<br />

j{nk Gbk fJj[ f;Zy j ;Bw[y . s[wo/ uoBB nk:k r[ow[y .7.<br />

u{e w{e f;Zy o[e d{y ftFB EkB s[fj bhB .<br />

frok gok ;Bw[y yok, Bk N{NK Bk jhB .8.


;fjikXkohnk nkfd f;Zy r[o BkBe eh Skg .<br />

yzv/ gkj[b ;ko fus s[oeB f;zxh Ekg .9.<br />

nkfJ f;Zy s{z f;de jd w' ;' pYsh j/s[ .<br />

wI f;Zy sEk pkg ek s{z f;Zy s[w fBe/s .10.<br />

sp ;fsr[o j; p'fb ej[ fXnkB f;zx eS[ wKr .<br />

f;de p'b ek f;Zy s{z ;fsr[o ek s{z nKr .11.<br />

wKrk to sp fXnkB f;zx fuzsk w' wfB wKM .<br />

s[wo/ nkr pyfFnk ghS GkDk ;KM .12.<br />

feTI[ j'trk f;de fdqVQ, npjh f;Zy w[oMkfJ .<br />

f;de dhihn f;Zy B' fJj dhi wfB GkfJ .13.<br />

jZ; efo gqG ih sp ejk ;kfjp f;zx ;[fB pks .<br />

f;zzX b;B1 jhok w[es, ejhI m"o ekj{z ikfs .14.<br />

jwoh sB eh ;{o2 rfs n;s okfs j'fJ ikfJ .<br />

x{e T[Bs ir wfj b;fs fsT[I f;zxh ww nkfJ .15.<br />

f;de dhnk ftG[sk3 dJh dJh ftfdnk g{o .<br />

oNs f;Zy ww s/} tX pms ws j' w{o .16.<br />

;{o j{o ;p e{o sfi d{o d{o G{ pB wkfj .<br />

oki pk} ri ;ki ;p f;de dhnk w[fj gkfj .17.<br />

;kyh g{oh j'Jh . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .80.<br />

81<br />

fJe p/o r[o{ ih gqGkfs fJFBkB efo pm/ E/ . sK b'r Bo Bkoh<br />

BQktD br/ ;t/o/ . sp f;ZyK g[fSnk, ih ;Zu/ gkfsFkj \ ekfse wkx d/y<br />

d/y e/ b'e BQKtd/ jB ;/t/o/ . j'o fdB nKtd/ jB sK fi;/ fe; t/b/<br />

BQKtd/ jB, J/j[ fee{z pkfs j . sK r[o{ ih p'b/, GkJh irs swkFk<br />

.<br />

wsbp eh fenk gqhfs fuo BjhI mfjodh .<br />

d{X[ d/s iK X/B[ d/tsk fwjo dh .<br />

g{ik d/t d/t sK gqhs j'fJ Ffjo dh .


g[sq iDzsh Bkfo xo Ghso GKtdh .<br />

dkB d/fJ iiwkB fdi efj GKtdh .<br />

wkbe d/t ykB sK ukeo uKdBh .<br />

j'fJ wyZN{ g[oy[ Bkfo fdb wKdBh .<br />

d/yk d/yh oh; ;pjfB wfB nKtdh .<br />

f;Zy' \ ;Zuh gqhfs ;dk jh GKtdh .<br />

GkJh w/o/ f;Zy ;[B' ;p ekw dh .<br />

fBs iZr cb dkB f;de r[o Xkw dh .<br />

gfjo okfs fJFBkB ;dk eh EKt dh .<br />

n;[w/X r'w/X xNh xfN iKtdh .<br />

shih nrfB j'sq i:'fsFN 1 wKtdh .<br />

;[toB uKdh no[ d{X[ sKpk d/fJ ;kw dh .<br />

o;w d/y ib dkB gkg bfj ikw dh .<br />

j'fJ gftsq ekfJnk BQkfJ d[gfjo i' .<br />

shi wb/S fJFBkB us[oE/ gfjo i' .<br />

okfs okyFh BQkfJ noX j'fJ gkseh .<br />

fjz;k ;p eh gkg ib ekb B iks eh .<br />

fJjh B/w eh ohs Gi Bkw e' .<br />

j{nk irs s/ gko ;fs pqs nokw e' .<br />

j'o egN eh ohfs i' nkb izikb eh .<br />

no n" e[zvh ikb B Bkw ;zGkb eh .<br />

;fsr[o j'fJ fdnkb fpqfs oj ;Zu eh .<br />

;Zuk ir fpT[jko si ;fG eZu eh .<br />

GkJh soBk ;[rw swkFk j ftFB ek .<br />

oj feqnk wI fXnkB dk; Bfj f;;[B 2 ek .<br />

J/j[ i[rfs tosDh nbrfj tosDk .<br />

j' irs ek w/b goe fdb gouDk .<br />

fiT[ u"gV Fsozi rzicak 1 okw uT[Ie 2 .


kG Bkfj feS[ fozu fsTI[ fJj wB e' FTI[e .<br />

;kyh g{oh j'Jh . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .81.<br />

82<br />

;[D GkJh f;Zyk \ gq/w jh w{b j .<br />

;t:k<br />

iK sB gq/w gqtkfj tj ;[y ;' Bo gktB p/d T[uko .<br />

ezuB eFg[ g/qw fpBk y: Bojfo ;[s fjs e' tg[ Xko .<br />

f;X nmkofj iKfj nXhB j ;fj; G[ik fdi ;[tB fpvko .<br />

p/d T[ukos ft;qtk g[sq jh, gq/w fpBk wfo b'e f;Xko .1.<br />

;t:k<br />

g[bes rfs nBkjfd Ekfs ;[ G{b B nkBe' u/sj[ gqkBh .<br />

s/o/ jh Ghso wkyB Ui ;', ;b e/ nzso gkte GkBh .<br />

J/e jh Gk;fs FKs e' okys fsT[I s[fj nzso u/sB gqkBh .<br />

iK br B/j[ eh gkb N[Nh Bfj ;fs ;o{g ;B/j ;wkBh .2.<br />

d'jok<br />

;fs ;o{g gowkswk ;fG xfN ojk fpnkg .<br />

fiB ikBk sKe' nzBd n"o B ikBs nkg .3.<br />

;fs ;[zfB u/sB nwb ;tgqekF nfpBk; .<br />

nksw okw ;tSzd fBs ikBs g{os nk; .4.<br />

dh;fs ir fiTI[ ;; f;zr pzfXnk ;[s ek Gk; .<br />

rrB ;[tB pko{ ;fBrX fsTI[ M{mk nkGk; .5. 3<br />

fpFzGo fgnko/ \ f;Zy ww s[fj nk;k ;G g{fo .<br />

izwD woDk eNhn nkm iBw f;o G{o .6.<br />

sp g{S f;y ;'ue ejhn ikwk w'o .<br />

f;Zyh wKr/ r[o{ fYrk ojj[z dk; jT[I s'o .7.<br />

p'b/ ;fsr[o ;kfjp f;zx ;fji eh eoBh ;ku .<br />

G{gBkwk gVQ efo, oj f;Zy ww oku .8.


[o BkBe nzrd r[o{ nwodk; Gb s/i \<br />

okwdk; r[o{ noiB, jfor[fpzd ;[m o/i .9.<br />

r[o{ jfookfJ jfofeqFB r[o{ s/r pjkdo o{g .<br />

sKek ;[s d;tK r[o{ s'fj fdyktK r{g .10.<br />

d/j S'o gfjo/ nto sp jw s[wo/ gk; .<br />

Gkth g{oB eoB e' eo jI ir gqekF .11.<br />

okwdk; g[o jw s[w r[o{ dk; j' shi .<br />

fwb ;bkjh j"j[ s[w pks pBktI uhs .12.<br />

okwdk; g[o iBw Xo, T[Bh ; e/ wKM .<br />

po; fsq:d; Ssq eh fpfdnk eoj' ;KM .13.<br />

J/eb ;[s e/ pz; wI wkfJ iD w[j J/e .<br />

nz; jwkok djo nz;[ iBwrk ;[y b/y .14.<br />

y'V; po; e' j'fJe iBw[ bhnk gzikp .<br />

npb ihs'I gZSwK u"tB po; fj;kp .15.<br />

ekpb ihsk fpnkj eo w[j B fdykT{I nkfJ .<br />

w/o/ d[FwB ;G jB' fdZbh pm'I ikfJ .16.<br />

fBrw p'X shoE nfXe sK shoE gqskg .<br />

fdZbh d/jh S'oe iBw/ wKM/ Ekg .17.<br />

pv/ isB[ s/ fpnkj fs;, fpS[oh b/t w/b .<br />

pbF'I fgSbh fpw[bsk, eoj' n;k y/b .18.<br />

u"gJh<br />

;eb eEk s[fj Gkfy ;[BkT{I . s/o/ wB ;zd/j fwNkT{I .<br />

r[opyF f;zx j' okw e"o . sK ghS ysqh fJj w'o .19.<br />

d{i/ iBw eKFh wfo nkt . ww iBw e"o bkt .<br />

;GjB e' b eoe/ j/s . G'r G[rkt'I oj' ;[u/s .20.<br />

i' i' gzE fwqikdh w/ok . fsB e' iwg[fo ehB fBj'ok .<br />

woI ;ph ;qdkoh dko . i/ i/ w[; w[; pKX oko .21.<br />

pkX' pkX jwkok f;Zy . eo eq'Vh Xoh i[ fby .<br />

i' nwkB Xoh ib wKM . f;zX d/fjrk w' wB ;KM .22.<br />

sp gjkVh w/ok Fsq . s'V skV XB[ b/tk ysq .23.


