Leikskólalóðir á norðurslóðum

SUMARIÐ 2022
LEIKSKÓLALÓÐIR
Á NORÐURSLÓÐUM
KAREN LIND ÁRNADÓTTIR
UMSJÓN ANNA KRISTÍN GUÐMUNDSDÓTTIR
OG ARNAR BIRGIR ÓLAFSSON
STYRKT AF NÝSKÖPUNARSJÓÐI
NÁMSMANNA

HÖFUNDUR
UMSJÓN
Karen Lind Árnadóttir
B.S. Landslagsarkitektúr, Landbúnaðarháskóli Íslands.
Anna Kristín Guðmundsdóttir, landslagsarkitekt FÍLA
Arnar Birgir Ólafsson, landslagsarkitekt FÍLA
2 ÁGRIP
Unnið sumarið 2022 fyrir styrk frá Nýsköpunarsjóði námsmanna

ÁGRIP
Verkefnið Leikskólalóðir á norðurslóðum
var unnið sumarið 2022
fyrir styrk frá Nýsköpunarsjóði
námsmanna. Höfundur er Karen
Lind Árnadóttir sem útskrifaðist úr
grunnnámi í landslagsarkitektúr frá
Landbúnarðarháskóla Íslands vorið
2022. Verkefnið var unnið í samstarfi
við Teiknistofu Norðurlands
og voru umsjónaraðilar verkefnisins
Anna Kristín Guðmundsdóttir og
Arnar Birgir Ólafsson, landslagsarkitektar
FÍLA.
Viðfangsefni verkefnisins er að
skoða hvaða þættir við hönnun
leikskólalóðar eru mikilvægir fyrir
skólastarfið. Leikskólabörn verja
stórum hluta barnæsku sinnar
úti á leikskólalóðum og er mikilvægt
að hönnun taki mið af skólastarfinu
og veiti börnum aðgang að
náttúrulegu og skapandi umhverfi.
Í verkefninu er sett fram verkfærakista
sem er samantekt úr viðtölum
við starfsmenn leikskóla á Norðurlandi.
Verkfærakistan er sett fram
á myndrænan hátt en þar koma
fram atriði sem eru mikilvæg fyrir
hönnun leikskólalóða og er gerð
ítarlega grein fyrir hvernig hvert
atriði virkar á lóðinni og hvernig
árstíðirnar hafa áhrif. Verkefnið fjallar
um mikilvæga þætti fyrir hönnun
leikskólalóða og ítarlega er gerð
grein fyrir leiktækjum og búnaði á
lóð, uppskiptingu svæða og hvernig
hægt er að skapa rými fyrir mismunandi
leikþarfir. Jafnframt er
mikilvægt að huga að árstíðunum
við hönnun leikskólalóða til að
skapa öruggt og skemmtilegt leikumhverfi
allan ársins hring.
EFNISORÐ Á ÍSLENSKU
Landslagsarkitektúr
Leikskólalóðir
Kennslufræði
Börn

4 EFNISYFIRLIT
EFNISYFIRLIT

Ágrip.................................................
INNGANGUR......................................
Markmið
Aðferðir
Athugunarsvæði
BAKGRUNNUR...................................
Hlutverk leikskólalóða
VIÐTÖL..............................................
VERKFÆRAKISTA..............................
Svæðaskipting lóðar
Algengustu leiktækin
Algeng leiktæki
Aðrir þættir
UMRÆÐUR.........................................
HEIMILDIR.........................................
VIÐAUKI............................................
5
6
7
8
10
12
12
13
18
20
36
52
66
76
78
80

6 INNGANGUR
INNGANGUR

Leikskólalóðir skipa stórt hlutverk í skólastarfi
leikskólabarna. Þar kynnast börnin
umhverfi sínu og efla hreyfi- og félagsþroska.
Við hönnun leikskólalóða skiptir því
miklu máli að skapa ævintýralegt og náttúrulegt
leikumhverfi sem býður upp á fjölbreyttar
upplifanir barnanna.
Leikskólabörn verja almennt um 60% af
vökutíma sínum í leikskólanum og þar af um
25% eða þremur klukkutímum úti á lóðinni.
Tíminn sem börnin verja á lóðinni er oft eini
tíminn sem börnin eru úti, sérstaklega yfir
vetrartímann. Því er mikilvægt að aðstaðan
á lóðinni sé góð og hugað sé að því að
börnin komist út á lóðina allan ársins hring.
Mikill munur er á nýtingarmöguleikum á
leikskólalóðum á norðlægum slóðum eftir
árstíðum. Sumar leikskólalóðir fyllast af snjó
á veturna og öll leiktæki geta þá farið á kaf.
Til eru rannsóknir um leiktæki, þ.e.a.s hverskonar
leiktæki eru vinsælust en litlar upplýsingar
eru til um hvernig nýting á þeim
breytist eftir árstíðum þegar fannfergi er
mikið og frost er í jörðu.
Til þess að skilja betur það starf sem fram
fer á norðlægum leikskólalóðunum var farið
í vettvangsferð og rýnt í 14 leikskólalóðir
á Norðurlandi. Viðtöl voru tekin við 29
starfsmenn sem starfa með börnum á leikskólalóðum.
Gengið var um lóðirnar og þau
tæki og svæði skoðuð sem starfsmenn töldu
virka vel. Eins var rýnt í það sem ekki virkar.
Viðmælendur voru með mislanga starfsreynslu
og bakgrunn, þ.e. leiðbeinendur,
menntaðir leikskólakennarar, iðjuþjálfar, leikskólastjórar
og nemar í leikskólafræðum.
Leitast var eftir því að heimsækja fjölbreyttar
leikskólalóðir, minni og stærri, gamlar
og nýjar.
Nýsköpunargildi verkefnisins felst í að auka
þekkingu innan fagsviðs landslagarkitektúrs
á hönnun leikskólalóða og gildi þeirra í leikskólastarfinu.
Lítið er til af rannsóknum á viðfangsefninu
miðað við íslenskt umhverfi frá
sjónarhorni landslagsarkitekta.
Út frá verkefninu varð til verkfærakista sem
landslagsarkitektar geta nýtt sér við hönnun
leikskólalóða.
MARKMIÐ
Markmið verkefnisins var að rýna í
hönnun leikskólalóða á Norðurlandi
og skoða hvaða hönnunarþætttir eru
mikilvægir fyrir skólastarfið. Afurð
verkefnisins er verkfærakista sem
nýtist landslagsarkitektum við hönnun
leikskólalóða og sem kennsluefni
fyrir nema í landslagsarkitektúr.

AÐFERÐIR
Verkefninu er skipt upp í tvo hluta og
byggir á eigindlegri aðferðarfræði.
Í inngangskafla er fjallað um markmið og
aðferðafræði verkefnisins og rýnt í hvert
hlutverk leikskólalóða er. Seinni hluti verkefnisins
byggir á viðtölum og er samantekt
sett fram sem verkfærakista.
Farnar voru vettvangsferðir og leikskólalóðirnar
skoðaðar ásamt því að viðtöl voru tekin
við leikskólakennara og skólastjórnendur
sem gáfu innsýn í hlutverk lóðarinnar í leikskólastarfinu
og mikilvægi búnaðar og landslags
fyrir hreyfi- og félagsþroska barna á
leikskólaaldri. Einnig voru teknar ljósmyndir
af hverri og einni lóð ásamt leiktækjum.
Fjórtán leikskólalóðir voru heimsóttar og
rætt var við 29 leikskólastarfsmenn, auk þess
sem gengið var með þeim um lóð viðkomandi
leikskóla. Rýnihópurinn var fjölbreyttur
með ólíkan bakgrunn og byggir verkefnið á
viðtölum við hann.
Oftast var rætt við einn starfsmann í einu
en í nokkrum viðtölum voru tveir eða fleiri
viðmælendur en þá mynduðust líka
áhugaverðar umræður. Lagðar voru fram
nokkrar grunnspurningar og leitast eftir því
að fá svör við þeim. Samtalið fór þó oft í
aðrar áttir, sem var mikilvægt fyrir verkefnið,
til að ná fram mikilvægum sjónarmiðum
starfsfólksins. Margir áhugaverðir punktar
komu fram í viðtölunum sem fengu sess í
skýrslunni og bættust jafnvel inn á spurningalistann
fyrir næstu viðmælendur.
Til að ná sem bestu flæði í viðtölunum voru
þau tekin upp og skrifuð upp eftir á. Hvert
viðtal tók að meðaltali um 35 mínútur. Hver
heimsókn endaði á vettvangsferð um lóðina
og var skýrsluhöfundur þá kominn með góða
mynd af lóðinni eftir viðtölin. Nafnleynd er
á viðtölunum og ekki kemur fram hvaða upplýsingar
komu frá hvaða leikskóla.
8 AÐFERÐIR

INNGANGUR
MARKMIÐ
AÐFERÐIR
BAKGRUNNUR
HLUTVERK LEIKSKÓLALÓÐA
SAMTAL
VIÐTÖL
GREINING
VERKFÆRAKISTA
LOKAORÐ
Mynd 1. Uppbygging verkefnis

ATHUGUNARSVÆÐI
Til að fá sem besta mynd af leikskólum
á norðlægum slóðum var rýnt í nokkrar
lóðir á Norðurlandi. Leikskólalóðirnar voru
allar heimsóttar á meðan verkefnið var
unnið, í júní og júlí 2022. Því eru heimildir
starfsfólks um það hvernig lóðin og notkun
hennar breytist eftir árstíðum mikilvægar
til að fá sem skýrasta mynd af leikskólalóðum
yfir aðrar árstíðir.
Á athugunarsvæðinu að finna 31 leikskólalóð.
Sjö þeirra eru samtengdar og samnýttar
með grunnskóla. Á svæðinu voru 1911
börn skráð í leikskóla árið 2020 skv. nýjustu
tölum frá Hagstofunni. Sex ára börn eru
ekki inni í þessari tölu þar sem þau reiknast
inn í grunnskólatölur.
FJÖLBREYTTAR LÓÐIR
Leitast var við að velja fjölbreyttar leikskólalóðir
t.d. með tilliti til staðsetningar,
inn í landi og við sjó, skjólsæl svæði og
opin svæði fyrir vindi. Einnig var leitast
við að rýna í litlar, stórar, nýjar og gamlar
lóðir. Þó hafa leiktæki verið endurnýjuð
á elstu lóðunum. Ekki náðist að heimsækja
leikskólalóðir sem samnýttar eru með grunnskólum
á þeim svæðum.
FJÖLDI BARNA
Heimsóttar voru lóðir við litla og stóra leikskóla.
Á fámennustu lóðinni voru börnin 13
en 134 á þeirri fjölmennustu.
10 ATHUGUNARSVÆÐI
FJÖLDI LÓÐA
Heimsóttar voru 14 leikskólalóðir á Norðurlandi
á svæðinu frá Hvammstanga til Húsavíkur
eins og mynd 2 sýnir. Ljósbleikur
punktur á myndinni merkir einn leikskóla
og dökkbleiki punkturinn á Akureyri merkir
fimm leikskóla.
Mynd 2. Staðir heimsóttir á norðurlandi

NORÐURLAND
Ólafsfjörður
Hofsós
Húsavík
Hólar
Dalvík
Grenivík
Sauðárkrókur
Hvammstangi
Akureyri
Hrafnagil
Fjöldi leikskóla
Fjöldi viðmælenda
5
1
Hvammstangi
Sauðárkrókur
Hofsós
Hólar
Ólafsfjörður
4
3
1
3
1
Dalvík
Akureyri
Hrafnagil
Grenivík
Húsavík
3
7
1
3
3

