12.05.2015 Views

Jurnali #5.indd

Jurnali #5.indd

Jurnali #5.indd

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

„АРМЯНЕ – В ПАСЛЕДНЫЙ ВАГОН“<br />

bondo arvelaZe<br />

«Cven bevri gvqonia Tu cota, SemogixizneT,<br />

giZmeT da Sin mtrad nu gvekidebiT».<br />

ilia WavWavaZe, „qvaTa RaRadi~.<br />

amas winaT xelSi Camivarda saqarTvelos moqalaqis, javaxeTSi<br />

mcxovrebi pedagogis, istoriis mecnierebaTa kandidatis, artiuS<br />

sanosianis statiebis krebuli „... Еще и белый геноцид“, 2006, rusul<br />

enaze. Sinaarss roca gavecani, gulaxdilad vityvi, pasuxis Rirsadac<br />

ki ar CavTvale, magram, mere da mere, rom Cavukvirdi, mivxvdi,<br />

vcdebodi. vcdebodi, radgan falsifikacia da ciliswameba saerTod<br />

da, miT umetes, mecnierebaSi sarevela balaxiviT aris _ Tu wauyrue<br />

da droze ar mixede, ar gamokafe da ar gawminde yana _ Wirnaxuls<br />

daazaralebs, mware gemos miscems. amitom, gadavwyvite gamovpasuxebodi<br />

am e. w. naSromis avtors. magram, ara akademiuri recenziiT, es<br />

didi pativi iqneba misTvis, aramed, sakmarisad CavTvale, STabeWdilebaTa<br />

gaziareba mkiTxvelisaTvis. es STabeWdilebani cota fragmentuli<br />

gamova, magram, cdas ar davakleb, piruTvnelad ganvsajo sanosianis<br />

mier ukuRmarTad danaxuli qarTveli xalxis istoria Tu awmyo.<br />

daviwyoT imiT, rom somexi mecnierebi da gansakuTrebiT mecnierebas<br />

mitmasnili sanosiani, raRac niSnismogebiT xmaroben xelovnur<br />

geografiul saxels _ „somxeTis mTianeTi~. vici, ar Seismens sanosiani<br />

da misi Zmani, magram mkiTxveli minda Cavayeno saqmis kursSi.<br />

es yuriT moTreuli geografiuli saxeli pirvelad kavkasiis istoriul<br />

geografiaSi naklebad Caxedulma germanelma geologma v.<br />

abixma (1810-1896) ixmara. sinamdvileSi es, e.w. „somxeTis mTianeTi“,<br />

igive samxreTis mTianeTi, anu winaaziis mTianeTia. amis Sesaxeb mar-<br />

Tebulad aRniSnavda prof. l. maruaSvili: „upriania ewodos ara


86 bondo arvelaZe<br />

somxeTis, aramed amierkavkasiis zegani~. am toponimis Seusabamobas<br />

grZnobda akad. b. piotrovski, romelic werda: „vanis samefos ekava<br />

winaaziis maRlivi masivi, e.w. „somxeTis mTianeTi~. 1 es arazusti geografiuli<br />

saxeli sixaruliT aitaces somexma swavlulebma, radgan<br />

Tu mas miviRebT, maSin tao-klarjeTis uZvelesi qarTuli miwa da iq<br />

arsebuli qarTuli xuroTmoZRvrebis Zeglebi somxeTis miwaze aRmoCndeba.<br />

samwuxarod, asec aswavlian somxur saSualo skolebSi. 2<br />

kidev ufro Sors wavida zogierTi somexi mecnieri da e.w. somxeTis<br />

mTianeTi msoflio civilizaciis akvnad gamoacxada. 3<br />

ai, ratom CaebRauWnen „somxeTis mTianeTs“ ase TavgamodebiT somexi<br />

mecnierebi. es maT saSualebas aZlevs, xelis erTi mosmiT bana, oSki,<br />

xaxuli, parxali da sxv. qarTuli Zeglebi somxurad gamoacxadon.<br />

sanosiani, etyoba, „cnobili~ aivazianis „Rirseuli~ mowafea.<br />

mkiTxvels SevaxsenebT, es is aivaziania, akaki wereTeli somex poetad<br />

rom aqcia. misi „suliko~, Turme, jer somxurad yofila dawerili,<br />

Semdeg qarTvelebs, qarTulad uTargmniaT da miuTvisebiaT. „vefxistyaosnis“<br />

qarTulobaze xom laparakic zedmetia, is „somxuri<br />

poema“ yofila da a. S. erTi ki unda iTqvas, sanosiani jerjerobiT<br />

literatorobas ar Cemulobs, mxolod istorikosobas sjerdeba.<br />

Tu rogori istorikosia, naTlad Cans am nacodvilar krebulSi.<br />

misi „istoriuli~ narkvevi „Провинция Гугарк великой Армении и<br />

ее северные границы по карте Птолемея и „географии“ Страбона“ aris<br />

somxeTis istoriuli geografiis codnis pretenziis mqone diletantis<br />

naazrevi, Tu SeiZleba naazrevi ewodos am galimaTias...<br />

sanosiani e. w. „didi somxeTis“ istoriuli sazRvris „kvlevisas“<br />

erT, ha, ha, or wyaros iyenebs, rac yovlad dauSvebelia. amisaTvis<br />

saWiroa sul cota ramdenime saistorio wyaros Sejereba, mis<br />

Sesaxeb sxvadasxva enaze arsebuli samecniero literaturis safuZvliani<br />

Seswavla-analizi da Semdeg daskvnebis gamotana.<br />

erTi ki unda aRiniSnos _ m. brose Tavis droze marTlac iyo<br />

kompententuri mecnieri, mis Sromebs qarTvelologiasa da armenologiaSi<br />

gverds ver auvlis mkvlevari, magram isic mxedvelobaSia<br />

misaRebi, rom m. broses moRvaweobis dros (XIX s.) mravali saistorio<br />

wyaro gamovlenili ar iyo, ar arsebobda mwyobrad Camoyalibebuli<br />

saqarTvelos da somxeTis istoria, ar iyo mecnierulad<br />

gamokvleuli da dadgenili qarTuli da somxuri istoriuli geografia.<br />

amitomac araa gasakviri, rom m. borse zogierT sakiTxSi,<br />

1<br />

„vanis samefo _ urartu~, 1959, gv.111, rus. enaze.<br />

2<br />

„somexi xalxis istoria“, 1985, erevani, somx. enaze.<br />

3<br />

А. Арцрун, „Армянское нагорье и цивилизация“, 1999, moskovi, rusul enaze.


