Jurnali #5.indd
Jurnali #5.indd
Jurnali #5.indd
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
„АРМЯНЕ – В ПАСЛЕДНЫЙ ВАГОН“<br />
bondo arvelaZe<br />
«Cven bevri gvqonia Tu cota, SemogixizneT,<br />
giZmeT da Sin mtrad nu gvekidebiT».<br />
ilia WavWavaZe, „qvaTa RaRadi~.<br />
amas winaT xelSi Camivarda saqarTvelos moqalaqis, javaxeTSi<br />
mcxovrebi pedagogis, istoriis mecnierebaTa kandidatis, artiuS<br />
sanosianis statiebis krebuli „... Еще и белый геноцид“, 2006, rusul<br />
enaze. Sinaarss roca gavecani, gulaxdilad vityvi, pasuxis Rirsadac<br />
ki ar CavTvale, magram, mere da mere, rom Cavukvirdi, mivxvdi,<br />
vcdebodi. vcdebodi, radgan falsifikacia da ciliswameba saerTod<br />
da, miT umetes, mecnierebaSi sarevela balaxiviT aris _ Tu wauyrue<br />
da droze ar mixede, ar gamokafe da ar gawminde yana _ Wirnaxuls<br />
daazaralebs, mware gemos miscems. amitom, gadavwyvite gamovpasuxebodi<br />
am e. w. naSromis avtors. magram, ara akademiuri recenziiT, es<br />
didi pativi iqneba misTvis, aramed, sakmarisad CavTvale, STabeWdilebaTa<br />
gaziareba mkiTxvelisaTvis. es STabeWdilebani cota fragmentuli<br />
gamova, magram, cdas ar davakleb, piruTvnelad ganvsajo sanosianis<br />
mier ukuRmarTad danaxuli qarTveli xalxis istoria Tu awmyo.<br />
daviwyoT imiT, rom somexi mecnierebi da gansakuTrebiT mecnierebas<br />
mitmasnili sanosiani, raRac niSnismogebiT xmaroben xelovnur<br />
geografiul saxels _ „somxeTis mTianeTi~. vici, ar Seismens sanosiani<br />
da misi Zmani, magram mkiTxveli minda Cavayeno saqmis kursSi.<br />
es yuriT moTreuli geografiuli saxeli pirvelad kavkasiis istoriul<br />
geografiaSi naklebad Caxedulma germanelma geologma v.<br />
abixma (1810-1896) ixmara. sinamdvileSi es, e.w. „somxeTis mTianeTi“,<br />
igive samxreTis mTianeTi, anu winaaziis mTianeTia. amis Sesaxeb mar-<br />
Tebulad aRniSnavda prof. l. maruaSvili: „upriania ewodos ara
86 bondo arvelaZe<br />
somxeTis, aramed amierkavkasiis zegani~. am toponimis Seusabamobas<br />
grZnobda akad. b. piotrovski, romelic werda: „vanis samefos ekava<br />
winaaziis maRlivi masivi, e.w. „somxeTis mTianeTi~. 1 es arazusti geografiuli<br />
saxeli sixaruliT aitaces somexma swavlulebma, radgan<br />
Tu mas miviRebT, maSin tao-klarjeTis uZvelesi qarTuli miwa da iq<br />
arsebuli qarTuli xuroTmoZRvrebis Zeglebi somxeTis miwaze aRmoCndeba.<br />
samwuxarod, asec aswavlian somxur saSualo skolebSi. 2<br />
kidev ufro Sors wavida zogierTi somexi mecnieri da e.w. somxeTis<br />
mTianeTi msoflio civilizaciis akvnad gamoacxada. 3<br />
ai, ratom CaebRauWnen „somxeTis mTianeTs“ ase TavgamodebiT somexi<br />
mecnierebi. es maT saSualebas aZlevs, xelis erTi mosmiT bana, oSki,<br />
xaxuli, parxali da sxv. qarTuli Zeglebi somxurad gamoacxadon.<br />
sanosiani, etyoba, „cnobili~ aivazianis „Rirseuli~ mowafea.<br />
mkiTxvels SevaxsenebT, es is aivaziania, akaki wereTeli somex poetad<br />
rom aqcia. misi „suliko~, Turme, jer somxurad yofila dawerili,<br />
Semdeg qarTvelebs, qarTulad uTargmniaT da miuTvisebiaT. „vefxistyaosnis“<br />
qarTulobaze xom laparakic zedmetia, is „somxuri<br />
poema“ yofila da a. S. erTi ki unda iTqvas, sanosiani jerjerobiT<br />
literatorobas ar Cemulobs, mxolod istorikosobas sjerdeba.<br />
Tu rogori istorikosia, naTlad Cans am nacodvilar krebulSi.<br />
misi „istoriuli~ narkvevi „Провинция Гугарк великой Армении и<br />
ее северные границы по карте Птолемея и „географии“ Страбона“ aris<br />
somxeTis istoriuli geografiis codnis pretenziis mqone diletantis<br />
naazrevi, Tu SeiZleba naazrevi ewodos am galimaTias...<br />
sanosiani e. w. „didi somxeTis“ istoriuli sazRvris „kvlevisas“<br />
erT, ha, ha, or wyaros iyenebs, rac yovlad dauSvebelia. amisaTvis<br />
saWiroa sul cota ramdenime saistorio wyaros Sejereba, mis<br />
Sesaxeb sxvadasxva enaze arsebuli samecniero literaturis safuZvliani<br />
Seswavla-analizi da Semdeg daskvnebis gamotana.<br />
erTi ki unda aRiniSnos _ m. brose Tavis droze marTlac iyo<br />
kompententuri mecnieri, mis Sromebs qarTvelologiasa da armenologiaSi<br />
gverds ver auvlis mkvlevari, magram isic mxedvelobaSia<br />
misaRebi, rom m. broses moRvaweobis dros (XIX s.) mravali saistorio<br />
wyaro gamovlenili ar iyo, ar arsebobda mwyobrad Camoyalibebuli<br />
saqarTvelos da somxeTis istoria, ar iyo mecnierulad<br />
gamokvleuli da dadgenili qarTuli da somxuri istoriuli geografia.<br />
amitomac araa gasakviri, rom m. borse zogierT sakiTxSi,<br />
1<br />
„vanis samefo _ urartu~, 1959, gv.111, rus. enaze.<br />
2<br />
„somexi xalxis istoria“, 1985, erevani, somx. enaze.<br />
3<br />
А. Арцрун, „Армянское нагорье и цивилизация“, 1999, moskovi, rusul enaze.
„АРМЯНЕ – В ПАСЛЕДНЫЙ ВАГОН“<br />
87<br />
misdauneburad cdeboda da araswor daskvnebs akeTebda. magram sanosianisTvis<br />
swored es mcdari da araswori daskvnebia mniSvnelovani<br />
da didi sixaruliTac auwyebs mkiTxvels. 1858 wels frangul<br />
enaze gamocemul „saqarTvelos istoriaSi~ brose wers: „Tbilisi<br />
somxebma daaarses somexi moqalaqeebisTviso“ (gv.88). am azrs aravin<br />
iziarebs sanosianis, misi msgavsi zogierTi „mecnierisa“ da politologis<br />
garda. brose imasac wers: „gogarene (gugarq) _ qvemo qarTli,<br />
odiTgan qarTuli provincia iyoo~. 4<br />
amaze ratom dums sanosiani?.. frangi mkvlevari igonebs: „kumurdos<br />
taZarze Zveli qarTuli warwerebi vnaxe da somxis terteram<br />
_ rogor Tu qarTuliao da joxi damiRera dasartymelad~. 5<br />
samwuxarod, sanosianebi, karapetianebi da Zmanni maTni, im uvic ter<br />
teras arafriT CamorCebian qarTveli xalxis warsulis mitacebaSi.<br />
gugarqis sanosianiseuli etimologia fantastikis sferos ganekuTvneba<br />
_ „Гогай + арк люди жители долини)“. aqedan misi WkuiT<br />
gamodis _ „Гугарк“. akad. pr. Warians ki imowmebs, magram misi leqsikoni<br />
saqmes ver Svelis, amgvari ganmarteba imdenad Sors dgas realobidan.<br />
Tumca es ar anaRvlebs, man xom „daamtkica“, mTavari esaa.<br />
mere Tavis „damtkicebuls“ TviTonve daimowmebs da qveyanas mosdebs<br />
am „aRmoCenas“ Tu „mignebas“.<br />
ras izam, rom ityvian, qaRaldi yvelafers itans!<br />
rac Seexeba e. w. „did somxeTs“, mis Sesaxeb SeiZleba iTqvas Semdegi:<br />
„didi somxeTis“ pirveli mexotbe da zRaprulad ganmadidebeli<br />
iyo somexi istorikosi movses xorenaci (dRemde erTmniSvnelovnad<br />
dadgenili ar aris, movses xorenaci romeli saukunis istorikosia<br />
_ V, VII Tu VIII ss.). realurad movses xorenacis „somexTa istoria“<br />
adre Sua saukuneebis somxuri kosmokratizmis klasikuri<br />
nimuSia. „somexTa herodotem“ (igulisxmeba movses xorenaci) iranis<br />
istoria moxerxebulad moargo mSobliuri qveynis warsuls da<br />
aqemenidebis, sasanidebis gamarjvebebi haikidebsa da arSakunianebs<br />
miawera. Txrobac iranul samyaroSi gavrcelebuli politikuri<br />
Teoriebis mixedviT gaawyo da Seqmna mwyobri koncefcia, romliTac<br />
aziuri samyaros friad mniSvnelovan nawilze samyaros mbrZanebeli<br />
haosianebis uflebebis dasabuTebas Seecada... romaelTa Semosvlam<br />
maxlobel aRmosavleTSi kosmokrat „mefeT-mefis“ tigran II-is<br />
samefos arsebobas Zalian male dausva wertili. uari Tqves „mefeTmefis“<br />
xmaurian titulze artaSesidebmac, teritoriebic dakarges<br />
4<br />
iqve, gv. 74.<br />
5<br />
gaz. „literaturuli saqarTvelo~, 2007, №10.