12 BAKGRUNNUR
BAKGRUNNUR

HLUTVERK LEIKSKÓLALÓÐA
Börnin verja drjúgum tíma í leikskóla
eða að meðaltali sex klukkustundum
á dag. Samkvæmt Aðalnámskrá
grunnskólanna, Barnasáttmála
Sameinuðu þjóðanna og Landlæknisembættinu
er nokkuð ljóst að aðgangur
leikskólabarna að leikskólalóð
skiptir miklu mál. Lóðin er mikilvægt
námsrými sem kennir börnunum m.a.
að umgangast náttúruna og stuðlar
að fjölbreyttri hreyfingu sem er
öllum lífsnauðsynleg.
AÐALNÁMSKRÁ LEIKSKÓLA
Í Aðalnámskrá leikskólanna er talað um
mikilvægi námsrýma á lóðinni:
„Leikskólalóð er mikilvægt námsrými sem
á að hvetja börn til leiks, til að rannsaka,
hreyfa sig og tjá sig á mismunandi vegu. Til
að svo megi vera þarf að huga að fjölbreytileika,
m.a. í landslagi, jarðvegi, gróðri og
þeim efnivið sem börnin hafa aðgang að.
Nærumhverfi leikskóla er margbreytilegt og
mismunandi eftir staðsetningu leikskólans.
Náttúran býður upp á fjölbreyttan efnivið
og margvísleg tækifæri til rannsókna og
uppgötvana. Manngert umhverfi í nágrenni
leikskóla er einnig mikilvægt námsumhverfi
sem börn þurfa að fá tækifæri til að kynnast
og læra af.“
(Aðalnámskrá leikskólanna, kafli 8)
Þá segir einnig í Aðalnámskránni að leikskólalóðin
sé mikilvæg fyrir bæði þroska og
lýðheilsu barna og að leikskólabörn eigi að
fá tækifæri til fjölbreyttrar útiveru og hreyfingar.
Þá segir þar einnig að húsnæði
og búnaður leikskóla, leikvöllur og nærumhverfi
myndi námsumhverfi leikskóla því
leikskólabörn læra bæði úti og inni.
„Skipulag, hönnun og nýting námsumhverfis
endurspeglar þau viðhorf og gildi
sem liggja að baki leikskólastarfinu. Umhverfið
er jafnframt mikilvægur áhrifaþáttur
í námi barna og þarf hönnun þess, nýting
og skipulag að taka mið af reynslu, áhuga
og þroska ólíkra barna. Þegar námsumhverfi
leikskóla innan- og utandyra er skipulagt þarf
að hafa í huga markmið leikskólastarfsins,
notagildi og fagurfræðilega þætti. Umhverfið
þarf að vera öruggt, heilsusamlegt og
jafnframt hvetjandi og aðlaðandi. Leggja
skal alúð í skipulag og hönnun umhverfis þar
sem verk barna njóta sín. Námsumhverfi
leikskóla þarf að henta fjölbreyttum hópum
barna og starfsfólks. Það þarf að geta tekið
breytingum og þróast með tilliti til þarfa og
áhuga þeirra sem þar dvelja. Börn og for-
eldrar eiga að fá tækifæri til að hafa áhrif á
skipulagningu námsumhverfisins í samráði
við starfsfólk leikskóla.“
(Aðalnámskrá leikskólanna, kafli 8)
BARNARÁTTMÁLINN
Í Barnasáttmála Sameinuðu þjóðanna
kemur fram að menntun eigi að hjálpa
börnum að læra að rækta sjálfsmynd sína,
hæfileika og færni. Hún á að kenna þeim
að þekkja réttindi sín og að virða réttindi
annarra, menningu þeirra og fjölbreytileika.
Menntun á að hjálpa þeim að
lifa friðsamlega og að vernda náttúruna.
HEILSUEFLANDI LEIKSKÓLI
Samkvæmt Landlæknisembættinu er
grunnurinn að lífsvenjum og heilbrigði á
fullorðinsárum lagður í æsku. Dagleg hreyfing
gegnir lykilhlutverki fyrir andlega, líkamlega
og félagslega vellíðan fólks alla ævi og
er börnum nauðsynleg fyrir eðlilegan vöxt
og þroska. Þar segir einnig að fjölbreytt
hreyfing við hæfi stuðli að betri líkamshreysti
og aukinni hreyfifærni. Hreyfing getur
líka verið sameiginlegur leikur sem skapar
meðal annars tækifæri til að auka félagslega
færni, eignast vini og efla sjálfstraust.

14 VIÐTÖL
VIÐTÖL

INNGANGUR AÐ VERKFÆRAKISTU
Samtöl skýrsluhöfundar við starfsfólk leikskólanna
áttu sér stað í júní og júlí árið
2022. Þegar talað er um starfsfólk leikskólanna
nær það yfir alla viðmælendur í
þessari skýrslu.
NÝTING LÓÐARINNAR
Leikskólabörn verja allt að þremur klukkustundum
á dag úti á leikskólalóðinni og er
nánast allur sá tími nýttur í frjálsan leik þó
einstöku sinnum sé farið í skipulagt starf
á lóðinni. Nefndu nokkrir viðmælendur að
ef nýta ætti lóðina í skipulagt starf ætti að
taka þann tíma af inniverunni og hafa alltaf
hluta af útiverunni frjálsan leik. Viðmælendur
voru sammála um að hægt væri að nýta
lóðina betur í almennt leikskólastarf ef t.d.
bekkir og borð væru á lóðinni.
„Þó að við vitum kannski ekki allt
með hönnunaratriðin þá vitum við
með praktíkina“
Þá væri hægt að færa hluta af því starfi sem
fram fer innandyra út.
Nokkrir nefndu mikilvægi þess að stúka
yngri börnin af þar sem þau geta auðveldlega
orðið hrædd í látunum frá eldri börnunum.
„Yngri börnin geta orðið hrædd við
lætin í eldri börnunum“
Á nokkrum lóðum var lóðinni skipt upp eftir
aldri og létu allir vel af því. Huga þarf vel að
því að hafa fjölbreytt tæki og rými á lóðinni
sem koma til móts við hreyfiþörf, rólega
leiki og ímyndunarleiki fyrir alla aldurshópa.
Sum tæki henta betur en önnur fyrir
þessa leiki og verður farið betur í það hér
á eftir.
NÝTING LÓÐAR ALLAN
ÁRSINS HRING
Mikilvægt er að hægt sé að komast út á lóðina
allan ársins hring og við hönnun lóða
sé ríkjandi vindátt skoðuð og hugað sé að
snjósöfnun á svæðinu. Á veturna geta nokkur
eða öll tækin farið á kaf eða hálfkaf og
þá breytast nýtingarmöguleikar lóðanna.
Börnin fara þá oft að moka í snjónum eða
renna sér en þá er oft meiri hasar og læti.
En þegar mikill snjór er á lóðinni eða vont
veður er oft erfitt að fara með börnin út.
„Dagar sem börnin komast ekki út
eru erfiðir fyrir börnin og maður
finnur það sjálfur hvað það munar
miklu fyrir mann sjálfan að komast út“
Best er að staðsetja tækin á stöðum þar sem
ekki safnast mikill snjór. Gott er að hafa
hóla eða brekkur en oftast minnka brekkurnar
á veturna þar sem snjórinn safnast

saman fyrir neðan þær en ekki eins mikið
á toppnum. Leiktæki sem ýta undir rólegan
leik ættu t.d. að vera við rólegu svæðin
og jafnvel sem næst byggingunni. Vinsæl
og hávaðasöm leiktæki og leiksvæði eru
betri lengra frá byggingunni. Einnig er
mikilvægt að huga að snjóalögum þegar
leiktæki eru sett niður svo nýting þeirra
takmarkist ekki við sumarið heldur nýtist
allt árið.
Ekki eru til tölur um slys á leiksvæðum eða í
leiktækjum á leikskólum. Slysin sem gerast
á lóðunum eru helst þau að börn detta úr
of mikilli hæð, oftast ef þau hafa prílað á
staði sem þau eiga ekki að komast á. Einnig
eru minniháttar slys á veturna þegar klaki
og krapi er á lóðunum, þá eiga þau það
til að detta og slasa sig. Slys á gangstétt
sem möl hefur farið á eru oft leiðinleg, litlir
steinar sem fara auðveldlega inn í húðina.
Einn viðmælandi tengdi slysin helst við vorin,
þegar börnin eru farin að vera léttklæddari
úti. Þá er oft verra að detta heldur en í snjógallanum
og börnin vön eftir veturinn að fá
mýkri lendingu.
HELSTU NIÐURSTÖÐUR
VIÐTALANNA
Almennt er hægt að nýta lóðirnar betur í skipulagt
starf, t.d. ef bekkir og borð eru á lóðunum.
Nauðsynlegt er að hafa fjölbreytt tæki og svæði
á lóðunum. Huga þarf einnig að staðsetningu
leiktækja út frá hávaða, öryggi og snjóalögum.
Flestir nefndu það að reglugerðir væru orðnar
mjög stífar þegar kemur að leiktækjum og hvað
megi setja á lóðina og vildi fá meira frelsi til að
búa sjálf til tímabundin tæki.
„Okkur er treyst fyrir börnunum alla
daga allan ársins hring en okkur er
ekki treyst til þess að velja eða gera
leiktæki handa þeim“
Viðmælendur voru einnig sammála um
mikilvægi þess að börnin kæmust út alla
daga því mikill munur væri á hegðun þeirra
og háttalagi þá daga sem ekki væri hægt
að fara út. Þeir einkennast af miklum látum,
óróleika og hávaða.
16 VIÐTÖL

18 VERKFÆRAKISTA
VERKFÆRAKISTA

SVÆÐI UPP VIÐ HÚS RÓLEG SVÆÐI OPIN SVÆÐI
Höfundur nýtti þá umræður sem
sköpuðust í viðtölum til að þróa verkfærakistu
fyrir hönnun leikskólalóða
sem landslagsarkitektar geta
nýtt sér við hönnun leikskólalóða á
norðlægum slóðum.
Verkfærakistan dregur saman helstu hönnunarþætti
sem eru mikilvægir til að styrkja
skólaumhverfi leikskólabarna.
Verkfærakistan skiptist annars vegar í svæði
sem eru æskileg á leikskólalóðinni (opin
svæði, lokuð svæð, hólar o.fl.) og hinsvegar
í leiktæki bæði sem flestum viðmælendum
fannst vera nauðsynleg og einnig
önnur leiktæki sem hafa verið að virka vel.
Undir hverju tæki kemur fram hversu
algengt tækið er.
STÍGUR HÓLL GRÓÐUR
RÓLA KLIFURTÆKI KOFI
SANDKASSI RENNIBRAUT KASTALI
STAURAR ÞRAUTABRAUT SKÚLPTÚR
GORMATÆKI JAFNVÆGISSLÁ VEGASALT
DRULLUSVÆÐI
GRJÓT
VATNSKRANI
Mynd 3. Verkfærakista fyrir hönnun á leikskólalóðum á norðurslóðum.

SVÆÐASKIPTING
LÓÐAR
20 VERKFÆRAKISTA

Oft er tíminn sem nýttur er á leikskólalóðinni
eini tíminn sem börnin
eru úti, sérstaklega á veturna þar sem
myrkur er skollið á eftir leikskóladaginn.
Flestir viðmælendur nefndu
að það skipir miklu máli að hafa lóðina
aðgengilega allan ársins hring.
Lóðin er að mestu leyti nýtt í frjálsan leik
fyrir börnin og í viðtölum kom fram að það
sé mikilvægt fyrir börnin að fá tíma í frjálsan
leik. Þó er stundum farið í hópastarf,
leiki og rannsóknarferðir á lóðinni. Til
dæmis er leikskólalóðin oft nýtt í hópastarfstengd
verkefni, eins og að tína lauf
á haustin.
Svæðaskipt lóð þar sem yngstu börnin fá sitt
svæði veitir þeim meiri öryggistilfinningu.
Flestir viðmælendur telja þó að það sé mikilvægt
bæði fyrir þau og eldri börnin að hittast
eitthvað og leika saman. Á þann hátt öðlast
eldri börnin meiri ábyrgðartilfinningu og
yngri börnin læra af og líta upp til þeirra eldri.
Huga þarf að vatnssöfnun á lóðinni, hvert
vatnið rennur og hvort það geti frosið á
veturna en krapi og vatn getur safnast
saman og verið hættulegt börnum og fullorðnum.
Þá þarf að passa að ekki séu holur
á lóðinni því krapi og vatn geta safnast þar
saman á haustin. Eins skiptir máli að lóðin
nái ekki hringinn í kring um húsið og ekki
fyrir mörg horn því það gerir það erfiðara
að halda yfirsýn yfir hópinn og halda utan
um starfið.
„Við lokuðum svæðinu sem nær fyrir
hornið því það þurfti alltaf auka
starfsfólk til að vakta það svæði,
í staðinn getur starfsfólkið veitt fleiri
börnum athygli“
Fram kemur í öryggishandbók leikskólanna
frá 2014 að ef girðingarstaurar, ljósastaurar
og hlið eru úr járni t.d. galvaníseruð,
þarf að mála þau upp í 1,5 metra hæð því
annars er hætta á að börn geti fest við
þau tungu eða fingur í frosti. Leikvallatæki
þurfa að uppfylla kröfur reglugerðar um
öryggi leikvallatækja og svæða og eftirliti
með þeim. Mikilvægt er að starfsfólk og
hönnuðir leikskólalóða kynni sér fyrir hvaða
aldurshópa tækin eru hönnuð. Ef leiktæki á
leikskólalóð hæfir ekki aldri ákveðins hóps
barna er mikilvægt að þess sé gætt að þau
leiki sér ekki í því.
Fallvarnarefni sem notuð eru við hönnun
lóða eru til dæmis fallvarnarefni úr endurunnu
gúmmíi, mottur og gervigras. Á nokkrum
lóðum er þó enn notuð perlumöl sem
fallvarnarefni en það er aðallega á eldri
lóðum. Huga þarf að því að öll þessi fallvarnarefni
breytast þegar frost er komið í
jörðu og geta þau misst notkunargildi sitt.
Við kaup á stöðluðum leiktækjum í dag á
alltaf að fylgja með radius í kring um tækin
sem segir til um hve stórt svæði í kringum
tækið á að vera fallvarnarefni.
Greining var gerð á öllum leikskólalóðunum 14
sem heimsóttar voru á tímabilinu. Rýnt var
í hvaða tæki, yfirborðsefni og önnur atriði
einkenna lóðirnar.