„АРМЯНЕ – В ПАСЛЕДНЫЙ ВАГОН“<br />

87<br />

misdauneburad cdeboda da araswor daskvnebs akeTebda. magram sanosianisTvis<br />

swored es mcdari da araswori daskvnebia mniSvnelovani<br />

da didi sixaruliTac auwyebs mkiTxvels. 1858 wels frangul<br />

enaze gamocemul „saqarTvelos istoriaSi~ brose wers: „Tbilisi<br />

somxebma daaarses somexi moqalaqeebisTviso“ (gv.88). am azrs aravin<br />

iziarebs sanosianis, misi msgavsi zogierTi „mecnierisa“ da politologis<br />

garda. brose imasac wers: „gogarene (gugarq) _ qvemo qarTli,<br />

odiTgan qarTuli provincia iyoo~. 4<br />

amaze ratom dums sanosiani?.. frangi mkvlevari igonebs: „kumurdos<br />

taZarze Zveli qarTuli warwerebi vnaxe da somxis terteram<br />

_ rogor Tu qarTuliao da joxi damiRera dasartymelad~. 5<br />

samwuxarod, sanosianebi, karapetianebi da Zmanni maTni, im uvic ter<br />

teras arafriT CamorCebian qarTveli xalxis warsulis mitacebaSi.<br />

gugarqis sanosianiseuli etimologia fantastikis sferos ganekuTvneba<br />

_ „Гогай + арк люди жители долини)“. aqedan misi WkuiT<br />

gamodis _ „Гугарк“. akad. pr. Warians ki imowmebs, magram misi leqsikoni<br />

saqmes ver Svelis, amgvari ganmarteba imdenad Sors dgas realobidan.<br />

Tumca es ar anaRvlebs, man xom „daamtkica“, mTavari esaa.<br />

mere Tavis „damtkicebuls“ TviTonve daimowmebs da qveyanas mosdebs<br />

am „aRmoCenas“ Tu „mignebas“.<br />

ras izam, rom ityvian, qaRaldi yvelafers itans!<br />

rac Seexeba e. w. „did somxeTs“, mis Sesaxeb SeiZleba iTqvas Semdegi:<br />

„didi somxeTis“ pirveli mexotbe da zRaprulad ganmadidebeli<br />

iyo somexi istorikosi movses xorenaci (dRemde erTmniSvnelovnad<br />

dadgenili ar aris, movses xorenaci romeli saukunis istorikosia<br />

_ V, VII Tu VIII ss.). realurad movses xorenacis „somexTa istoria“<br />

adre Sua saukuneebis somxuri kosmokratizmis klasikuri<br />

nimuSia. „somexTa herodotem“ (igulisxmeba movses xorenaci) iranis<br />

istoria moxerxebulad moargo mSobliuri qveynis warsuls da<br />

aqemenidebis, sasanidebis gamarjvebebi haikidebsa da arSakunianebs<br />

miawera. Txrobac iranul samyaroSi gavrcelebuli politikuri<br />

Teoriebis mixedviT gaawyo da Seqmna mwyobri koncefcia, romliTac<br />

aziuri samyaros friad mniSvnelovan nawilze samyaros mbrZanebeli<br />

haosianebis uflebebis dasabuTebas Seecada... romaelTa Semosvlam<br />

maxlobel aRmosavleTSi kosmokrat „mefeT-mefis“ tigran II-is<br />

samefos arsebobas Zalian male dausva wertili. uari Tqves „mefeTmefis“<br />

xmaurian titulze artaSesidebmac, teritoriebic dakarges<br />

4<br />

iqve, gv. 74.<br />

5<br />

gaz. „literaturuli saqarTvelo~, 2007, №10.


88 bondo arvelaZe<br />

da gavlenac, poziciebi kavkasiaSi daTmes, „sadac maT axali mowinaaRmdegeebi<br />

gamouCndnen iberTa „mefeT-mefeebis“ saxiT~. 6<br />

es asea, magram sanosians da ara marto mas amis gagonebac ar<br />

undaT. maT Selaxul erovnul Tavmoyvareobas malamosaviT edeba sahaero<br />

buStiviT gaberili „didi somxeTi~. romelic ise daifuSa,<br />

rom XVIII s-Si erevnis saxanod iqca da erekle II-is vasali iyo.<br />

TviTon erevani am dros mahmadianur qalaqs warmoadgenda, radgan<br />

mosaxleobis 90 procentze meti mahmadiani iyo da mas xani ganagebda.<br />

zedmeti ar iqneba movitanoT XVII s-is somexi istorikosebis<br />

zaqaria qanaqercis da zaqaria agulecis cnobebi erevnis ori xanis<br />

Sesaxeb. isini ki gvauwyeben: „erevnis mmarTveli xanebidan yvelaze<br />

samarTliani da somexi mosaxleobis mimarT keTilganwyobilni yofilan<br />

gamahmadianebuli qarTveli xanebi _ xosrovi da zaali. maT<br />

mraval sikeTesTan erTad 1679 wlis 4 ivnisis miwisZvris Sedegad<br />

dangreuli somxuri eklesia-monastrebic aRudgeniaT~. 7<br />

axla gavecnoT sanosianis mier javaxeTis toponimTa etimologiur<br />

ZiebaTa zogierT „margalits~. igi ar iziarebs javaxeTis Sesaxeb<br />

arsebul arcerT etimologias da, rbilad rom vTqvaT, gvawvdis<br />

Tavis tendenciur „Ziebas“ _ „Джав + агк-к = Джавахк, т. е.<br />

родина народа племен джавав“. es fantastikuri „Джавав“ sanosians<br />

somxur eTnikur erTeulad miaCnia. imas ki aRar ambobs, aseTi eTnikuri<br />

somxuri erTeuli dadasturebulia Tu ara somxur an ucxour<br />

saistorio wyaroebSi. es mas ar adardebs, mTavaria, xom Tqva, xom<br />

gamoigona aseTi somxuri erTeuli javaxeTisTvis. mas „genialuri<br />

aRmoCena“ sWirdeboda winapirobad imisa, rom Semdeg ganecxadebina<br />

_ javaxeTSi somxebi uxsovari droidan iyvneno. mTlad ar gawira<br />

qarTvelebi, gaiRo mowyaleba da am mxareSi maTi arsebobac aRiara.<br />

Tumca, saswrafod „daamtkica“, somxebi mudam metni iyvnen qarTvelebzeo.<br />

roca 1830-ian wlebSi TurqeTidan somxebis javaxeTSi Semosaxlebis<br />

faqts exeba, sanosiani siamayiT wers _ Semosaxlebuli<br />

somxebi 20-jer meti iyvnen qarTvelebze da 3-jer meti mahmadianebzeo.<br />

aq misi WkuiT, igi eSmakobs, radgan TurqeTidan somexTa<br />

javaxeTSi Semosaxlebamde somexTa raodenobaze dums, radgan mSvenivrad<br />

moexseneba, rom „1830 wlamde javaxeTSi mosaxleobis 95<br />

procenti iyvnen qarTvelebi _ zogi marTlmadidebeli qriastiani,<br />

6<br />

g. WeiSvili, „sazRvrebi, sazRvrebis gareSe~, kreb. „samecniero paradigmebi~, Tb.<br />

2009, gv. 282-283.<br />

7<br />

z. qanaqerci, „qronika“, 1870, vaRarSapati, somx. enaze. z. agulci, „dRiurebi~,<br />

qarT. gamoc. 1979, Tb.


