Hego-nafarreraren egituraz - Dialnet

IÑAKI CAMINO
rri honek bizirik dirau egungo Aezkoan eta Erroibarren adinaz dihardugunean.
Perpetua Saragueta mezkiriztarrarena da hau: Ifernuko auspoa deitzen zute
andre eta gizon adinetakoek eta apez zenbaitek (1982-3: 39).
10.5. Hego-nafarrerazko idazki zaharretan -iro- erroari dagozkion ahaleko
adizkiak ageri dira: XVII. mende hasierako Iruñeko olerki sarituetan badira
eta Beriainek ere badakar era hau; ondoren 1729ko predikuan dugu, baina
Elkanoko Lizarragaren idazkietan ez da ageri. Erroibarko eta Aezkoako
XIX. mendeko kristau ikasbideetan badira adibideak; egun Lapurdin Beskoitzen
eta Nafarroa Beherean Baigorrin, esaterako, erabiltzen dira; Zaraitzuko,
Erronkariko eta Zuberoako euskaran ere ageri da. Guk dakigula, ez
dago honelakorik Nafarroa Garaiko beste ibarretako hizkeretako idazkietan
ezta ahozko mintzoan ere.
10.6. Baldintzazko perpausetako -tzekos atzizkiak ere ekialderako isuria
du. Iruñe inguruaz dihardugula Eguesibarko Lizarragaren lanean bada, baina
ez da ageri Beriainen edo Elizalderen lanean, ezta gotiagoko Ultzaman edo
Esteribar-Erroibarretan ere eta jakina, mendebaldean Goñerrian ere ez, baina
Aezkoan ageri da. Nafarroa Beherean eta Zuberoan -kotz dagoela dirudi
eta Zaraitzu-Erronkarietan -koz dago: kala eblitzekoz eztu merezi gari eritea
dakar Otsagabiko Zoilo Mosok (J. Estornés Lasa 1985: 54). Goiti ez da erabiltzen:
Bortzirietan -tzekoztan nahiz -tzezkero bildu ditu Patxi Iñigok eta -
tzekotan Malerrekan.
10.7. Euskal Herriko eguzkialdean, Nafarroa Beherean edo Aezkoako
euskaran -t(z)ekotan atzizkiak xedezko adiera du eta Eguesibarko J. Lizarragak
ere badu honelako adibide zenbait: viztu cé berriró guizón divinoa bére
virtúte proprios glorióso betícos, ez yá bérriz iltzecotán séculan (1979: 37); Artzibarren
ere xedezkoa du balioa Urizko dotrinan: Nola vistu cen irurgarren
egunean Juntacen celaic aren gorpuza eta arima veñere ez ilcecotan (15B).
Mendebaldera, ordea, honelakoen arrastorik ez dago Goñerriko idazkietan.
O. Ibarraren arabera atzizki honek Ultzaman baldintzazko balioa du, ez xedezkoa,
erdialdeko hizkeretan gertatu ohi denez: gaizki itekotan ‘de hacerlo
mal’ da dakarren itzulpena (1995a: 515). Goiti, Bortzirietan, Malerrekan eta
Baztanen baldintzazko balioa du atzizki honek, ez xedezkoa.
10.8. Perpaus erlatiboetan burua egituraren ezkerrean agertzea aspaldiko
kontua da euskaraz; mendebaldean Barrutiak adibideak dakartza: bekatu
oraingaño egiñiko gustiak (Lakarra 1981: 150). Honelako egiturak egun ekialdeko
hizkeretan gordetzen dira. Zaraitzuko Otsagabiko hurrengoa aipa daiteke:
ya arte kontan ele falta dren koyetarik xiten drenez (J. Estornés Lasa 1985:
84) eta Erronkarin eta Zuberoan ere ageri dira. Aezkoan ere erabiltzen dira
egun: ele artzen diren geek; etxe iltzen dutenetan; bide oiozkira daen gori; toki
ur denean; olio iretsi zuten garekin... Iruñerrian ere ezaguna da ezaugarri hau
eta Beriainen lanean nahiz Iruñeko 1609ko olerkietan ageri zaigu. Eguesibarren
Joakin Lizarragaren adibideak ditugu eta Elortzibarko Zabalegiko
1785eko predikuan ere badira: eman cizquio ogui escatu cituenac (Pagola, Alkiza,
Beola, Iribar & Iribar: 1078).
10.9. Ere partikula daramaten perpausetan indartzen den osagaia aditza
baldin bada, egitura bereziak sortzen dira Nafarroa Garaiko ekialdeko hizkera
batzuetan. Egungo Aezkoan baditugu adibideak eta baita, jakina, Ipar Euskal
Herrian ere (Camino 1997: 508-510); sail honetakoa da Oltza zendeako
Iberoko otoitzean ageri den egitura aipagarri hau: bi ladronen ertean Jesus
448 [22]