d'jok<br />

;zps j'r[ ;skBtK Bt j{nk eS[ ekb .<br />

T[BZh ; e/ Ghso/ ;{odk; sB gkb .24.<br />

u"gJh<br />

nmkoK Grs nkfj ntsko . sK fdB fdZbh nktK wko .<br />

w/oh ;zrfs f;Zy d[y gktk . sp fcozrh gqik d[yktk .25.<br />

oki ohfs ww gzE fBtko . sK fdB n;h ebk ;tko .<br />

i[ZX jh fpB eS[ E'ok i[ZX . w/ok wzso fcork ;[ZX .26.<br />

p/u i/; eo iKfj fcozrh . rkiIr/ sp w'o G[zirh .<br />

p'bk f;zx G'izrb Bkw . w/o/ e' ;wMkt' f;nkw .27.<br />

j; p'b/ j[fJ nkg fdnkb .ªT[d f;zx eh eoBh GKb .«<br />

e/;'dk; fpqg eh tosD . Bkfo wb/Sh xo eh ;osD .28.<br />

rfBek w[;bh ;tI ;odko . sK xo iBwI ekw rtko .<br />

ikoD e/ ;[s j'fJ G[:zrh . p/d noE wI fbyk s[ozrh .<br />

fiT[I n;sq fsT[I j'tr[ pbhnk . GkDk ;[D' tos fiT[I Gbhnk .<br />

Bkfo fcozrD G'rI f;Zy J/e . sK fdB f;zx roi ek ;/e .30.<br />

;[B' pks ;[G tos i'Jh . fJ; eoBh e' ikB e'Jh .<br />

frnkBh fXnkBh r[Dh XBkY . Bkw igs xo xo wI nkY .31.<br />

eK;h wI no B[ozr g[o/ jh . Ffjo ezXkoh dkw i[o/ Jh .<br />

;p youI jw Xfo ntskok . ekw G'r eowB eT[ ;kok .32.<br />

ofjs jwkoh n;h j'r[ . Bkoh ukj/ B epj{z ;'r .<br />

ikBrk w[fj e'Jh GkJh . w/ok ;[s fJe gkNb ikJh .33.<br />

okig{s e/ d{ik ikfJ .,,,,,,.34.<br />

okig{s rVQ ekw g[o fBe;k woj rzr .<br />

;' w/ok j[fJ iBw Xfo ihs/ oki fB;zr .35.<br />

w/ok ukeo ihs eKFh . o[dq ;/t eh pKSk ok;h .<br />

izpe Bro G{g fJe j'Jh . w/o/ f;Zy ;wkb ;'Jh .36.<br />

dkw d/; b/tfjIr/ ;ro/ . gops wkfj ykb;k wro/ .<br />

j}ko shB e'; e/ nzdo . x[w/ ykb;k gkts d[zdo .37.<br />

ghbh ehbh 1 b/tI f;Zy . nk;qw uko poB e' fofy .


fJsfj nokBh Ffjo ezXko . ;zps phs/ pkBt uko .38.<br />

;skBt/I c"ai g{oph rki . r[io ;{oi Bkw fpoki .<br />

w/o/ xo ukeo d[fj ozrh . frbi/I w[;b v'ro fcozrh .39.<br />

ysqh f;zx fpgq fJe w/ok . dfJnk f;zx iBwrk c/ok .<br />

oki mfjokT{I T[Bh g[o . febe g[oh fco ikT{I s[o .40.<br />

iBw G{fw w/oh j gNBk . d/y'Irk fiT[I oksh ;[gBk .<br />

ekj{z d/; dkw b G/N . ekj{z fbnkT{I okik ;w/fN .41.<br />

r[o BkBe ih ijK t rJ/ . eoh cehoh d/;B tJ/ .<br />

;' ;' d/; oki Xo ihs'I . tX ykb;k b'r gqshs'I .42.<br />

w/ok o{g by B ekj{z . w'fj fdykT{I oft fiT[I okj{ . 2<br />

Mzv rzv ;{ik ;[y Bkw . f;zx Bkw dkBk p[X ;kw .43.<br />

;[fX ;kfjp B[ozr f;zx J/jh . gkNb Bro iBw ;[ ;B/jh .<br />

ej{z ejK br nkrb pks . ;G f;yB e' Gbh ;[jks .44.<br />

s[oe ukeok 3 w/ok pkbk . ihs gFuw ww j'fJ ukbk .<br />

:k fpfX G{gBkwk gVQ w/ok . d/j ;[X fBf; ;KM ;t/ok ..45.<br />

i/ e' f;Zy gVQ T[m gqks . efb e d'y B fpnkg sks .<br />

ikfj nkgD/ v/o/ f;Zy . s'e' dh; G{s Gfty .<br />

;eb f;X j't s[fj ekw . jwok doFB s[wj' nkw .46.<br />

;kyh g{oh j'Jh . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .82.<br />

83<br />

sK Gbe j'fJnk ;t/o/ pm/ ;fsr[o sK wB{z efjnk, ib fbnkfJ .<br />

uko xVhnK fdB uVQ f;Zy T[iBh, B' fbnkthI p'bkthI sK wI fst jh eih .<br />

;kfjp f;zx fby s{ sK . sK wI p[bkfJ fbnkfJnk . f;Zy p/N/ ;[X/ j}ko<br />

o[gJ/ FkjijkBh G/N Xo y[Fh bZXh, y[Fh j{nk . T[;eh }BkBhnK f;ZyDhnK<br />

;G n"osk EhI gzi, nzdo wfjb'I eh g{ik dJh y[Fh . ubkdh p/o r[o{ e/<br />

j}{o wdBtzsh f;o uoBK go Xok .<br />

grK 1 go jzM{ gJhnK . r[o{ e/ uoBk jNkfJ oj/ E/ go T[j nrkVh<br />

j[zdh rJh . j;e/ p'b/, np fee{z < s{z Bk ;'u, r[o{ ek xo d/Idk j, bIdk


Bkjh . s/ok g[Zs ;kvk Nfjbhnk j't/rk nrb/ iBw, j[fD sB{z fdsk<br />

;kps j{nk . r'oy ikD s{ ikD . sK p'bh, w'j B j'fJ . r[o{ e/ p'b/,<br />

T[;Bke/ 2 \ r[opyF f;zx dh ozB/ . gSskt/Irh g[Zso B{z . ;[Gkt s/ok g[oy<br />

dk, ikwk shthI dk . sK jZ;h, ok}h j{Jh . w'dBh d{ih, wZEk N/fenk . sK<br />

r[o{ e/ u[gek jh oj/ . f;o fjbkfJnk, ;G wZEk N/fe ftdk j'Jh . sK ghS/<br />

s/ r[o{ ih jZ;D br/, y[Fh<br />

d/y e/ wI g[fSnk, ih gkfsFkj \ j[ew fee{z . puB j{nk w'dBh f;yDh<br />

bVe/ s/oh j'fJrh . i[tkbk br okik dhnK, ihtDk E'VQk .<br />

;[[D BhIrok \ s{ ;ZdD rfJnk ns/ ;'jDh d/y b'Gk, r[o{ fenK wB{z Bk<br />

pyFh, s{ fenk G[Zbk, j[D sK pyFh, r[opyF f;zx j'trk . d{ih, bVe/<br />

eh f;yDh ;' oi3 tkbh Sjh jwo/ grK Bkb . jw Bk p'b/, nkdo dhnk,<br />

go J/j w[;bh t/;[tk j'r[ . eosko eh B/fs . go f;de ek cb oD<br />

f;zx-e/;'dk; nzrheko eor/, c/o fjzdtkDh iBwrh, oig{sDh, f;Zy w/ok<br />

J/e jh iBwk, wI e/;' fpgq B' pyFh j[D p; g[fS BjhI, ntfo f]nkb dk<br />

t/bk j. sK wI B p'bk.<br />

;kyh g{oh j'Jh . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .83.<br />

84<br />

oks B' r[o{ ih ;'J/, ;t/o/ gzfvs p[bkJ/, ns/ eth;o, e[zto, pZbG,<br />

r[Dhnk, ;[yhnk nto p[bkfJ, g{fS ;[BkfJnk, GkJh ;[fDU \ J/j ;[caBk<br />

feE/ s/ nKtdk jrk . s[;hI f;nkD/ j' . uzd ftu ekby feT[I brh ns/<br />

gZr b'r r'v/ go feT[I Xod/ jB, uhs/ fgS'I E[ed/ feT[I jB, o[e pro p'bd/<br />

feT[I , nkN/ eh stD eh fgSkVh nkNk feTI[ i'Vd/ jB, ewkB feT[I Nzekod/ jB ns/<br />

swke{ feTI[ S[zjd jB, ns/ d[nkdFh B' feT[I eEk jfo eh BjhI gVQd/ < J/j ;[De<br />

e[zto efjnk L<br />

ykfJ ;eb o; nzB s/ dgN/ Bkoh Gkt .<br />

x{ow BhId ghS gu iht ebk S[fN dkp .1.<br />

c[o/ c[oB ;G izs e' Bo e' ;kuk M{m .<br />

fJsBh p{Mh frnkB s/ sK go s[woh ;{M .2.


ªpZbG« ekby gkg cb r'sw gsBh gqhs .<br />

uzd T[mkfJ foy BkQD e' ekwh pk;t 1 whs .3.<br />

ªr[BhnK« ikB' ikBQth 2 ;[X m"o to Jh; .<br />

whs gkr ;oBkrsh r'v bkr ;[y ;h; .4.<br />

ª;kyhnk« szzsq wzsq e' Bk; eoB e/ j/s .<br />

E{e ehJ/ jfs j's j, iKs/ ehBk u/s .<br />

«r[odk;« dk; gr ;fsr[o{ njz3 fwN s[w ;oB .<br />

stB4 feqwk fpB njzwsh p'bs gqhfs eh joB .6.<br />

;Bkgfs efjsk fJjh fgqEw fpoesh ikB .<br />

rDgfs nkfd wBkJhJ/ nkfd stB eh ekB .7.<br />

ª;[yk f;zx« Nzeko eh FsqB dh:' tzrko .<br />

j pb fpfdnk ik; e/ nkt ww fYr ;ko .8.<br />

ªeb{nk« s[oeB oki ip ojk G{fw go SkfJ .<br />

i{m ykfJ ig wzsq pb fjzd{ e' Sg ikfJ .9.<br />

;eb gkg i/ G{fw e/ jfo gJ rJ/ cfonkd .<br />

efb wI s[woh wfj jBB jfo efj ;Ws eE dkd .10.<br />

BkBe iK s[w fdnkb j'fJ ;eb d'y fwN iKfj .<br />

;zeo fpdo dkfod fpgq nikwb[ e[pi fGbkfJ .11.<br />

u[g j{J/ ;G r[o ejI bVe/ r[opyF f;zx .<br />

s{ feTI[ p'bs Bkfj np efjBh j'r[ ww f;zx .12.<br />

sK wI p'bk ;wMe wB gouk s[w uoB .<br />

izsh e/ fenk p; ;jh eosk s[woh ;oB .13.<br />

nkb gfjo eh u/FNk oB ;wog'I fXnkB .<br />

BZE jwkoh jZE eo, s[w j' jwok frnkB .14.<br />

jfN T[so np Bkb w[y ejhJ/ ;zrfs s'o .15.<br />

;kyh g{oh j'Jh . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .84.<br />

85<br />

p'b/ gqG fdnkb j'fJ iBw i'fB Gqw iht .


