Hego-nafarreraren egituraz - Dialnet

IÑAKI CAMINO
da. Hizkuntza batek, bestalde, hautu bat baino gehiago izaten ditu morfologian,
batzuk euskalki batzuetan ageri dira eta beste batzuk beste batzuetan;
euskalki berean hautu bat baino gehiago izatea ere litekeena da eta zail da bietarik
zaharrena zein den jakitea.
Zailtasunak zailtasun, hego-nafarrera ongi definitzen duten bost ezaugarri
esklusibotarik abiaraziko dugu datuen aurkezpena.
5. HEGO-NAFARRERAREN BERE-BEREZKO EZAUGARRIAK
5.1. Erdiguneko hizkeretan gauza arrunta da hizkuntza-ezaugarriek muga
laxo edo solteak izatea eta zail izaten da isoglosa ugariren mugak elkarrengana
biltzea; Menendez Pidal-ek dialektoaren “muga laxoak” deitzen zituen. Hegonafarrera
azpieuskalki bat dela aitortzen baldin badugu beharturik gaude bere
ezaugarri bereizleak zein diren adieraztera. Hizkeraren nortasunari dagokionez
gogoan izan behar da, bestalde, ezaugarriok bere-berezkoak izatea ez dela aski:
hizkera horrek hein batez osotasuna eta batasuna izateko bere hedadura
guztian edo ia guztian zehar erabiliak behar dute izan ezaugarri esklusibo horiek,
geografiaren iragazkia gainditu behar dute. Gure datuen arabera hegonafarreran
ageri diren ezaugarri esklusibo bateratzaileak bost dira.
5.2. Erakusle pluraletan (g)ebek dugu lehen graduan: Beriain idazleak
ohoc zerabilen, baina ebek dugu Gesalatzen Elizalderen lanean nahiz Morentintarren
idazkietan, Itzarbeibarren, Elortzibarko Zabalegiko predikuan, Goñerrian,
Ollaranen, Txulapainen eta Ezkabarten –ok-ekin batera azken honetan–;
erakusleetan g- duten eremuetan ebek & gebek ageri da Erroibarren,
Eguesibarren, Artzibarren eta Aezkoan. Esteribarren ok & okek dugu, baina
bada ebek Eugin eta Leranotzen; behin Baztanera ezkero ok dugu. Ekialdean
kuek & kek ageri dira Zaraitzuko kristau ikasbideetan eta XX. mendeko inkestetan
koék bildu da Itzaltzun; horiek dira Zaraitzuko aldaera nagusiak.
Guk dakigula leku hauetarik kanpo ez dago “ebek” beste inon 5 .
5.3. Fonologiako eta morfologiako berrikuntza banaren emaitza da pluraleko
lehen pertsonako gauren izenordain indartu analogikoa, azken mendeotan
hegoaldeko hizkeretan hedatu dena: Gesalazko predikuetan, Itzarbeibarko
Ukarko eta Utergako kristau ikasbideetan, J. M. de Ibero goñerritarraren
lanean, Oltza zendeako Iberoko guruzpideko kantuan, Artzibarko
Urizko kristau ikasbidean eta Aezkoako egungo mintzoan ageri da 6 . Oinarria
“geure” du: esaterako, 1729ko predikuan geure, neure eta zeure ageri zaizkigu,
baina XVII. mendean argitaratu zen Iruñeko liburu bati itsatsirik agertu den
kristau ikasbide baten hondakinetan dagoeneko aldaera dugu, -ndun
analogikoa, Sarasolak dioenez era honek duen lehen lekukotasuna dena
(1983: 123). Ondorengo idazkietan franko hedatzen da analogia hau hizkera
honetara: hegoaldeko eremuan eu > au bilakabidea gertatzen den ibarrak aise
nagusitzen direla aintzat harturik, argi dago gauren dela hego-nafarrerazko
5 Badirudi azken garai honetan (k)ebek ere erabili dela Zaraitzun: XX. mendeko inkesta batean kebek
ageri da Espartzan (Etxaide 1989: 326) eta ebek ere bildu du Koldo Artolak herri horretan.
6 Bonaparteren paradigmetan gereben (Elkano), gauroben (Gares), gereben (Oltza) eta geroben (Goñi)
aldaera ez ohikoak ageri dira, baina ez dago garbi inkestagintzaren eragin kaltegarri zenbaiti ala
printzearen paradigmak betetzeko zaletasunari zor ote zaizkion, idazkietan ez baitira inon ageri eta zinez
susmagarria da hori.
436 [10]