Hego-nafarreraren egituraz - Dialnet

IÑAKI CAMINO
17.3. Ditugun datuek Gesalazko eta Ollarango euskara ere hego-nafarreraren
barreneko hizkerak direla erakusten dute; bi ibar hauen kasuan ez dago
hizkuntza-ezaugarririk hizkera hauek beste talde lektal batera sar daitezkeela
iradokitzen duenik: nahiago genuke Muzkiko eta Olloko hizkuntzaren
inguruko ezaugarri gehiago ezagut bageneza, baina dakigunak aski koherentzia
handiarekin erakusten du Goñerriko euskararen eitea dutela. Ez da hau
beste ibar batzuetan gertatzen dena: Bonapartek Arakil ibarra / Gulibar /
Txulapain / Ezkabarte / Odieta / Olaibar alderdia ere hego-nafarreran zekuskien,
baina datuek ez dute hori bermatzen; ibar hauetako ezaugarriak ez
dira hego-nafarreraren barreneko hizkeretan ageri direnak, goiti Atetz / Ultzama
/ Anue alderdi horretan erabiltzen direnak baizik; ikuskizun dago Ezkabarteko
Zildotzen agertu ziren predikuak ezagutzen edo argitaratzen direnean
ikuspegi hau aldatu beharko den ala egokia den.
Bonaparteren banaketari aski leial jarraitzen dio hemen egiten dugun
sailkapen honek: Aezkoako euskara behe-nafarreraren barrenean kokatzen
zuen hark eta ekialdeko Arakilgoa guk mendebaldekoa izendatu dugun horren
barrenean, delako «Iruñetik haratagokoan». Aezkoako eta Arakilgo hizkerei
dagokienez Bonaparteren ikuspegiarekiko gurea desberdina da. Gulibarko,
Txulapaingo, Ezkabarteko, Odietako eta Olaibarko mintzoak ere ez
ditugu sartu hegoko talde honetara: datu bakan dugu, baina ezagutzen dugun
apurrak ez du aukerarik uzten hego-nafarrerara biltzeko. Bestalde, printzeak
Etxauribarko euskara, Itzakoa, Antsoaingoa, Zizurkoa, Arangurengoa,
Elortzibarkoa, Arriasgoitikoa, Longidakoa, Itzagaondokoa, Ibargoitikoa,
Urraulgoitikoa eta hegoko beste ibar batzuetakoa ere hego-nafarreran sailkatu
zituen; ez baititugu ezagutzen, guk ez ditugu aintzat hartu.
Bonapartek hego-nafarreraren barrenean zekusan Esteribarko eta Erroibarko
euskarak, bestalde, arazo bereziak sortzen dizkio gure ikerketari, Erroibarko
XIX. mendeko idazkietan ageri diren joera lektal batzuk ez baitira
Erroibarko egungo euskara mintzatuan bildu direnen sail berekoak, hego-nafarrerari
lotuagoak baizik; iduri luke XX. mendean-edo Erroibar alderdi horretako
hizkuntza ohituretan hainbat aldaketa gertatu dela eta Nafarroa Garaiko
erdialdeko ezaugarriek sarrera handixkoa izan dutela.
Hartara, «hego-nafarrera» izendatu dugun azpieuskalkian hurrengo hizkerak
dakuskigu: batetik eta beren artean aldeak badirela jakinik, mendebaldekoak
izendatu ditugunak, datuak badaudenez ezagunak direnak: bertara
Gesalazkoa, Goñerrikoa, Ollarangoa eta Oltzakoa ekarri ditugu. Hauen
pean Itzarbeibarko euskarari sumatu diogu halakoxe nortasuna. Bonapartek
ere hizkera honi nortasun berezia aitortu zion hegoaldeko goi-nafarreraren
barreneko hiru azpieuskalkietarik bat Itzarbeibarkoa zela erabakitzean; «guztiz
desberdina» zela ziotson gainera Bruno Etxenikeri 1866an. Alderdi fonikoan
badira beste inon ageri ez diren ezaugarri batzuk eta izenaren morfologian
ere badu guztiz hegoaldekoa den ezaugarri berezirik. Adizkien azterketan
Itzarbeibarko Garesko euskara arras bazterrekoa ageri zaigu. Iparrerago
dauden hizkeretara bai, baina Gareskora iritsi ez ziren hainbat berrikuntza
bada: (di)tuzte > tute, dira > dirade, balu > baluke, gara > gada, gindue > giñue,
dire > dere dira berrikuntzok. Alde honetatik, bazterrekoa izatea da hizkera
honen ezaugarrietarik bat.
Adizkiez egin dugun azterketak hein batez hizkera honen berezitasunaren
berri eman du: diaguk & diagun ‘diagu & dinagu’ adizkietan alokutiboko
462 [36]