„АРМЯНЕ – В ПАСЛЕДНЫЙ ВАГОН“<br />

89<br />

zogi kaTolike, zogic _ mahmadiani, magram qarTveli-ierli. xu-<br />

Tiode procenti iyo Taraqama, qurTi, ebraeli da somexi~. 8<br />

sanosianis „idea-fiqsia“ javaxeTi. igi javaxeTSi Semosaxlebul<br />

somexTa naSieria, magram es ar aZlevs safuZvels, javaxeTi istoriuli<br />

somxeTis teritoriad gamoacxados, javaxeTis toponimia gaayalbos<br />

da misi istoriis falsifikacia moaxdinos. Turme, javaxeTis<br />

somxuri forma _ javax-q, pirveladi yofila, Semdeg somxuri geografiuli<br />

saxelis mawarmoebeli _ q, qarTvelebs _ eT-sufiqsiT<br />

SeucvliaT da ase qceula somxuri javax-q, qarTul javax-eT-ad.<br />

ra istoriulma procesma gamoiwvia es toponimiuri transformacia,<br />

romel saukuneSi da romel saistorio wyaroSia dadasturebuli<br />

es cvlileba, mas ar ainteresebs, xom Tqva: javaxq pirveladi<br />

formaa da javaxeTi meoradio, _ es aris misTvis TavidaTavi, raRa<br />

saWiroa saistorio wyaros damowmeba? am statiiT Seqmnili STabe-<br />

Wdileba iseTivea, rogorc mis „naSromTa“ umetesobisa. sanosianisTvis<br />

misaRebia iezuituri Segoneba _ „mizani amarTlebs saSualebas“.<br />

amitomac uars ar ambobs araferze, raTa javaxeTis miwis<br />

„somxuroba“„daamtkicos~.<br />

javaxeTs eZRvneba misi meore statia _ „Армяне Джавахк“. samecniero<br />

literaturaSi cnobilia, rom javaxeTi matianeSi pirvelad<br />

moxseniebulia urartus mefis argiSt I-is warwerebSi (VIII s.<br />

Zv.w.aR-iT). es warwera amokveTilia vanis xorxoris kldeze masSi,<br />

dapyrobil qveynebs Soris moixsenieba qarTuli javaxeTi _ zabaxas<br />

formiT. radgan sanosians es xels ar aZlevs, somxur toponimad<br />

acxadebs... da Tanac wyaros Segnebulad garkveuli koreqtiviT<br />

imowmebs: urartus _ ararats uwodebs, riTac urartus memkvidred<br />

somxeTi gamohyavs, xolo argiSt I _ somxeTis mefed. mas ki samefos<br />

sazRvrebi mTebamde gadauwevia. aq upriania movusminoT cnobil<br />

urartologs akad. b. piotrovskis: „Но было бы совершенно<br />

неверно отожедствлять арменов с урартами или же считать их прямым<br />

потомком Урартов“. 9<br />

somxebis, rogorc urartus uSualo memkvidreTa Sesaxeb laparaki<br />

zedmetia, radgan urartus samefo Cv.w.aR-mde VI s-Si daiSala.<br />

am dros gamoCndnen urartus teritoriaze somexTa winaprebi da<br />

Seerivnen adgilobriv urartul mosaxleobas. amdenad, somex mecnierebs<br />

ar aqvT safuZveli, uSualo eTno-memkvidreebad gamoacxadon<br />

somxebi, xolo urartus mefeze xom laparakic ar SeiZleba.<br />

8<br />

„ivane javaxiSvilis arqividan“, gaz. „literaturuli saqarTvelo~, 1988, #43.<br />

9<br />

„История и культура Урартов“, 1944.