88 bondo arvelaZe<br />
da gavlenac, poziciebi kavkasiaSi daTmes, „sadac maT axali mowinaaRmdegeebi<br />
gamouCndnen iberTa „mefeT-mefeebis“ saxiT~. 6<br />
es asea, magram sanosians da ara marto mas amis gagonebac ar<br />
undaT. maT Selaxul erovnul Tavmoyvareobas malamosaviT edeba sahaero<br />
buStiviT gaberili „didi somxeTi~. romelic ise daifuSa,<br />
rom XVIII s-Si erevnis saxanod iqca da erekle II-is vasali iyo.<br />
TviTon erevani am dros mahmadianur qalaqs warmoadgenda, radgan<br />
mosaxleobis 90 procentze meti mahmadiani iyo da mas xani ganagebda.<br />
zedmeti ar iqneba movitanoT XVII s-is somexi istorikosebis<br />
zaqaria qanaqercis da zaqaria agulecis cnobebi erevnis ori xanis<br />
Sesaxeb. isini ki gvauwyeben: „erevnis mmarTveli xanebidan yvelaze<br />
samarTliani da somexi mosaxleobis mimarT keTilganwyobilni yofilan<br />
gamahmadianebuli qarTveli xanebi _ xosrovi da zaali. maT<br />
mraval sikeTesTan erTad 1679 wlis 4 ivnisis miwisZvris Sedegad<br />
dangreuli somxuri eklesia-monastrebic aRudgeniaT~. 7<br />
axla gavecnoT sanosianis mier javaxeTis toponimTa etimologiur<br />
ZiebaTa zogierT „margalits~. igi ar iziarebs javaxeTis Sesaxeb<br />
arsebul arcerT etimologias da, rbilad rom vTqvaT, gvawvdis<br />
Tavis tendenciur „Ziebas“ _ „Джав + агк-к = Джавахк, т. е.<br />
родина народа племен джавав“. es fantastikuri „Джавав“ sanosians<br />
somxur eTnikur erTeulad miaCnia. imas ki aRar ambobs, aseTi eTnikuri<br />
somxuri erTeuli dadasturebulia Tu ara somxur an ucxour<br />
saistorio wyaroebSi. es mas ar adardebs, mTavaria, xom Tqva, xom<br />
gamoigona aseTi somxuri erTeuli javaxeTisTvis. mas „genialuri<br />
aRmoCena“ sWirdeboda winapirobad imisa, rom Semdeg ganecxadebina<br />
_ javaxeTSi somxebi uxsovari droidan iyvneno. mTlad ar gawira<br />
qarTvelebi, gaiRo mowyaleba da am mxareSi maTi arsebobac aRiara.<br />
Tumca, saswrafod „daamtkica“, somxebi mudam metni iyvnen qarTvelebzeo.<br />
roca 1830-ian wlebSi TurqeTidan somxebis javaxeTSi Semosaxlebis<br />
faqts exeba, sanosiani siamayiT wers _ Semosaxlebuli<br />
somxebi 20-jer meti iyvnen qarTvelebze da 3-jer meti mahmadianebzeo.<br />
aq misi WkuiT, igi eSmakobs, radgan TurqeTidan somexTa<br />
javaxeTSi Semosaxlebamde somexTa raodenobaze dums, radgan mSvenivrad<br />
moexseneba, rom „1830 wlamde javaxeTSi mosaxleobis 95<br />
procenti iyvnen qarTvelebi _ zogi marTlmadidebeli qriastiani,<br />
6<br />
g. WeiSvili, „sazRvrebi, sazRvrebis gareSe~, kreb. „samecniero paradigmebi~, Tb.<br />
2009, gv. 282-283.<br />
7<br />
z. qanaqerci, „qronika“, 1870, vaRarSapati, somx. enaze. z. agulci, „dRiurebi~,<br />
qarT. gamoc. 1979, Tb.
„АРМЯНЕ – В ПАСЛЕДНЫЙ ВАГОН“<br />
89<br />
zogi kaTolike, zogic _ mahmadiani, magram qarTveli-ierli. xu-<br />
Tiode procenti iyo Taraqama, qurTi, ebraeli da somexi~. 8<br />
sanosianis „idea-fiqsia“ javaxeTi. igi javaxeTSi Semosaxlebul<br />
somexTa naSieria, magram es ar aZlevs safuZvels, javaxeTi istoriuli<br />
somxeTis teritoriad gamoacxados, javaxeTis toponimia gaayalbos<br />
da misi istoriis falsifikacia moaxdinos. Turme, javaxeTis<br />
somxuri forma _ javax-q, pirveladi yofila, Semdeg somxuri geografiuli<br />
saxelis mawarmoebeli _ q, qarTvelebs _ eT-sufiqsiT<br />
SeucvliaT da ase qceula somxuri javax-q, qarTul javax-eT-ad.<br />
ra istoriulma procesma gamoiwvia es toponimiuri transformacia,<br />
romel saukuneSi da romel saistorio wyaroSia dadasturebuli<br />
es cvlileba, mas ar ainteresebs, xom Tqva: javaxq pirveladi<br />
formaa da javaxeTi meoradio, _ es aris misTvis TavidaTavi, raRa<br />
saWiroa saistorio wyaros damowmeba? am statiiT Seqmnili STabe-<br />
Wdileba iseTivea, rogorc mis „naSromTa“ umetesobisa. sanosianisTvis<br />
misaRebia iezuituri Segoneba _ „mizani amarTlebs saSualebas“.<br />
amitomac uars ar ambobs araferze, raTa javaxeTis miwis<br />
„somxuroba“„daamtkicos~.<br />
javaxeTs eZRvneba misi meore statia _ „Армяне Джавахк“. samecniero<br />
literaturaSi cnobilia, rom javaxeTi matianeSi pirvelad<br />
moxseniebulia urartus mefis argiSt I-is warwerebSi (VIII s.<br />
Zv.w.aR-iT). es warwera amokveTilia vanis xorxoris kldeze masSi,<br />
dapyrobil qveynebs Soris moixsenieba qarTuli javaxeTi _ zabaxas<br />
formiT. radgan sanosians es xels ar aZlevs, somxur toponimad<br />
acxadebs... da Tanac wyaros Segnebulad garkveuli koreqtiviT<br />
imowmebs: urartus _ ararats uwodebs, riTac urartus memkvidred<br />
somxeTi gamohyavs, xolo argiSt I _ somxeTis mefed. mas ki samefos<br />
sazRvrebi mTebamde gadauwevia. aq upriania movusminoT cnobil<br />
urartologs akad. b. piotrovskis: „Но было бы совершенно<br />
неверно отожедствлять арменов с урартами или же считать их прямым<br />
потомком Урартов“. 9<br />
somxebis, rogorc urartus uSualo memkvidreTa Sesaxeb laparaki<br />
zedmetia, radgan urartus samefo Cv.w.aR-mde VI s-Si daiSala.<br />
am dros gamoCndnen urartus teritoriaze somexTa winaprebi da<br />
Seerivnen adgilobriv urartul mosaxleobas. amdenad, somex mecnierebs<br />
ar aqvT safuZveli, uSualo eTno-memkvidreebad gamoacxadon<br />
somxebi, xolo urartus mefeze xom laparakic ar SeiZleba.<br />
8<br />
„ivane javaxiSvilis arqividan“, gaz. „literaturuli saqarTvelo~, 1988, #43.<br />
9<br />
„История и культура Урартов“, 1944.
90 bondo arvelaZe<br />
amas ar dagidevs sanosiani da urartus mefe argiSt I-s somxeTis<br />
mefed acxadebs.<br />
Znelia da uxerxulic, „didi somxeTis“ seniT daavadebul sanosians<br />
seriozuli kamaTi gavumarTo, magram, rig SemTxvevaSi, iZulebuli<br />
var, komentari mainc gavakeTo. somxuri elementis adridanve<br />
javaxeTSi arsebobis Sesaxeb sanosiani akad. leos (babaxaniani)<br />
imowmebs, romelsac IV s-is dasawyisSi aq somxebis arseboba faqtad<br />
miaCnia. am azris dasamtkiceblad akad. leos „qarTlis cxovrebidan“<br />
is adgili moaqvs, sadac moTxrobilia, rom, roca wm. nino<br />
Semovida javaxeTSi, faravnis tbis napiras qarTvel mwyemsebs Sexvda,<br />
romelnic qarTlis dedaqalaqidan _ mcxeTidan iyvnen. wm. ninom,<br />
romelsac scodnia sayvelpuro somxuri, qarTvel mwyemsebs Soris<br />
erTi „somxurad mzraxveli“ naxa da mas „mcxeTis gza“ hkiTxa. teqstidan<br />
aSkarad Cans, mwyemsebs Soris erTi laparakobda somxurad<br />
da ara yvela, rogorc akad. leos hgonia. misi mixedviT, sanosiani<br />
askvnis, qarTvelma mwyemsebma adgilobrivi somxebisagan iswavles es<br />
enao. naCqarevi da zerele daskvnaa, risi gamotanis safuZvels aramcdaaramc<br />
ar iZleva „qarTlis cxovreba“. erTi sityviT, am cnobis<br />
Sinaarsi ver, an ar gaiges somexma mecnierebma da Sesabamisad daskvnac<br />
mcdari gamoitanes. masSi laparakia somxuris mcodne erT qarTvel<br />
mwyemsze da ara yvelaze. arafriT ar mtkicdeba, rom am erTma mwyemsma<br />
maincdamainc javaxeTSi iswavla somxuri da ara mcxeTaSi, an<br />
mis SemogarenSi, sadac cxovrobdnen ebraelebic, sparselebic, arabebic<br />
da albaT, maT Soris somxebic. aqve isic unda aRiniSnos, rom,<br />
gzis swavleba sxva enaze, am enis codnas sulac ar niSnavs. diax,<br />
sakiTxavia, am erTma qarTvelma mwyemsma ra doneze icoda somxuri,<br />
xolo rac danarCens Seexeba, isini baiburSic ar iyvnen. sainteresoa,<br />
„javaxeTis adgilobrivi somxebisgan“ ori Reri somxuri sityva rogor<br />
ver iswavles?<br />
arc isaa gamoricxuli, rom wm. ninos mier somxuris codna da<br />
somxuris mcodne qarTveli mwyemsic teqstSi SemdegSi iyos Setanili,<br />
radgan es adgili ase ar ikiTxeba hagiografiul ZeglSi „moqcevaÁ<br />
qarTlisaÁ“. masSi arc ninosa da arc mwyemsis mier somxuris<br />
codnaze araferia naTqvami.<br />
sanosiani qarTvel mecnierebs da mTavrobas brals sdebs, XX<br />
s-is 20-30-ian wlebSi gugargis (gogarene) mTeli toponimia gaaqarTuleso.<br />
sinamdvileSi, ki ar gaaqarTules, aramed Zveli, miviwyebuli<br />
qarTuli toponimebi aRadgines da isic ara yvela.<br />
rac Seexeba javaxeTis sofel saTxes da ara saTxas, rogorc ja-
„АРМЯНЕ – В ПАСЛЕДНЫЙ ВАГОН“<br />
91<br />
vaxeTs Semoxiznuli (XIX s.) somxebi uwodeben, wminda qarTuli toponimia,<br />
kerZod, amosavali aris _ Txa. amdenad, „sofeli saTxis<br />
saxeli gamWvirvalea, igi miekuTvneba qarTul geografiul saxelTa<br />
rigs, darqmeulia qarTvelTa mier, rasac am soflis taZris epigrafika<br />
ueWvels xdis“. 10<br />
Tavxedobis da uvicobis erT-erTi nimuSia sanosianis mier qarTuli<br />
toponimis „awyuris ueWvel somxur toponimad“ gamocxadeba.<br />
es saxeli man ase daSala _ aw-kur. aw _ aris somxuri zmnis (a<br />
wel) fuZeo. akad. hr. aWarianis somxuri etimologiuri leqsikonis<br />
mixedviT, am zmnis mexuTe mniSvneloba Senebaa. e. i. askvnis sanosiani,<br />
awkur faqtobrivad niSnavs _ „aSenebulia mtkvris axlos“. aseT etimologiur<br />
nacodvilarze dafuZnebuli zogadi gancxadebidan, raRac<br />
konkretuli daskvnis gamotana mucliTmezRapreobaa da ara mecniereba.<br />
es „Zieba“ mimarTulia iqiTken, rom, radac ar unda daujdes,<br />
„daamtkicos“, TiTqos javaxeTis da mesxeTis `toponimTa umravlesoba~<br />
somxuria. sityvas aRar gavagrZeleb, vinaidan am toponimis, awyuris<br />
wminda qarTuloba eWvmiutanlad daamtkica prof. m. beriZem. 11<br />
sanosians wyaroebSi naxsenebi sokureTi ereva awyurSi da mas<br />
awyuris gaqarTulebul formas uwodebs. Cven ki vfiqrobT, sakureTi<br />
(sokureTi) sofel sayuneTis damaxinjebuli forma unda iyos. mas<br />
aRniSnuli „etimologiuri Ziebani~ sWirdeba imisaTvis, rom Tqvas:<br />
„И город, и крепость Ацкур всегда были заселены армянами. В<br />
дальнеищем здесь обосновались также евреи, грузины и турки“. sanosiani<br />
amaod gaisarja, radgan verc uZvelesi qarTuli toponimis _<br />
awyuris somxuroba daamtkica da verc veranairi argumenti moitana<br />
awyurSi somxeTa odiTganve damkvidrebis sasargeblod. igrZno ra<br />
TviTonac, rom survili survilad darCa, akad. sergi jiqias Seutia:<br />
„gurjistanis vilaieTis did davTarSi~ moxseniebuli somxuri<br />
saxelebi TargmanSi qarTuliT Secvalao. am mecnieruli „arakeTilsindisierebis<br />
samxileblad da gamosaaSkaraveblad“ sanosiani<br />
mouwodebs swavlul Turqologebs erevnidan, es davTari Turqulidan<br />
somxur enaze Targmnon, „что изволит утачнит армянские названия<br />
сотных армянских сел и тысячи армянских имен“.<br />
rogorc Cans, sanosians „gurjistanis vilaieTis didi davTris“<br />
akad. s. jiqias qarTuli Targmani da maRal mecnierul doneze Sesrulebuli<br />
komentarebi ar waukiTxavs da ise, zepirad, haiharad<br />
wers. mas es wigni rom gadaeSala, naxavda, TiToeuli toponimis qa-<br />
10<br />
m. beriZe, „taZrebi da saxelebi~, Tb. 2010, gv. 56. am toponimis sxvagvarad axsna<br />
droisa da qaRaldis fuWad xarjvaa da meti araferi.<br />
11<br />
ix. „awyuris etimologiisaTvis“, „taZrebi da saxelebi~, 2010, gv. 31.