SVÆÐIN
Atriði sem komu fram í viðtölum
SVÆÐI UPP VIÐ HÚS RÓLEG SVÆÐI OPIN SVÆÐI
22 VERKFÆRAKISTA
Mjög vinsæl.
Yngri börnin sækja mest í rýmið
upp við húsið.
Nýtist í rólega leiki.
Gott að hafa rólegt svæði upp
við húsið og við útganginn.
Mikilvægt allan ársins hring og
sérstaklega á veturna.
Mjög vinsæl.
Allir aldurshópar sækja í róleg
svæði þó oftast séu það sömu
börnin.
Góð fyrir einveru.
Gott að hafa fleiri róleg svæði
á lóðinni heldur en eingöngu
upp við hús. Börnin dreifast
meira og finna frekar eitthvað
við sitt hæfi.
Vinsæl hjá börnum sem vilja
hreyfa sig mikið. Hentar vel
fyrir ærslaleiki.
Hentar öllum aldurshópum þó
aðallega þeim elstu.
Góð fyrir hreyfingu og leiki.
Gott að hafa opin svæði fjær
rólegu svæðunum og lengra frá
leikskólabyggingu.

STÍGUR HÓLL GRÓÐUR
Vinsæll fyrir hjólaleiki fyrir
börnin og göngu og gæslu fyrir
starfsfólk.
Allir aldurshópar.
Góður til að stýra umferð um
svæðið.
Gott að hafa hann í hring í gegnum
lóðina og fjær byggingu.
Vinsæll hjá börnum sem vilja
hreyfa sig mikið.
Allir aldurshópar.
Góður fyrir hreyfi- og klifurþörf.
Gott að hafa hann fjær rólegum
svæðum.
Vinsæll hjá þeim sem vilja
rólega leiki.
Allur aldurshópur.
Góður fyrir einveru, rólega
leiki eða rólega hópleiki. Hentar
líka fyrir ærslaleik og klifur.
Gott að hafa þá nálægt rólegri
svæðum.

SVÆÐI UPP VIÐ HÚS
Allar leikskólalóðirnar voru með stétt fyrir
framan innganginn í leikskólabygginguna,
ýmist steypta eða hellulagða. Á nokkrum
lóðum var timburpallur sem gerði svæðið
enn hlýlegra.
UMRÆÐA
Svæðin upp við leikskólabygginguna eru
oftast róleg og börnin þar yfirleitt í rólegum
leik. Þessi svæði gefa mikla öryggistilfinningu
fyrir yngri börnin. Þar er hurðin inn í
bygginguna þar sem börnin eru kölluð inn
af þeirra kennara og þar birtast oft foreldrar
til þess að sækja börnin sín. Mikilvægt
er að halda svæðinu upp við húsið rólegu
og setja ekki hávaðasöm leiktæki á stéttina.
Sandkassi hentar þó vel á þessi svæði. Oft
er gott skjól fyrir vindi upp við húsið en þar
getur líka safnast mikill snjór.
„Lykilatriði er að hafa hita í stéttinni
upp við húsið svo að allir komist
eitthvað út, sama hvernig viðrar“
Ef hringlaga göngu- og hjólastígur er á lóðinni
er gott að hafa hann í nokkurri fjarðlægð
frá leikskólabyggingunni og rólega svæðinu
upp við hana og þá frekar göngustíg að
hringnum. Oft getur myndast æsingur á
stígnum, sérstaklega í kringum hjólin, sem
getur skapað hættu fyrir yngri börn ef
stígurinn er upp við eða liggur í gegnum
svæðið upp við húsið.
Mynd 3. Snjóþungt svæði upp við hús.
24 VERKFÆRAKISTA
Mynd 4. Upp við byggingu, pallur til suðurs

ÁRSTÍÐIR
Ef sólin skín á svæðið er notalegt að sitja
úti á stéttinni. Mikilvægt er að halli frá lóð
liggi ekki upp að svæðinu þar sem vatn
getur þá safnast saman á haustin og veturna
og jafnvel frosið. Á veturna er nauðsynlegt
að auðvelt sé að moka það eða
að hiti sé í stétt svo að hægt sé að fara út
á svæðið allan ársins hring. Oft er þetta
eina svæðið sem hægt er að vera með þau
yngstu í snjóþungum vetrardögum.
ÁKJÓSANLEG
STAÐSETNING
Við aðalútgang frá leikskólabyggingu og
út á leikskólalóð.
SLYSATÍÐNI
Slys gerast helst á þessu svæði ef önnur
tæki eru nálægt. Ef sandur eða möl berst
á stéttina geta bæði börn og fullorðnir
runnið þar til. Ekki er æskilegt að hjólastígur
liggi í gegnum svæðið þar sem
börnin komast oft á mikla ferð á hjólunum
og geta þá skollið á önnur börn í leik.
Mynd 5. Upp við byggingu á yngribarna deild

RÓLEG SVÆÐI
Á nokkrum leikskólalóðunum voru fleiri og
smærri róleg svæði. Runnabeð og trjágróður
verða oft að rólegum svæðum. Róleg svæði
virðast oftast vera þar sem ákveðin rýmismyndun
á sér stað, ekki oft á opnu svæði.
UMRÆÐA
Oft eru það sömu börnin sem sækja í rólegu
svæðin. Mikilvægt er að hafa nokkur róleg
svæði á lóðinni, ekki eingöngu upp við hús.
Eldri börnin sækja oft í róleg svæði en vilja
oft vera í meira næði frá starfsfólki. Á
einni leikskólalóðinni var svæði innan um
mikinn gróður og há tré orðið að rólegu
og vinsælu leiksvæði, þó svæðið hafi ekki
verið hugsað sem slíkt í upphafi. Rýmið sem
gróðurinn og girðingin mynda hafði gert
svæðið hálflokað, sem hentar vel í rólega
leiki. Börnin nýta svæðið t.d. til að moka
með skóflu í fötur í moldinni. Svæðið er
því orðið að hálfgerðu drullusvæði sem var
ekki ætlunin þegar lóðin var hönnuð.
„Mikilvægt að halda svæðinu svona
og leyfa börnunum að þróa svæðið
áfram enda svæðið orðið að mikilvægu
leiksvæði“
Algengt er að rólegu svæðin séu kofasvæði,
drullusvæði eða svæði sem mynda
rými t.d. innan um gróður.
26 VERKFÆRAKISTA
Mynd 6. Gróður og drullusvæði

ÁRSTÍÐIR
Rými sem myndast af trjám og gróðri taka
mismunandi ásýnd eftir árstíðum. Þá getur
snjór safnast saman á skjólsælli stöðum.
ÁKJÓSANLEG
STAÐSETNING
Ákjósanleg staðsetning rólegra svæða
er upp við hús en einnig má gera fleiri
róleg svæði í jaðri lóðanna, fjær rólum og
kastala.
SLYSATÍÐNI
Slys gerast helst ef önnur tæki eða hjólastígur
liggja í gegnum rólega svæðið.
Mynd 7. Þægilegt fyrir börnin að sitja saman í hring á rólegu svæði

OPIN SVÆÐI
Á flest öllum lóðunum voru einhvers konar
opin svæði sem nýttust í fjölbreytta leiki. Á
nokkrum svæðum voru fótboltamörk en oft
voru svæðin auð og opin fyrir hringleiki.
Opna svæðið á flestum lóðunum var grasi
gróið en þó var fallvarnarefni á nokkrum
þeirra. Á einni lóðinni var svæðið í hvíld
þar sem það var orðið að drullusvæði við
fótbotlamörkin eftir miklar rigningar. Börnin
virtu það og létu svæðið í friði.
UMRÆÐA
Tilgangi svæðanna er auðvelt að breyta
sem gefur fjölbreytni í leikskólastarfið, en
opin svæði hafa mestu möguleikana í að
breyta lóðinni tímabundið.
„Börnunum finnst breytingar á lóðinni
eða svæðum alltaf spennandi
og skemmtilegar“
Til dæmis er vinsælt að eiga létt fótboltamörk
til að setja upp á slíkum svæðum sérstaklega
fyrir þá sem hafa mikla hreyfiþörf.
„Að koma með eitthvað nýtt á lóðina
hvort sem það eru fótboltamörk
eða hlutir í aðra hringleiki er alltaf
spennandi og skemmtilegt“
Þar sem gras er á opna svæðinu þarf oft
að hvíla svæðið eftir mikla rigningu. Eins á
vorin þegar snjórinn er að bráðna og frost
að fara úr jörðu og þá getur svæðið orðið að
einu drullusvæði. Ef um föst fótboltamörk
er að ræða er gott að hafa gummímottur
undir og fyrir framan markið þar sem þar
er yfirleitt mesta álagið. Starfsfólk lóðana
sem ekki voru með opin svæði voru sammála
um að mikilvægt væri að gera ráð fyrir
opnu svæði í hönnnun leikskólalóða.
Mynd 8. Opið svæði
28 VERKFÆRAKISTA
Mynd 10. Opið svæði nýtt í leiki og samverustund.

ÁRSTÍÐIR
Opin svæði nýtast nánast allan ársins
hring. Á vorin geta þau þó verið eitt drullusvað
og þarf að vernda það á meðan grasið
er að taka við sér eftir veturinn. Á sumrin
er hægt að fara í allskonar leiki og nýtist
það best á þeim árstíma. Oft eru svæðin
það opin að ekki safnast mikill snjór á þau
á veturna.
Mynd 9. Opið svæði nýtt fyrir fótboltamörk.
ÁKJÓSANLEG
STAÐSETNING
Ákjósanleg staðsetning fyrir opin svæði er
fjarri leikskólabyggingunni og ekki í nálægð
við róleg svæði eða leiktæki.
SLYSATÍÐNI
Slys á opnu svæði fara algjörlega eftir því
hvaða leikir eru þar í boði. Árekstrar geta
orðið í fótbolta og öðrum hlaupaleikjum.