90 bondo arvelaZe<br />

amas ar dagidevs sanosiani da urartus mefe argiSt I-s somxeTis<br />

mefed acxadebs.<br />

Znelia da uxerxulic, „didi somxeTis“ seniT daavadebul sanosians<br />

seriozuli kamaTi gavumarTo, magram, rig SemTxvevaSi, iZulebuli<br />

var, komentari mainc gavakeTo. somxuri elementis adridanve<br />

javaxeTSi arsebobis Sesaxeb sanosiani akad. leos (babaxaniani)<br />

imowmebs, romelsac IV s-is dasawyisSi aq somxebis arseboba faqtad<br />

miaCnia. am azris dasamtkiceblad akad. leos „qarTlis cxovrebidan“<br />

is adgili moaqvs, sadac moTxrobilia, rom, roca wm. nino<br />

Semovida javaxeTSi, faravnis tbis napiras qarTvel mwyemsebs Sexvda,<br />

romelnic qarTlis dedaqalaqidan _ mcxeTidan iyvnen. wm. ninom,<br />

romelsac scodnia sayvelpuro somxuri, qarTvel mwyemsebs Soris<br />

erTi „somxurad mzraxveli“ naxa da mas „mcxeTis gza“ hkiTxa. teqstidan<br />

aSkarad Cans, mwyemsebs Soris erTi laparakobda somxurad<br />

da ara yvela, rogorc akad. leos hgonia. misi mixedviT, sanosiani<br />

askvnis, qarTvelma mwyemsebma adgilobrivi somxebisagan iswavles es<br />

enao. naCqarevi da zerele daskvnaa, risi gamotanis safuZvels aramcdaaramc<br />

ar iZleva „qarTlis cxovreba“. erTi sityviT, am cnobis<br />

Sinaarsi ver, an ar gaiges somexma mecnierebma da Sesabamisad daskvnac<br />

mcdari gamoitanes. masSi laparakia somxuris mcodne erT qarTvel<br />

mwyemsze da ara yvelaze. arafriT ar mtkicdeba, rom am erTma mwyemsma<br />

maincdamainc javaxeTSi iswavla somxuri da ara mcxeTaSi, an<br />

mis SemogarenSi, sadac cxovrobdnen ebraelebic, sparselebic, arabebic<br />

da albaT, maT Soris somxebic. aqve isic unda aRiniSnos, rom,<br />

gzis swavleba sxva enaze, am enis codnas sulac ar niSnavs. diax,<br />

sakiTxavia, am erTma qarTvelma mwyemsma ra doneze icoda somxuri,<br />

xolo rac danarCens Seexeba, isini baiburSic ar iyvnen. sainteresoa,<br />

„javaxeTis adgilobrivi somxebisgan“ ori Reri somxuri sityva rogor<br />

ver iswavles?<br />

arc isaa gamoricxuli, rom wm. ninos mier somxuris codna da<br />

somxuris mcodne qarTveli mwyemsic teqstSi SemdegSi iyos Setanili,<br />

radgan es adgili ase ar ikiTxeba hagiografiul ZeglSi „moqcevaÁ<br />

qarTlisaÁ“. masSi arc ninosa da arc mwyemsis mier somxuris<br />

codnaze araferia naTqvami.<br />

sanosiani qarTvel mecnierebs da mTavrobas brals sdebs, XX<br />

s-is 20-30-ian wlebSi gugargis (gogarene) mTeli toponimia gaaqarTuleso.<br />

sinamdvileSi, ki ar gaaqarTules, aramed Zveli, miviwyebuli<br />

qarTuli toponimebi aRadgines da isic ara yvela.<br />

rac Seexeba javaxeTis sofel saTxes da ara saTxas, rogorc ja-


„АРМЯНЕ – В ПАСЛЕДНЫЙ ВАГОН“<br />

91<br />

vaxeTs Semoxiznuli (XIX s.) somxebi uwodeben, wminda qarTuli toponimia,<br />

kerZod, amosavali aris _ Txa. amdenad, „sofeli saTxis<br />

saxeli gamWvirvalea, igi miekuTvneba qarTul geografiul saxelTa<br />

rigs, darqmeulia qarTvelTa mier, rasac am soflis taZris epigrafika<br />

ueWvels xdis“. 10<br />

Tavxedobis da uvicobis erT-erTi nimuSia sanosianis mier qarTuli<br />

toponimis „awyuris ueWvel somxur toponimad“ gamocxadeba.<br />

es saxeli man ase daSala _ aw-kur. aw _ aris somxuri zmnis (a<br />

wel) fuZeo. akad. hr. aWarianis somxuri etimologiuri leqsikonis<br />

mixedviT, am zmnis mexuTe mniSvneloba Senebaa. e. i. askvnis sanosiani,<br />

awkur faqtobrivad niSnavs _ „aSenebulia mtkvris axlos“. aseT etimologiur<br />

nacodvilarze dafuZnebuli zogadi gancxadebidan, raRac<br />

konkretuli daskvnis gamotana mucliTmezRapreobaa da ara mecniereba.<br />

es „Zieba“ mimarTulia iqiTken, rom, radac ar unda daujdes,<br />

„daamtkicos“, TiTqos javaxeTis da mesxeTis `toponimTa umravlesoba~<br />

somxuria. sityvas aRar gavagrZeleb, vinaidan am toponimis, awyuris<br />

wminda qarTuloba eWvmiutanlad daamtkica prof. m. beriZem. 11<br />

sanosians wyaroebSi naxsenebi sokureTi ereva awyurSi da mas<br />

awyuris gaqarTulebul formas uwodebs. Cven ki vfiqrobT, sakureTi<br />

(sokureTi) sofel sayuneTis damaxinjebuli forma unda iyos. mas<br />

aRniSnuli „etimologiuri Ziebani~ sWirdeba imisaTvis, rom Tqvas:<br />

„И город, и крепость Ацкур всегда были заселены армянами. В<br />

дальнеищем здесь обосновались также евреи, грузины и турки“. sanosiani<br />

amaod gaisarja, radgan verc uZvelesi qarTuli toponimis _<br />

awyuris somxuroba daamtkica da verc veranairi argumenti moitana<br />

awyurSi somxeTa odiTganve damkvidrebis sasargeblod. igrZno ra<br />

TviTonac, rom survili survilad darCa, akad. sergi jiqias Seutia:<br />

„gurjistanis vilaieTis did davTarSi~ moxseniebuli somxuri<br />

saxelebi TargmanSi qarTuliT Secvalao. am mecnieruli „arakeTilsindisierebis<br />

samxileblad da gamosaaSkaraveblad“ sanosiani<br />

mouwodebs swavlul Turqologebs erevnidan, es davTari Turqulidan<br />

somxur enaze Targmnon, „что изволит утачнит армянские названия<br />

сотных армянских сел и тысячи армянских имен“.<br />

rogorc Cans, sanosians „gurjistanis vilaieTis didi davTris“<br />

akad. s. jiqias qarTuli Targmani da maRal mecnierul doneze Sesrulebuli<br />

komentarebi ar waukiTxavs da ise, zepirad, haiharad<br />

wers. mas es wigni rom gadaeSala, naxavda, TiToeuli toponimis qa-<br />

10<br />

m. beriZe, „taZrebi da saxelebi~, Tb. 2010, gv. 56. am toponimis sxvagvarad axsna<br />

droisa da qaRaldis fuWad xarjvaa da meti araferi.<br />

11<br />

ix. „awyuris etimologiisaTvis“, „taZrebi da saxelebi~, 2010, gv. 31.


92 bondo arvelaZe<br />

rTul Targmans misi Sesatyvisi Turquli terminic axlavs, ra Tqma<br />

unda, arabuli anbaniT, romelsac XVI s-Si xmarobdnen TurqeTSi.<br />

ase rom, sanosians iqve, adgilzeve, SeeZlo Seemowmebina ama Tu im<br />

toponimis Targmanis sandooba. igi akad. s. jiqias „manipulaciaSi“<br />

sdebs brals, magram gayalbebis erTi faqtic ki ver moaqvs, verc<br />

moitans, radgan qarTveli Turqologis maRali akademiuri done da<br />

uaRresi patiosneba sayovelTaodaa cnobili, gansxvavebiT sanosianisagan,<br />

romelic aRniSnul Rirsebebs moklebulia.<br />

sanosiani „gurjistanis vilaieTis did davTarSi~ sofel xizabavraSi<br />

aRnusxul mcxovrebTa saxelebs CamoTvlis da qarTul saxels<br />

„revazi“ somxur saxelad asaRebs. ZirZveli qarTuli gvari xuciSvili,<br />

misi WkuiT, somxurad aqcia. daviwyoT imiT, rom am gvaris<br />

fuZe xuc aris qarTuli da aqedanaa xucesi, rac niSnavs sasuliero<br />

pirs: mRvdels. aqedan modis qarTuli gvari xuciSvili. es sityva<br />

sasulieri piris mniSvnelobiT mxolod qarTulSi gvxvdeba. Tu<br />

am gvaris zogierTma warmomadgenelma kaTolikoba miiRo da somexi<br />

kaTolikeebis xrikebiT somxur ritze miiqca, es maT araqar-<br />

Tul warmomavlobas sulac ar niSnavs. barem aqve vityvi, qarTveli<br />

kaTolikeebis arseboba faqtia da masSi mxolod zogierTma somexma<br />

„swavlulma“ Seitana eWvi, romelTac marTlac sakadrisi pasuxi<br />

gasca qarTvelma mecnierma mixeil TamaraSvilma wignSi „pasuxaT<br />

somex mwerlebs, romelnic uarhyofen qarTul kaTolikobas“ (1904;<br />

meore gamocema ekuTvnis bondo arvelaZes, 2010). 12<br />

sanosiani, agreTve, javaxeTis soflebis xizabavris, vargavis,<br />

bnelis, udis, ivlitis, valis, skris, sanavardos, goris, Tbilisis<br />

da quTaisis qarTvel kaTolikeebs erTi xelis mosmiT somxebad<br />

acxadebs. es kaci amjeradac sakiTxs mrude sarkeSi, ufro sworad,<br />

piruku warmoadgens da saqmeSi naklebad Caxeduli mkiTxvelis motyuebas<br />

cdilobs. sinamdvileSi, saqme isaa, rom ruseTis carizmma<br />

somexi kaTolikeebis maRali sasuliero pirebis xelSewyobiT „samcxe-javaxeTis<br />

qarTvel kaTolikeTa qarTveloba uaryo da isini qar-<br />

Tul enaze molaparake somxebad gamoacxada. 1886 wlis 26 Tebervlis<br />

dadgenilebiT, aikrZala qarTvel kaTolikeTa eklesiaSi mSobliur<br />

enaze wirva-locva da ZaldatanebiT somxuriT Seicvala“. 13<br />

am veraguli dadgenilebiT qarTveli kaTolikeebi somxebad<br />

12<br />

am sakiTxiT dainteresebul mkiTxvels, garda aRniSnuli wignisa, SeuZlia<br />

gaecnos armenolog bondo arvelaZis naSroms „kvlav qarTveli kaTolikeebis<br />

Sesaxeb“, „roca udavo sadao xdeba“, 2006, gv. 159-168; Tina ivelaSvilis naSroms<br />

