Hego-nafarreraren egituraz - Dialnet

IÑAKI CAMINO
zenbatenaz gorago jo idatzi behar zuten horretan, hainbatenaz ezagunagoa
zuten Iparraldeko literatura (Urgell 1991: 926-8); ez ginateke harrituko hiru
idazleok Ipar Euskal Herriko liburuak eskuartean erabili zituztela egunen batean
frogatuko balitz 3 .
Elortzibarko Zabalegiko predikuari dagokionez arazoa besterik da: ez dakigu
idazkia nork idatzia den, idazlea non sortua den, ez idazkia noiz egina
den ere eta gainera, ibar honetan ez dago bestelako testurik hizkuntza-ezaugarrien
konbinazio hori ibar bereko beste idazki batekoarekin erkatu ahal izateko,
idazkiko ezaugarriak zinez Elortzibarkoak direla ziurtasun osoz jakiteko;
Hans Peters-en hitz metodologikoak aintzat hartzekoak dira biziki:
Ideally, a dialect area should not be investigated on the evidence of a
single text; this method can be adopted only as a last resort, that is, if there
simply is no other surviving record of a given dialect at a given time, as
is often the case in Early Middle English. In such instances, great care
must be taken to ascertain the date and provenance of that text as reliably
as possible (1988: 408).
Ezkabarteko euskara aztertzeko ere ez da anitz dagoena; kristau ikasbide
bat bada Makirriaingo maisu Francisco de Goñik Zildozko Juan Pablo Diez
de Ultzurrun kaputxinoarendako 1828an idatzi zuena (Díez de Ulzurrun
1960); horretaz landa Zildozko Udaleko 1773ko idazki llabur bat dugu (Irigarai
1932). Berriki, XX. mende bukaeran Anotz herriko lekukotasuna ere bildu
da (Artola 1985); hirurak aski fidagarriak direla esan daiteke. Predikuak
ere agertu ziren Ezkabarten, Zildozko Perutxenean hain zuzen, baina oraingoz
argitaratu gabe daude eta ez dakigu ziurtasunez predikuotako euskara Ezkabartekoa
ote den; esku batek baino gehiagok idatziak dira idazkiak eta denetan
ez da hizkera bera ageri. Gehiago jakin artean zuhurtziaz idazki hauek
ez aintzat hartzea erabaki dugu.
Hego-nafarreraren inguruko hautsi-mautsiak aztertzeko ehun eta berrogeita
hamar hizkuntza-ezaugarri erabili ditugu fonologiaren, morfologiaren
eta sintaxiaren aldetik; alderdi lexikorako ere ehunka hitz baliatu ditugu (cf.
Camino 1999, 2000, 2001). Dena den, ezaugarri batzuen emankortasuna
apala denez ez ditugu guztiak artikulu honetara ekarri: oraingo honetan ehun
eta hamabost baliatu ditugu, ondoren ikusiko denez denei garrantzi berbera
aitortzen ez badiegu ere. Ezaugarri hauen guztien geografia hedadura zehatzago
ikusi nahi izanez gero aski du irakurleak hego-nafarreraren mintzoetan
oinarriturik dauden Goñerriko hizkeraren inguruko arestiko gure hiru artikuluetara
jotzea.
Hizkeretan gaindi gertatu den hizkuntza-ezaugarrien konbergentzia eta
hedadura aztertuko dira artikulu honetan. Berebat, itxura batean aspaldiago
antzeko egitura eta hizkuntza-ezaugarri beretsuak zituzten hizkeren dibergentzia
ere aztertuko da bertan, hizkera bakoitza eragin lektal desberdinekin
lehiatu izanaren ondorioz hizkerok elkarrengandik nola bereizi diren. Ez da
aise, dena den, XVIII, XIX eta XX. mendeetan nafarreraren hegoko alderdian
gertatu diren emaitza dialektalak eragin dituzten baldintza linguistiko dia-
3 Ezaguna da norbaitek eskuz Nafarroako eleen ordainak ezarri zizkion Axularren Guero-ren bigarren
edizioaren ale bat (Los Arcos 1974); bestalde, Patxi Salaberri Zaratiegik dioskunez, Uxueko elizan
Xurioren Imitacionea-ren ale bat gordetzen da. Bestalde, Lekarozko ikastetxean Joakin Lizarragaren
Guero-ren ale bat gordetzen da (Apezetxea 1978: 266).
432 [6]