STÍGAR
Á flestum lóðunum mynda stígar hring utan
um svæði eða leiktæki. Á einni lóðinni lá
stígurinn í hring og inn á rólega svæðið við
leikskólabygginguna en þar myndast oft
mikil hætta þegar börnin nýta stíginn til að
hjóla á. Á þeim leikskóla vildi starfsfólkið
fá stíginn frá rólega svæðinu en að annar
stígur myndi liggja að hringnum. Á nokkrum
lóðum liggur stígur upp á lítinn hól og þar
myndast þá brekka sem vinsælt er að hjóla
niður. Þar þarf að passa upp á að leiktæki
séu ekki sett upp við stíginn fyrir neðan
brekkuna. Stígarnir voru oftast malbikaðir
en á nokkrum af nýjustu lóðunum voru þeir
með gúmmí fallvarnarefni.
Nokkrir nefndu að þeir vildu frekar hafa
fallvarnarefni í stígunum þar sem börnin
komast oft á mikinn hraða á hjólunum.
„Best er að aðal stígurinn liggi ekki
í gegnum svæðið næst húsinu þar
sem það svæði flokkast undir rólegt
svæði, þó má stígur liggja frá rólega
svæðinu og að aðalstígnum“
Þá þarf einnig að huga að efnisvali í nálægð
við stígana. Möl upp við stíg getur verðir
varasöm þar sem mölin getur borist upp á
stíginn og börn og fullorðnir geta runnið til
og dottið og hjól fipast.
30 VERKFÆRAKISTA
UMRÆÐA
Flestir viðmælendur voru sammála um að
góður stígur væri mikilvægur en staðsetningin
á honum og hvert hann liggur þarf að
vera úthugsað.
Fram kemur í öryggishandbók leikskólanna
að göngustígar og gangstéttir eiga að vera
með slétt yfirborð og flestir viðmælendur
lögðu áherslu á að huga þyrfti vel að þessum
málum þar sem lítil misfella getur verið
varasöm. Ef meira en 2 cm mishæð er til
staðar er hætta á falli. Þá þarf að sópa stíga
ef eitthvað hefur borist á þá.
Mynd 11. Göngustígur hringin í kringum svæðið

ÁRSTÍÐIR
Á sumrin eru stígarnir vinsælir í hjólaleiki
og þar ferðast börnin um svæðið. Á haustin
og veturna getur hálka, bleita og snjór
safnast fyrir sem takmarkar notkun stígsins.
Það mætti laga með því að hafa stíginn upphitaðann.
ÁKJÓSANLEG
STAÐSETNING
Ákjósanleg staðsetning er hvar sem er á
leiksvæðinu, en fjær rólega svæðinu. Þá má
stígurinn gjarnan liggja í hring.
SLYSATÍÐNI
Slys gerast helst þegar hjólað er á stígnum
og ef stígurinn liggur yfir önnur svæði þar
sem börn eru að leik.
Mynd 12. Gögnustígur sem fær nýtt hlutverk, alltaf vinsælt að breyta til.

HÓLAR
Mynd 13. Ljósastaur upp við hólinn sem skapar hættu þegar börnin renna niður, einnig er
toppurinn of oddhvass og lítið rými fyrir börnin að setjast á þotuna uppi.
32 VERKFÆRAKISTA
Hóla eða brekkur var að finna á öllum lóðunum
sem heimsóttar voru. Algengast var
að hóll stæði í jaðri lóðarinnar en einnig
á miðri lóð. Brekkurnar voru alltaf í jaðri
lóðarinnar þar sem efst í henni var girðing.
Á nokkrum lóðum voru tveir eða fleiri hólar
og á tveim lóðum var gil ofaní lóðina, þar
safnaðist oft vatn sem getur verið varasamt.
UMRÆÐA
Hólar eru vinsæll leikstaður ekki síst á veturna
þegar brekkurnar breytast í sleðabrekkur.
Hólar og brekkur minnka oft á vetruna
því snjórinn safnast frekar fyrir í hliðum
þeirra en á toppnum.
„Oft er hóllinn eða brekkan það eina
sem er í boði á lóðinni á veturna ef
mikill snjór er á lóðinni og jafnvel
öll leiktæki farin í kaf“
Það sem þarf að huga að við gerð hóla er að
þeir séu ekki of oddhvassir efst því nauðsynlegt
er að börnin geti sest á snjóþotu á
sléttum fleti efst uppi á hólnum og að þau
eigi það ekki til að renna afturábak niður
hinumegin við hólinn. Einnig þarf að huga
að leiktækjum, ljósastaurum og öðru í kring
svo ekki skapist hætta af þegar börnin renna
sér niður. Leiktæki sem stendur aðeins upp
úr jörðinni fyrir neðan hól getur verið mjög
hættulegt. Það sama á við um ljósastaura
og dæmi eru um að leikskólakennarar hafi
þurft að bólsta staura með dýnum á veturna
til koma í veg fyrir slys.
„Oft þarf mikla gæslu við hólana, ekki
síst vegna þess að ef blindsvæði
myndast fyrir aftan þá, þá á starfsfólk
erfitt með að fylgjast með öllum
svæðum“
Á einni leikskólalóðinni voru tvær brekkur á
móti hvor annarri en starfsfólk var búið að
fá samþykki fyrir því að því yrði breytt þar
sem mikil hætta skapaðist þegar börn væru
að renna niður af sitthvorum hólnum og
gætu skollið saman. Á nokkrum leikskólum
var hóllinn á miðri lóðinni og því erfitt að
stýra hvert eða í hvaða átt börnin renna.
Í slíkum tilfellum þarf að passa allt svæðið
í kringum hólinn svo ekki verði árekstar.
Voru viðmælendur sammála um að betra
væri ef hóllinn væri út í enda lóðarinnar.
Hólar og brekkur safna ekki vatni og því
þarf sérstaklega að huga að staðsetningu
þeirra. Á einni lóðinni var brekka sem hallaði
að leikskólabyggingunni sem gerir það
að verkum að þar safnast mikið vatn fyrir,
beint fyrir framan útidyrahurðina.
Mynd 14. Tré upp við hólinn sem hefur ekki verið vandamál hingaðtil og börnin virðast átta sig
betur á og sjá tré heldur en ef um væri að ræða ljósastaur.

ÁRSTÍÐIR
Mikilvægt er að hafa sléttan flöt efst uppi á hólnum þar sem börnin geta
auðveldlega staðsett snjóþotuna án þess að renna af stað.
Oddhvassir hólar eru ekki góðir og
geta verið slysagildra.
Hólar nýtast allt árið. Á haustin og veturna
eru þeir nýttir vel í að renna á snjóþotum.
Á sumrin nýtast þeir í klifur hjá yngri
börnum og í aðra leiki hjá öllum aldurshópum.
Hólarnir eru viðkvæmastir á vorin
þegar snjór og frost er að fara úr jörðu,
þá eiga þeir það til að verða að drullu
svæði. Hólarnir gefa börnunum yfirsýn yfir
svæðið.
ÁKJÓSANLEG
STAÐSETNING
Mynd 15. Hólar á móti hvor öðrum og leiktæki í miðjunni sem skapar hættu. Börnin geta skollið á leiktækin eða sama þegar þau koma niður sitthvorn hólinn. Búið að að fá það í gegn að hólarin
verði jafnaðir við jörðu og í staðinn verður aðeins einn hóll.
Ákjósanleg staðsetning fyrir hól er fjær byggingu
en þó ekki of nálægt girðingu þar sem
börnin geta runnið á hana. Þó nefna nokkrir
að þeir vilji hólinn í enda lóðar þar sem
girðingin nær upp á hann. Þá myndast
ekki blindsvæði fyrir aftan hann og börnin
renna síður aftur á bak þegar þau eru búin
að staðsetja sig upp á hólnum á snjóþotu.
SLYSATÍÐNI
Mynd 16. Hólar á móti hvor öðrum sem skapar hættu. Börnin geta skollið sama þegar þau koma niður sitthvorn hólinn.
Slys gerast helst ef leiktæki eða staurar
eru staðsett við hólinn. Hálka getur myndast
á hólnum og þá geta börnin dottið.
Mynd 17. Þegar hóllinn er upp við grindverkið myndast bæði felustaður fyrir börnin og þau eiga það til að renna á girðinguna á veturna.

GRÓÐUR
Einhvers konar gróður var að finna á öllum
lóðunum, þó í mismiklu magni. Á eldri lóðum
voru yfirleitt nokkur stór og gróin tré. Á
nýrri lóðunum var líka að finna tré en þar var
oftast varnargirðing utanum til að hlífa þeim
fyrstu árin. Runna var að finna á nokkrum
stöðum, ýmist sem hekk eða stakir í minni
einingum. Ekki var mikið um blóm þó að nokkrar
runnategundir blómstruðu. Oft mynduðu
runnarnir og trén rými eða felustaði.
UMRÆÐA
Flestir viðmælendur vilja gróður á lóðina,
bæði sem skjól fyrir vindi en einnig svo að
börnin kynnist náttúrunni betur.
„Gróðurinn bíður upp á tækifæri til
þess að ræða um litina á trjánum, taka
brotnar greinar með inn, stinga þeim
í vatn og fylgjast með hvað gerist“
Þá fylgir gróðrinum ýmis skordýr sem börnum
finnst gaman að skoða. Á einni lóðinni
voru tvö stór tré í brekku sem notuð eru til
að renna sér í á veturna. Þó að flestir tali
um að staurar og leiktæki gangi ekki í eða
við brekku virtust trén á þessari lóð ekki
trufla og ekkert um slys af þeirra völdum.
Mögulega er náttúrulæsið og rýmisskynjun
önnur og betri þegar um er að ræða tré og
gróður heldur en ljósastaura. Viðmælendur
lögðu áherslu á að gott væri að stúka gróðurinn
af með lágri girðingu fyrstu árin til að
forðast ágang. Nokkrir nefndu að runnar væru
ekki ákjósanlegur kostur þar sem auðvelt er
að fela sig á bak við þá.
„Það er nauðsynlegt að hafa fjölbreyttan
gróður á lóðinni en ekki of
þéttan svo að börnin týnist ekki á
bak við hann“
Þá er gróður líka góður fyrir rýmismyndun
og býður upp á fjölbreytt leiksvæði.
34 VERKFÆRAKISTA
Mynd 19. Gróður sem myndar rými

ÁRSTÍÐIR
Gróður tekur ýmsum breytingum eftir árstíðum
og getur nýst í leikskólastarfið í formi
náttúrulæsis. Tilvalið er að hafa sígrænan
gróður með lauffallandi gróðri. Gaman er
fyrir börnin að fylgjast með gróðri vakna til
lífsins á vorin og ná fullum blóma yfir sumarið.
Á haustin fellur svo aftur af trjánum
og á veturna verða þau alveg auð.
ÁKJÓSANLEG
STAÐSETNING
Í útjaðri lóðarinnar og við róleg svæði.
Hægt er að nota gróður í rýmismyndun,
háan og lágan gróður
SLYSATÍÐNI
Slys verða aðallega ef börnin eru að klifra
í trjám og detta niður.
Mynd 20. Gróður sem myndar rými fyrir rólegan leik.

36 VERKFÆRAKISTA
LEIKTÆKI

Tekin voru saman þau tæki sem
eru algengust á leikskólalóðum á
Norðurlandi, en einnig þau sem eru
vinsælust. Þá er einnig sagt frá leiktækjum
sem eru óalgeng og hafa verið
sett upp af starfsfólki en virðast
virka vel.
Vinsælustu tækin á þeim leikskólalóðum
sem skoðaðar voru eru sandkassar, rólur,
kast-alar, klifurtæki, rennibrautir og kofar.
Önnur leiktæki sem eru algeng, en eru þó
ekki á öllum leikskólalóðum, eru gormatæki,
jafnvægisslár, vegasölt, staurar, dekk og
borð í sandkössum. Á einni leikskólalóðini er
trékrókódíll sem er vinsæll hjá yngri börnum.
Á einum leikskóla á Akureyri hafði starfsmaður
tekið að sér að smíða strætó úr brettum,
gömlum plaststólum og stýri og er
strætóinn mikið notaður. Á nokkrum stöðum
er vatnskrani sem börnin geta gengið í að
vild og var starfsfólk sammála um að það
væri bæði þroskandi og skemmtilegt fyrir
þau. Gróðurkassar á einni leikskólalóðinni
hafa fengið nýjan tilgang eftir að ræktun
þar var hætt vegna mikillar vinnu við slíkt
en í dag nýtast þeir sem hálfgerður sandkassi
og er draumurinn hjá starfsfólkinu þar
að setja í hann ýmsar ólíkar gerðir af sandi,
möl og mold. Hægt er að gera bílabraut á
milli kassanna og þar með leika sér með
ýmsar gerðir áferða.