fBzdqk t; J/eKs fus by Gqw ;[gBht .1.<br />

skokgfs 1 gsBh G[rh uzd ekbyK d/y .<br />

go Bkoh go;B nxh 2 b'r fdyk:' b/y .2.<br />

okw byB fwqrhnk 3 rJ/ fpS[o/ d'B' Gqks .<br />

fB; r'v/ grVh Xoh fwsq ejkBh pks .3.<br />

fGnkB4 fwb gouk grV to[ dhBk sp J/j[ .<br />

r'v/ go d;sko cb gkt fBod[y d/j .4.<br />

G{s ikfs G{ go fis/ w{sq d'y fwNktfJ .<br />

E{e dhJ/ ;[X ekfJ j'fJ ghS ;jh pBkfJ .5.<br />

gkg rq; ip nkBe fsq;eko fpX nkB .<br />

fpBk p[bkJh p'bhn ik fpfX Gbk B wkB .6.<br />

nkfd nzs o'Nh rqkjh d/t fgso fjs dB .<br />

p/d T[efs s/ XowtkB J/e fgSkVh bB .7.<br />

FrB j'fj ;p ;{ow/ d/t dkfjB/5 j'fJ .<br />

oD FsqB e/ ;kwQB/ eo Nzekoh o'j .8.<br />

niw/o Fkj eh ezfBek T[S fpqs 6 fdi wKv .<br />

geV ;[tkt oB e' wzsq e'fN pu oKv .9.<br />

gho wb/Sh pme/ efo nkdo pmkfJ .<br />

swe swke{ ;Gk ;p ghts dhB nDkfJ .10.<br />

nfs gftsq ;[ toB r[V fpgq jkfE gtkfJ .<br />

oD nwzsq e'fN fy; fwbh wb/Sh XkfJ .11.<br />

sK fofy ;[s r'gd ;PB dhBk ;qkg pBkfJ .<br />

woB ekb BG Fpd[ j[fJ r' eoB si ikfJ .12.<br />

;eb gkg i/ G{fw wI p; nkfJ gd wKM .<br />

;'qsk pesk e' br ep B g{i eoKM .13.<br />

nBfXnkfJB 7 fpfdnk x[y ;/ pkdh ir wkfj .<br />

dkfod nkopb Bk; j[fJ nkgd fJj[ T[j nkfj .14.<br />

oi Bkoh fsnkrB pB si oKv ek G'r .<br />

fpro fpnkJh no[fu fsq: fsnkr e[b nfo o'r .15.<br />

;"u F/y ib n;[fu j'fJ fBr{o/ eo ngfts .


;[tkB, ;[gu1 i{mk nbg xfN pzXk ib nf;s .16.<br />

n;/ p/d g[okB ;[fu Fzeo wbB B i'r .<br />

;q'sk ;[fB Bkoe gF{ jkB e[bhBh j'r[ .17.<br />

gzE ouk wI Xow fjs g{ik dkB Bk ykfJ \<br />

b'G pzX wkBs BjhI ;{eo2 i'Bh ikfJ .18.<br />

fdt; oB r[o uoB Gi e[b eh eoj eko .<br />

gkg fpvko/3 f;Zy ww ;kyh ;[B T[geko .19.<br />

;kyh g{oh j'Jh . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .85.<br />

86<br />

J/e p/o r[o nkfrnk iBw j{nk cs/ f;zx .<br />

;fB ;fsr[o p'bs GJ/ Gbh GJh ;[y f;zX[ .1.<br />

sK fdB p'b/ w[;e w[fj np Bfj d{ih tko .<br />

;fG g{S/ ;[BhJ/ gqG{ y'fbQ j[ew ej[ ;ko .2.<br />

GrtkB f;zx4 j'fJ ikBh:' ghS j'fJ G{-wZX .<br />

gzE B/w ;ziw[ Xo eo j[ew ;[y ;[X .3.<br />

jwo d/yfs fJj eo j[ew ykb;k nkB .<br />

jw Gh tg[ XkoI ntfo eoI fcozrh jkB .4.<br />

Bkfo fcozrD f;Zy ww xo wI b/tI oky .<br />

Xow wb/Sh tXIt' s[[[or gmkDh ;ky .5.<br />

tX gzE go Xow Bfj :k fpfX efb ek eow .<br />

tos ;rb ijkB wI ftobk ikB wow .6.<br />

eosk j[ew j{nk jw/ sp efb i'o/ jkE .<br />

oki s[wkok p/o jw jw gzE e/ ;kE .7.<br />

irBBkE eh mto[ w[j d[nkoek wI oB S'o .<br />

eKFh ft;tkBkE B e[o[ wI Xow fBt'o .8.<br />

s;/ s[w wfj okyhU Feb eoT[Irk eki .<br />

;rb b'r w' ikBh:' w'fj s[wkok oki .9.<br />

sp jw n;/ efjnk fsj s[w e' eoBh f;X .


p'bk eoBh Bkfj e' eo'I Bkw eh fpqX .10.<br />

ebfj eokt'I pkg ;[s Bkfo g[oy ek i[ZX .<br />

GD wkfJ e' S've r/jB gkb ;[X .11.<br />

;[s Bkoh ;;[ok Gi ;k;{ Gi iwks .<br />

dk; Gi G{gfs i[tfs fpgq B T[gi FKfs .12.<br />

;{d B/Itdk i/Itd/ fpgq d/Ij fXXeko .<br />

T[gekoh ;{M BjhI pj[s/ pX fpeko .13.<br />

g[sq iB Bkoh Gb ezfBnk iBBh d{o .<br />

g[sq ;wMkt pkg e' B{zj efj ;k;[ e{o .14.<br />

f;Zy T[gd/F r[o{ e' nzB ngftsq ykfj .<br />

BQkD 1 si ekfJnk d[yh ykt o[fu pj[ GkfJ .15.<br />

gqhs E'o y[Fwfs 2 puB T[do GoB e/ eki .<br />

Bkoh fwbBk G'r efo rqfj rqfj iihJ/3 ;ki .16.<br />

p/d p/ud/ p/dXo 4 G{w p/uzs/ Sfsq .<br />

xo p/uI pBhJ/ ;eb ;{dq p/us/ g[sq .17.<br />

G{y wos/ ekw fpB Grtk eojI G/; .<br />

iNK pKX eos/ ;[ o; fwqrSkb yVktK J/e .18.<br />

b'rB e' n;/ mrI eE frnkB eh pks .<br />

f;o X[fB BBB ib ;qts egNh nfXe ;[jkfs .20.<br />

roG frokt ozfv ek ;[Gr j/fj B roG .<br />

ijK ukj sjK fpxB pj[ fpBk ukj[ j'fJ ekw .<br />

fwsq pB nfs Fso[sk Fso[ whs ek ekw .21.<br />

;[B p'b e"Ise Gb/ s{ sK BN fiT[I gzE .<br />

Bkw dkB j'fJ gzE wI eoh:' ngBh ;zE .22.<br />

;kyh g{oh j'Jh . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .86.<br />

87<br />

sfp p'b/ ;fsr[o ;jh ;[B' ;[Bkt'I T[dks .<br />

jw jwo/ ;zrfs Grs ejK swQkoh pks .1.


efbi[r p'b ;[BkfJnk ;[B' jwkoh y:ks .<br />

eEk ;[Bkt'I nkfd eh wfs eoh:' ftfynks .2.<br />

ªefbBkwk« r[opyF f;zx dhBk s'e' J/j[ .<br />

;fsr[o nkg ;[DkfJnk ;ku ;[Bkt' s/fj .3.<br />

efbi[r efjBk nkfd wI pqjwk iBsk ehB .<br />

ej ;G jw jI nfXe njzekoh by bhB.4.<br />

sp pqjwk ;wMkfJ:' s[wok fBnkfJ ;wki .<br />

efj ;wkfX eo w'B j'fJ fustk g[oy i[ oki .5.<br />

J/e yoh d{ik j{nk shik u"Ek ;[m .<br />

fgqEw iBw e" ;"Ig efo Bhfs gVQkJh r[m .6.<br />

g{Sk dqfjD feT[I tosDh g[Zsq eoIrk ikfJ .<br />

;' JhjK ej[ w'j fYr j[ew oki w[j dkfJ .7.<br />

;fs ejk sp g[oy B/ d/; d/; fdT[I pKfN .<br />

fi; d/; sKek fby{z gkg g[zB eh ;KN .8.<br />

sg ;s iZr no nouBk b'r eokT{I o'} .<br />

pqjwD pqjw gokfJDh T{uk pBp; i'r .9.<br />

phT[ cbkT{I ;T[ p/o T[wo bky fJe poy .<br />

F;sq Xow Ssqh eo'I g[zB ftjkoh t/; .<br />

shB p/d shB' poB ;pB fybkT{I n; .10.<br />

d{ik p'bk fgsk ih \ F;so Xow w[j y{p .<br />

;p ubkT{ Bhfs wI d/T{I ;/tk j{p .11.<br />

iZr eokT{I noE ;zu gkg fwNkT{I b'r .<br />

;[tor b'r br eowmh d; p'Jhb/ G'r .12.<br />

d; ;fji iht ;eb gkg voB ;p nkfj .<br />

pv/ Gqks s/ T{B d; Xow ubkT{I okj .13.<br />

u[g j'J/ shik ej nouk xo eh tzv .<br />

;fj; ihtBk uko phu nkXk g[B nx yzv .14.<br />

nfXe fpgq no Sfsq eh tDi eo iB nkg .<br />

okik e' r[o wkB e fBnkfJ eokt ikg[ .15.<br />

u[g j{nk u[g us[o E pqfjwk ej s{ p'b .