92 bondo arvelaZe<br />
rTul Targmans misi Sesatyvisi Turquli terminic axlavs, ra Tqma<br />
unda, arabuli anbaniT, romelsac XVI s-Si xmarobdnen TurqeTSi.<br />
ase rom, sanosians iqve, adgilzeve, SeeZlo Seemowmebina ama Tu im<br />
toponimis Targmanis sandooba. igi akad. s. jiqias „manipulaciaSi“<br />
sdebs brals, magram gayalbebis erTi faqtic ki ver moaqvs, verc<br />
moitans, radgan qarTveli Turqologis maRali akademiuri done da<br />
uaRresi patiosneba sayovelTaodaa cnobili, gansxvavebiT sanosianisagan,<br />
romelic aRniSnul Rirsebebs moklebulia.<br />
sanosiani „gurjistanis vilaieTis did davTarSi~ sofel xizabavraSi<br />
aRnusxul mcxovrebTa saxelebs CamoTvlis da qarTul saxels<br />
„revazi“ somxur saxelad asaRebs. ZirZveli qarTuli gvari xuciSvili,<br />
misi WkuiT, somxurad aqcia. daviwyoT imiT, rom am gvaris<br />
fuZe xuc aris qarTuli da aqedanaa xucesi, rac niSnavs sasuliero<br />
pirs: mRvdels. aqedan modis qarTuli gvari xuciSvili. es sityva<br />
sasulieri piris mniSvnelobiT mxolod qarTulSi gvxvdeba. Tu<br />
am gvaris zogierTma warmomadgenelma kaTolikoba miiRo da somexi<br />
kaTolikeebis xrikebiT somxur ritze miiqca, es maT araqar-<br />
Tul warmomavlobas sulac ar niSnavs. barem aqve vityvi, qarTveli<br />
kaTolikeebis arseboba faqtia da masSi mxolod zogierTma somexma<br />
„swavlulma“ Seitana eWvi, romelTac marTlac sakadrisi pasuxi<br />
gasca qarTvelma mecnierma mixeil TamaraSvilma wignSi „pasuxaT<br />
somex mwerlebs, romelnic uarhyofen qarTul kaTolikobas“ (1904;<br />
meore gamocema ekuTvnis bondo arvelaZes, 2010). 12<br />
sanosiani, agreTve, javaxeTis soflebis xizabavris, vargavis,<br />
bnelis, udis, ivlitis, valis, skris, sanavardos, goris, Tbilisis<br />
da quTaisis qarTvel kaTolikeebs erTi xelis mosmiT somxebad<br />
acxadebs. es kaci amjeradac sakiTxs mrude sarkeSi, ufro sworad,<br />
piruku warmoadgens da saqmeSi naklebad Caxeduli mkiTxvelis motyuebas<br />
cdilobs. sinamdvileSi, saqme isaa, rom ruseTis carizmma<br />
somexi kaTolikeebis maRali sasuliero pirebis xelSewyobiT „samcxe-javaxeTis<br />
qarTvel kaTolikeTa qarTveloba uaryo da isini qar-<br />
Tul enaze molaparake somxebad gamoacxada. 1886 wlis 26 Tebervlis<br />
dadgenilebiT, aikrZala qarTvel kaTolikeTa eklesiaSi mSobliur<br />
enaze wirva-locva da ZaldatanebiT somxuriT Seicvala“. 13<br />
am veraguli dadgenilebiT qarTveli kaTolikeebi somxebad<br />
12<br />
am sakiTxiT dainteresebul mkiTxvels, garda aRniSnuli wignisa, SeuZlia<br />
gaecnos armenolog bondo arvelaZis naSroms „kvlav qarTveli kaTolikeebis<br />
Sesaxeb“, „roca udavo sadao xdeba“, 2006, gv. 159-168; Tina ivelaSvilis naSroms<br />
„kaTolikoba saqarTveloSi~ (2009) da sxv.<br />
13<br />
d. koJoriZe, „ganaTleba da kultura samcxe-javaxeTSi~, 1996, gv. 25-26.
„АРМЯНЕ – В ПАСЛЕДНЫЙ ВАГОН“<br />
93<br />
Caweres da somexma kaTolike terterebma mizans miaRwies. 1886 wels<br />
sofel xizabavraSi 1363 qarTveli cxovrobda. saojaxo siebSi 7<br />
qarTvelis garda yvela somexad aris gatarebuli imis gamo, rom<br />
isini somexi kaTolike terterebis „wyalobiT“ somex kaTolikeebad<br />
iqnen Cawerilni. am mzakvruli procesis msxverplni gaxdnen agreTve<br />
somex kaTolikobas miwerili sofel velis (TurqeTis sazRvrebSia)<br />
mcxovrebi qarTvelebi. isini XIX saukuneSi aiyarnen da axalqalaqis<br />
garSemo mdebare soflebSi (bavra, xulgumo, kartikami) dasaxldnen.<br />
miuxedavad maTi araerTgzis mcdelobisa, dabrunebodnen<br />
qarTul kaTolikobas da wirva-locva mSobliur enaze aResrulebinaT,<br />
imis gamo, rom mefis mTavrobam yurad ar iRo maTi Txovna, bevri<br />
maTgani dResac somex kaToliked iwodeba.<br />
sanosiani bevrs wers axalcixis, axalqalaqisa da, saerTod, 1918-<br />
20 wlebSi samcxe-javaxeTSi SemoWrili Turqebis winaaRmdeg warmoebul<br />
TavdacviT brZolebze da maT ise warmoadgens, rom TiTqos am<br />
omSi ZiriTad Zalas somexi moxaliseebi Seadgendnen. mxolod aqaiq<br />
axsenebs qarTuli regularuli jaris generlebs _ mayaSvils,<br />
mazniaSvils, gedevaniSvils da sxv. erT statiaSi aRwers somexi da<br />
qarTveli moxaliseebis TavdacviT brZolas, magram aqac saswors<br />
somxebis mxareze xris.<br />
sanosians Tu davujerebT, gamodis, rom am omSi mxolod somexi<br />
mosaxleoba ibrZoda, qarTvelebi ki maT imedze iyvnen.<br />
ki magram, sad iyvnen qarTvelebi da ras akeTebdnen isini? _ bunebrivad<br />
gauCndeba kiTxva mkiTxvels.<br />
subieqturad gadmoscems agreTve 1830-ian wlebSi TurqeTidan qarTul<br />
soflebSi Semosaxlebul saTxevel, damalel da sxva somexTa<br />
brZolas. aqac STabeWdileba rCeba, TiTqos maT Turqebs kudiT qva<br />
asrolines. ra Tqma unda, sulac ar vamcireb am wlebSi javaxel somexTa<br />
brZolas Turqebis winaaRmdeg, magram, istorikosi imis istorikosia,<br />
rom obieqturi iyos movlenebis da ambebis gadmocemisas,<br />
rasac sanosiani ver axerxebs. Tu ase zedized daamarcxes Semoseuli<br />
mteri, maSin ratom gaCnda 80.000 somexi ltolvili walkisa da bakurianis<br />
tyeebSi? magram es yvelaferi mTlad ise araa, rogorc amas<br />
sanosiani gadmoscems. iyo SemTxvevebi da arc Tu ise cota, roca<br />
somxebi qarTvelebs Ralatobdnen. axalqalaqis raionis sofel<br />
okamis mcxovrebi, TviTmxilveli zaqaria aleliSvili igonebs:<br />
„1918 wlis dasawyisSi sofel karwaxidan ise wavidnen somxebi, rom<br />
qarTvelebs mtris Semoseva ar acnobes. qarTuli soflebis _ afniis,<br />
gogaSenis, qildis, CunCxis da ptenis mcxovrebi qarTvelebi
94 bondo arvelaZe<br />
sakuTar soflebs TavganwirviT icavdnen Turqebisagan. qarTvelebma<br />
gvian Seityves somxebis Ralati~. 14<br />
am dros axalqalaqSi mcxovrebi moxuci provizori ilia alxaziSvili<br />
axalqalaqis qarTvelebs afrTxilebda, somxebs nu endobiT,<br />
egeni dagRupaveno. 15<br />
saqarTvelos respublikis menSevikur mTavrobas sanosiani<br />
mwared sayvedurobs, samcxe-javaxeTis somexi ltolvilebi saqarTvelos<br />
Sida raionebSi ar SeuSves da naxevarze meti SimSiliT, seniT<br />
da siciviT daixoca bakurianis tyeSio. ra Tqma unda, es ubedureba<br />
iyo, magram erTs rom ityvi, meorec unda Tqva da simarTle obieqturad<br />
Seafaso. simarTle isaa, rom am dros samcxe-javaxeTidan<br />
gamoqceuli qarTveli ltolvilebic ganusazRvrelad bevri iyo<br />
walkis, borjomisa da bakurianis tyeebSi. maTi ricxvi 200.000 aRemateboda.<br />
am wlebis qarTuli presis monacemebiT, TiTqmis naxevarze<br />
meti SimSiliT, avadmyofobiT (ZiriTadad tifiT) da siciviT daiRupa.<br />
am xanebSi saqarTvelos respublikaSi umZimesi socialuri pirobebi<br />
iyo. mas ar SeeZlo kidev damatebiT somexi ltolvilebis<br />
qveynis SigniT SeSveba. amiT adgilobrivi mosaxleobis isedac<br />
mZime ekonomikuri mdgomareoba kidev ufro gauaresdeboda. saku-<br />
Tari qarTveli ltolvilebis movla-patronobas ver arTmevda<br />
Tavs da ltolvil somxebs rogorRa mixedavda? aqve SevniSnav, qarTveli<br />
ltolvilebi marTlmadidebeli qristianebi iyvnen, radgan<br />
kaTolikeebs Turqebi SedarebiT aras erCodnen. mogvianebiT, roca<br />
ltolvilTa dabrunebis sakiTxi dadga, Turqebma somxebis dabrunebaze<br />
uari ganacxades, riTac maTi mdgomareoba ufro garTulda,<br />
Tumca mere esec mogvarda.<br />
ltolvilTa sakiTxs qvemoT kidev SevexebiT. rac Seexeba sanosianis<br />
mier gmirad gamocxadebul vinme zori zorians, igi situaciis<br />
mixedviT moqmedebda, xan qarTvelebis mxares iyo, xan mahmadianebis,<br />
rogorc xels aZlevda ise. „zoriani cdilobda TurqeTis<br />
administraciisa da samcxe-javaxeTis adgilobriv begebTan erTad<br />
erT blokSi gamosvlas, adgilobrivi qarTveli qristianebis da<br />
saqarTvelos damoukidebeli respublikis winaaRmdeg. maTTan saidumlo<br />
SeTanxmebebs da garigebebs awyobda. zorianma da misma jgufma<br />
begebs ganucxades, qarTvelebTan brZolaSi maT mxares iqnebodnen<br />
da yvelafers gaakeTebdnen imisaTvis, rom mesxeT-javaxeTi saqarT-<br />
14<br />
„Savi Rrublebi mesxeT-javaxeTis Tavze _ 1918-1920 ww~., g. leoniZis sax. qarTuli<br />
literaturis saxelmwifo muzeumi, f.25330, gv.18, 39-40.<br />
15<br />
iqve, f. 25330, gv. 50-53.