ALGENGUSTU LEIKTÆKIN
Atriði sem komu fram í viðtölum
SANDKASSI RENNIBRAUT KASTALI
38 VERKFÆRAKISTA
Mjög vinsæll.
Yngri börnin sækja mest í hann.
Nýtist í rólega leiki.
Gott að hafa þá nálægt húsi.
Mjög vinsæl.
Allur aldurshópur. Oft tvær
rennibrautir á lóð, ein fyrir
yngri og ein fyrir eldir.
Góð fyrir hreyfiþörf.
Gott að setja hana í hól eða
kastala.
Vinsæll hjá börnum sem vilja
hreyfa sig mikið.
Allur aldurshópur. Oft tveir
kastalar á hverri lóð, einn fyrir
yngri og einn fyrir eldri.
Góður fyrir hreyfi og klifurþörf.
Gott að hafa hann fjær rólegu
svæðunum.

RÓLA KLIFURTÆKI KOFI
Vinsæl og nýtast bæði í rólega
einveruleiki og hasarleiki.
Allir aldurshópar, oft eru nokkrar
gerðir af rólum í boði og ungbarnaróla
fyrir þau yngstu.
Góð fyrir hreyfiþroska, samhæfingu
og rólega einveruleiki.
Gott að hafa hana fjær byggingu
og með yfirsýn yfir lóðina.
Vinsælt hjá börnum sem vilja
hreyfa sig mikið.
Allur aldurshópur.
Gott fyrir hreyfi og klifurþörf og
krefst athygli og útsjónasemi.
Gott að hafa tækið fjær rólegu
svæðunum en þó verður leikurinn
oft rólegri heldur en í
kastalanum.
Vinsæll hjá þeim sem vilja
ró- lega leiki og skjól.
Allur aldurshópur.
Góður fyrir einveru, rólega leiki
eða rólega hópleiki.
Gott að hafa hann nálægt rólegri
svæðum og í sandkassa.

SANDKASSI
Sandkassa var að finna á öllum lóðunum
og var hann nánast alltaf staðsettur nálægt
leikskólabyggingunni. Í nokkrum sandkössum
voru borð og stólar og nokkrir voru með
kofa í miðjum kassanum.
UMRÆÐA
Bleyta, krapi og frost í jörðu hafa áhrif á
notkunarmöguleika sandkassans sem nýtist
þá illa á veturna. Þó er hann oft notaður í
snjómokstur og aðra snjó leiki á veturna og
fötur og skóflur nýtast í það. Kantar á sandkassanum
eru vinsælir í leik þar sem börnin
hella sandi úr fötunum á sléttan flöt og sandurinn
endar oft fyrir utan sandkassann.
Sandkassinn nýtist í fínni hreyfingar og
rólega leiki. Því er gott að hafa hann nálægt
byggingunni þar sem þar myndast oftast
rólegur leikur. Sandkassinn er bæði góður
fyrir börn sem vilja leika sér ein og þau sem
vilja leika sér saman.
„Börn vilja alltaf setja sandinn á
sléttan flöt og gott er að hafa borð
og bekki í sandkassanum fyrir slíkt,
það minnkar það að sandurinn berist
út fyrir kassann“
40 VERKFÆRAKISTA
„Sandkassinn er oft eina svæðið
á lóðinni þar sem börn sem hafa
mikla sköpunarþörf geta leikið“
Hann er mikið notaður á sumrin og fram eftir
hausti ef veðrið er gott. Allur aldurshópur
sækir í hann en þó er hann vinsælastur hjá
yngri börnunum.
Best er að hafa fínni gerð af sandi í sandkassanum
en þó ekki of rykugan. Sandkassinn
þarf að vera aðgengilegur fyrir moksturstæki
svo auðvelt sé að skipta um sand.
Passa þarf að niðurföll séu ekki nálægt sandkassa
þar sem sandurinn getur auðveldlega
stíflað þau.
Mynd 21. Sandkassi með bekk.

ÁRSTÍÐIR
Sandkassinn er vinsæll á sumrin. Á haustin
og veturna þegar frost er í jörðu og eða
snjór nýtist sandkassinn ekki nema þá í að
moka snjó. Í mikilli rigningu geta myndast
pollar og því mikilvægt að hafa dren.
Mynd 22. Sandur fer mikið útfyrir sandkassa.
ÁKJÓSANLEG
STAÐSETNING
Í sandkassanum myndast oftast rólegur
leikur og yngstu börnin sækja mikið í sandkassann.
Því er ákjósanlegt að staðsetja
hann nálægt leikskólabyggingunni.
SLYSATÍÐNI
Ekki er mikið um slys í sandkössum en
þó voru nokkrir sem nefndu að mikilvægt
væri að hafa sandkassann þannig að sem
minnst færi úr honum. Ef sandur berst á
stétt getur flöturinn orðið háll.
Mynd 23. Sandur dreyfist á gangstétt.
Mynd 24 Sandkassi með bekk og góðum fleti til að lsetja sandinn á.

RÓLUR
Rólur voru á öllum lóðum nema á einni, ýmist
hefðbundar einstaklingsrólur, dekkjarólur eða
ungbarnarólur. Einnig var aparóla á tveimur
leikskólum. Róluhringur er vinsæll á þeim leikskólum
þar sem hann er í boði og flestir sammála
um að það sé fín lausn á uppsetningu.
í gönguleið að öðrum leiktækjum. Flestir
leikskólastarfsmenn nefndu að þeir vildu
fleiri rólur á lóðina þar sem spenna myndast
oft á milli krakkanna við að skiptast á
að nota rólurnar.
Mynd 25. Dekkjarólur eru alltaf vinsælar og ýtir undir samvinnu þar sem tvö börn geta setið á
móti hvert öðru og þurfa að vera samtaka.
UMRÆÐA
„Þar læra þau samt sem áður að
standa í röð og bíða, ásamt því að
deila“
42 VERKFÆRAKISTA
Rólur eru vinsælar hjá öllum aldurshópum
og nýtast þær bæði í rólega leiki sem og í
hasar leiki.
„Alltaf mikill hávaði og æsingur í
róluleiknum og skapar hættu þegar
litlu börnin labba fyrir“
Þó að oft myndist hasarleikir í og við rólurnar
sækja oft börn sem vilja næði í þær,
enda eins og þau séu svolítið ein í sínum
leik. Á einum leikskólanum voru rólurnar
staðsettar við leikskólabygginguna og mynduðust
oft mikil læti á því svæði sem truflaði
leik barnanna á stéttinni við bygginguna.
Starfsmenn á þeim leikskóla sögðu allir að
betra væri að fá rólurnar lengra frá byggingunni.
Staðsetning rólanna er mikilvæg,
ekki aðeins er gott að hafa þær lengra frá
byggingunni, heldur þarf einnig að passa að
þær séu ekki á göngusvæði minni barna eða
Þó að flestir vildu fleiri rólur á lóðina voru
nokkrir sem nefndu að þeir vildu rólulausa
leikskólalóð. Við leikskóla á Akureyri var
eina rólan á svæðinu fjarlægð þar sem hún
var orðin slitin og hættuleg. Ný róla átti að
koma í staðinn en frá því að rólan var tekin
niður og ný róla átti að koma upp var starfsfólk
lóðarinnar á einu máli um að óþarfi væri
að setja róluna aftur upp. Ástæðan var sú
að það hafði myndast annar og betri leikur
á svæðinu þar sem rólan var. Skiptar
skoðanir eru á ungbarnarólum. Oft virka þær
róandi fyrir börnin en hætta er á að þær geti
endað sem geymsla fyrir börnin. Flestir voru
þó sammála um að ungbarnarólur væru
góðar fyrir hreyfiþroska yngstu barnana.
Dekkjarólur eru góðar fyrir samvinnu og
leik þar sem tveir geta setið og rólað saman.
Þær mættu vera með og í bland við þessar
hefðbundnu.
Mynd 26. Körfuróla

ÁRSTÍÐIR
Rólurnar nýtast allt árið um kring ef ekki er
mikill snjór. Þó gerist það að ekki er hægt
að róla vegna mikils snjóþunga.
ÁKJÓSANLEG
STAÐSETNING
Rólur eru yfirleytt mjög vinsælar og mikill
æsingur getur fylgt leikjum tengdum þeim.
Gott er því að hafa þær fjær leikskólabyggingunni
og alls ekki við göngustíg þar sem
börn geta gengið fyrir rólurnar. Þá er gott
að hafa útsýni úr rólunum yfir lóðina.
SLYSATÍÐNI
Slys gerast helst ef önnur börn ganga fyrir
rólurnar eða ef börnin eru komin á mikla
ferð og detta niður.
Mynd 27.Hefðbundnu rólurnar eru algengastar, þær eru einnig vinsælar og börnin komast
hraðast á þeim.
Mynd 28. Ungbarnarólur sem halda vel utanum börnin þegar þau róla. Þau þurfa þó oftast
hjálp við að róla.

KASTALI
Kastali var á flestum lóðunum en þó ekki öllum.
Á nokkrum lóðunum voru tveir kastalar
sem voru aldursskiptir, annar var fyrir yngri
börnin en hinn sem var þá meira krefjandi
fyrir þau eldri. Einnig var að finna nokkra
kastala sem ætlaðir eru öllum aldurshópum
en erfiðara er fyrir yngsu börnin að príla
upp á hæsta pallinn og krefst það góðrar
hreyfigetu til að komast í hæsta hluta kastalans.
UMRÆÐA
Nýjustu kastalarnir eru getuskiptir og eiga
yngstu börnin ekki að komast um allan kastalann.
Almennt er börnunum ekki hjálpað
upp í kastala heldur eiga þau sjálf að læra
að príla og að passa að fara ekki hærra en
þau treysta sér til. Grind með neti sem hægt
er að klifra í er vinsæl á þeim stöðum þar
sem slíkt er í boði. Oft eru kastalar ætlaðir
þeim yngstu ekki nógu öruggir þar sem hlið/
grindverk nær ekki allan hringinn uppi og
þau geta því dottið niður. Þó fallið sé ekki
hátt þá er það hátt fyrir yngstu börnin.
„Það er sérstök vakt í kringum
kastalann og aukinn mannskapur í
kringum þessi tæki og slysin aðallega
ef þau eru að gera eitthvað
annað heldur en á að nýta tækin“
Oft þegar börnin hafa klifrað upp setjast
þau niður en átta sig ekki á að þau setjast
alveg á brúnina, enda oft aðeins rúmlega
eins árs. Kastalinn nýtist best á sumrin en
þó er hann eitt af fáum leiktækjum sem getur
nýst allt árið ef hann er staðsettur á snjóminna
svæði.
Mynd 29.Kastali að sumri til.
44 VERKFÆRAKISTA
Mynd 31. Algengast að kastali sé með nokkrum leiðum upp og einni rennibraut.

ÁRSTÍÐIR
Kastalinn nýtist nánast allt árið um kring.
Þar sem kofi er undir kastalanum myndast
oft gott skjól fyrir veðri og vind.
ÁKJÓSANLEG
STAÐSETNING
Leikur í kastalanum verður oftast hraður og
mikill hávaði getur fylgt leikjum þar. Ákjósanleg
staðsetning er því fjær leikskólabyggingunni.
SLYSATÍÐNI
upp á umfram getu en komast ekki aftur niður.
Á sumum stöðum er ekki grindverk allan
hringinn í turni og börn geta þá dottið niður.
Mynd 30. Sami kastali og á mynd 29, að vetri til.
Mynd 32. Kastali með tröppum sem auðveldar yngri börnum að komast upp á svæðið sem er ætlað fyrir yngri börnin.