sp jw eo i'o/ Bwq nkfJ;[ s[woh e'b .16.<br />

j; eo pqfjwk p'fbmk g[sq fgSkVh w'o .<br />

s/oh fJSk j'fJ i' ;' w/o' wB b'o .17.<br />

efjs' jT[I efjB/ brk iB eo[ gz[B no[ gkg .<br />

nkg eoI G[rt ngB ;" toyh d/th ikg .18.<br />

pj[ g[sq pj[ pkFBk fJfSnk f;fSnk ;ko .<br />

F{do oki xo jhnoB p/d ikg[ jfo Xko .19.<br />

Grfs eo gkgh so Bo Bkoh fdi ;{d .<br />

Bhu pkb itBh s[oe Fzeo nkFqw y{p .20.<br />

Bkw fpBk dzv/ ;eb Boe ;[or ww oki .<br />

G{ jh d'B' rfs oN/ i'Bh noE ;wki .21.<br />

J/j Gkth g{oB eo"I sp ikB'rk y{p .<br />

J/e s[wkok dzv ;j[ n"o B ikBj[ d{p .22.<br />

;kyh g{oh j'Jh . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .87.<br />

88<br />

J/e p/o ;fsr[o ej pqjwk efjs ;[jks .<br />

;[B ;[s G{wh ikJhU, Xow eow ftfynks .1.<br />

;[B efbi[r w/ok j[ew s{ w/ok nkfrnko 1 .<br />

;G wzsq s[fj oki od, Bkw wzsq f;X ;ko .2.<br />

n"o i[rB wI nk;ok pj[s iZr sg nou .<br />

okw Bkw ig[ o;B ;[nk; efb wI ekoi ;ou .3.<br />

s/ok oki j[fJ g[sq ip ;p d/tB fdT{I toi .<br />

fiTI[ fJSk fsT[I toshJ/ Bkw wjksw Ho} .4.<br />

Gbk s[wkok oki j[fJ ;eb f;fX s[fj tko .<br />

E'Vh eoBh cb nfXe shB okyh:' ;ko .5.<br />

go nz;h go Bkfo sfi Bkw ;okj ;[nk; .<br />

jfo Gi jfo fus j/s[ Xfo jfo f;deh e[b nk; .6.<br />

d/j nzs Gh jfo Gi sT[ Gh j'fJ fB;sko .


n;/ jfo e' fBs Gi Gtib T[so gko .7.<br />

pqjw gqkfJD j'fJe sB wB nog i'fJ .<br />

sKek ph s{z G eohI fJjh jwoh y'fJ .8.<br />

ntfo N/e sfi nk;ok J/e Bkw ek g/qw .<br />

shB b'e e' p/X e ikfJ ;ki[ih 1 y/w .9.<br />

ngBh Bkoh ;u[ pqs yki nykih fpqs .<br />

;'Jh ;zs r[o wkBhU efb g[sq ;fs fus .10.<br />

;fsi[r w/o/ f;o t;', G[ik t;' fsqs/: .<br />

d[nkg[o p;h:' izx 2 ww, s{ uoBB e' ;/: .11.<br />

nzr nzr eh w[efs fJj p/d wKM fby dhB .<br />

;'Jh ;' ;kuh Gbh ;eb ;wkbk ehB .12.<br />

ng[B/ ng[B/ oki eo nkJh:' ww s[w Xkw .<br />

eo eo eoBh ebg br fwbh:' nzr nokw .13.<br />

pqfjwk tke ejh ;zfxsk go g;zsh ikg[ .<br />

wZXwk tyoh 3 ikg o; uko d/t n; Ekg .14.<br />

BkokfJB d/t j go ek, Bo g;zsh fJFfN .<br />

tkrd/th wZXwk t; fpnk; tyoh f;FN .15.<br />

;[nk; mfjokt BkfG xfo T[m s[ozrh Ui .<br />

Bkw GiB eh i[rfs fJj,ªwEok« 4 pyFh w"IIi .16.<br />

efj eo ;[B s{ ;kfjp f;zx u[g ehBh efb rzw .<br />

fJj ;kyh ;fsr[o ejh gVQs ;[Bs[ ;[b ;zw .17.<br />

;kyh g{oh j'Jh . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .88.<br />

89<br />

J/e ;w/I r[o{ w"i wI pm/ f;Zy ;wki .<br />

eoBh efj r[o dhnk j; g{Ss ;G e' bki .1.<br />

J/e p/o r[o ih efjnk r[o noiB eh ofjs .<br />

;[ywBh wfjwk Gbh efb ig[ eh efjBh wfjs .2.


J/e ;w ;qh r[o{ ih, noiB ih e j}{o eh y:ks fgzvh bkb<br />

Bzd bkb ih g[fSnk . ik br r[o{ ih ejB sK f;Zy Bzd f;zx j}{o gSD<br />

tk;s/ ;[BkfJnk, ih ;Zu/ gkfsFkj \ nuoi d/fynk j, J/e f;Zy B{z ;okfJ<br />

ftu'I d/T[ brk j d/fynk, fJsB/ gq;skt wkfj r[o{ e/ j}{o fpqi bkb<br />

gKvk, fBjkb uzd, fpXh uzd, ykB uzd, ;[yd/t gzfvs, wkB dk; pokrh ,<br />

wdB frfo, nkbw Fkj, j[;B nbh, fpqyk, ;[yk, r[Dhnk r[B/ uzd, bZyk<br />

r[o{ ih e/ gouDhJ/ nkfJ gj[zu/ . iK wZEk N/e u[e/ sK fgS'I GkJh ;Zd{<br />

nkJh j}{o, ehosB e/ ;w puB j'fJnk, GkJh f;Zyk \ ig[ih B gVQdk<br />

j'trk . sK f;ZyK g[fSnk, ih ig[ wI w[es nEtk ;oho eh ofSnk < puB<br />

j'fJnk, GkJh nzfwqs cb nwo ph eo/, G{y fsqyk ph d{o eo . c/o fpqi<br />

bkb gKv/ fpBsh eoh ;Zu/ gkfsFkj \ w/oh pks ;[DBh . J/e fdB ;[gB/<br />

ftu wI r[o{ BkBe ih ek do; ehnk, T{jK ih nikDk fe ikfD, wI Gh<br />

ig[ih ek gqwkoE ;[fDnk nkjk, ih wI Gh ;b'e ;[DktK . puB j'nk, GkJh<br />

;[DkfJn \s{z Gh gqshs tkbk r[o e/ xo ek gzvfs jI . sK pqjwD p'fbnk,<br />

n;ho puB gfVQnk L<br />

jfo FsqB ww frqj/ fdtk oks'qfj d[y dkB .<br />

sqkfj wk fdqF: r[o' ;PgB ;b'e'efso[estkB .1.<br />

sp fpqi bkb gfVQnk, ;zrs ;p r[o BkBe ih, noiB ih ;[gB/<br />

wKM d/y/ sp ;[DK ;' ;[Dkt' .<br />

w'y u gqkD/ r[D dqG bkG/ Xow/ ftoes/ ;[o ;/tB/ tk<br />

:'yfs ;[dk;/ ;fs g[sq:kB/ ;zrqfj ;[Gkt foFN' gowd/<br />

wB' fBo'X/ :[fXFfsgqrj/ Xow u Bhs" dkB/ r[Deko/<br />

J/s/y[ e[o:kfs ;fsBkw pkfD w'IekowKd' efb ;PdXkB .2.<br />

ghS/ g[SD br/ f;fynk ;[g[B ;b'e . GktkoE ;wMkt' sK puB<br />

j'fJnk GkJh J/j ig[ih ek wkB;h gow wzsq ek noE j/rk .<br />

1> ;fsBkw[ gzih nSo gVQ/ .<br />

sK sfp d'y tks fgs ec Bk; eo .<br />

w[es j'fJ, ntrfs Bk j'fJrh . i' G'iB T[go gV/Q fofX tX/, nzB<br />

gu/, ekb ofjs j'fJ, XB e/ bkG w/I, Xow wI, T[dk;h d/tsk eh g{ik w .<br />

no Bkoh ;{s w pkd w w'jBh fby d; ;jz;o gV/ .1.


[o{ nZr/ wZEk fBt goshs eo/ d;tzX ntzX d/t/ r[o ek f;Zy .<br />

ubB wI ;zrqj w, dkB b/B d/B wI, ;fs ;[Gkt eh gbN w . G{s vkeBh<br />

eh fdq;fN w gV/ . ;[gB r[o{ noiB ih ek tke . gkfsFkjh d;<br />

fbykfJnk ;' fbyk .<br />

nkr/ puB fbykoh fbyk . ;kfjp f;zx, puB r[o{ ih ek .<br />

ubB ;w ;zrqfjB wI dkB b/B n" d/B .<br />

nfs ;[Gkt eh gbN wI G{s vkeBh ;/B .1.<br />

wB ihsB i[X wI Xo/ oki eki ;[y tkfj .<br />

fwbB/ frbB/ pzX wfj oki i'r[ T[sFkj .2.<br />

fJB ekoi eh nNe w gKu guh;k ikg[ .<br />

Ssh nmZsh ikg eo by noX s/ bky .3.<br />

;kyh g{oh j'Jh . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .89.<br />

90<br />

gzi nyo nEtk gzih nEtk SZsh tk nmZsh .<br />

;G e/ po'po ig[ j}ko nZyoK i/v eoDk .1.<br />

eo j'w r[owzsq e' r[o{ ih eh y:ks .<br />

ekoi j'fJ pzXB s[N ;qh w[y r[o goskg .2.<br />

pqjwD ftfdnk :[s ig J/e Gkr d[fJ w{VQ .<br />

Ssqh sq: F{do us[o, ;kY/ sq: ft; r{VQ .3.<br />

frnkBh fXnkBh i'r Xow eowh ;[feqsh: wX: .<br />

T[sBk jh fbfynk ;jh i' r[o ;oXk f;Zy .4.<br />

r[o gq;kfd br w[es w gKu frnkB wI i'r .<br />

fjod/ ;'XB ;zrqfj w gzih br ;zi'r .5.<br />

fgqEw fJj' j'w wkoiB ftfX fby:s/ .<br />

Unzekok: BwL .1. ;s:k: BwL .2. sr:k: BwL .3. Bkok:Dk<br />

BwL .4. wyk:k BwL .5. eos/q BwL .6. oysq' BwL .7. skoeK: BwL .8.<br />

g[oy'swk: BwL .9. o[ewkfeqs: BwL .10. yksBw/: BwL .11.<br />

fBoziBk: BwL .12. oEKrks Bw' BwL .13. Gtksek: BwL 14.<br />

T[swk: ;;/: BwL .15. fBs: o[gk: BwL .16. oikswB/ BwL .17.