„АРМЯНЕ – В ПАСЛЕДНЫЙ ВАГОН“<br />
95<br />
velos damoukidebel respublikas ar dabruneboda~. 16 amiT ar dam-<br />
Tavrebula javaxeTSi Semosaxlebul somxebis mesveurTa Ralati. maT<br />
isargebles am wlebSi saqarTvelos saxelmwifoebrivi dasustebiT<br />
da otomanTa yofil teritoriaze, e.i. faqtobrivad qarTul miwaze,<br />
„didi somxeTis~ Seqmnis idea wamoayenes. amitom saswrafod Seqmnes<br />
somxeTis istoriuli da politikuri rukebi, romelTac iv. javaxiSvilma<br />
„fantastikuri rukebi~ uwoda.<br />
rogorc Cans, maSin maT am ocnebas inglisic uWerda mxars. inglisis<br />
imediT „did somxeTze~ meocnebe somxebi, axalcixidan qarTuli<br />
jaris droebiT, iZulebiT gasvlas sixaruliT ulocavdnen erTmaneTs,<br />
Tumca politikuri situacia ise motrialda, rom somxebis<br />
es ocneba ver asrulda da ocnebadve darCa. „am imedgacruebam daSnakebs<br />
guli ver gautexa, es „fantastikuri rukebi~ stambolis konferenciaze<br />
waradgines da miwebi mis mixedviT moiTxoves. somxeTis es<br />
„istoriuli miwebi~ moicavda aRmosavleT saqarTvelos Tbilisisa<br />
da goris mazrebis CaTvliT, TiTqmis suramis mTebamde. iqiT, kaspiis<br />
zRvis mxares _ albaneTis, dRevandeli azerbaijanis teritoriis<br />
garkveul nawils. am konferenciaze TurqeTis warmomadgenelma Tavis<br />
gamosvlaSi ise aSkarad aCvena da daasabuTa am rukis fantastiuroba<br />
da siyalbe, rom somxeTis momxre ingliselebma da amerikis warmomadgenlebmac<br />
somxeTis sasargeblod krintic veRar dasZres~. 17<br />
magram daSnakebma ixtibari mainc ar gaitexes da is, rac molaparakebiT<br />
ver miiRes, Seecadnen, iaraRis ZaliT mieRoT. 1919<br />
wlis dekemberSi, omis gamoucxadeblad, Tavs daesxnen saqarTvelos<br />
damoukidebel respublikas da sazRvari gadmolaxes. qarTulma<br />
jarma SeZlo somexTa jer Semotevis ukugdeba da Semdeg Setevaze gadasvla.<br />
qarTuli jari iseTi triumfiT miiwevda win, ingliselebs<br />
rom ar SeeCerebina, erevansac ki aiRebda.<br />
barem aqve vityvi, javaxeTeli somxebis arasando, meryevi poziciis<br />
gamo, TurqebTan mebrZoli qarTuli jari axalqalaqSi ki ar<br />
banakdeboda, aramed duxoborebis sofel rodionovkaSi. javaxeTSi<br />
Semosaxlebul somxebs da maT daSnak erevnel meTaurebs, marTalia,<br />
„didi somxeTis~ Seqmnis gegma ganuxorcielebeli darCaT, magram<br />
kidev erTxel Caartyes zurgSi maxvili saqarTvelos. axalqalaqis<br />
samazro komitetSi mokalaTebulma daSnakebma areulobiT isargebles,<br />
TviTneburad moiwvies TviTmmarTvelobis sxdoma da axalqalaqis<br />
mazris somxeTTan mierTebis Sesaxeb Tavxeduri gadawyvetileba<br />
16<br />
S. lomsaZe, „mesxebi~, 1997, gv. 270, 299.<br />
17<br />
„iv. javaxiSvilis arqividan~, gaz. „literaturuli saqarTvelo~, 1988, #43.
96 bondo arvelaZe<br />
gamoitanes. es moRalaturi aqti 1918 wlis 22 ianvars Sedga. am separatistulma<br />
dadgenilebam qarTuli sazogadoebrioba aRaSfoTa.<br />
ai, ras werda qarTveli publicisti ilia alxaziSvili: „somxebs<br />
aravin dauSlis, erToba moawyon TavianT survilisamebr, magram miwa-wyals<br />
javaxeli qarTveli aravis dauTmobs. ver dagiTmobT kumurdos<br />
sakaTedro-saepiskoposo taZars, saRamos Svid eklesias,<br />
faravnis tbas, romlis napirze mZinare wm.ninom miiRo vazis jvari...<br />
javaxeTis „gamoyofiT~ mkvidri aborigenebi mosuli somxebis ymaT<br />
unda gavxdeT?.. 18<br />
axalqalaqel daSnakTa am separatistuli dadgenilebis SetyobinebisTanave<br />
mesxeT-javaxeTis general-gubernatorma Salva maRlakeliZem<br />
axalqalaqSi polkovniki g. kobaSaviZe gagzavna misi<br />
batalioniT, romelmac mazris daSnaki ufrosi gadaayena da es dadgenileba<br />
gaauqma.<br />
es muxanaTuri gadawyvetileba daSnakebma im dros gamoitanes,<br />
roca S. maRlakeliZe baxSi-begs axalcixis somxebis amowyvetaze<br />
ar daTanxmda, ramac musulmanebi ganarisxa. isini gaavebulni Seesivnen<br />
mesxeT-javaxeTis marTlmadidebel mosaxleobas da umowyalod<br />
gauswordnen. Turqebi isedac ar indobdnen marTlmadidebel qristian<br />
qarTvelebs, magram es faqti umadurobis Sav laqad mainc rCeba<br />
istoriaSi.<br />
sanosians Tavi moaqvs da trabaxobs, ruseT-saqarTvelos omSi<br />
afxazeTis somxebma ise gmirulad ibrZoles qarTveli dampyroblebis<br />
winaaRmdeg, rogorc yarabaRelma somxebma azerbaijanelebTano.<br />
jer erTi, afxazeTsa da yarabaRSi rusulma iaraRma da<br />
Zalam gaimarjva da ara somxurma, meorec _ sanosians yarabaRis<br />
sakiTxi Tu somxeTis sasargeblod sabolood gadawyvetili hgonia,<br />
mwared cdeba. aseTive viTarebaa afxazeTisa da cxinvalis regionis<br />
mimarTac. sanosianis samwuxarod male afxazeTi da cxinvalis regioni<br />
saqarTvelos daubrundeba, xolo yarabaRi _ azerbaijans.<br />
es istoriuli kanonzomierebaa da mas win veravin daudgeba, verc<br />
ruseTi da, miT umetes, verc daSnakuri somxeTi.<br />
kalami odnav gameqca da mivxedoT somxebs afxazeTSi. maT Cveuli<br />
umaduroba gamoiCines da nebayoflobiT Seadgines 2500-kaciani<br />
somxuri batalioni, romelsac marSal bagramianis saxeli<br />
uwodes da „mamacurad~ gaJlites afxazeTis qarTveli mSvidobiani<br />
mosaxleoba, Tan gaiZaxodnen _ „afxazeTi somxebis aris, mas<br />
qarTvelebisgan gavwmendTo~. isini daundoblad, sadisturad aw-<br />
18<br />
gaz. „saqarTvelo~, 1918, 4 Tebervali.