„kaTolikoba saqarTveloSi~ (2009) da sxv.<br />

13<br />

d. koJoriZe, „ganaTleba da kultura samcxe-javaxeTSi~, 1996, gv. 25-26.


„АРМЯНЕ – В ПАСЛЕДНЫЙ ВАГОН“<br />

93<br />

Caweres da somexma kaTolike terterebma mizans miaRwies. 1886 wels<br />

sofel xizabavraSi 1363 qarTveli cxovrobda. saojaxo siebSi 7<br />

qarTvelis garda yvela somexad aris gatarebuli imis gamo, rom<br />

isini somexi kaTolike terterebis „wyalobiT“ somex kaTolikeebad<br />

iqnen Cawerilni. am mzakvruli procesis msxverplni gaxdnen agreTve<br />

somex kaTolikobas miwerili sofel velis (TurqeTis sazRvrebSia)<br />

mcxovrebi qarTvelebi. isini XIX saukuneSi aiyarnen da axalqalaqis<br />

garSemo mdebare soflebSi (bavra, xulgumo, kartikami) dasaxldnen.<br />

miuxedavad maTi araerTgzis mcdelobisa, dabrunebodnen<br />

qarTul kaTolikobas da wirva-locva mSobliur enaze aResrulebinaT,<br />

imis gamo, rom mefis mTavrobam yurad ar iRo maTi Txovna, bevri<br />

maTgani dResac somex kaToliked iwodeba.<br />

sanosiani bevrs wers axalcixis, axalqalaqisa da, saerTod, 1918-<br />

20 wlebSi samcxe-javaxeTSi SemoWrili Turqebis winaaRmdeg warmoebul<br />

TavdacviT brZolebze da maT ise warmoadgens, rom TiTqos am<br />

omSi ZiriTad Zalas somexi moxaliseebi Seadgendnen. mxolod aqaiq<br />

axsenebs qarTuli regularuli jaris generlebs _ mayaSvils,<br />

mazniaSvils, gedevaniSvils da sxv. erT statiaSi aRwers somexi da<br />

qarTveli moxaliseebis TavdacviT brZolas, magram aqac saswors<br />

somxebis mxareze xris.<br />

sanosians Tu davujerebT, gamodis, rom am omSi mxolod somexi<br />

mosaxleoba ibrZoda, qarTvelebi ki maT imedze iyvnen.<br />

ki magram, sad iyvnen qarTvelebi da ras akeTebdnen isini? _ bunebrivad<br />

gauCndeba kiTxva mkiTxvels.<br />

subieqturad gadmoscems agreTve 1830-ian wlebSi TurqeTidan qarTul<br />

soflebSi Semosaxlebul saTxevel, damalel da sxva somexTa<br />

brZolas. aqac STabeWdileba rCeba, TiTqos maT Turqebs kudiT qva<br />

asrolines. ra Tqma unda, sulac ar vamcireb am wlebSi javaxel somexTa<br />

brZolas Turqebis winaaRmdeg, magram, istorikosi imis istorikosia,<br />

rom obieqturi iyos movlenebis da ambebis gadmocemisas,<br />

rasac sanosiani ver axerxebs. Tu ase zedized daamarcxes Semoseuli<br />

mteri, maSin ratom gaCnda 80.000 somexi ltolvili walkisa da bakurianis<br />

tyeebSi? magram es yvelaferi mTlad ise araa, rogorc amas<br />

sanosiani gadmoscems. iyo SemTxvevebi da arc Tu ise cota, roca<br />

somxebi qarTvelebs Ralatobdnen. axalqalaqis raionis sofel<br />

okamis mcxovrebi, TviTmxilveli zaqaria aleliSvili igonebs:<br />

„1918 wlis dasawyisSi sofel karwaxidan ise wavidnen somxebi, rom<br />

qarTvelebs mtris Semoseva ar acnobes. qarTuli soflebis _ afniis,<br />

gogaSenis, qildis, CunCxis da ptenis mcxovrebi qarTvelebi


94 bondo arvelaZe<br />

sakuTar soflebs TavganwirviT icavdnen Turqebisagan. qarTvelebma<br />

gvian Seityves somxebis Ralati~. 14<br />

am dros axalqalaqSi mcxovrebi moxuci provizori ilia alxaziSvili<br />

axalqalaqis qarTvelebs afrTxilebda, somxebs nu endobiT,<br />

egeni dagRupaveno. 15<br />

saqarTvelos respublikis menSevikur mTavrobas sanosiani<br />

mwared sayvedurobs, samcxe-javaxeTis somexi ltolvilebi saqarTvelos<br />

Sida raionebSi ar SeuSves da naxevarze meti SimSiliT, seniT<br />

da siciviT daixoca bakurianis tyeSio. ra Tqma unda, es ubedureba<br />

iyo, magram erTs rom ityvi, meorec unda Tqva da simarTle obieqturad<br />

Seafaso. simarTle isaa, rom am dros samcxe-javaxeTidan<br />

gamoqceuli qarTveli ltolvilebic ganusazRvrelad bevri iyo<br />

walkis, borjomisa da bakurianis tyeebSi. maTi ricxvi 200.000 aRemateboda.<br />

am wlebis qarTuli presis monacemebiT, TiTqmis naxevarze<br />

meti SimSiliT, avadmyofobiT (ZiriTadad tifiT) da siciviT daiRupa.<br />

am xanebSi saqarTvelos respublikaSi umZimesi socialuri pirobebi<br />

iyo. mas ar SeeZlo kidev damatebiT somexi ltolvilebis<br />

qveynis SigniT SeSveba. amiT adgilobrivi mosaxleobis isedac<br />

mZime ekonomikuri mdgomareoba kidev ufro gauaresdeboda. saku-<br />

Tari qarTveli ltolvilebis movla-patronobas ver arTmevda<br />