pe[zmk: BwL .18. okwk: BwL .19. nyokf: BwL .20. ekbk:<br />

BwL .21. bywhgs/: BwL .22. w{efs Xok: BwL .23. owkgfs: BwL<br />

.24. fsqb'e/;k: BwL .25. nyo:k: BwL .26. irdh;k: BwL .27.<br />

fBokekok: BwL .28. ;dw/Fk: BwL .29. fJekotkr tkdB/ BwL .30.<br />

GziBk: BwL .31. UnzekofJz BwL .32. ;Pkjk gqkDk j[s' ig[ fJfs . f;y<br />

;[yk:wL . Ssqh poDh no gzi toD . gzMh sZs, r[ogq;kfd, shB e/ nkr/<br />

gVQ/, no fbyB w nkm nZyo gVQ/, gKu gqkD e/ wKMl gzMh ;fG fptjko<br />

w, Ssqh nmZsh r[D ;KM .<br />

;[D GkJh s{ iks s/ T[sw pqfjwD r's .<br />

i[r ek Xow gSkD ig[ eh gT[Vh ;'X .<br />

no j'w eo Ssqh eo by w[efs j'fJ ssekb .<br />

ig[ s/ nksw ;[X j'fJ wkoiB d{yB Nkb .<br />

nk;k go d{ih gVQ/ nkfd ;u[ fij Bkw .<br />

d/t wzsq no ubB wI n"yfX o;kfJD ;kw .<br />

ftgsk eko ijkB wI rkt e' ofj bkr .<br />

ekoi ekj{z nNe wI d/fJ G/N r[o Gkr .<br />

Bt xo Bt r[D ;zrqj u"Eh ek eo fXnkB .<br />

ig[ ig ;w gVQ ;ks fdB FKs G/N gqwkB .<br />

T[dw gzi/ i[X w S/thU ;gsfw pzX .<br />

nNeh Bkoh nkmthI BKth wzsq ;zfX .<br />

d;thI d; d/tB ii tkfjB b/t phu .<br />

uVQB/ feq: fteq: fty frnoK gtVh yhIu .<br />

pkoQh gVQ ebgB eo d[y nfoFN e' Bk; .<br />

s/oQh s/ f;XB Gi ekoi oki ;[ ok; .<br />

izsq w u"d; efj:' gzud;h s/ G{s .<br />

y'V; s/ vkefB si ;fsqd; w'jB e{s .<br />

gVQ nmkofj nkm d; fBs T[m ftfdnk j/s .<br />

yN wkj ftfdnk tX fBowfb p[X ;[u/s .<br />

T[Bh ;[zBh i'r w ftz;h Bkfo ;zi'r .<br />

;zsfs fjs fJeh;thI, fwqs pkJhthI i'r .<br />

s/Jh fog[B ny[N w u"th uks[o ghqs .


gzu ftz;sh nkdo/ w'jB ;'jB ohfs .<br />

SZph Sb w pb Xo' ;gs ftz; ek ikg .<br />

nkmftz; G: d{o e' j'fJ pZio ;w wkg .<br />

fty ghV ftfynk eN T[Bsh;/ ek MkV .<br />

d[X pXkt t}B w sh; gT[Vhnk rkVQ .<br />

J/eh S/e/ d' eh Gkr sq s/s/ fJe skg[ .<br />

fBs i[oh u"Ish gVQ ukbh ukbh wkg .<br />

eow wKM d; e' gVQ noE wkj thj gkm .<br />

shj ekwBk ;zu os ukbh w[efs ;[okN .<br />

gIsh gzefs SZsh rV ;{o eki ;Ish; .<br />

nmZsh fwbB/ ;kX e/ oki e do n;h; .<br />

T[B ukb sB d/t e" ukbh us[o G[i o{g .<br />

uko GKs ig[ ig[ fbyj[ s/ G'iB ny: ;o{g .<br />

ig[ wfjwk g"Vh gVQ eoj r[o ;B gqhfs .1<br />

fBjuk iKek r[oB wI j'fJ ;[cb fszj ohfs .<br />

J/j[ ig[ r[o noiB ww r[oBkBe w[y wzs .<br />

fby:' F[eq r[ooki ;fsr[o ;Bw[y ;[y ;zs .<br />

;G ;kXB gqrfN eh:' d[;N B dhi' J/j[ .<br />

cb f;Zy gqshs s/ fpgq ;kX eh ;/t .<br />

T[;sfs fBzdk gojo dzG Jhoyk wkB .<br />

p/d puB ;w r[o puB ;G ;zsB gotkB .<br />

;t:k<br />

ig[ ikg ehJ/ nx e'N jo fBs dkB tX wfs ;ko Xo .<br />

wB Gkt tX ;[y ekw ;X ;[o ;kXB wI sw g[zi jo .<br />

XB w sB wI ;[s o'j rqj no Bkoh wI ;G d'y No .<br />

Bfj gqhs eo ftFtk; BjhI fij sKfj e' d/fJ ;[ d'y eo .<br />

:keh ftfX J/j[ ejh r[o B i[ e'Jh ;[ f;y: ;[ ;'XB s/ .<br />

;G gkmB rhs yVz rB s/ T[gi:' cb e"se i'rB s/ .<br />

fsT[I ;kXB f;X ;[u/s Gbh fpX eki ;o ;[y G'rB s/ .<br />

;p f;X ehJ/ r[o G/N dhJ/ J/j[ phi Xo r[o w'dB s/ .<br />

;kyh g{oh j'Jh . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .90.


91<br />

r[o BkBe feqgk eoh gzE psk:' f;Zy .<br />

r[o noiB r' poBBz noE fynks G:' f;Zy .1.<br />

;[gB pks gqrfN eoh ;fsr[o g{oB fy:ks .<br />

;'T{ noE JhjK gqrfN fbfy:' f;Zy ;[jks .2.<br />

gkme go g{oB feqgk ;fsr[o noiB tke .<br />

t/y/ gVQ/ fby/ ;[D/ d/fJ g{i r[B ikg[ .3.<br />

efbi[r wI usq toB e' uko GKs ek ikg .<br />

gok wZXwk t/d efj g;zsh fij wkg .4.<br />

tyoh uko/ EkB w sB wI eoj/ tk; .5.<br />

BkGh gfjbh fjod/ g[B ezm g[Bk w[y p'b .<br />

fiT[I fsT[I gm cb nfXe j'fJ fJjh ikg ek w'b .6.<br />

nigk ikg eo ig[ gm' fdito e[b Bzd .<br />

r[o fYr noiB dk; e/ gk:' gowkBzd .7.<br />

Bzd bkb fgzvh bkb ykB uzd fpXh uzd .<br />

nkbw, wkB dk;, ;[eft wdBfrfo ;[y ;zfd .8.<br />

wkfB:' r[o s/ oks e' T[fv:' fpjzrw GKs .<br />

G/fN:' g[oy g{oB sjK gfm:' g[fB e' FKfs .9.<br />

shB tko r[o fJj eJh fJj ig[ osB nw'b .<br />

iKs/ w'e' G/fNU fJjh nzs ek u'b .10.<br />

1> ;fsr[o gq;kfd, eosk g[oy i'V/ ikg .<br />

tX nkopbk ib wzsq d/, jo o'r sB skg .<br />

Bkoh t; e/ ekoB/ nZyo ikg nXoB .<br />

;cb ekw ;kXB f;X ;kXe ;[y pj[ uB .<br />

;G/ gqGks/ ;[to[ZE/ u/ wX:/ ekw/ gok:D/ yb{ w'y f;X:<br />

w'jB god'y/ t;se :kw/, fog[d xks/fj oifB:o[ Xths/<br />

w[es gok:D/ gqjo/ u F/;/, ;{o:'d:/ u fez Bt f;X:z


fJdz cbz tofusz fdiB ;qh r[o{ eo'fs e/;t/B .<br />

d'jok<br />

;qh r[o{ noiB puB ip ;[fB: f;Zy ;[ydkfJ .1.<br />

sK fdB s/ xo ;[o gV fwN:' d{y e' GkfJ .2.<br />

np ;[BhJ/ fJe ig[ gVQ ;fsr[o f;Zy e/ ;zr .<br />

G[rfs w[efs py;h r[o{ dorfj ikfJ fB;zr .3.<br />

sp ;qh r[o{ ih efjnk GkJh \ i/ e' f;Zy ig[ gVQrk fBZs, ;' nksw<br />

do;h eh rfs gkJ/rk, no ;fsr[o T[; d/ ;zfr ojrk .<br />

fiT[I XzBk eh rkfJ e' mke[o uko/ fBs .<br />

eo/ gqhfs fBs ig[ gV ;' fsT[I ;fsr[o fws .<br />

;kyh g{oh j'Jh . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .91.<br />

92<br />

;zps fpeqw okfJ e' ;sofj ; fsqz; wk; .<br />

ig gowkoE cb fby:' eoh ;obsk okf; .<br />

gVQ ;[B fjs bkfJe i' fby d/t/ gqhs .<br />

wB fuzss cb gkfJe spjP ;[y G Ghs .1.<br />

G/Nk eo T[gd/; r[o sph cb r[o f;Zy .<br />

eo/ ikg g[fB :EkFefs f;o j'fJ r[ow[y .2.<br />

nkfd ;u[ i[rkfd ;u[ jGh ;u[, BkBe j';h Gh ;u[ J/j[ gtVh c/o<br />

gVQBh. puB j'fJnk J/e ;w gksFkjh d; L<br />

f;o gT[VhnK wzsqK d/ J/j[ gT[Vh ubkD/ e/ ;w gVQ ;wkJ/ . ;qh r[o{<br />

ih ;fsBkw[ ;fsr[o gq;kfd f;X . GkJh f;Zy ;kfjp f;zx . jw Gh :kd<br />

r[owzsq eoB/ jK .<br />

;fsr[o{ ufbs fdykfJnk d/j Xko e/ whs .<br />

;G d/yK ;fsr[o ufbs f;wo nfjfB; ohs.<br />

J/e pko ;fsr[o ejk wzsq izsq efb wkfj .<br />

b'r eoIr/ irs wI w/ok f;Zy Bk ukfj .