„АРМЯНЕ – В ПАСЛЕДНЫЙ ВАГОН“<br />
97<br />
amebdnen im qarTvelebs, romelTa winaprebmac Seivrdomes, Seifares<br />
TurqeTidan gadmoxvewili maTi winaprebi, lukma-puri gauyves da<br />
TavSesafari misces. 19<br />
somxuri umadurobis sul axali faqti: 2010 wlis seqtember-<br />
Si gaeros generalurma asambleam miiRo rezolucia qarTveli<br />
devnilebis TavianT sacxovrebel adgilebze dabrunebis Sesaxeb. qarTveli<br />
devnilebis dabrunebas mxari dauWira 50 qveyanam, winaaRmdegi<br />
wavida 14 qveyana, maT Soris „moZme~ somxeTic. es xdeba im<br />
dros, roca somxeTis daJinebuli TxovniT saqarTvelos mTavrobam<br />
darialis Caketili sabaJo punqti gaxsna, radgan mas somxeTisTvis<br />
ganusazRvrelad didi mniSvneloba aqvs. 20<br />
somexi avtori faqtebs da movlenebs TviTneburad cvlis, ra<br />
Tqma unda, somxebis prestiJis dacvis mizniT. magaliTad, musliman-<br />
Ta mier alyaSi moqceul axalcixelebs (1917 w.), maTma meTaurma bax-<br />
Si-begma winadadeba misca _ qalaqSi SemogviSviT, somxebs amovxocavT,<br />
qarTvelebs xels ar vaxlebTo. general-gubernatorma Salva<br />
maRlakeliZem ar gawira somxebi da uariT gaistumra. „meistorie~<br />
sanosiani am istoriul faqts piruku yveba, TiTqos baxSi-begma ganacxada<br />
_ axalcixel somxebTan pretenzia ar gvaqvs, qarTvelebs<br />
unda gavuswordeTo. modi da ende aseT mucliTmezRapre meistories.<br />
Tumca, misdauneburad, Tavi mainc gasca, roca Tqva _ Turqebma<br />
provokacia mogviwyes, aspinZis gzaze ori Turqis cxedari daagdes<br />
da maTi mokvla somxebs daabraleso. iqve mwared SeniSnavs _ nacnobi<br />
scenariao. esec ar iyos, cnobilia, rom Turqebi da somxebi<br />
saukuneebis ganmavlobaSi dana-sisxlad iyvnen gadakidebulni da<br />
dResac ase arian. vin daijerebs, rom baxSi–begi da misi somxebis<br />
sisxlmowyurebuli mebrZolebi maT daindobdnen? aseTi ram istorias<br />
ar axsovs.<br />
sanosiani 1918-1920 wlebSi somex ltolvilTa sakiTxs araerTgzis<br />
exeba da Cvenc, Sesabamisad, vcemT pasuxs. es Zalian mtkivneuli<br />
Temaa da mis mimarT gulgrili veravin iqneba.<br />
am wlebis somxur presas Tu gadavxedavT, vnaxavT, rom daSnakebis<br />
mier antiqarTuli uxamsi propaganda zenits aRwevs. amis erT-erTi<br />
nimuSia maSindeli axalgazrda mecnieris akad. manuk abeRianis statia<br />
„somxebi da qarTvelebi~. 21<br />
19<br />
ix. bondo arvelaZe, Teimuraz mibCuani, „bagramianis somxuri batalioni da<br />
qarTvelTa eTnowmenda afxazeTSi~, 2009. qarT. ing. rus. enebze.<br />
20<br />
dawvrilebiT ix. T. marxvaiZe, „ratom ewinaaRmdegeba somxeTi afxazeTSi<br />
qarTvelebis dabrunebas~, gaz. „axali Taoba~, 2010, #14.<br />
21<br />
gaz. „JoRovrdi Zain~ („xalxis xma~), 1916(?), №28.
98 bondo arvelaZe<br />
man saqarTvelos demokratiuli respublikis mTavroba daadana-<br />
Saula: „somex ltolvilebs axalqalaqis mazridan Seubraleblad<br />
eqcevian da saqarTvelos Sida raionebSi ar uSveben, maT axalqalaqi<br />
da misi mazra Tavisad miaCniaT da xval saqarTvelos teritoriis<br />
nawilad gamoacxadebeno~. am braldebas, seriebad rom gamoqveynda<br />
aRniSnul gazeTSi, pasuxi gasca gazeT „saqarTvelos respublikam~:<br />
„sxvagan sad, romel xalxSi, romel qveyanaSi upoviaT somxebs iseTi<br />
myudro TavSesafari, rogorc saqarTveloSi, sad unaxavT iseTi mzrunveloba,<br />
stumarTmoyvareoba, rogorc saqarTveloSi _ gviTxras!..<br />
Tu warsuls b-ni abeRiani angariSs ar uwevs?! Tu mas hgonia, rom<br />
istoria „JoRovrdi Zainis~ redaqciaSi iwereba, Tanamedrove mdgomareoba<br />
mainc miiRos saTvalavSi, gaixsenos, daTvalos ramdenma somexma<br />
Semoafara Tavi am omis dros saqarTvelos, ramdeni somexi gadaurCa<br />
sikvdils da, barem, keTili inebos da isic daTvalos, ramdeni<br />
fuli daixarja somexi ltolvilebisaTvis dRemde da ramdeni qarTvelebisTvis~<br />
(1916, 26 seqtemberi). am monacemebis mixedviT somexi<br />
ltolvilebisTvis saqvelmoqmedo sazogadoebas sxvadasxva dros 40<br />
milioni maneTi miuRia, xolo qarTul saqvelmoqmedo sazogadoebas<br />
_ samiode milioni, isic didi WapanwyvetiT. es yvelaferi ar ainteresebdaT<br />
daSnakebs da gazeTebis _ „horizontisa~ da „aSxatavoris~<br />
furclebidan isteriulad gahkiodnen: „SeaCereT somex ltolvilTa<br />
Jleta, nu moawyobT saqarTveloSi meore mesopotomias~ da a.S.<br />
daSnakTa gauTavebeli WorebiT, sicruiT da ciliswamebiT Tavmobezrebulma<br />
saqarTvelos demokratiulma mTavrobam somxeTis daSnakur<br />
xelisuflebas oficialurad mimarTa, saqarTvelos teritoriaze<br />
Tavmoyril somex ltolvilTa erTi mesamedi mainc mieRoT da<br />
TavSesafari miecaT somxeTSi. es erTob konstruqciuli da drouli<br />
winadadeba iyo, magram qarTulma mxarem sruliad moulodneli pasuxi<br />
miiRo. somxeTis daSnakurma mTavrobam civi uari ganacxada sakuTari<br />
sisxlis da xorcis miRebaze. am dros saqarTvelos 300.000<br />
ltolvili hyavda, aqedan awyuris tyeSi _ 20 aTasze meti. qarTveli<br />
ltolvilebi SimSiliT da siciviT Rafavdnen suls. Tu somxeTs ar<br />
SeeZlo sakuTari TanamoZme ltolvilebis miReba, saqarTvelo ratom<br />
iyo valdebuli maTTvis epatrona? magram saqarTvelos mTavroba,<br />
rac SeeZlo, mzrunvelobas ar aklebda ltolvilebs, ganurCevlad<br />
erovnebisa. barem aqve vityvi, qarTvelTmoZule daSnakebis antiqarTulma<br />
agitaciam ise moabezra Tavi somex ltolvilebs, rom maT<br />
Seadgines sazogadoebrivi „ganaCenebi~ da gaugzavnes saqarTvelos<br />
mTavrobas. am „ganaCenebSi~ isini qarTul mTavrobas sTxovdnen,
„АРМЯНЕ – В ПАСЛЕДНЫЙ ВАГОН“<br />
99<br />
emudarebodnen, „Tavidan mogvaSoreT daSnaki agitatorebi, romlebsac<br />
swadiaT somxebis da qarTvelebis erTmaneTTan gadamterebao~. 22<br />
sinamdvileSi daSnakebs somexi ltolvilebis bedi ki ar awuxebdaT,<br />
aramed is, rom axalqalaqis mazraSi somexTa raodenobis Semcirebis<br />
gamo, „didi somxeTis~ Seqmnis seniT daavadebulebs, am mazris<br />
moTxovnis naklebi safuZveli eqnebodaT.<br />
saqarTvelos demokratiuli respublikis mTavrobisadmi ufro<br />
da ufro meti pretenziebi rom waeyenebinaT, daSnakebi somexi<br />
ltolvilebis mdgomareobis gamoyenebas cdilobdnen. marTalia,<br />
yoveli Sedareba pirobiTia, magram es Zalian waagavs maT dRevandel<br />
qmedebasac. daSnakebi amJamadac cdiloben javaxeTis somxebis yofacxovreba<br />
muq ferebSi daxaton da amiT Seqmnan yalbi suraTi maTi<br />
viTomda ekonomikuri siduxWirisa da qarTvelTa mxridan Cagvrisa.<br />
sinamdvileSi ki isini gacilebiT ukeT cxovroben, vidre mkvidri<br />
qarTvelebi. maT raRac erovnul diskreditaciaze xom laparakic<br />
zedmetia. Sirak Torosianebs es antiqarTuli agitacia javaxeTis<br />
avtonomiisaTvis niadagis mosamzadeblad an, sulac javaxeTis saqarTvelosaTvis<br />
CamosaSoreblad da somxeTisaTvis misaerTeblad<br />
sWirdebaT. es iyo maTi mizani warsulSi da dResac tradiciulad<br />
ocneboben „didi somxeTis aRdgenaze~. yarabaRi am miznisken mimaval<br />
gzaze pirveli nabijia, Semdegi, maTi mokle WkuiT, javaxeTia...<br />
sanosianma saqarTvelosadmi wayenebul braldebaTa mTeli korianteli<br />
daayena statiaSi _ „...Белый геноцид или _ Армяне _ в<br />
последный вагон~… aseTi provokaciuli statia 1918-1920 wlebSi qarTvelTa<br />
zizRiT daavadebul daSnakur presaSic ki Znelad moiZebneba.<br />
sjobia punqtobrivad gavceT pasuxi:<br />
1. mas miaCnia, rom qarTul-somxur urTierTobasa da am xalxTa<br />
Zmoba-megobrobaze laparakma Turme didi xania azri dakarga. sapasuxod<br />
Cven aseT kiTxvas davsvamT: hqonda ki odesme? oRond, ra Tqma<br />
unda maTi umadurobis mizeziT?<br />
2. sanosianis mixedviT TbilisSi 300 aTasi somexi cxovrobs. es<br />
ricxvi ara zustia. dRes TbilisSi 250 aTasze naklebi somexia.<br />
igi mari broses imowmebs da ambobs, kvirikianTa mefoba kaxeT-<br />
Si 150 wels gagrZeldao. XIII saukuneSi aq mcxovreblebma qalkedoneloba<br />
miiRes da gaqarTveldneno. visac ar unda ekuTvnodes es<br />
azri, igi mcdaria! „kaxeTSi Tavidanve mkvidrebi qarTvelebi iyvnen<br />
da moqmedebda qarTuli marTlmadidebluri eklesia~. 23<br />
22<br />
gaz. „erToba~, 1918, 8 noemberi.<br />
23<br />
„saqarTvelis istoriis narkvevebi~, t. II, 1973, gv. 379-416).