KLIFURTÆKI
Klifurtæki var að finna á flestum leikskólalóðum
en þau koma oft í stað kastala.
Þau voru í öllum stærðum og gerðum og oftast
voru einhverskonar kaðlar sem börnin
gátu prílað í. A-laga klifurveggur var á nokkrum
lóðum.
UMRÆÐA
Klifurtæki eru oft aldursskipt enda mikilvægt
að hafa slík tæki við allra hæfi. Á
leikskólanum á Hrafnagili fannst starfsfólki
ekki endilega nauðsynlegt að hafa sérstakt
klifurtæki á lóðinni en þó þyrfti að bjóða
upp á eitthvað til að koma til móts við klifurþörf
barnanna. Þar er náttúran í kring mikið
notuð í starfið og fá börnin útrás fyrir klifurþörf
með því að klifra í trjám, bæði á lóðinni
og utan hennar.
„Börn hafa mikla þörf á að klifra
og tæki sem er krefjandi þar sem
börnin byrja á að komast á ákveðinn
stað og komast alltaf hærra eða
lengra eru mjög góð fyrir sjálfstraustið
og jafnvægið“
Á nokkrum leikskólum var ekki kastali til
staðar en þá voru önnur klifurtæki í boði sem
nýttust fyrir klifurþörf, til dæmis A-laga flekar
með tökkum/pinnum fyrir veggjaklifur. Eins og
í kastölunum er börnum ekki hjálpað upp
heldur eiga þau að læra að fara bara upp í
þá hæð sem þau treysta sér aftur niður úr.
46 VERKFÆRAKISTA
Mynd 33. Staurar með tökkum

ÁRSTÍÐIR
Klifurtæki nýtast nánast allt árið um kring
ef snjórinn er ekki of mikill. Það getur þó
verið sleipt í rigningu eða frosti.
ÁKJÓSANLEG
STAÐSETNING
Klifurtæki henta í rólega leiki og börnin
virðast geta unað sér ein þar í leik og þjálfað
klifurtæknina. Klifurtæki geta því verið
nálægt leikskólabyggingu, ef þess er óskað.
Mynd 34. A-laga klifurtæki
SLYSATÍÐNI
Það er hætta á falli í klifurtækjum þó almennt
sé það reynslan að börn passa sig
betur í klifurtækjum heldur en kastölum.
Mynd 35. Klifurtæki sem krefst mikillar færni og útsjónasemi sem fylgir þroska barnsins.

RENNIBRAUT
Rennibraut var að finna á öllum lóðunum.
Oftast voru þær í kastala en einnig algengt
að þær voru í hól. Á tveim lóðum var rennibrautin
stök. Á nokkrum lóðum voru tvær
rennibrautir getuskiptar, þau börn sem gátu
klifrað upp brannan stiga gátu farið niður
bratta rennibraut.
UMRÆÐA
Rennibrautir eru vinsælar hjá öllum aldurshópum.
Yfirleitt er rólegur leikur í kringum
rennibrautina en þó getur hann farið út í
hasar og læti sérstaklega ef rennibrautin er
tengd kastalanum. Þar er oft erfið leið upp
að rennibrautinni, sérstaklega fyrir yngstu
börnin. Ef aðgengið að rennibrautinni er
ekki fyrir alla þá er mikilvægt að hafa aðra
minni rennibraut í boði fyrir þau yngstu. Á
nokkrum lóðum var rennibrautin niður hól
og starfsmenn voru sammála um að það
væri öruggasta rennibrautin.
„Gott að hafa rennibrautina í hól því
flestir komast upp að slíkri rennibraut,
ýmist upp þrep í brekkunni
eða með því að príla upp hólinn.
Þá er líka engin fallhætta í kringum
rennibrautina“
Ókosturinn við að hafa rennibrautina í hól
er að þá fer hún fyrr á kaf á veturna og oft
hverfur hún alveg. Það gerist hins vegar
yfirleitt ekki þegar hún er í kastala.
Mynd 35. Rennibraut í hól. Grjót innan öryggissvæðis
48 VERKFÆRAKISTA
Mynd 36.Rennibraut í hól/brekku

ÁRSTÍÐIR
Nýtist allt árið en á veturna getur hún fyllst
af snjó.
ÁKJÓSANLEG
STAÐSETNING
Róleg svæði henta vel fyrir rennibrautir
sem og hasar svæði. Hólar á lóðum eru
gjarnan nýttir fyrir rennibrautir eða þær
tengdar við kastala. Rennibrautir sem eru
niður hól þjálfa börnin betur í að klifra og
þau detta síður niður þar sem fallhæðin er
aldrei mikil.
SLYSATÍÐNI
Slys geta orðið í rennibrautum, sérstaklega
hjá yngri börnum sem setjast of nærri
brúninni og detta niður. Eins ef brautin er
of brött og þau renna á miklum hraða á
næsta barn.
Mynd 37.Algengast er að rennibraut á lóðinni sé í kastala.

KOFI
Á flestum lóðum var að finna einn eða fleiri
kofa. Algengast var að þeir stæðu einir og
sér en oft voru þeir hluti af kastalanum á
svæðinu.
UMRÆÐA
Kofar eru vinsælir hjá öllum aldurshópum
og nýtast í fjölbreytta leiki sem ýta undir
ímyndunaraflið. Þar er farið í búðarleik,
dúkkuleik og sjóræningjaleik svo eitthvað
sé nefnt. Mikilvægt er að staðsetja kofa þar
sem börnin geta farið inn í þá og falið sig,
bæði í feluleik og til þess að fá næði.
„Börnin sækja mikið í þröng rými og
vilja geta falið sig og þó það sjáist
vel inn í kofann finnst þeim sem
rýmið haldi utan um þau og geri
þau ósýnileg“
Þar sem kofarnir standa einir og sér myndast
oftar rólegri leikir en meiri hasar
myndast þegar kofarnir eru í kringum eða í
kastalann. Á nokkrum lóðum var kastalinn
í sandkassanum og létu starfsmenn vel af
því, þar væri mikið mokað og sullað með
sand og kofinn nýttur sem búð. Ókosturinn
við að hafa kofann í sandkassanum er að
það gerir það erfiðara að skipta um sand.
Mynd 38. Kofi sem myndar rými en er opinn og sést inn í hann frá öllum áttum
50 VERKFÆRAKISTA
Mynd 39. Kofi í kastala, góð nýting en oft stangast á rólegur leikur sem yfirleitt fylgir kofanum
og hasarleik sem yfirleitt fylgir kastala.

ÁRSTÍÐIR
Nýtist allt árið ef hann fer ekki á kaf í snjó.
Myndar gott rými og skjól fyrir rigningu,
snjó og vindi.
ÁKJÓSANLEG
STAÐSETNING
Engin sérstök staðsetning er ákjósanlegri
en önnur fyrir kofa. Þar er oftast rólegur
leikur en þó getur myndast hasar ef um
eltingaleik er að ræða, þá sérstaklega ef
kofinn er í kastalanum.
SLYSATÍÐNI
Slys geta helst orðið ef börnin príla upp á
þak kofans og detta niður.
Mynd 40. Kofi með öðrum þroskaleikjum.

ALGENG LEIKTÆKI
Atriði sem komu fram í viðtölum
GORMATÆKI JAFNVÆGISSLÁ VEGASALT
Mjög vinsæl.
Yngri börnin sækja mest í þau.
Nýtist í rólega leiki og
ærslaleiki.
Vinsæl.
Allur aldur.
Góð fyrir samhæfingu og
jafnvægið.
Vinsælt hjá börnum sem
vilja hreyfa sig mikið.
Allur aldur og algengt er að
hafa tvö, annað fyrir yngri og
hitt fyrir eldri
52 VERKFÆRAKISTA
Gott að hafa slík tæki nálægt
húsi þar sem yngstu börnin eru.
Gott að setja hana í hól
eða kastala.
Gott fyrir hreyfiþörf og
jafnvægi.
Gott að hafa það nær rólegu
svæði.

STAURAR ÞRAUTABRAUT SKÚLPTÚR
Vinsælir.
Allur aldur.
Góð fyrir hreyfiþroska, rýmisskynjun
og rólega leiki.
Gott að hafa þá fjær byggingu
og með yfirsýn yfir lóðina.
Vinsæl hjá börnum með mikla
hreyfiþörf.
Allur aldur.
Góð fyrir hreyfi- og klifurþörf og
krefst athygli og útsjónarsemi.
Gott að hafa hana fjær ærslasvæðum
og tækjum.
Vinsæll hjá þeim sem vilja
rólega leiki.
Allur aldur.
Góður fyrir einveru, rólega
leiki eða rólega hópleiki.
Gott að hafa þá nálægt
rólegri svæðum.

GORMATÆKI
Gormatæki var að finna á nokkrum leikskólum
á svæðinu. Þar sem lóðirnar voru
aldursskiptar var nánast alltaf að finna eitt
eða fleiri gormatæki á yngra svæðinu.
UMRÆÐA
Gormatæki eru aðallega notuð af yngri börnunum.
Þau eru góð fyrir þeirra hreyfiþroska
og geta verið bæði róandi og krefjandi.
Gormatæki eru ekki mikið notuð af eldri
börnum og voru flestir sammála um að nóg
væri að hafa eitt til tvö slík gormtæki á leikskólalóðinni.
Gormatækin eru til í fjölbreyttum
útgáfum til að mynda sem vegasölt.
„Gormavegasölt ýta undir það að
tveir og tveir leiki saman, en það
er einmitt það sem yngstu börnin
þurfa að læra“
Þá er gormurinn það stífur að eitt barn getur
vegað þó að enginn sitji á móti. Gorma vegasölt
eru mun öruggari en hefðbundin
vegasölt, sérstaklega fyrir þau allra yngstu,
þar sem þau skella ekki niður ef hoppað er
af þeim. Á einni lóðinni var gormatæki upp við
brekku sem skapar hættu á veturna þegar
börnin renna sér niður og til stendur að færa
það á öruggari stað.
54 VERKFÆRAKISTA
Mynd 41. Gormatæki eru vinsælli hjá yngri börnum. Hér eru tvö saman sem gætu stuðlað að
leik milli tveggja barna þó þau eru ein í sínu.

Mynd 42 Gormatæki
ÁRSTÍÐIR
Nýtist aðallega á vorin, sumrin og haustin
en fer oft á kaf á veturna.
ÁKJÓSANLEG
STAÐSETNING
Gormatæki eru aðallega notuð í rólega leiki
og af yngri börnum. Ákjósanleg staðsetning
er við ungbarnasvæðið eða nálægt leikskólabyggingunni.
SLYSATÍÐNI
Slys í og við gormatæki eru ekki algeng.
Þó þarf að huga vel að staðsetningu þeirra
og setja þau ekki upp við brekku þar sem
börn geta runnið á þau á veturna.
Mynd 43. Vegasalt á gormi er góð lausn til að fá vegasalt á lóðina þar sem hefðbundnu vegasöltin hafa
nánast öll verið fjarlægð vegna slysahættu. Hér geta börnin ýmist vegað saman eða eitt og sér.

JAFNVÆGISSLÁ
Jafnvægisslár var að finna á nokkrum lóðum
og oftast voru þær nokkrum sentimetrum frá
jörð en á nokkrum stöðum voru þær hærri.
UMRÆÐA
Jafnvægisslá er góð fyrir hreyfiþroska og
æfir jafnvægi og samhæfingu og flestir voru
sammála um það að mikilvægt væri að hafa
eina slíka á lóðinni. Þá nefndu viðmælendur
að þar sem jafnvægisslá stendur stök myndi
mögulega myndast annar leikur við hana en
ef sláin væri t.d. upp við kastalann. Ef sláin
er nálægt sandkassanum eða við rólegri
svæði myndast frekar rólegur leikur við slána.
Staðsetning jafnvægisslárinnar á lóðinni
stýrir því hvernig hún nýtist.
„Oftast myndast rólegir leikir við
slána en einstaka sinnum myndast
æsingur ef börnin eru í hlaupaleik“
Á einni lóðinni var jafnvægissláin aðeins
10 cm frá jörð og nefndi starfsfólkið þar
að það væri alveg nóg. Hún hefði alveg sama
tilgang og jafnvægisslá sem er hærra frá
jörð. Slysahættan verður hins vegar minni
og börnin duglegri og óhræddari við að fara
á hana og æfa sig.
Mynd 44. Jafnvægisslá og þautabraut fer vel saman.
56 VERKFÆRAKISTA
Mynd 45. Jafnvægisslá og þautabraut fer vel saman.

ÁRSTÍÐIR
Nýtist aðallega á vorin, sumrin og haustin
en fer oft á kaf á veturna.
ÁKJÓSANLEG
STAÐSETNING
Jafnvægisslá hentar víða á lóðinni, stök eða
í tengslum við önnur tæki, þar sem hún nýtist
bæði í rólega leiki og hasarleiki. Mögulega
væri hægt að hafa eina jafnvægisslá
á hasarsvæði og aðra við rólegra svæði.
Mikill notkunarmunur yrði þá á slánum.
SLYSATÍÐNI
Slys geta orðið ef sláin er of há og börnin
detta af henni.