J/e ;wI wzsoh pj[s xfo xfo pki pki .<br />

ig[ sg[ fBjuk B oj eoj d/ys ;ki .<br />

i;h r[o eh GktBk s;h rfs fJj[ Fefs .<br />

FoB Gi' ;qh okw ih efb wI fBjuk w[efs .<br />

tfjr[o{ fJj wzsq ig[ ;eb ;oIr/ ekw .<br />

f;Zy r[o{ e/ fjs eoI fBs ;[tko nokw .<br />

x'Vk nNek ubs jh pvk i[X fJe p/o .<br />

;fsr[o p'b/ wdB f;zx \ x'Vk xkj nj/o .<br />

d/ys fBe;k xk; ;'I gZmk swke{ ozu .<br />

p'b/ ;fsr[o gkfjbh fJ; s/ oj' ;ze[u .<br />

w/o' x'o/ xkj w/I d/y ;wko' f;Zy .<br />

d[FN phi s[oeB eok fjzdh s'oh foy .<br />

fjzd{ jbek w[es j si d[FN r[o tke .<br />

ijK swke{ j"s j ;' y/sh Bkgke .<br />

;kyh g{oh j'Jh . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .92.<br />

93<br />

Gbe j{nk ;fsr[o ;Gk f;Zy ;zrs eh Gho .<br />

jkE i'V ;Bw[y g[S/ w[bskBh f;Zy pho .1.<br />

d'fJ Goks eT[ T[wrsk ysqh iks w[bskB .<br />

gkV/ ;zrs ;[tB d' ej' swke{ ekB .2.<br />

;qh ;fsr[o p'bs GJ/ w/oh pks gqshs .<br />

;ezd ;zxsk fFt ejh eEk Gftys ohs .3.<br />

;ezd g{Sk j/ sks ih \ irs i{m feT[I fBzd .<br />

efbi[r e;/ toshJ/ fej feB ehB w[fBzd .4.<br />

fFt efjBk ;[B g{s fjs iKeh uouk ikfj .<br />

nx woyD s' ;[X wB S[j rzr ib BQkfJ .5.<br />

ykts ig sg Bk; j'fJ wzsq fGqFN ehJ/ gkB .<br />

y/sh wrjo ;w f}wh ;[X po;s/ ikB .6.


eEk ;[B' ;fsi[r BjhI s/qs; Bfj i[r d{i .<br />

gKvt pz; B/wBkE fBqg gqik d[ykfJ no{i .7.<br />

goik tko s{Nh ip d[ys GJ/ ;G b'r .<br />

wb/S gho gFuw sp sk gfj rJ/ ;[ ;'r .8.<br />

fsB w/b/ p[oekB fBqg pvk wb/SB oki .<br />

sKe/ xo niw/o ;[s ;zrh gqik ;wki .9.<br />

w[Bh o{g fdy wB{ d/;, rfJnk g[jeo/ wKM .<br />

pB fFt rfjpo rtkb ni gkfJ y'i fJe ;KM .10.<br />

T[B efjnk ;[fB ;kX ih w[fj ib gkso u'fJ .<br />

gqrfN Bo w[fj efj T[mk wKr XofB i; j'fJ .11.<br />

b/ sKe' sg eo sgk fJe fdB sjK niw/o .<br />

g[oy tku r'w/X eh n"yfX s/ f;X s/o .12.<br />

gFuw r'w/Xh XofB f;X ykb s/ fbnkfJ .<br />

JhjK nkfB gqrN ehnk tXh wb/Sh dkfJ .13.<br />

nikgkb okik GfJnk sKeh p/Nh ;[zv .<br />

w[fB ;[s ihsk gkB s/ g{Sk gho ;w[zv .14.<br />

r'w/Xk e e[zv s/ T[gih gkgB gks .<br />

ig sg pqs ;ziw oj shoE cb ;p yks .15.<br />

r' js:k ;w irs i{m gho niw/o fbnkfJ .1<br />

fjzd d/; cbs ojh, efb eh n;h tkfJ .16.<br />

g's/ E'w no eoB s/ j{nk swke{ fBzd .<br />

wB w{os ;PfJFN s/, sK s/ sihJ/ g{s .17.<br />

iK fdB nk:k phi fs;, fsnkr' G{ ;[o fgs .<br />

;'Jh fdi e/;t ejk, ;ku fsnkr' fwsq .18.<br />

sKs/ jw S'ok ;[Bk eok ;zrshI tofi .<br />

eEk J/j[ toBB eoh, d'y ebzeh yoi .19.<br />

;kyh g{oh j'Jh . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .93.<br />

94<br />

;[B' f;Zy ww osB i' si' swke{ ;zr .


woB wo' s' nfs Gbk irs i{m Bfj nzr .1.<br />

sfBe swke{ ;/thn d/t fgsq si iKfj .<br />

gkBh sKe/ jkE ek wdok ;w j[fJ nkfj . 2.<br />

wdok djsk ;Zs e[b Gzr dj sB J/e .<br />

;Zm e[b dfjsk irs i{m fBzdk dj nB/e .3.<br />

si swke{ wB[y efb T[Xfonk dfo gotkB .<br />

g{oh goh fs; GktBk ;cb ewkJh wkB .4.<br />

Fk;sq ªnyki:«:k ejI ej ng/:k wd .<br />

fBzdk eo fJj[ BhuBh g[oy ;zr fJj[ e[p[fX .5.<br />

x'Vh uVQBk ysoh ek fpgq uVQ i' pb .<br />

x'V/ uV/ ;zfBn;s2 i', Bkoh g[oy B y/b .6.<br />

gzfvs JhoytkB i' gZS F{do p'bfj ftgq .<br />

okik j' tZYh bJ/ frnkBh ws;o3 fygq .7.<br />

ezfBnk ikoh fpoX ekw pj[ Bkoh go ;zr .<br />

fpnKj dkw d/ yothoi b/ pb Bg[z;e gzr .8.<br />

X/B[ bkd got;sq b T[fS;N G'r e[b ohs .<br />

iht ihtek ngjo u[rbh s'o gqhs .9.<br />

fXqr ihtB fJj gkg j fJBfj ;Por ejK ekb .<br />

f;de S'o r[opuB js d'y nDrD/ Gkb .10.<br />

d; eowB e/ ;kb;h ek:k wB no[ pku .<br />

uko poB wI ;kX i' iw rqfj ikfJ Bk ;ku .11.<br />

fjz;k go fsq:, go dop shB si fJj d/j .<br />

p[ok B fust nkB ek n;s t:;s Bfj e/j .12.<br />

go Bkoh fuzsk si/, shB wk; ;h fsnkr .<br />

g[oy n;E ;bkxk BjhI nfos[wzd si tkr .13.<br />

ghS G{bk pyFhJ/ ;dk eo/ fdqVQ w{VQ .<br />

efjBh fJj ofjBh f;de r[o BkBe pyFh r{VQ .14.<br />

Bkw igs dw ;kXBk f;Zy jwkok ;'fJ .<br />

soB T[gkt s" fJj[ ej{z vpB efj B e'fJ .15.<br />

;wsk Bwsk pzesk f;de ;kpsh iKfj .<br />

;' w/ok fBs fwbB e' sB wB ;'I fs; nkfj .16.


woB ek ;fj;k Bjh ihtB bhbQk Bkw .<br />

;Gh d[y ;z;es wI w'j fprkok ekw .17.<br />

yKjd/ eh T[gwk p[oh, p[oh y[Fkws Bhs .<br />

p[ok pj[s p'bB[ nfXe p[ok gopsh whs .18.<br />

Bkw B S'o F;sq fjs f;Zy ;wkbk j'fJ .<br />

y[Zis soe B ehihJ/, w/oh ej B ;'fJ .19.<br />

;kyh g{oh j'Jh . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .94.<br />

95<br />

J/e p/o f;yB no}, r[o{ ejh i' J/j[ .<br />

;e/;h iNk i{N E/ shB i[rB bfr G/fJ .1.<br />

efbi[r fpgq ;kX iB w[zvB gzE rqzE .<br />

eo ;[Bkt gqik e' fenk ehBk wfB wzE .2.<br />

;fsr[o p'b/ BzdokfJ fdi ;G ehB nXhB .<br />

Ssqh wko/ okw1 ;G, wzz[v/ gzfvs ehB .3.<br />

dzv ehnk w/oh ;jh F{dq Skg Eh w[zv .<br />

s/i;Ph ws fpgq j'fJ w'jB wko/ e[zv .4.<br />

wb/SB nkXk w[zv f;Zy fsq w[zvh efo nkB .<br />

ngBh fvtYh ehB sp ir w F{dq ekB .5.<br />

XB bhBk uhBk BjhI wd ek g{ok d/j[ .<br />

sK fdB vos/ nkBs/ dhB g'EhnK s/j .6.<br />

u'o mr e/ ekoB/, pzXB ;zrb ehB .<br />

fsT[I fBy/X ftfX ;/teB Boe ;[or fpfX JhB .7.<br />

fiB ikBk fsB ikfBnk pj[sk fenk pepkd .<br />

eoBh tkbk so rfJnk v{pk peB/ bkr .8.<br />

;rfb JhFsk frnkB eh Grfs oki eh wzv .<br />

fpeKo ;fjs goik ;eb ftg[b2 d[y eow ezv .9.<br />

btB d/j sjK eow Ek ;[gB d/j ejK eow .<br />

pqjwk e/ ejK eow E/ d/j pzX tg[ Xow .10.<br />

shoE ig sg[ dZyBk B/w ;ziw no[ dkB .