100 bondo arvelaZe<br />
somexTa gaqarTveleba, anu TeTri genocidi, rogorc sanosiani<br />
uwodebs, Turme, gansakuTrebiT stalinisa da berias dros mimdinareobda.<br />
swored maTi mmarTvelobis periodSi gaCenila lozungi Tu<br />
mowodeba „Армяне _ в последный вагон~… (gv. 74.) sanosianis mixedviT,<br />
somxebs ufleba ar hqoniaT qarTvelebTan erTad, qarTvelebis gverdiT,<br />
matareblis erT vagonSi emgzavraT... somxebisTvis sadRac, bolo<br />
vagoni yofila gamoyofili. kidev kargi, ar Tqva, „kuklusklanelebiviT~<br />
qarTvelebi mSvidobian somxebs xocavdneno, rogorc bagramianis<br />
somxuri batalionis boevikebi – mSvidobian qarTvelebs afxazeTSi.<br />
am saSineli braldebis dasamtkiceblad Cveulebriv araviTari<br />
faqtobrivi masala ar moaqvs. verc moitans, vinaidan aseTi ram, an<br />
amis msgavsi, istorias ar axsovs, saqarTveloSi momxdariyo. es aris<br />
urcxvi ciliswameba da zRvargadasuli sicrue qarTvel xalxsa da<br />
mis istoriaze daboRmili subieqtisa, romelic kanidan Zvreba, rom<br />
rogorme Cirqi moscxos qarTvelebs, Seuracxyos da maTi damcirebis<br />
fonze sakuTari eri da misi warsuli ukeTesad warmoaCinos.<br />
sanosiani iseTi kaci ar Cans, vinmes yuri daugdos, magram cotaoden<br />
imeds vitovebT, iqneb ovanes Tumanians mainc mousminos. am<br />
didebulma poetma da Tavisi qveynis mgznebare patriotma qarTvel<br />
xalxze brZana: „qarTvelebi kavkasiaSi mudam iyvnen pirvelebi TavianT<br />
politikur da sazogadoebriv brZolaSi... Tu gadavxedavT<br />
msoflio xalxTa urTierTobebs, aucileblad dameTanxmebiT, qarTvelebi,<br />
rogorc mezoblebi, erTi yvelaze saukeTesoni arian<br />
msoflio xalxebs Soris~. amis Semdeg bedis ironiaa, aba ra aris,<br />
sanosiani erovnul diskriminacias da genocids wamebdes xalxs,<br />
romlis dedaqalaqSi sul cota xuTi eris samlocvelo dgas gverdigverd<br />
da romlebSic loculobdnen da dResac loculoben am<br />
xalxTa warmomadgenlebi.<br />
sanosianma gaimeora naxevradSeSlili, loTi xruSCovis simTvraleSi<br />
wamoyrantalebuli bodva, TiTqos qarTvelebs raRac privilegirebuli<br />
mdgomareoba hqoniaT stalinis da berias dros. faqtebiT<br />
mtkicdeba, rom 1937 wlis represiebs ufro meti qarTveli<br />
Seewira, vidre somexi, xolo meore msoflio omSi ufro meti qarTveli<br />
daiRupa, vidre somexi da a. S.<br />
saqarTvelos sabWoTa respublikaSi 1920-30-ian wlebSi aTeisturi<br />
brZola religiis winaaRmdeg Turme erovnuli niSniT Catarebula<br />
da TbilisSi marto somxuri eklesiebi daungreviaT, qarTuli ki ara.<br />
es aris sanosianis morigi mtknari sicrue. bolSevikebma aramarto<br />
TbilisSi, aramed mTeli saqarTvelos masStabiT daangries an sawyo-
„АРМЯНЕ – В ПАСЛЕДНЫЙ ВАГОН“<br />
101<br />
bebad aqcies qarTuli eklesiebis 90 procenti, Tu meti ara. am vandalizmis<br />
Sesaxeb arsebobs uamravi literatura qarTulsa da rusul<br />
enebze da nebismier adamians SeuZlia gaecnos maT. bolSevikebs namuss<br />
ar vwmendT, magram es aTeisturi kampania erovnuli niSniT namdvilad<br />
ar CautarebiaT, ubralo mizezis gamo, erovnuloba maT sruliad ar<br />
awuxebdaT, es grZnoba atrofirebuli hqondaT. isini, cudi gagebiT,<br />
internacionalebi iyvnen. es kaci an srul uvicobas amJRavnebs, an<br />
qarTvelTa siZulvilma daubnela goneba, roca wers: „saqarTvelos<br />
sabWoTa mTavrobis mier somxuri eklesiebis dangreva Tu aTeisturi<br />
propagandis mizniT moxda, xojavanqis somxuri sasaflaos winaaRmdeg<br />
jvarosnuli laSqroba da gauqmeba ras mivaweroT~... barem axla<br />
vityvi: 1930-ian wlebSi daangries vanqis cnobili taZari (igi iyo<br />
baraTaSvilis quCaze, yofili kolmeurneobis bazris win, axla mis<br />
adgilas somxuri skolaa). am taZris ezoSi dasaflavebuli XIX saukunis<br />
somexi klasikosi mwerlebisa da sazogado moRvaweebis neStebi<br />
avlabarSi, elias goraze, specialurad mowyobil somex mweralTa da<br />
sazogado moRvaweTa panTeonSi gadaasvenes. aq ganisveneben ov. Tumaniani,<br />
g. sundukiani, nar-dosi, raffi da sxv.<br />
rac Seexeba xoja-vanqis sasaflaos avlabarSi, elias goraze, is<br />
marTlac gaauqmes bolSevikebma da mis adgilas gaaSenes mSromelTa<br />
kulturisa da dasvenebis baRi, romelsac Semdeg „megobrobis parki~<br />
uwodes. am socialistur RonisZiebaSi marto xoja-vanqis sasaflao<br />
ar moyolila; maSin saqarTvelos mTavrobam gaauqma veris<br />
qarTvelTa sasaflao da kirovis saxelobis parki gaaSena. aq Semdeg<br />
aSenda Wadrakis sasaxle. rogorc veris, ise xoja-vanqis saflavis<br />
qvebi ki imelisa da Tamar mefis (yofili Celiuskinelebis) quCisa<br />
da xidis mSeneblobebze gamoiyenes, Tu ar vcdebiT, isini romeli-<br />
Rac skolis mSeneblobasac ki moxmarda. Cveulebriv, gauqmebuli sasaflaos<br />
adgilas an parki Sendeboda, an eklesia.<br />
boRma nu gaxrCobT _ verasodes ver daamtkicebT, aTasjer rom<br />
daweroT da gaimeoroT _ Tbilisi somxebma daaarseso. amaSi verc<br />
brose giSveliT da verc veravin, vinaidan, „arqeologiuri masalebi<br />
mowmoben, qarTvelTa winaprebi gacilebiT adre cxovrobdnen<br />
TbilisSi, vidre somexTa winaprebi daikavebdnen sxvis miwa-wyals –<br />
urartus daSlili samefos teritorias (VI s. Cv.w.aRr.-mde). vaxtang<br />
gorgasalma ki V saukuneSi aq daaarsa qalaqi, romelic strategiuli<br />
mdebareobis gamo mcxeTis Semdeg qarTvelTa dedaqalaqi gaxda~. 24<br />
gindaT Tu ar gindaT, SeegueT am istoriul faqts da moeSviT<br />
24<br />
qse, t. IV, 1979, gv. 597.
102 bondo arvelaZe<br />
ukadrisi xerxebis gamoyenebas angarebiani miznebis misaRwevad.<br />
Tqma ar unda, araa mosawoni raffis saflavis xelyofa, magram<br />
ratom mianiSnebT, TiTqos es samarcxvino saqcieli maincdamainc qarTvelma<br />
Caidina? amis sabuTi ar gaqvT ise, rogorc Tbilisis somxuri<br />
Teatris dawvis Tu afeTqebis mcdelobisa, amitom gadakrulgadmokrulebs<br />
Tavi daanebeT.<br />
sanosiani acxadebs, TbilisSi, ise rogorc mTel saqarTveloSi,<br />
ar aris somxuri kulturis centrio. sainteresoa, es kaci ase uRmerTod<br />
ratom cruobs. ilias universitetSi aris somxuri enisa<br />
da literaturis fakulteti. TbilisSi nayofierad muSaobs somex<br />
mweralTa kavSiri _ „vernatunis~ saxelwodebiT. mas aqvs <strong>Jurnali</strong><br />
„kamurj~ (xidi), romelSic ibeWdeba saqarTveloSi mcxovrebi somexi<br />
mwerlebis nawarmoebebi. masSi qveyndeba, agreTve, qarTvel mweralTa<br />
nawarmoebebis somxuri Targmanebic. TbilisSia saukunovani p. adamianis<br />
saxelobis somxuri Teatri, romelic saqarTvelos respublikis<br />
biujetidan finansdeba. saxelmwifo radio-televiziaSi aris gadacemebi<br />
azerbaijanul, somxur, afxazur, osur da rusul enebze. saqarTveloSi<br />
moRvaweoben mTargmnelebi _ z. medulaSvili, g. Saxnazari, a.<br />
bostanjiani. samecniero moRvaweobas ewevian prof. a. axtiani, doc.<br />
gevorqiani da sxv. kidev mraval dargSi moRvaweoben somxebi, romelTa<br />
CamoTvla Sors wagviyvans. es kaci imdens tyuis, pasuxis gacemis survilic<br />
qreba. zogierTze ki aucilebelia komentaris gakeTeba. Tundac<br />
is, rom gaz. „saqarTvelos respublikas~ brals debs, mas qveynis<br />
erTaderT patronad warmoudgenia Tavi da daufaravi zizRiT uyurebs<br />
sxva xalxebs, radgan maT meorexarisxovnad Tvliso. amas wers, magram<br />
sityvebs isev da isev faqtebisa da sabuTebis gareSe isvris haerSi. am<br />
vaJbatonis mixedviT gamodis, rom Tu qarTuli gazeTi erevanSi gamoqveynebul<br />
antiqarTuli wignis an sagazeTo publikaciis pasuxs dabe-<br />
Wdavs, es Sovinizmsa da mezobeli xalxis siZulvils niSnavs.<br />
aba, axla vnaxoT ra ibeWdeba somxur periodikasa da calkeul<br />
gamocemebSi. romeli erTi davasaxeloT, rom qarTveli xalxis awmyo<br />
da warsuli, erovnuli Tavmoyvareoba ar iyos Seuracxyofili,<br />
falsificirebuli da gabiTurebuli. marto aivazianis, karapetianis,<br />
sarqisianis publikaciebi, muradianis mecnieruli narkvevebi<br />
da Tqveni e.w. naSromi gana amas ar mowmoben? es avtorebi, da aramarto<br />
isini, „mTel qarTvel ers _ diax, mTel qarTvel ers _ Tavze<br />
lafs asxamen da saflavs uTxrian~. amas Cioda saukunis win ilia<br />
WavWavaZe da, samwuxarod, mas Semdeg araferi Secvlila da qarTvelTa<br />
ganqiqeba dResac isev ise grZeldeba. ase, rom „saqarTvelos
„АРМЯНЕ – В ПАСЛЕДНЫЙ ВАГОН“<br />
103<br />
respublika~ mxolod qarTvelTmoZule zogierTi somexi mecnierisa<br />
da <strong>Jurnali</strong>stisgan icavs Tavisi eris Rirsebasa da warsuls. etyoba,<br />
dadga dro, am gazeTma TavdacviTi pozicia Seicvalos da iqiT<br />
Seutios da Tavis adgilas dasvas zogierTi gacuRlutebuli somexi<br />
mecnieri da politologi.<br />
sanosianma da misma msgavsma adamianebma, ase rom „gulSematkivroben~<br />
sxva qveynebis mcire erebs, imaze izrunon, rom somxeTSi, aparanis<br />
regionSi kompaqturad dasaxlebul 70-80 aTas qurTs miscen<br />
avtonomia an damoukidebloba! ratom ar aZleven?! Zalian iolia<br />
humanistis pozaSi dgoma da sxva qveynebis magaliTze mcire erebis<br />
bedze niangis cremlebis Rvra.<br />
qarTul miwaze monebivre „yovlismcodne meistoriem~, qarTul<br />
purs rom Wams, ar icis, svanebi da megrelebi rom qarTvelebi arian?<br />
icis, gana ar icis, magram ra qnas, qarTveli xalxis siZulvilis<br />
Sxami rom moadgeba pirze, xom unda gadmoanTxios. svanebisa da megrelebis<br />
araqarTvelad gamocxadebiT cdilobs qarTvelTa raodenoba<br />
30 procentamde Seamciros (amas arc malavs), xolo svanebis da<br />
megrelebis „qarTvelizaciaSi~ saqarTvelo „daadanaSaulos~.<br />
aqve vTqvaT, bunebaSi ar arsebobs „Turqi mesxi~. maTgan umetesoba<br />
„mahmadiani mesxia~. saTxevelma „mecnierma~ wesiT es unda<br />
icodes, magram ar unda da ar „icis~.<br />
mcire informacia: evrokavSiris gadawyvetilebiT, sul male mahmadiani<br />
mesxebis mSobliur javaxeTSi masiuri dabruneba daiwyeba.<br />
amitom 1830-ian wlebSi carizmis mier aq Semosaxlebul somxebs<br />
mouwevT am realobasTan Segueba...<br />
sanosians moaqvs monacemebi, Tu sad, ramdeni somxuri saswavlebelia:<br />
stambolSi _ 30, iranSi _ 50, libanSi _ 60 da a.S. imeds<br />
vitovebT, rom es ricxvebi sinamdviles Seesabameba. saswavlebel-<br />
Ta mravalricxovneba kargia da misasalmebelia, magram ratom imas<br />
ar ambobs, rom es somxuri skolebi an kerZoa, an saqvelmoqmedo<br />
SemowirulobebiT arseboben. ki batono, Tu gnebavT, gaxseniT kerZo<br />
pansioni TbilisSi an sxvagan, vin giSliT, magram ver daasaxelebT<br />
qveyanas, saqarTvelos garda, somxuri skolebi saxelmwifos biujetze<br />
rom iyos. amags danaxva da dafaseba unda, Torem, daunaxaobas<br />
da umadurobas sikeTe ar moaqvs.<br />
gvsurs, mavanTa da mavanTa gasagonad vTqvaT, evropisa da aziis<br />
qveynebis somxur eklesiebSi mrevli aRar hyavT da dacarieleba,<br />
gauqmeba emuqrebaT. 25<br />
25<br />
ix. „В Церков пустую~, газ. „Голось Армений~, 1996, №62, 19 июнь.
