Hego-nafarreraren egituraz - Dialnet

IÑAKI CAMINO
eremu hauetan guztietan bederen ageri dela: Burundan, Sakana erdialdean,
Arakilen, Imotzen, Basaburuan, Ultzaman, Anuen eta Erroibarren.
13.8. Joakin Lizarragaren lan idatziak erakusten digu Eguesibarren erabiltzen
zela -ki aditz atzizki hanpatzailea eta erabiltzen da ekialdeko hizkeretan
egun Esteribarren, Erroibarren, Luzaiden eta Aezkoan, baina ez Zaraitzu-Erronkarietan
ezta Zuberoan ere. Hego-mendebalean ez da ageri Gesalazko,
Itzarbeibarko, Goñerriko eta Oltzako hizkeretan. Goiti erdialdean Olaguen,
Odietan, Ultzaman, Atetzen, Imozko Oskotzen, bi Basaburuetan, Aranon,
Areson, Goizuetan, Bortzirietan, Malerrekan eta Baztanen erabiltzen
da, baina ez mendebaldera: Burundan, Sakana erdialdean eta Larraunen ez
da ageri (Iñigo, Salaberri & Zubiri 1995).
13.9. Nor saileko dire ‘dira’ edo zire(n) ‘ziren’ adizkietan dere / zere(n) asimilazioa
gertatu da gibeleko norabidean 28 ; honako eremuetan ageri da berrikuntza
hau: Burundan Altsasun, ekialdeko Arakilen, Larraunen, Imotzen,
Basaburuan, Gulibarren, Ezkabarten, Odietan eta Olaibarren bederen; Txulapainen
ez dugu sumatu, baina Gulibar ondoko Otsakarren zien eta zirenez
gainera bada ze(r)en ere. Hegoaldera Goñerrian, Ollaranen, Oltza zendean,
Eguesibarko Elkanon, Agoitzen, Longidako Mugetan eta Artzibarko
Uritzen ere bazen; ez dugu honelakorik sumatu Gesalatzen, Itzarbeibarko
Garesen, Utergako eta Ukarko dotrinetan edo Elortzibarren. Iparrera Esteribarren
eta Erroibarren ere ez da ageri eta espero izatekoa zenez, ezta Aezkoan
ere.
13.10. Nafarroa Garaiaren erdialdeko berrikuntza da aditz morfologiako
(di)tuzte > (di)tute bilakabidea ere, hurrengo ibarrok biltzen dituena: Larraun,
Arakil, Goñerria, Oltza zendea, Gulibar, Txulapain, Odieta, Ultzama,
Anue, Esteribar eta Erroibar. Litekeena da ibar batzuetara XX. mendean hedatu
izana; esaterako, Eguesibarren ez zen erabiltzen eta Artzibarko Urizko
Juan Cruz Elizalderen kristau ikasbideak tuste dakar, baina K. Artolak XX.
mende bukaeran Artzibarko Arrietan eztute eman kanibetak bildu du; baliteke,
beraz, berrikuntza hau Artzibarkoa ere izatea, itxuraz ez aspaldikoa, ala
euskararen erdoilari ote dagokio, hiztunak singularra eta plurala bereiztea kamusturik
duelako Nolanahi ere den, ez da ageri Gesalatzen, Itzarbeibarren,
Eguesibarren, Esteribarko Eugin, Erroibarko Lintzoainen ezta Aezkoan ere.
13.11. Nafarroa Garaian iparreraino eta Bidasoaldeko Irun eta Hondarribiraino
hedatzen da Nor-Nori-Nork aditz sailean pluralgilean gertatu den -
zki- > -it- aldaketa analogikoa, dizkiot > ditiot bezalako adibideak eragin dituena;
zertzeladetarako ikus Zuazo (1998a: 216). Salbuespena hegoaldeko
eremuan dago: Gesalatz ibarra kontserbatzailea da, Mz. de Morentinen testuetan
garbi ikusten da -zki- erabiltzen zela eta lehenagokoak diren Elizalderen
kristau ikasbideko adizkietan ere -zki- dugu, mende bete lehenago idatzi
zuen Beriainen lanean legez. 1729ko predikuan ere berdin, baina J. Lizarraga
eguesibartarraren testuetan eredu berritzailea dugu dagoeneko: ditio ‘dizkio’,
tida ‘dizkit’, tigu ‘dizkigu’, tiot ‘dizkiot’... Idazkiak lagun aise ikusten da
aldaketa ibar batzuetan XVIII-XIX. mendekoa edo dela. Andimendiaz hegoaldera
dauden ibarretan Bonaparteren garaian -zki- nahiz -it- morfemak erabiltzen
ziren. Hori gertatzen da Goñerrian eta Oltza zendean, baina J. M. de
28 Alde bat uzten dugu oraingoz Nor-Nori-Nork saileko dida > dire > dere ‘dit’ bilakabidea.
454 [28]