VEGASALT
Vegasölt voru á nokkrum lóðunum. Flest
voru á gormi en þó var að finna gömlu
hefðbundnu en þó með gummí undir sætum.
UMRÆÐA
Vegasölt eru vinsælli meðal yngri barna og
nýtast oftast í rólegan leik. Búið er að fjarlægja
flest eldri vegasölt af leikskólalóðum
vegna slysahættu.
Á nokkrum stöðum voru vegasölt með
dekkjum undir til að dempa fallið en það
skellur samt alveg jafn hratt upp og getur
valdið slysum. Einn viðmælandi nefndi að
vegasöltin væru það leiktæki sem tengir
eldri og yngri börnin hvað best saman því
oft koma eldri börnin og vega við þau yngri.
„Gorma vegasölt eru að taka við
af þessum gömlu hefðbundu vegasöltum
en þau skella ekki niður þó
að farið sé af þeim sem var helsta
slysahættan við eldri vegasölt“
58 VERKFÆRAKISTA
Mynd 46.Vegasalt á gormi.

ÁRSTÍÐIR
Nýtist aðallega á vorin, sumrin og haustin
en fer oft á kaf á veturna.
Mynd 47.Vegasalt
ÁKJÓSANLEG
STAÐSETNING
Ákjósanleg staðsetning er á miðri leikskólalóð
þar sem vegasaltið er það tæki
sem tengir eldri og yngri börnin hvað best
saman í leik.
SLYSATÍÐNI
Slys verða helst við gömlu vegasöltin, bæði
þegar börnin skella niður og eins þegar
vegasaltið skellur upp og undir höku. Þessi
vegasölt hafa verið fjarðlægð á flestum
stöðum og ekki er mikið um slys á gorma
vegasöltum.
Mynd 48.Vegasalt á gormi.

STAURAR
Á nokkrum lóðum voru viðarstaurar sem
mynduðu ýmiss konar rými. Þessir staurar
standa lóðrétt upp úr jörðinni með sirka metra
millibili og eru þeir stundum í beinni línu
en oftast í óreglulegum þyrpingum.
UMRÆÐA
Staurarnir voru vinsælir á þeim stöðum sem
þeir voru. Á einni lóðinni nefndi starfsfólk þó
að þeir væru lítið notaðir. Á þeim stöðum þar
sem staurarnir nýttust hvað best var skipulega
unnið með þá t.d. spotti settur á milli
þeirra og þannig búinn til leikur eða ef þeim
var raðað upp í framhaldi af þrautabraut
eða rými gert á milli þeirra.
„Stundum förum við út með spotta
og strengjum á milli staurana og það
finnst börnunum mjög skemmtilegt,
þá er kominn annar leikur og
tilgangur með staurunum“
Á sumum stöðum eru staurarnir nýttir til
smíða, t.d. með því að festa spýtur á milli
þeirra og þá verður rýmið annað. Á sumum
stöðum skipti ekki máli þó ekki væri boðið
upp á neitt með staurunum. Rýmið á milli
stauranna virtist vera nóg fyrir ímyndunaraflið.
60 VERKFÆRAKISTA
Mynd 49. Staurar sem búið er að bæta timbri við

ÁRSTÍÐIR
Nýtist allt árið og getur myndað skemmtilegt
nýtt rými þegar snjórinn myndar nýtt
landslag.
ÁKJÓSANLEG
STAÐSETNING
Engin sérstök staðsetning hentar frekar
en önnur undir staura en bæði rólegur og
hasarleikur myndast í kringum staurana.
SLYSATÍÐNI
Engar upplýsingar eru til um slys vegna
staura en þó þarf að staðsetja þá vel og
ekki nálægt brekku þar sem börnin geta
runnið á þá.
Mynd 50. Staurar sem eru hluti af þrautabraut

ÞRAUTABRAUT
Á flestum lóðum var að finna einhverskonar
þrautabrautir. Oft voru staurar, jafnvægisslár
og klifurtæki sem mynduðu brautina.
Á einni lóðinni var bíldekkjum raðað í línu
og nýtt sem þrautabraut. Dekkin voru ýmist
grafin hálf ofan í jörð eða laus sem gaf þá
svigrúm til að breyta þrautabrautinni.
UMRÆÐA
Þrautabraut getur nýst í kraftmikla leiki
sem og rólega. Jafnvægi er æft, klifurþörf
mætt sem og útsjónarsemi. Þrautabrautin
nýtist í samleiki sem og einveruleiki. Dekk
sem mynda þrautabraut eru vinsæl þar sem
þau eru. Vinsælt er að ganga eftir þeim eða
hoppa á milli þeirra enda mynda þau þá
einskonar þrautabraut. Einnig er hægt að
skríða undir eða setjast inn í þau og fela sig
í allra stærstu dekkjunum. Fjölbreyttur leikur
myndast við dekkin og minnir uppröðun
dekkjanna á Lagarfljótsorminn.
„Þá eru laus dekk einnig nýtt sem
viðbót við þrautabrautina en þau
víkkar þannig út leikinn og leikrýmið“
Á einni leikskólalóð á Akureyri eru laus
dekk mikið notuð til annarra leikja. Dekkin
eru nýtt á þann hátt að þau eru látin renna
niður brekku og myndast mikil samvinna í
þeim leik. Börnin eru lengi að koma dekkjunum
upp brekkuna og þurfa að passa vel
að engin börn séu fyrir. Yfirleitt er starfsfólk
með til að passa upp á að allt fari vel
fram en mikill sigur er fólginn í því fyrir
börnin að koma dekkjunum upp og sjá þau
síðan renna niður brekkuna.
62 VERKFÆRAKISTA
Mynd 51. Þrautabraut

ÁRSTÍÐIR
Nýtist aðallega á vorin, sumrin og haustin
en ef þrautabrautin er há getur hún nýst
nánast allt árið.
ÁKJÓSANLEG
STAÐSETNING
Engin sérstök staðsetning var nefnd sem
ákjósanleg fyrir dekk en á leikskólanum
þar sem dekkin mynduðu drekann og voru
mjög vinsæl voru þau höfð fjær byggingunni
og ekki í nálægð við hasartækin.
SLYSATÍÐNI
Mynd 52. Þrautabraut með jafnvægisslá.
Ef laus dekk eru látin rúlla niður brekku
eins og er vinsælt á einum leikskólanum er
hætta á að þau lendi á öðrum börnum ef
ekki er farið varlega.
Mynd 53. Þrautabraut úr dekkjum.

SKÚLPTÚR
Skúlptúra var að finna á nokkrum leikskólalóðum.
Yfirleitt eru þeir í formi ákveðins
hlutar t.d. bátur, strætó, lest o.fl.
UMRÆÐA
Skúlptúr á borð við bát eða annað álíka
tæki á leikskólalóð er alltaf vinsælt á þeim
stöðum þar sem slíkt er að finna. Áður fyrr
var vinsælt að setja gamla báta á leikskólalóðir
en þeir uppfylla ekki reglugerðir
og hafa því verið fjarðlægðir. Nýsmíðaðir
bátar sem uppfylla reglur um leiktæki á
leikskólalóðum hafa verið settir á nokkrar
lóðir og eru þeir vinsælir. Í bátum er ýmislegt
hægt að brasa og misjafnt hvort þar
myndist rólegur leikur eða hasarleikur.
Leikirnir tengjast oft sjóræningjum og breytast
oft í eltingaleik. Einnig er vinsælt að
príla á bátnum og krefst það oft tækni sem
þjálfar fín- og samhreyfingar barnanna.
„Yngri börin sem standa í bátnum
eru í augnhæð við okkur starfsfólkið
sem gerir það auðvelt að ræða við
þau og leika með þeim“
Á einni lóðinni er rýmið þar sem börnin
standa í bátnum í augnhæð starfsfólksins.
64 VERKFÆRAKISTA
Mynd 54. Bátur í sjó.

ÁRSTÍÐIR
Nýtist aðallega á vorin, sumrin og haustin.
Á veturna geta lægri skúlptúrar farið alveg
á kaf í snjó.
ÁKJÓSANLEG
STAÐSETNING
Engin sérstök staðsetning er hentug fyrir
skúlptúra á leikskólalóðum á borð við báta.
Þó er hægt að stýra aðeins hvernig leikur
myndast í bátnum. Ef báturinn er nálægt
kastala geta orðið meiri læti í honum.
SLYSATÍÐNI
Mynd 55. Skúlptúr í sandkassa.
Slys verða helst ef börnin eru að hlaupa
um eða príla og detta.
Mynd 56. Bátur í góðri hæð þar sem börnin og kennarar eru í augnhæð.

66 VERKFÆRAKISTA
AÐRIR ÞÆTTIR

Óhefðbundin leiktæki var að finna á nokkrum
lóðum en það eru þau tæki og svæði sem
ekki eru pöntuð eftir stöðlum eða sett á
lóðina við lóðarhönnun. Á þeim lóðum þar
sem þau leiktæki og svæði voru fann höfundur
fyrir sterkri tengingu viðmælenda við
tækin og svæðin. Þar má aðallega nefna
drullusvæði, vatnssvæði og minni tæki sem
hönnuð voru og smíðuð af starfsfólki leikskólalóðanna.
Þegar talið barst af þeim
tækjum og svæðum fann höfundur fyrir stolti
viðmælenda og meiri tenginu þeirra við þau
svæði og tæki. Á einum stað var heimatilbúinn
strætisvagn sem gerður var úr brettum,
gömlum stólum og stýri og lét starfsfólk
vel af honum.
Hér á næstu síðum verður farið yfir nokkra
af þeim hlutum sem viðmælendur nefndu að
þau vilji hafa á drauma leikskólalóðinni.

AÐRIR ÞÆTTIR
Atriði sem komu fram í viðtölum
DRULLUSVÆÐI
GRJÓT
VATNSKRANI
Mjög vinsælt.
Vinsælt.
Mjög vinsæll.
Allur aldur.
Hentar best fyrir elstu börnin.
Allur aldur.
68 VERKFÆRAKISTA
Nýtist í rólega leiki.
Gott að hafa þá fjær
leikskólabyggingu.
Góð fyrir hreyfiþörf og
jafnvægi.
Gott að hafa það fjær leikskólabyggingu
og jafnvel setja þá í hól.
Góður fyrir rólega leiki.
Gott að hafa hann nær rólegum
svæðum og fjær leikskólabyggingu.

BEKKIR
MÖL
Vinsælir hjá starfsfólki.
Nýtast aðallega fyrir starfsfólk
þegar hugga þarf yngri börnin.
Gott að hafa þá við rólega svæðið
við leikskólabygginguna.
Vinsæl.
Allur aldur.
Góð fyrir rólega leiki og
náttúrulæsi.
Gott að hafa hana fjær
göngustíg og stéttum.