Tavs da ltolvil somxebs rogorRa mixedavda? aqve SevniSnav, qarTveli<br />

ltolvilebi marTlmadidebeli qristianebi iyvnen, radgan<br />

kaTolikeebs Turqebi SedarebiT aras erCodnen. mogvianebiT, roca<br />

ltolvilTa dabrunebis sakiTxi dadga, Turqebma somxebis dabrunebaze<br />

uari ganacxades, riTac maTi mdgomareoba ufro garTulda,<br />

Tumca mere esec mogvarda.<br />

ltolvilTa sakiTxs qvemoT kidev SevexebiT. rac Seexeba sanosianis<br />

mier gmirad gamocxadebul vinme zori zorians, igi situaciis<br />

mixedviT moqmedebda, xan qarTvelebis mxares iyo, xan mahmadianebis,<br />

rogorc xels aZlevda ise. „zoriani cdilobda TurqeTis<br />

administraciisa da samcxe-javaxeTis adgilobriv begebTan erTad<br />

erT blokSi gamosvlas, adgilobrivi qarTveli qristianebis da<br />

saqarTvelos damoukidebeli respublikis winaaRmdeg. maTTan saidumlo<br />

SeTanxmebebs da garigebebs awyobda. zorianma da misma jgufma<br />

begebs ganucxades, qarTvelebTan brZolaSi maT mxares iqnebodnen<br />

da yvelafers gaakeTebdnen imisaTvis, rom mesxeT-javaxeTi saqarT-<br />

14<br />

„Savi Rrublebi mesxeT-javaxeTis Tavze _ 1918-1920 ww~., g. leoniZis sax. qarTuli<br />

literaturis saxelmwifo muzeumi, f.25330, gv.18, 39-40.<br />

15<br />

iqve, f. 25330, gv. 50-53.


„АРМЯНЕ – В ПАСЛЕДНЫЙ ВАГОН“<br />

95<br />

velos damoukidebel respublikas ar dabruneboda~. 16 amiT ar dam-<br />

Tavrebula javaxeTSi Semosaxlebul somxebis mesveurTa Ralati. maT<br />

isargebles am wlebSi saqarTvelos saxelmwifoebrivi dasustebiT<br />

da otomanTa yofil teritoriaze, e.i. faqtobrivad qarTul miwaze,<br />

„didi somxeTis~ Seqmnis idea wamoayenes. amitom saswrafod Seqmnes<br />

somxeTis istoriuli da politikuri rukebi, romelTac iv. javaxiSvilma<br />

„fantastikuri rukebi~ uwoda.<br />

rogorc Cans, maSin maT am ocnebas inglisic uWerda mxars. inglisis<br />

imediT „did somxeTze~ meocnebe somxebi, axalcixidan qarTuli<br />

jaris droebiT, iZulebiT gasvlas sixaruliT ulocavdnen erTmaneTs,<br />

Tumca politikuri situacia ise motrialda, rom somxebis<br />

es ocneba ver asrulda da ocnebadve darCa. „am imedgacruebam daSnakebs<br />

guli ver gautexa, es „fantastikuri rukebi~ stambolis konferenciaze<br />

waradgines da miwebi mis mixedviT moiTxoves. somxeTis es<br />

„istoriuli miwebi~ moicavda aRmosavleT saqarTvelos Tbilisisa<br />

da goris mazrebis CaTvliT, TiTqmis suramis mTebamde. iqiT, kaspiis<br />

zRvis mxares _ albaneTis, dRevandeli azerbaijanis teritoriis<br />

garkveul nawils. am konferenciaze TurqeTis warmomadgenelma Tavis<br />

gamosvlaSi ise aSkarad aCvena da daasabuTa am rukis fantastiuroba<br />

da siyalbe, rom somxeTis momxre ingliselebma da amerikis warmomadgenlebmac<br />

somxeTis sasargeblod krintic veRar dasZres~. 17<br />

magram daSnakebma ixtibari mainc ar gaitexes da is, rac molaparakebiT<br />

ver miiRes, Seecadnen, iaraRis ZaliT mieRoT. 1919<br />

wlis dekemberSi, omis gamoucxadeblad, Tavs daesxnen saqarTvelos<br />

damoukidebel respublikas da sazRvari gadmolaxes. qarTulma<br />

jarma SeZlo somexTa jer Semotevis ukugdeba da Semdeg Setevaze gadasvla.<br />

qarTuli jari iseTi triumfiT miiwevda win, ingliselebs<br />

rom ar SeeCerebina, erevansac ki aiRebda.<br />

barem aqve vityvi, javaxeTeli somxebis arasando, meryevi poziciis<br />

gamo, TurqebTan mebrZoli qarTuli jari axalqalaqSi ki ar<br />

banakdeboda, aramed duxoborebis sofel rodionovkaSi. javaxeTSi<br />

Semosaxlebul somxebs da maT daSnak erevnel meTaurebs, marTalia,<br />

„didi somxeTis~ Seqmnis gegma ganuxorcielebeli darCaT, magram<br />

kidev erTxel Caartyes zurgSi maxvili saqarTvelos. axalqalaqis<br />

samazro komitetSi mokalaTebulma daSnakebma areulobiT isargebles,<br />

TviTneburad moiwvies TviTmmarTvelobis sxdoma da axalqalaqis<br />

mazris somxeTTan mierTebis Sesaxeb Tavxeduri gadawyvetileba<br />

16<br />

S. lomsaZe, „mesxebi~, 1997, gv. 270, 299.<br />

17<br />

„iv. javaxiSvilis arqividan~, gaz. „literaturuli saqarTvelo~, 1988, #43.


96 bondo arvelaZe<br />

gamoitanes. es moRalaturi aqti 1918 wlis 22 ianvars Sedga. am separatistulma<br />