104 bondo arvelaZe<br />
saqarTveloSi somxuri eklesiebi mrevlis simcires ar uCivian.<br />
javaxeTis avtonomiasa da somxuri enis statusze laparakobs sanosiani<br />
da makedoniis magaliTi moaqvs, romelic am qveyanaSi mcxovreb<br />
albanelebs maTi enis makedonur enasTan gaTanabrebas da saxelmwifo<br />
enad gamocxadebas dapirebia. amas ki wers, magram imas ratom ar ambobs,<br />
rom albanelebs araviTari teritoriuli pretenzia ar aqvT da arc<br />
hqoniaT makedoniis mimarT, somxeTs ki, yovelgvar safuZvels moklebuli,<br />
gauTavebeli pretenziebi aqvs uZvelesi qarTuli miwis _ javaxeTis<br />
jer avtonomiis, mere, sulac, somxeTTan mierTebisa. saqarTvelo, ise<br />
rogorc mis bedSi myofi nebismieri qveyana, aseT nabijs ar gadadgams<br />
da erovnul teritorias kidev ar daaqucmacebs. rac Seexeba qarTul<br />
enas, keTili inebeT da rigianad SeiswavleT saqarTvelos saxelmwifo<br />
ena da miiReT monawileoba qveynis SenebaSi, rogorc saqarTvelos sruluflebianma<br />
moqalaqeebma. amis yovelgvari pirobebia Seqmnili. sainteresoa,<br />
safrangeTis da sxva qveynebis somxuri diaspora am qveynebis<br />
mTavrobisagan somxuri enis statuss iTxovs?<br />
iseTebic arian Segnebulad rom ar swavloben saqarTvelos saxelmwifo<br />
enas, magaliTad, viRac smbatianebi. isini javaxel somxebs<br />
mouwodeben, ar iswavlon qarTuli ena. ki batono, es maTi nebaa, Zalas<br />
aravin atans, magram somxuri andazaa: „vis pursac Wam, xmalic<br />
imisi unda iqnioo~.<br />
sanosians hgonia, qarTvels gamorCeulobis da upiratesobis<br />
TviTSegneba stalinis da berias wyalobiT Camouyalibdao.<br />
sinamdvileSi, sabWoTa imperiis saTaveSi maTi yofnis gamo qarTvels<br />
araviTari privilegia ar hqonia. qarTvels Tavmoyvareoba da<br />
raindoba odiTgan mosdgams da Taobidan Taobaze memkvidreobiT gadadis.<br />
amitom Seiqmna XII s-Si raindobasa da megobrobaze rusTavelis<br />
genialuri poema „vefxistyaosani~. es poema qarTveli eris am<br />
Tvisebebs mxatvrulad gadmoscems. es aris raindobis, megobrobis,<br />
siyvarulis ukvdavi himni. masSi gamovlinda qarTveli xalxis amayi<br />
erovnuli suli da stalini da beria aq arafer SuaSia.<br />
stalins rac Seexeba, is iyo eTnikuri qarTveli, genialuri ni-<br />
WiTa da unarebiT dajildovebuli, ramac igi uzarmazari sabWoTa<br />
imperiis meTauris savarZlamde miiyvana da ocdaaT welze meti xnis<br />
ganmavlobaSi msoflios Tavis nebas karnaxobda.<br />
vfiqrobT, unda iTqvas isic, rom maRali poeturi talantiT Seqmnili<br />
somxuri eposi „daviT sasuneli~ saqarTvelos mefe daviT IV<br />
aRmaSenebelzea Seqmnili. man arabebisagan gaaTavisufla aramarto<br />
saqarTvelo, aramed somxeTic. amis gamo moxda somxur garemoSi misi
„АРМЯНЕ – В ПАСЛЕДНЫЙ ВАГОН“<br />
105<br />
gmiruli pirovnebis kontaminacia, Senacvleba da Seiqmna es eposi,<br />
romelSic asaxulia qarTveli mefis brZola arabi dampyroblebis<br />
winaaRmdeg daviT sasunelis meTaurobiT. ar unda daviviwyoT isic,<br />
rom „daviT sasuneli~ Seiqmna muSqebis//mesxebis dialeqtze da Semdeg<br />
gavrcelda mTels somxeTSi. es procesi ase warimarTa: roca qarTvelTa<br />
tomebma CrdiloeTiT gadmoinacvles, maT adgilas somexTa<br />
winapari damkvidrda, xolo muSqebis//mesxebis garkveuli nawili yofili<br />
urartus, dRevandeli somxeTis, teritoriaze darCa. am muSqmesxebis<br />
STamomavlebma Seqmnes „daviT sasunelis~ eposi, romelic<br />
somxurenovan samyaroSi moxvda da somxur nacionalur eposad iqca.<br />
sanosiani somexTa raRac usisxlo „TeTr genocidze~ laparakobs.<br />
araviTari „TeTri genocidi~ ar momxdara saqarTveloSi da arc<br />
xdeba, rogorc mas hgonia, magram ejimiawinis sagareo saeklesio<br />
politikis mizani ki iyo qarTvelTa usisxlo genocidi. am procesma<br />
gansakuTrebiT totaluri xasiaTi XVIII-XIX saukuneebSi<br />
miiRo. ejimiawinma isargebla saqarTvelos garkveuli dasustebiT<br />
da aRmosavleT saqarTvelos aseulobiT emisari, somex tertera-<br />
Ta mTeli armia Semousia. maT moxerxebulad gamoiyenes qarTveli<br />
xalxis SeWirvebuli mdgomareoba da maqinaciebiT qarTl-kaxeTSi<br />
grigorianul sarwmunoebaze gadaiyvanes aTasobiT marTlmadidebeli<br />
qarTveli. es ki marTlac iyo qarTvelTa usisxlo genocidi.<br />
„terterebma qarTlSi 120 sofeli gaasomxes, kaxeTSi _ 80 sofeli.<br />
XVIII saukuneSi Tbilisis surb-nSanis eklesiis somxis mRvdelma 20<br />
wlis ganmavlobaSi 500 qarTvels mounaTla Svili somxurad, xolo<br />
noraSenis eklesiis winamZRomma 1740-1770 ww. TbilisSi somxurad<br />
monaTla 1000 qarTveli, jigraSenis eklesiis winamZRvarma 1710-1730<br />
ww. 400-ze meti qarTveli somxurad monaTla, TeleTis eklesiaSi<br />
1770-1792 ww. somxurad monaTla 1000-mde qarTveli~. 26<br />
qarTveli bavSvebis somxurad monaTvla ra ukadrisi xerxebiT<br />
xdeboda terterebis mier, z. WiWinaZes aqvs aRwerili: „somxis sam-<br />
Rvdeloebis gveluri sjulis ostaturi eSmakoba qarTveli eris<br />
gasomxebisaTvis~, „qarTveli eris gasomxebis istoriidan: mkiTxav-marCielebi<br />
da maTi eSmakoba~... „qarTveli grigorianebi~, 1906;<br />
mTavarepiskoposi anania jafariZe, „qarTl-kaxeTi – qarTvelTa gasomxeba~,<br />
1999 da sxv.<br />
ejimiawini da TbilisSi vanqis taZarSi mjdomi saqarTvelos<br />
eparqiis somexi episkoposebi, rac SeiZleba meti qarTveli rom<br />
26<br />
z. WiWinaZe, „somxis samRvdeloebisa da daSnakTa ocneba~, gaz. „samSoblo~, 1916,<br />
17 aprili.