DRULLUSVÆÐI
Á flestum leikskólalóðanna var einhverskonar
drullusvæði en börnin sækja mikið í
að moka og drullumalla. Þessi svæði voru
oft ekki skipulögð sem drullusvæði heldur
höfðu börnin búið þau til með því að grafa
holu í grasið, hól eða gróðurbeð. Áberandi
margir viðmælendur nefndu að þeir vilji þannig
svæði á leikskólalóðina, hvort sem hægt
væri að loka því eða hafa það opið allt árið.
„Átt að geta verið með drullubú á
hverri einustu lóð. Ef við förum til
útlanda þá má allt þar en það má
ekki neitt hér. Þetta er svo leiðinlegt
og það má aldrei gera neitt“
Helst er það faglært starfsfólk sem vill slík
svæði þar sem þau hafa góð áhrif á þroska
barna. Oft þarf hins vegar að sannfæra
foreldra um ágæti slíkra svæða og að það
sé í lagi að vera í skítugum fötum og að það
sé alveg nóg að skola bara útifötin”.
„Það er nóg að skola bara útifötin“.
Mynd 57. Drullusvæði sem er í boði fyrir börnun. Var partur af hönnun.
GRJÓT
70 VERKFÆRAKISTA
Flestir viðmælendur voru frekar hlynntir
því að hafa grjót á lóðinni og finnst það
skapandi fyrir börnin. Þó voru nokkrir sem
vildu alls ekki sjá grjót á lóðinni, sérstaklega
ekki upp við húsið og sandkassann þar
sem yngri börnin halda sig. Er hætt við að
grjótið endi allt í sandi og þá á það til að
verða hált, sem eykur slysatíðni. Með því að
hafa grjótið lengra frá inngangi eru minni
líkur á því að yngri börnin sæki í það en
þau eiga það frekar til að meiða sig á því.
Margir viðmælendur nefndu að það væri
gott að hafa grjót á lóðinni til að búa til náttúrulegt
umhverfi. Þá er áhugavert hvernig
grjóti er raðað saman á einni lóðinni á athugunarsvæðinu
en þar er það í horni langt frá
byggingunni og sandkassa og tilheyrir frekar
náttúrulegra svæði og brekku.
Mynd 60. Grjót í hól

ÁRSTÍÐIR
Drullusvæðið nýtist best á vorin, sumrin
og haustin. Nýtist ekki á veturna eða þegar
frost er komið í jörðu.
ÁKJÓSANLEG
STAÐSETNING
Ákjósanleg staðsetning er fjær byggingu
svo mold og drulla berist síður inn.
SLYSATÍÐNI
Möguleg slys geta orðið ef börnin renna
til í blautri moldinni en yfileitt er þó mjúk
lending.
Mynd 58. Drullusvæði sem myndast í hól.
Mynd 59. Drullusvæði sem myndast í hól.
ÁRSTÍÐIR
Nýtist best á vorin, sumrin og haustin.
ÁKJÓSANLEG
STAÐSETNING
Ákjósanleg staðsetning er fjær leikskólabyggingu
og sandkassavæði og fjær yngri
barna svæðum.
SLYSATÍÐNI
Ef grjótið er nálægt sandkassa getur það
orðið þakið sandi og þar með hált og börnin
geta dottið á því.
Mynd 61. Grjót í á rólegu svæði.

VATNASVÆÐI
Vatnasvæði var ekki að finna á mörgum
lóðum en aðeins 2 af 14 lóðum voru með
slíkt svæði.
„Börnin elska að leika sér með vatn
og búa til alls konar leiki í kringum
það“
Þessi vatnasvæði eru mikið notuð og eru
vinsæl. Ýmist eru börnin að leika sér að
vatninu við kranann eða brasa við það að
bera vatn í fötum fram og til baka á ákveðin
svæði, t.d. drullusvæði. Á ungbarnadeildinni
á einni lóðinni var vatnasvæðið mikið
notað. Kraninn virkar þannig að það þarf
að halda litlum pinna/krana uppi til að opna
fyrir vatnið. Þetta er haft svona svo vatnið
flæði ekki allan daginn úr krananum ef hann
er ekki í notkun. Börnin eru hins vegar fyrir
löngu búin að finna það út að ef þau setja
lítinn stein undir kranann þá rennur stanslaust
úr krananum. Mögulega væri hægt að
koma í veg fyrir þetta með því að hafa kranann
aðeins á lofti og ekki upp við brautina
sem heldur steininum uppi.
Mynd 62. Renna til að sulla með vant.
BEKKIR
72 VERKFÆRAKISTA
Bekki var ekki að finna á mögum lóðum en
margir viðmælendur nefndu að gott væri að
hafa bekki til að setjast á t.d. þegar hjálpa
þarf börnunum eða hugga þau.
„Gott er að geta sest niður með börn
sem þurfa hjálp við fatnað sinn eða
þegar starfsfólk þarf að hugga þau“
Borð og bekkir geta nýst vel í leikskólastarfið
og leiki.
„Þegar vel viðrar er hægt að færa
starfið með börnunum út ef borð og
bekkir eru til staðar“
Mynd 64. Bekkir umm við hús.

ÁRSTÍÐIR
Á vorin, sumrin og haustin áður en það
fer að frysta. Loka þarf fyrir kranann yfir
vetrartímann.
ÁKJÓSANLEG
STAÐSETNING
Æskileg staðsetning er við róleg svæði
og gæta þarf að vatnssöfnun geti ekki átt
sér stað.
Mynd 63. Renna með vatnskrana.
SLYSATÍÐNI
Enginn nefndi slys af völdum vatnsvæða
en þó þarf að hafa í huga að vatnið geti
ekki safnast saman í polla.
ÁRSTÍÐIR
Nýtist allan ársins hring ef bekkurinn fer
ekki á kaf í snjó.
ÁKJÓSANLEG
STAÐSETNING
Ákjósanleg staðsetning fyrir bekki er upp
við hús þar sem oft þarf að setjast niður til
að aðstoða yngstu börnin.
SLYSATÍÐNI
Enginn nefndi það að slysahætta væri
af bekkjum en þó þarf að huga að staðsetningu
og fallvörn ef börnin ná að príla
upp á bekkina.
Mynd 65. Bekkir á opnu svæði.

MÖL
Á nokkrum lóðunum var möl notuð sem fallvarnarefni
en misjafnt var hvort viðmælendur
væru ánægðir með þá lausn eða ekki.
Þó nefndu nokkrir að börnin sæki í mölina
og vilji oft leika sér í henni. Hún hefur að
mörgu leyti sama leikgildi og sandurinn og
nýtist í ýmsan leik.
ÁKJÓSANLEG
STAÐSETNING
Ákjósanleg staðsetning er fjær gangstétt,
stíg eða grasi. Gott er að hafa kant sem
heldur mölinni vel á sínu svæði.
74 VERKFÆRAKISTA
SLYSATÍÐNI
Slysin gerast helst ef möl berst á slétta
fleti eins og gangstíga eða stéttir þar sem
börn og fullorðnir ganga um en auðvelt er
að renna til á mölinni.

76 UMRÆÐUR
UMRÆÐUR

UMRÆÐUR
Í þessu verkefni var rýnt í leikskólalóðir á
norðurlandi og sjónarmið starfsfólks lóðanna
tekin saman. Með það í huga að bæta leik
og starfsumhverfi þeirra sem nýta lóðina.
Spurningar voru lagðar fyrir viðmælendur
en þeim síðan gefinn kostur á að koma með
eigin punkta og bæta inn í spurningalistann.
Margt kom á óvart í viðtölunum og oft stang -
aðist á hvað fólki fannst gott eða slæmt. Á
heildina litið voru viðmælendur þó oftast
sammála um hvað þyrfti að hafa í huga við
hönnun lóðanna. Höfundur taldi mikilvægt
að ekki aðeins heimsækja athugunarsvæðin
til að fá betri innsýn í lóðirnar heldur einnig
ræða við starfsfólk leikskólanna á staðnum.
Það skiptir máli að draga fram raddir þeirra
sem starfa á leikskólalóðum og ýta undir
hugmyndir þeirra svo starfsfólk skynji að
þau geti haft áhrif á umhverfi sitt. Þá er
einnig gott að hafa starfsfólk með í ráðum
varðandi staðsetningu leiktækja og leiksvæða.
Ein spurningin snéri að því hvernig
draumaleikskólalóðin ætti að vera að mati
viðmælenda. Þegar að þessari spurningu
kom voru viðmælendur oftast búnir að ræða
kosti og galla allra tækja og svæða á lóðinni
og hverju þeir myndu vilja bæta við,
fjarlægja eða breyta. Áberandi var að flest
allir viðmælendur vildu meiri náttúru inn á
drauma leikskólalóðina, náttúrulegri leiktæki,
að börnin og starfsfólk hefðu leyfi til
að smíða sjálf, tímabundin leiktæki og meira
frelsi þegar kemur að leiktækjasköpun. Þá
var áhugavert að viðmælendur voru flestir
sammála um að vatn og drullusvæði mætti
vera á öllum lóðum. Flestir nefndu að mikilvægt
væri að komast út allt árið hvernig sem viðrar.
Hægt er að nýta þessa skýrslu sem
leiðarvísi við hönnun leikskólalóða. Þó er
alltaf gott að hafa starfsfólkið með í ráðum
í hönnunarferlinu og sérstaklega þegar um
breytingu á gamalli lóð er að ræða. Þau vita
hvar mesta snjósöfnunin er og hvar mesta
skjólið er að finna. Samtal skiptir máli, ekki
aðeins til að gera lóðirnar eins góðar fyrir
börnin og mögulegt er heldur líka til þess
að gera vinnu umhverfi starfsfólks gott.
Verkefnið var skemmtilegt í vinnslu og gaf
það af sér mikla og víðtæka þekkingu á
starfi og nýtingu leikskólalóða sem á að
geta nýst landslagsarkitektum við hönnun
leikskólalóða í framtíðinni. Verkfærakistan
er ekki tæmandi listi og vel hægt að bæta
inn í eða vinna áfram með hana.
Hægt væri að vinna verkefnið áfram út frá
viðtölum og því sem kom fram þar og hægt
að senda spurningalista á starfsfólk leikskóla
á norðurslóðum til að fá enn meiri og
ítarlegri nálgun. Fleiri gætu jafnvel komið
að verkefninu eins og sálfræðingar, umhverfissálfræðingar,
foreldrar o.fl. Áhrif útisvæða
á fyrstu skref barna í menntakerfinu
er mikilvægt og fyrir hreyfiþörf, útivist og
skynjun á umhverfi sínu eru leikskólalóðir
stór hlekkur í þeirri keðju. Það er því mikilvægt
að leikskólalóðin sé örvandi, þægileg
og aðgengileg allt árið um kring.

HEIMILDIR

HEIMILDIR
Barnasáttmáli Sameinuðu þjóðanna. (e.d.). Barnasáttmálinn - styttri útgáfa, sótt af https://barnasattmali.is/barnasattmalinn/barnasattmalinnstyttriutgafa.html
Lög um leikskóla nr. 90/2008.
Menntamálaráðuneytið. (1999). Aðalnámskrá leikskóla 1999. Sótt af: file:///C:/Users/Notandi/Downloads/ALalmennurhluti%20(2).pdf
Mennta- og menningarmálaráðuneytið. (2011). Aðalnámskrá leikskóla 2011. Sótt af: https://www.stjornarradid.is/
media/menntamalaraduneyti- media/media/forsidumyndir/lokadrog-leiksk_vefur.pdf
Barnaheill (e.d.). Um samtökin. Barnasáttmálinn. Sótt af http://www.barnaheill.is/Umsamtokin/Barnasattmalinn/
Hagstofa Íslands (e.d.). Börn í leikskólum sem nutu sérstaks stuðnings 1998-2018. Sótt af https://px.hagstofa.
is:443/pxis/sq/8c4755e6-952c-4a92-9db5-47790496fe01
Umboðsmaður barna. (e.d.). Barnasáttmálinn. Sótt af https://www.barn.is/barnasattmalinn/
MYNDIR
Höfundur tók allar myndir.

VIÐAUKI

VIÐAUKI
SPURNINGAR
Hvert er hlutverk lóðarinnar í skólastarfinu?
Eru einhver leiktæki eða svæði sem nýtast í kennslu/leikskólastarfið? Breytist það eftir árstíðum?
Hvaða leiktæki og svæði eru mikilvæg fyrir hreyfiþroska? Breytist það eftir árstíðum?
Hvaða leiktæki og svæði eru mikilvæg fyrir rólega leiki? Breytist það eftir árstíðum?
Hvernig svæði eru vinsælust? Breytist það eða notkun þess eftir árstíðum?
Hvernig eru hvaða svæði nýtt?:
- Náttúrulæsi
- Hlaup
- Hjól
- Kyrrð
Hvaða leiktæki eru vinsælust? Breytist það eða notkun þess eftir árstíðum?
Hvaða leiktæki nýtast allt árið?
Eru einhver leiktæki vel nýtt og mættu vera fleiri af?
Eru einhver leiktæki sem vantar fyrir ákveðinn aldur eða hóp?
Eru einhver leiktæki sem mættu missa sín?
Er eitthvað leiktæki sem hefur háa slysatíðni?
Hvar gerast slysin helst?
Hvernig er draumaleikskólalóðin?
Hvernig sérðu fyrir þér leikskóla framtíðarinnar?