toB nk;qw fJj[ t/d ftfX ouk fpXksk EkB .11.<br />

wB e' wB fJzdqnfB fJzdq wfs wfs ;'I nB[okr .<br />

Jh; iht eh G/dsk w{oy jhn ojh bkr .12.<br />

;kfjp f;zx s{z ikfB np jw dPs Bjh fdq;.<br />

;fsr[o do;B cb j{nk, gkfJ o{g jhn ;o; .13.<br />

;[B' eEk np dZyDh ;kyh tosh ntfo .<br />

;kyh gzi ;" r[o eEh, sp j}{o efj e[zto .14.<br />

;" ;kyh jw e' j[ew[ ;" ekpbh wZb .<br />

w[bskBh ;{o/ dJh oshJ/ g{op GZb .<br />

;" nkrohJ/ ;{os f;zx, dJh pyF eo nkg .<br />

dZyD p; GkDk eok, ;[D' r[o{ eh Ekfg .15.<br />

;kyh g{oh j'Jh . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .95.<br />

96<br />

dZyD iKd/ r[o rJ/ dkd{ d[tko ;zp{j .<br />

Xo/ ewkB fbbko 1 wI f;Zy fp;w J/ j{j .1.<br />

;kyh johJ/ j;B e/ f;ZX pskJh w[M .<br />

J/e nzr'Sk fJj dhnk okw e[zto dJh s[M .2.<br />

M[e/ j;/ sp ykb;/ g{Sk fJj fposzs .<br />

f;Zy fgnk;/ puB e/ np g{Ss/ wzs .3.<br />

s[wok efjBk f;Zy e" wVQh w;kD B wkB .<br />

nkg[ nG[b i' G[b go/ fJj[ nuzGk ikB .4.<br />

jZ; p'b/ gqG{ d:kb ih jw sBykjh j/s[ .<br />

r[o{ ykb;k ;'fJ r[o{ fJj[ pkDh ;ze/s .5.<br />

gKu ;" eh G/N d/ gqG ih f;Zy sBykfj .<br />

jw dhBh i' d/fJ Bfj fs;eh gz{ih ;[nkj .6.<br />

;kyh g{oh j'Jh . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .96.<br />

97


;[Bh pjkdo pkdFkj fJe fdB p{Mk J/j[ .<br />

fjzd{ Xow ekuk nfXe, wkBj[ Ghs fby d/j .1.<br />

ib ;hIu pfvnB ejK ;okX nkr fxqs w/b .<br />

sp p'b GrtkB r[o, fjzd{ eow ;[i/b .2.<br />

;/tk eo feq;kB cb[ ;/tk cb[ d/ X/B .<br />

;tk cb[ d/ G{gsh, ;[nkwh ;/te d/B .3.<br />

Xo fXnkB fdb wKM ;G fusts efo j ekw .<br />

i/ fby g{ik d/j b/ ;/te ;/tk Gkw .4.<br />

nk;fs Bk;fs d' ou/ fpX B ;[ofs ;wkB .<br />

nk;fs s/ fjzd{ GJ/ Bk;fs w[;bwkB .5.<br />

s[woh nk;k o'r eh fjzd{ fBo[i gSkB .<br />

ykts o'rh ekw fpB[ fjzd{ feos fwjokB .6.<br />

iV ;hIu i' fpqS eh cb b[BhJ/ f;o sk; .<br />

fsT[I G{ f;zuI ftgq to cb b/ts nkekF .7.<br />

s[wok wfs ekuk nXe epo g{is/ fBs .<br />

ej' g{i Bkfj d/s feTI[ w[y ejB j' nfws .8.<br />

J/e gZS jwo fty eo eokt BKfj .<br />

sT[ Gh fdqVQ Gqw BjhI eosk ghqs ;jkfJ .<br />

s[w pzdk j'fJ pzdrh ekj/ eos/ o'} .<br />

d/yk ;[Bk B oZp s[w eo' fBtk}hnk y'i .10.<br />

iKek o{g Bk EKt Bfj J/e nbkj[ ejzs .<br />

do{d fBtk} f;id/ fe; o'}k wZek wjzs .11.<br />

i' efjBK s' fjo; feT[I eoBh feqs iwkb .<br />

T[so jwok pkdFkfj \ fdb, ;wM' ;[ ewkb .12.<br />

pv/ gho grzpoK do{d ckfJsk w[;bwkB .<br />

shB fsqt/b/ fjzd{ e/ d'B' si ;wkB .13.<br />

ykb;k shik jw eok d'B' M{m/ S'o .<br />

J/e nekb nrzw w[fj eEk ykb;/ s'o .14.<br />

np iBwk ip itK j'fJ s'o/ wVQh w;k.<br />

d/tb p[s co/Fsh S'v eo fBdkB .15.<br />

s[wok pkg fpd/; p; bhBk sw fBgq ikfB .


ghS/ you B G/id/ Bk j'tB go/FkB .16.<br />

s[wok fpyou dorkj jI jwok you w[pkj .<br />

fgdo s[wkok dhB j[fJ b/fJ ;[ nk; dorkj .17.<br />

fpyou r[bkwh eos jI fpyou u'o mr wko .<br />

fpyou jko G[gfs w[;, wkfJBk fJj F[wko .18.<br />

rfJnk fbyk n}wfs eoh no}h fbyh nXhB .<br />

edw gb';h pj[s gho s[woh ;/tk uhB .19.<br />

;kyh g{oh j'Jh . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .97.<br />

98<br />

J/e ;w ;[s gIv ;[s1 eoh ;bkw fdtkB .<br />

bVek nDdkVQh fgyk g{Sk nkg gSkB .1.<br />

e"B wod e;/ ntB[ e"B s[wkok Bkw .<br />

nktB ej[ e;/ j{nk ej' ;fs ;[m Xkw .2.<br />

sp p'fb bVe/ ejk gIdkykB ww dkd .<br />

;dk yK ww fgdo Ek wI Bksh r[b yKd .3.<br />

r[o{ gho s[w ikfB e wkfJ f;yk:' w[M .<br />

do;B eok iwkb fdb j'fJ nkfrnk s[M .4.<br />

p'b/ ;fsr[o ;wMe nkt' s[w jh o'} .<br />

pk}h y/bfjI gqhs eh i' ikBs jh y'i .5.<br />

gKu w[jo pyFh sp gkfJ o[}hBk rzw .<br />

fdb joyk fpbyh2 rJh ;j;k gkfJB Bw .6.<br />

fBs nkfJ r[o d/B fBs gKu o[gJhJ/ fus .<br />

J/e fdB ;fsr[o wzsq efjnk p[fX fdqVQ fjs .7.<br />

gqhs nkdo pj[sk eo ejk ykb;/ y'o .<br />

w[;b i' toh ykb;/ s[wo/ puB nw'o .8.<br />

j; p'b/ fJe ekw j, ikBj[r/ s[w f;Zy .<br />

iKek dkdk ;{owk, ;fsr[o oky' fgy .9.<br />

sp pvkJh izr eh yIu ;wF/o .<br />

eo[Dk n;h wfB t;h bVek Gbk ;[w/o .10.


J/e fdBk d' f;Zy E/ p;fjz gkbh Ffjo .<br />

iwXo3 i[r G/Nk eoh, ndG[s iw eh efjo .11.<br />

y[Fh b/fJ v/o/ rJ/ u"IgV y/b pBkfJ .<br />

pm/ ghS/ gbzx go sKe' dhB fpmkfJ .12.<br />

fBs ej E/ y/b wI pdbk toh b/fJ .<br />

dkfJ br B"eo j[t fi; fe; fpfX ;[X b/fJ .13.<br />

wkfJ g{Sh fsfB tofink sk fdB r[o efj J/j[ .<br />

pkg fg;o pdbk eo, jZe T[so ;/fJ .14.<br />

p'b/, F;sq jfE j'fJ, toh fwb fJezs .<br />

tko B eo fs; E{e w[y bkBQs iht fBzs .15.<br />

efj efj eo uy whu e ;ks pko fJj pB .<br />

b/fJ jkfE d/ts fs; g/qos nkg ;[yB .16.<br />

sph eNkoh fjod/ dJh pko shB eo bhB .<br />

fJsB/ wI p'b fs; tko gmkDh ehB .17.<br />

wkfonk g[sq gmkB ek nkg oZfSnk ehB .<br />

bZyk f;zx sotko ;'I, ;h; i[dk eo dhB .18.<br />

p'b/-w[;bwkb eh nB spkoh f;Zy .<br />

ykts iKek ekr ;w fs;h p[okJh fby .19.<br />

;[Bh ;rb fjzd{ w[;b, bkBQs dhB gmkB .<br />

;[Bh pjkdo Fkfj sp G/i/ pd ;[ikB .20.<br />

fdB gzdoK br Njb efo }yw NKfe y[F ehB .<br />

b/fJ fpfdnk XB wkb b, fdZbh e/ t;ehB .21.<br />

BQkfJ ;[ BkfJ ;wkb efo y[Fh ykb;/ wkB .<br />

sp J/e fdB dhgwkb ehBh Gbh ;[ wkB .22.<br />

szp{ J/e brkfJnk dhBh eBks uT[c/o .<br />

b'e nkfJB iw fJe c/o Bk M[e e[t/o .23.<br />

fJe fdB rrfB dwfenk T[so/ g[oy w;kb .<br />

gKfJ gos fuZmh fbyh ;fsr[o pkuh ukb .24.<br />

nZyo fby/ T[wok tbh ejI b'r r[ow[fy .<br />

rJ/ jtkBh pks eo Bfj ikBh feB f;Zy .25.<br />

iwd{shnk fdB d/fJ Bo nkfB gj{u nzs .


g{S ewkBK d[fJ d/fJ ub/ ;wkBh ;zs .26.<br />

ghS b/fJ ewkB d[fJ yIus y'bQ/ xkt .<br />

f;yB g{Sk nkg efj, gkg g[zB eh gkt .27.<br />

ubB fsnkoh eo' np ekb ;B/jk nkfJ .<br />

T[B ;fsr[o BkBe r[o{ pkpk fXnkfJnk fus .<br />

pkpk eh nkfrnk fJjh, fuZmh Xoh ;[ fws .29.<br />

gVQh fuZmh ;kfjp f;zx dkB f;zx ;[y eko .<br />

gKu xVh ;fsr[o bJh, e/;B phu ;tko .30.<br />

fJj d;ys f;o ;zr jh nrfB phu w[fj nzfr .<br />

efj efj pkXk ;G eok, GkDk eok pBkfJ .<br />

;kXB i'r ;wkfX e/, ;fji/ ;kX/ gkfJ .32.<br />

shi us[oEh okfy sB gzuwh ejh fsfE ikB .<br />

;G ;wkB ir p/d ek p[b fjzd{ w;bwkB .33.<br />

;kyh g{oh j'Jh . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .98.<br />

99<br />

j{Jh fGnkB 1 dfo GhV pv f;Zy d{o e/ ;zr .<br />

fjzd{ w[;bwkB e/ ;[ydkJh ;opzr .1.<br />

nk;qw Xkoh ;eb i[fo fwb/ fwbkJ/ gqhs .<br />

nzs pko e[;k fsb f}wh pms puB ;[ohs .2.<br />

jfo jfo iB d'T{ J/e jI fpp fpuko eS[ Bkfj .<br />

ib s/ T[gi sozr fiTI[ ib jh fpy ;wkfj .3.<br />

gKu d'fjo/ gqG{ ej/ Grts gzesh nzs .<br />

g/y go go; BjhI e"Ise pvk wjzs .4.<br />

gVQ ig[ g[fB nodk; eo ewo e;hU eNko .<br />

eod ewkB s[czr Fefs ;eb/ bhB ;tko .5.<br />

Be/ w'o tg[ N/e fNe fXnkB fsqe[Nh ;kfX .<br />

S'v d/j fBnko/ GJ/, G'rh eKu 2 T[gkfX .6.