dadgenilebam qarTuli sazogadoebrioba aRaSfoTa.<br />

ai, ras werda qarTveli publicisti ilia alxaziSvili: „somxebs<br />

aravin dauSlis, erToba moawyon TavianT survilisamebr, magram miwa-wyals<br />

javaxeli qarTveli aravis dauTmobs. ver dagiTmobT kumurdos<br />

sakaTedro-saepiskoposo taZars, saRamos Svid eklesias,<br />

faravnis tbas, romlis napirze mZinare wm.ninom miiRo vazis jvari...<br />

javaxeTis „gamoyofiT~ mkvidri aborigenebi mosuli somxebis ymaT<br />

unda gavxdeT?.. 18<br />

axalqalaqel daSnakTa am separatistuli dadgenilebis SetyobinebisTanave<br />

mesxeT-javaxeTis general-gubernatorma Salva maRlakeliZem<br />

axalqalaqSi polkovniki g. kobaSaviZe gagzavna misi<br />

batalioniT, romelmac mazris daSnaki ufrosi gadaayena da es dadgenileba<br />

gaauqma.<br />

es muxanaTuri gadawyvetileba daSnakebma im dros gamoitanes,<br />

roca S. maRlakeliZe baxSi-begs axalcixis somxebis amowyvetaze<br />

ar daTanxmda, ramac musulmanebi ganarisxa. isini gaavebulni Seesivnen<br />

mesxeT-javaxeTis marTlmadidebel mosaxleobas da umowyalod<br />

gauswordnen. Turqebi isedac ar indobdnen marTlmadidebel qristian<br />

qarTvelebs, magram es faqti umadurobis Sav laqad mainc rCeba<br />

istoriaSi.<br />

sanosians Tavi moaqvs da trabaxobs, ruseT-saqarTvelos omSi<br />

afxazeTis somxebma ise gmirulad ibrZoles qarTveli dampyroblebis<br />

winaaRmdeg, rogorc yarabaRelma somxebma azerbaijanelebTano.<br />

jer erTi, afxazeTsa da yarabaRSi rusulma iaraRma da<br />

Zalam gaimarjva da ara somxurma, meorec _ sanosians yarabaRis<br />

sakiTxi Tu somxeTis sasargeblod sabolood gadawyvetili hgonia,<br />

mwared cdeba. aseTive viTarebaa afxazeTisa da cxinvalis regionis<br />

mimarTac. sanosianis samwuxarod male afxazeTi da cxinvalis regioni<br />

saqarTvelos daubrundeba, xolo yarabaRi _ azerbaijans.<br />

es istoriuli kanonzomierebaa da mas win veravin daudgeba, verc<br />

ruseTi da, miT umetes, verc daSnakuri somxeTi.<br />

kalami odnav gameqca da mivxedoT somxebs afxazeTSi. maT Cveuli<br />

umaduroba gamoiCines da nebayoflobiT Seadgines 2500-kaciani<br />

somxuri batalioni, romelsac marSal bagramianis saxeli<br />

uwodes da „mamacurad~ gaJlites afxazeTis qarTveli mSvidobiani<br />

mosaxleoba, Tan gaiZaxodnen _ „afxazeTi somxebis aris, mas<br />

qarTvelebisgan gavwmendTo~. isini daundoblad, sadisturad aw-<br />

18<br />

gaz. „saqarTvelo~, 1918, 4 Tebervali.


„АРМЯНЕ – В ПАСЛЕДНЫЙ ВАГОН“<br />

97<br />

amebdnen im qarTvelebs, romelTa winaprebmac Seivrdomes, Seifares<br />

TurqeTidan gadmoxvewili maTi winaprebi, lukma-puri gauyves da<br />

TavSesafari misces. 19<br />

somxuri umadurobis sul axali faqti: 2010 wlis seqtember-<br />

Si gaeros generalurma asambleam miiRo rezolucia qarTveli<br />

devnilebis TavianT sacxovrebel adgilebze dabrunebis Sesaxeb. qarTveli<br />

devnilebis dabrunebas mxari dauWira 50 qveyanam, winaaRmdegi<br />

wavida 14 qveyana, maT Soris „moZme~ somxeTic. es xdeba im<br />

dros, roca somxeTis daJinebuli TxovniT saqarTvelos mTavrobam<br />

darialis Caketili sabaJo punqti gaxsna, radgan mas somxeTisTvis<br />

ganusazRvrelad didi mniSvneloba aqvs. 20<br />

somexi avtori faqtebs da movlenebs TviTneburad cvlis, ra<br />

Tqma unda, somxebis prestiJis dacvis mizniT. magaliTad, musliman-<br />

Ta mier alyaSi moqceul axalcixelebs (1917 w.), maTma meTaurma bax-<br />

Si-begma winadadeba misca _ qalaqSi SemogviSviT, somxebs amovxocavT,<br />

qarTvelebs xels ar vaxlebTo. general-gubernatorma Salva<br />

maRlakeliZem ar gawira somxebi da uariT gaistumra. „meistorie~<br />

sanosiani am istoriul faqts piruku yveba, TiTqos baxSi-begma ganacxada<br />

_ axalcixel somxebTan pretenzia ar gvaqvs, qarTvelebs<br />

unda gavuswordeTo. modi da ende aseT mucliTmezRapre meistories.<br />

Tumca, misdauneburad, Tavi mainc gasca, roca Tqva _ Turqebma<br />

provokacia mogviwyes, aspinZis gzaze ori Turqis cxedari daagdes<br />

da maTi mokvla somxebs daabraleso. iqve mwared SeniSnavs _ nacnobi<br />

scenariao. esec ar iyos, cnobilia, rom Turqebi da somxebi<br />

saukuneebis ganmavlobaSi dana-sisxlad iyvnen gadakidebulni da<br />

dResac ase arian. vin daijerebs, rom baxSi–begi da misi somxebis<br />

sisxlmowyurebuli mebrZolebi maT daindobdnen? aseTi ram istorias<br />

ar axsovs.<br />

sanosiani 1918-1920 wlebSi somex ltolvilTa sakiTxs araerTgzis<br />

exeba da Cvenc, Sesabamisad, vcemT pasuxs. es Zalian mtkivneuli<br />

Temaa da mis mimarT gulgrili veravin iqneba.<br />

am wlebis somxur presas Tu gadavxedavT, vnaxavT, rom daSnakebis<br />

mier antiqarTuli uxamsi propaganda zenits aRwevs. amis erT-erTi<br />

nimuSia maSindeli axalgazrda mecnieris akad. manuk abeRianis statia<br />

„somxebi da qarTvelebi~. 21<br />

19<br />

ix. bondo arvelaZe, Teimuraz mibCuani, „bagramianis somxuri batalioni da<br />

qarTvelTa eTnowmenda afxazeTSi~, 2009. qarT. ing. rus. enebze.<br />

20<br />

dawvrilebiT ix. T. marxvaiZe, „ratom ewinaaRmdegeba somxeTi afxazeTSi<br />

qarTvelebis dabrunebas~, gaz. „axali Taoba~, 2010, #14.<br />

21<br />

gaz. „JoRovrdi Zain~ („xalxis xma~), 1916(?), №28.