106 bondo arvelaZe<br />
gaesomxebinaT terterebs, finansebs ar iSurebdnen da oqros uxvad<br />
gascemdnen. am procesma imdenad farTo xasiaTi miiRo, rom mefis<br />
mTavroba iZulebuli gaxda specialuri dadgenileba gamoeca da qarTvelTa<br />
somxis sarwmunoebaze gadayvana aekrZala, magram somexi<br />
sasuliero pirebi am dadgenilebas arad dagidevdnen da mainc Tavisas<br />
ganagrZobdnen. am mxriv gansakuTrebiT aqtiurobda episkoposi<br />
nersesi (Semdeg sruliad somexTa kaTalikosi). igi am process uSualod<br />
xelmZRvanelobda da warmarTavda. 27<br />
amas daemata isic, rom „Tavgasuli terterebi Zvel qarTul<br />
eklesiebs aTasnairi xrikebis gamoyenebiT, uceremoniod daepatronnen,<br />
raSic xels uwyobdnen rusis maRali sasuliero msaxurni~. 28<br />
kidev SeiZleba analogiuri faqtebis da monacemebis motana, magram,<br />
vfiqrobT, moyvanili saarqivo masala da samecniero literatura<br />
naTlad gviCvenebs, ejimiawinma rogori agresiuli religiuri<br />
sagareo politika gaatara qarTvelTa grigorianul sarwmunoebaze<br />
gadasayvanad. ra Tqma unda, ejimiawinis es religiuri agresia iyo<br />
Tbilisis somxuri burJuaziis miznebis realurad ganxorcielebis<br />
mcdeloba. am muxanaTuri procesis ideologiuri dasabuTeba mocemuli<br />
aqvs Tavis publicistur TxzulebaSi gazeT „mSakis~ redaqtors<br />
grigol arwruns, romelmac frang <strong>Jurnali</strong>sts, kutuls daawerina:<br />
„momavali kavkasiaSi somxebs ekuTvniT, mis mezoblebs – qarTvelebs<br />
da TaTrebs – sxva ara darCeniaT ra, rom unda gasomxdneno~.<br />
axla, rac Seexeba konkretulad samcxe-javaxeTis qarTvelTa<br />
genocids, amis Sesaxeb prof. Tina ivelaSvili gvaZlevs faqtebze<br />
damyarebul safuZvlian daskvnas: „yvela kargad xedavs, rom TeTri<br />
genocidis msxverplad am regionSi (javaxeTSi) XIX saukunis I naxevarSi<br />
mefis ruseTis locva-kurTxeviT Semosaxlebuli somxebi ki<br />
ara, aramed ZirZveli qarTuli mosaxleoba iqca. kerZod:<br />
1. TurqeTis xelisuflebis mxridan Zalismieri zewoliT mkvidr<br />
qarTul mosaxleobaze, qarTveli mosaxleobis garkveuli nawili<br />
aiyara da saqarTvelos sxvadasxva kuTxeSi gadasaxlda, nawilma<br />
sarwmunoeba Seicvala, rasac, faqtobrivad, maTi erovnuli da sulieri<br />
gadagvareba mohyva (TeTri genocidis erTi saxe).<br />
2. rusma generalma tormasovma, mefis xelisuflebis miTiTebiT,<br />
1810 wels javaxeTidan aTasobiT mkvidri qarTveli ayara da qvemo<br />
qarTlSi gadaasaxla (TeTri genocidis meore saxe).<br />
27<br />
z. WiWinaZe, „somxis kaTalikosis nerses didis moRvaweoba saqarTvelos<br />
dasaRupad da qarTveli eris SesaWmelad~.<br />
28 bondo arvelaZe, „qarTuli~ Tu somxuri eklesiebi saqarTveloSi?! 1996, qarT.,<br />
ingl., rus. enebze.
„АРМЯНЕ – В ПАСЛЕДНЫЙ ВАГОН“<br />
107<br />
3. XIX saukunis 30-ian wlebSi, samcxe-javaxeTidan 65 aTasze<br />
meti sarwmuno-ebaSecvlili qarTveli mamapapuri samkvidreblidan<br />
aiyara da TurqeTSi gadaixvewa (TeTri genocidis mesame saxe).<br />
4. ruseTis xelisuflebis adgilobrivma warmomadgenlobam, ro -<br />
melic araa gamoricxuli rom somxebma moisyides, kaTolikur sar<br />
wmunoebaze gadasul qarTvelebs somxur enaze wirva-locva daukanona,<br />
isini oficialurad somxebad gamocxaddnen, da somxurenovani<br />
skolebi gauxsna (TeTri genocidis meoTxe saxe).<br />
5. sabWoTa xelisuflebis damyarebis Semdeg sofel velidan javaxeTSi<br />
gadmosaxlebulma qarTvelma kaTolikeebma (romlebsac xelisuflebam<br />
somxuri riti dauwesa da somxurenovani skolebi gauxsna)<br />
araerTxel (XIX saukunis 30-iani wlebi, amave saukunis 90-iani<br />
wlebi) mimarTes mTavrobas, rom isini qarTvelebi iyvnen da amitom<br />
qarTulenovani skolebis gaxsnas iTxovdnen. imdroindeli xelmZRvanelobis<br />
Segnebuli wayruebis Sedegad es Txovna darCa „xmad mRaRadeblisa<br />
udabnosa Sina~ (TeTri genocidis mexuTe saxe).<br />
6. XX saukunis 40-ian wlebSi kremlidan miRebuli dadgenilebis<br />
safuZvelze aTeul aTasobiT gamahmadianebuli qarTveli samcxe-javaxeTidan<br />
ZaliT ahyares da Sua aziaSi gadaasaxles (TeTri genocidis<br />
meeqvse saxe).<br />
mefis ruseTisa Tu sabWoTa xelisuflebis mier gatarebuli antiqarTuli<br />
RonisZiebebis Sedegad moxda is, rom samcxe-javaxeT-<br />
Si (gansakuTrebiT javaxeTSi) ZirZveli mkvidri mosaxleoba – qarTvelebi<br />
XIX saukunis 30-ian wlebSi TurqeTidan Semosaxlebul<br />
somxebTan SedarebiT eTnikur umciresobad iqcnen~. 29<br />
TeTr genocidze Tu midga saqme, ai, es iyo mizanmimarTuli,<br />
usisxlo genocidi qarTveli xalxisa.<br />
sanosiani arqeologiasac waepotina da `ganixila~ megaliTuri<br />
kulturis nimuSebi javaxeTSi. esenia: sofel murjaxeTis sasaflaoze<br />
arsebuli qvis veSapi. xalxi mas „ZuZus qvas~ eZaxis. sofel<br />
ganZis qvis veSapi dgas mdinare faravnis marjvena napiras. faravnis<br />
tbis napirze mdgar qvis veSaps soflelebi „zeze mdgar qvas~<br />
uwodeben. zogierTi mecnieri mas falosis kults ukavSirebs, zogs<br />
ki Cveulebriv qvis veSapad miaCnia. es mecnieruli davis sagania da<br />
masSi amjerad ar CavereviT. erTi ki unda aRvniSnoT, sanosiani prof.<br />
l. meliqsed-begs cils swamebs, roca wers, TiTqos mas murjaxeTis<br />
veSapi ar unaxavs da masze fotosuraTiT msjelobso. es ar aris<br />
swori. roca prof. l. meliqseT-begi Tavisi monografiis „megali-<br />
29<br />
„ar gaTeTrdebis yorani~, gaz. „literaturuli mesxeTi~, 2010, noemberi.
108 bondo arvelaZe<br />
Turi kultura saqarTveloSi~ (1938) masalebs amzadebda, ramdenjerme<br />
iyo javaxeTSi da adgilze Seiswavla es Zeglebi. amas mowmobs<br />
mis arqivSi daculi masalebi, Zeglis fotoebi, am Zeglebis gverdiT<br />
gadaRebuli l.meliqsed-begis suraTebi da samgzavro Canawerebi.<br />
aRar gamovudgebiT sanosianis sxva „mecnierul varjiSebs~ da<br />
vityviT, roca somexTa winaprebi movidnen dRevandeli somxeTis<br />
teritoriaze, isini veraviTar SemTxvevaSi Tan ver moitandnen 9-10<br />
tonian da meti wonis Zeglebs, rogorc sanosians hgonia. es aris im<br />
xalxis Seqmnili, romelic aq manamde mkvidrobda, vidre somexTa<br />
winaprebi awindeli somxeTis miwaze movidodnen, ufro adre, vidre<br />
aq urartuli civilizacia Seiqmneboda (n.mari). ciklopur da megaliTur<br />
Zeglebs araviTari kavSiri ara aqvs somxebTan da mis Zvel<br />
kulturasTan.<br />
kidev erTxel gvsurs SevaxsenoT arwrunebis, patkanovebis,<br />
ezovebis, „Rirseul~ memkvidreebs _ sanosianebs, aivazianebs, karapetianebs,<br />
sarqisianebs da maT msgavs „mecnierebs~, romelnic avadmyofuri<br />
daJinebiT acxadeben pretenziebs javaxeTsa da, saerTod,<br />
samxreT-dasavleT saqarTvelos teritoriaze da misi istoriis<br />
mizanmimarTul gayalbebas ewevian, droa, kargad daixsomon da gaacnobieron:<br />
„qarTlis cxovreba~ garkveviT gvauwyebs: „javaxeTi iyo<br />
mcxeTosis Svilis – javaxosis saufliswulo mamuli, „xolo javaxoss<br />
misca (mcxeTosma) faravniTgan vidre Tavamde mtkvrisa da aman<br />
javaxoss aRaSena orni qalaqni: wunda da qalaqi artaanisa, romelsa<br />
maSin erqua qajTa qalaqi, xolo aw hqvian huri~ (gv.10).<br />
es moxda maSin, roca arc strabonis, arc movses xorenacis da<br />
arc sxvaTa xsenebac ar iyo am qveyanaze. e. i. jer kidev istoriis<br />
gariJraJze javaxeTi qarTuli miwa iyo.<br />
am naSromSi kidev araerTi antiqarTuli „margalitia~, magram<br />
yvelas ver gamovudgebiT. motanili masaliTac cxadad Cans misi antiqarTuli<br />
Sinaarsi da avtoris negatiuri pozicia yovelive qar-<br />
Tulisadmi. aqve gvsurs xazgasmiT iTqvas, naSromi, pirvel yovlisa,<br />
qarTveli da somexi xalxis keTilmegobrobas uTxris Zirs. Zneli<br />
warmosadgeni ar aris qarTveli xalxis da misi istoriis ra siZulvils<br />
da zizRs unergavs es daSnaki, Sovinisti „mecnieri~ da „pedagogi~<br />
somex axalgazrdobas. da es qarTvelTa siZulvili da Sxami<br />
niaRvrad moedineba da sad? ara sadRac Sors, ager, Cvens gverdiT,<br />
qarTul miwaze – javaxeTSi.<br />
am werils rom vamTavrebdi, ucbad gulSi gamkra, SeiZleba vinmem<br />
Tqvas, „Citi brdRvnad ar Rirs~, sanosianis krebuli amden yur-
„АРМЯНЕ – В ПАСЛЕДНЫЙ ВАГОН“<br />
109<br />
adRebas ar imsaxurebs, drois da energiis amdeni xarjva zedmetiao!<br />
magram, roca istorias iparaven, roca ers Seuracxyofen, maSin<br />
didisa da pataris garCevis dro aRar aris. naTqvamia: „nemsis qurdi<br />
da aqlemis qurdi orive qurdiao~ da orives Tavisi adgilis miCena<br />
sWirdeba. wayrueba ar egebis.<br />
vfiqrobT, droulad unda dainteresdes saqarTvelos gana-<br />
Tlebis saministro da sanosians pedagogiuri moRvaweoba aukrZalos.<br />
P.S. dabolos, vis ufro uyvars somexi eri, vin ufro zrunavs mis<br />
Rirsebebze da vin ufro amSvenebs mas – ovanes Tumaniani, romelsac<br />
qarTvelebi keTilSobil da saukeTeso mezoblebad miaCnda, feliqs<br />
baxCiniani, vinc Cvens patriarqSi saerTod qarTveli erisaTvis damaxasiaTebeli<br />
kacTmoyvareoba da sulieri simaRle dainaxa, Tu sanosiani<br />
da Zmani misni, romelTac kacTmoZuleoba, sixarbe, sxvisis<br />
miTviseba, sicrue da orpiroba cxovrebis wesad gaixades da amao<br />
da fuWi miznis misaRwevad zneobrivi principebi sruliad ugulebelyves?