;[Bk rrB r{zis G:k i i ;[orB wKM .<br />

jkjk jk j{ b'rB eok o"bh j's ;wKM .7.<br />

nrfB uzdB fxqs w/b:' n"yfX nro nB/e .<br />

;[X ;BkB gN p;B F[G F;sq ;zr ojk J/e .8.<br />

eod d/yh JhIXB G;w x'Vk ojk B e[wd .<br />

;G b'rB ikfBnk ;jh, b rfJnk T[wd .9.<br />

beVh b/nkts e'T{ joy ;'r ;w ikB .<br />

dhnk ;zdFk nkg sfp x'Vk gjz[uk nkfB .10.<br />

GfJnk gqekF nBzs nfs fs; mto[ ;[G bZS .<br />

;G ikBk ;kuk r[o{ brV/ ny nbZy .11.<br />

f;yB gzvs nkfB e ;'Yh nbto e'fN .<br />

feqnk eow ;ebh eoh, ;[X d/j r:k ;[ b'e .12.<br />

n;h eEk w[fj gKu p/o ;[Bh f;Zy w[y nkg .<br />

sK T[dk;h j;B e/ d/y ejh w[jbkg .13.<br />

fJe fdB oksh po; r' Fzek eo wB yhB .<br />

p'b/ ;fsr[o[ do; d/ fby ;kyh gqphB .14.<br />

jwoh ;[B s{ ;kfjp f;zx SkfJnk d/y fFeko .<br />

puB ejk gkb ;dk ;[gBk fusts ;ko .15.<br />

nfjwdFkj nkt ip jw p[bkt d/t .<br />

;fsr[o doFB gkfJr' sp cbrh ;/t .16.<br />

nzs ubkDk okw feq;B, fpFB[ ;zeo ;G d/t .<br />

d; ntskoh d; r[o{, ub;h G{gfs ;/t .17.<br />

;kyh ;" fJe T{B eh ejh f;Zy ;[o frnkB .<br />

;kyh J/e ;fsr[o oyh, BD/ j/s[ ;[ikB .18.<br />

jwok f;Zy ;' j't;h Xowe'N e/ phu .<br />

fs; gqshs e ekoB ;fsr[o do;B yhu .19.<br />

;[D gVQ fus bkfJe ;wM gqhs gqshfs .<br />

G[rfs w[efs ;fsr[o{ dhJ/ cb wB'oE whs .20.<br />

;fs okw ;fsr[o XzB, ;fs ;/teh ikB .<br />

jwoh ;kyh ;[D gVQ fby gSkVh wkB .21.<br />

;kyh g{oh j'Jh . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .99.


100<br />

;'omk- ;kfjp f;zx ;[ jZE, fbyhJ/ okw e[zto eh .<br />

ubB ;w eh eE, BD/ e/ fYr ;wMe .1.<br />

;'omk sKs Xfo fbyk, ;fsr[o w/o/ nkfg .<br />

nzs ;w/I jT[I Bkfj Ek, ;[gB/ ejk ;[wkg .2.<br />

nfjwd nk:k ekpbh rJ/ b'r ;G ;b .<br />

GkDk eoB/ j/s[ sp, Xow e'N b rb .3.<br />

jT[I fenk ej{z pBkfJ, BD/ d/yh ;[Bh w[fj .<br />

;'Jh fbyh frDkfJ, r[ouoBhI wB bkfJ wI .4.<br />

u"gJh<br />

frbik vo j{nk gzikp . Xow e'N b/ rJ/ ;wki .<br />

nZtb ;hs pj[s fdB ojk . b'rB sp gfJnkBk bjk .<br />

;Gh b'r sp ;[oy w[y bkb . okwg[o/ gj[zu/ ;[G ekb .<br />

BD/ uoB geV sp oky/ . ;/te ws sihU nfGbky/ .<br />

oy BB e/ ;zr y[Fkb . ;/tk eos poy r:' ekb .<br />

;/tk pj[s eoh fYr ;/t . puB eok j{nk ;' d/t<br />

izp{ G{gfs pKXk bkj'o . ;'Jh S[vktk BD/ G'o .<br />

puB ehnk BD/ B/ wKrk . fJj gou' ;GfjB e" bkrk .<br />

poy nYkJh d/jh okyh . BD/ ;zrs fdY wB eKyh .<br />

ejK eE'I pj[ ufos ;wkb . rfs ejh GiB ohs fp;kb .<br />

fwm/ gho eh r'FfN eEh . ;kJhI b'e eh nEtk oEh .<br />

fwmk g{S/ ;fs okwdk; . fjzd{ gho Gij[ e; ok; .<br />

ejk sp ;[nk;B eh ohs . nB[Gt ir fBs eh ohfs .<br />

;[sfj fus tk;B ib ikfJ . oj tk;Bk w{b B ikfJ .<br />

pzXB nk;B fdqVQ wB fBopk; . j't wB ;fji gd gk; .<br />

BD/ g{Sk ;kyh ;[y ezd . fej fpX ehBh r[o{ r'fpzd .<br />

okw e[zto sp ejh ;[BkfJ . ;fsr[o eh rfs p{M pBkfJ .


izp{oki oDihs d/fj . fs;ek fgso-Bkw osB d/fJ .<br />

;' efjb{oh d'jstkB . nkBzdg[o fwfbnk ;fsr[o nkfB .<br />

pkbe Ek ;fsr[o wfB Gk:k . ;fsr[o ikfB fYr B/j[ iBk:k .<br />

;ks po; ojk ;fsr[o gk; . r[o pyFh ;rbh ;[ ebk; .<br />

`yVr eNkok poSh s[gek . ewkB bj"oh F;sq p[oek .<br />

fsB b F;sq uoBh bkrk . g{Sk ;fsr[o ofjBh ikrk .<br />

;fsr[o ejk F;sq s{ g{ok . Gho go ekoi Bfj T{ok.<br />

d/tI do; F;sq eo wkB . iK g{ik s{ eoj[ gqtkB .<br />

s[wo/ pz; nkfJnk jh ikB" . w'e' s[M wI G/d B GkB' .<br />

BDk ;' s[w d/yh nkg . np izp{ wI Njb ;wkg .<br />

B{og[o oki nkfrnk dhBh . ;p eN'uB wkoB uhBh .<br />

bJh T[mkfJ poSh r[o dks . ;B eN'uh ubh w[jks .<br />

fBs eVkjk g{ik eo . tkfjr[o{ cs/ w[yTI[ T[uo .<br />

oki/ fJe fdB g{Sk sks/ . doFB w{J/ j's few ;Ks' .<br />

T{go oks wfjb fBqg okyk . nzdo fGnkB g{ik eo ;kyk .<br />

oky fpy/oh nzrB phu . ;p fdybkJh g{ik yhIu .<br />

g{ik eo eVkj gq;kfd . dhnk G{g to gkfJB ;[nkd .<br />

cs/ p[bkfJ T[mk ip osB . pkb itkB okik j{nk wrB .<br />

J/j n;tko nkg j mKY/ . ub/ fFeko w[M fJTI[ eKY/ .<br />

jK ih ejh G{g BjhI wzsq . Bfj gqshs nkJh fBqg nzsq .<br />

pkjo oky n;P gd d/y . ft;w: Fzek rJh ft;/y .<br />

rJ/ fFeko osB d/T[ tk fdB . ;[J/ okfs r[o doFfB efj feB<br />

s/o/ pz; nkt'Irk sK fdB . F;sq ikfJzr/ s[ws/ wo feB .<br />

;' s' g{ik eos oig{s . BDk fJj ;kyh ;[G ;{s .<br />

jwo/ nrkVh ejh fsB nkg . fwFo BokfJD j[ewh Ekg .<br />

w[fj s/ ojh fpgq e' g{Sh . np jw ubfjz fsnkoh ;{Sh .<br />

efj eo w'B fXnkB rfj ;fsr[o . sih d/j ikfJ gj[zu/ ;[o<br />

g[fo.;kfjp f;zx ;[B w/oh pks . fwFo BokfJD fwb/ ;[jks .<br />

izp{ wI e"Vk wb rq/j . oj BokfJD ;fsr[o B/j[ .<br />

fsB ph ejh fJ;h fpX GJh . jw pfVnB ;'I ;[Bh fsT[I bjh .<br />

osB d/fJ eh d/yh nKy . ub' g{ShJ/ ;fsr[o ;ky .


BD/ J/e o[gJhnk b/ fwbk . fw;o bkuhnK d/ ob fybk .<br />

shB' gq/w gqtkjh GJ/ . g[oy gq/w t; d/t fBowJ/ .<br />

wk; J/e br eEk ubkJh . wkB' wrjfo rzr ubkJh .<br />

osB ejk r[o ih ej'I s'fj . ;fsr[o r'd pmk:' w'fj .<br />

p'b-n;k ;wK fJe nkt . jw s[w ;G fwb eko ewkt .<br />

sk fdB fBoy'I ;[B' fgnko/ . gqhs eoh T[wr wB ;ko/ .<br />

ftdk b/fJ jw xo wI nkJ/ . fJj ;kyh fJe jw Gh gkJ/ .<br />

;kfjp f;zx fby oky fbykoh . r[o{ f;Zy Bfj G/d fGykoh .<br />

d'jok<br />

fbyhnK ;kyh gq/w i[s d/fy g{fS fbyhnzfs .<br />

gVQ ;[B i' f;Zy f;de ;' cb gkfJ wjzs .<br />

uoB gqhfs w[fj dhihJ/ efonj[ nzs ;jkfJ .<br />

nkfd nzs ;fsr[o gqG{ s[wok i; oj:k rkfJ .<br />

GkD/ wI sB jh sik ;kfjp f;zx r[o Grs .<br />

fJj d'jk gkS fbyk fwFo BokfJD oes .<br />

XzB r[o{ XzB f;Zy f;de jw izp{ oj ikfJ .<br />

f;o ekN/ d' f;Zy e/ v[roB r[o{ w[ykfJ .<br />

d/y fpoesh sp GJ/ okyk tg[ sfj ekb .<br />

pk; eok xo ykb;/ gqhs r[o{ jhn ;kb .<br />

Bk fpgq xo gzvsK eS{ BjhI Gkt w'fj .<br />

fiB pyFk jw pv/ e' ;' r[o{ wB ww j'j .<br />

;zps ;sok ;j; Ek nZ;h J/e ;[Gk; .<br />

;kfjp f;zx fby ;kyhnK, g'Eh eoh ifrnk; .<br />

ghS ;kyh nzs eh fbyh ;zps fJeh; .<br />

uko d'jo/ fco fby/ dk; BokfJD oh; .<br />

iBw[ iBw[ j"I ikfuj'I fpgq r[o[B ;'I J/j[ .<br />

j[ewBkwk pfvnB dhnk dk; GkfJ w[M d/j[ .<br />

iBw wKrj[ J/e tko, ifj e[b s[woh ;/t .<br />

Bkso[ j"I gkgh e[bh, fsqD pB ;zsB b/t .<br />

Gb' br' r[o gzE ww f;de s[wko/ jkE .


;zsfs Bkoh jw e[bh oky' ;p eo wkE .<br />

jfo jfo w[y ;'I p'bhJ/ p'b tkfjr[o{ wzs .<br />

T{u Bhu e[b iBw Bk iKs v[b' B ;zs .<br />

;kyh g{oh j'Jh . p'bj[ GkJh ih tkfjr[o{ .100.<br />

- fJsh -

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!