98 bondo arvelaZe<br />

man saqarTvelos demokratiuli respublikis mTavroba daadana-<br />

Saula: „somex ltolvilebs axalqalaqis mazridan Seubraleblad<br />

eqcevian da saqarTvelos Sida raionebSi ar uSveben, maT axalqalaqi<br />

da misi mazra Tavisad miaCniaT da xval saqarTvelos teritoriis<br />

nawilad gamoacxadebeno~. am braldebas, seriebad rom gamoqveynda<br />

aRniSnul gazeTSi, pasuxi gasca gazeT „saqarTvelos respublikam~:<br />

„sxvagan sad, romel xalxSi, romel qveyanaSi upoviaT somxebs iseTi<br />

myudro TavSesafari, rogorc saqarTveloSi, sad unaxavT iseTi mzrunveloba,<br />

stumarTmoyvareoba, rogorc saqarTveloSi _ gviTxras!..<br />

Tu warsuls b-ni abeRiani angariSs ar uwevs?! Tu mas hgonia, rom<br />

istoria „JoRovrdi Zainis~ redaqciaSi iwereba, Tanamedrove mdgomareoba<br />

mainc miiRos saTvalavSi, gaixsenos, daTvalos ramdenma somexma<br />

Semoafara Tavi am omis dros saqarTvelos, ramdeni somexi gadaurCa<br />

sikvdils da, barem, keTili inebos da isic daTvalos, ramdeni<br />

fuli daixarja somexi ltolvilebisaTvis dRemde da ramdeni qarTvelebisTvis~<br />

(1916, 26 seqtemberi). am monacemebis mixedviT somexi<br />

ltolvilebisTvis saqvelmoqmedo sazogadoebas sxvadasxva dros 40<br />

milioni maneTi miuRia, xolo qarTul saqvelmoqmedo sazogadoebas<br />

_ samiode milioni, isic didi WapanwyvetiT. es yvelaferi ar ainteresebdaT<br />

daSnakebs da gazeTebis _ „horizontisa~ da „aSxatavoris~<br />

furclebidan isteriulad gahkiodnen: „SeaCereT somex ltolvilTa<br />

Jleta, nu moawyobT saqarTveloSi meore mesopotomias~ da a.S.<br />

daSnakTa gauTavebeli WorebiT, sicruiT da ciliswamebiT Tavmobezrebulma<br />

saqarTvelos demokratiulma mTavrobam somxeTis daSnakur<br />

xelisuflebas oficialurad mimarTa, saqarTvelos teritoriaze<br />

Tavmoyril somex ltolvilTa erTi mesamedi mainc mieRoT da<br />

TavSesafari miecaT somxeTSi. es erTob konstruqciuli da drouli<br />

winadadeba iyo, magram qarTulma mxarem sruliad moulodneli pasuxi<br />

miiRo. somxeTis daSnakurma mTavrobam civi uari ganacxada sakuTari<br />

sisxlis da xorcis miRebaze. am dros saqarTvelos 300.000<br />

ltolvili hyavda, aqedan awyuris tyeSi _ 20 aTasze meti. qarTveli<br />

ltolvilebi SimSiliT da siciviT Rafavdnen suls. Tu somxeTs ar<br />

SeeZlo sakuTari TanamoZme ltolvilebis miReba, saqarTvelo ratom<br />

iyo valdebuli maTTvis epatrona? magram saqarTvelos mTavroba,<br />

rac SeeZlo, mzrunvelobas ar aklebda ltolvilebs, ganurCevlad<br />

erovnebisa. barem aqve vityvi, qarTvelTmoZule daSnakebis antiqarTulma<br />

agitaciam ise moabezra Tavi somex ltolvilebs, rom maT<br />

Seadgines sazogadoebrivi „ganaCenebi~ da gaugzavnes saqarTvelos<br />

mTavrobas. am „ganaCenebSi~ isini qarTul mTavrobas sTxovdnen,


„АРМЯНЕ – В ПАСЛЕДНЫЙ ВАГОН“<br />

99<br />

emudarebodnen, „Tavidan mogvaSoreT daSnaki agitatorebi, romlebsac<br />

swadiaT somxebis da qarTvelebis erTmaneTTan gadamterebao~. 22<br />

sinamdvileSi daSnakebs somexi ltolvilebis bedi ki ar awuxebdaT,<br />

aramed is, rom axalqalaqis mazraSi somexTa raodenobis Semcirebis<br />

gamo, „didi somxeTis~ Seqmnis seniT daavadebulebs, am mazris<br />

moTxovnis naklebi safuZveli eqnebodaT.<br />

saqarTvelos demokratiuli respublikis mTavrobisadmi ufro<br />

da ufro meti pretenziebi rom waeyenebinaT, daSnakebi somexi<br />

ltolvilebis mdgomareobis gamoyenebas cdilobdnen. marTalia,<br />

yoveli Sedareba pirobiTia, magram es Zalian waagavs maT dRevandel<br />

qmedebasac. daSnakebi amJamadac cdiloben javaxeTis somxebis yofacxovreba<br />

muq ferebSi daxaton da amiT Seqmnan yalbi suraTi maTi<br />

viTomda ekonomikuri siduxWirisa da qarTvelTa mxridan Cagvrisa.<br />

sinamdvileSi ki isini gacilebiT ukeT cxovroben, vidre mkvidri<br />

qarTvelebi. maT raRac erovnul diskreditaciaze xom laparakic<br />

zedmetia. Sirak Torosianebs es antiqarTuli agitacia javaxeTis<br />

avtonomiisaTvis niadagis mosamzadeblad an, sulac javaxeTis saqarTvelosaTvis<br />

CamosaSoreblad da somxeTisaTvis misaerTeblad<br />

sWirdebaT. es iyo maTi mizani warsulSi da dResac tradiciulad<br />

ocneboben „didi somxeTis aRdgenaze~. yarabaRi am miznisken mimaval<br />

gzaze pirveli nabijia, Semdegi, maTi mokle WkuiT, javaxeTia...<br />

sanosianma saqarTvelosadmi wayenebul braldebaTa mTeli korianteli<br />

daayena statiaSi _ „...Белый геноцид или _ Армяне _ в<br />

последный вагон~… aseTi provokaciuli statia 1918-1920 wlebSi qarTvelTa<br />

zizRiT daavadebul daSnakur presaSic ki Znelad moiZebneba.<br />

sjobia punqtobrivad gavceT pasuxi:<br />

1. mas miaCnia, rom qarTul-somxur urTierTobasa da am xalxTa<br />

Zmoba-megobrobaze laparakma Turme didi xania azri dakarga. sapasuxod<br />

Cven aseT kiTxvas davsvamT: hqonda ki odesme? oRond, ra Tqma<br />

unda maTi umadurobis mizeziT?<br />

2. sanosianis mixedviT TbilisSi 300 aTasi somexi cxovrobs. es<br />

ricxvi ara zustia. dRes TbilisSi 250 aTasze naklebi somexia.<br />

igi mari broses imowmebs da ambobs, kvirikianTa mefoba kaxeT-<br />

Si 150 wels gagrZeldao. XIII saukuneSi aq mcxovreblebma qalkedoneloba<br />

miiRes da gaqarTveldneno. visac ar unda ekuTvnodes es<br />

azri, igi mcdaria! „kaxeTSi Tavidanve mkvidrebi qarTvelebi iyvnen<br />

da moqmedebda qarTuli marTlmadidebluri eklesia~. 23<br />

22<br />

gaz. „erToba~, 1918, 8 noemberi.<br />

23<br />

„saqarTvelis istoriis narkvevebi~, t. II, 1973, gv. 379-416).


100 bondo arvelaZe<br />

somexTa gaqarTveleba, anu TeTri genocidi, rogorc sanosiani<br />

uwodebs, Turme, gansakuTrebiT stalinisa da berias dros mimdinareobda.<br />

swored maTi mmarTvelobis periodSi gaCenila lozungi Tu<br />

mowodeba „Армяне _ в последный вагон~… (gv. 74.) sanosianis mixedviT,<br />

somxebs ufleba ar hqoniaT qarTvelebTan erTad, qarTvelebis gverdiT,<br />

matareblis erT vagonSi emgzavraT... somxebisTvis sadRac, bolo<br />

vagoni yofila gamoyofili. kidev kargi, ar Tqva, „kuklusklanelebiviT~<br />

qarTvelebi mSvidobian somxebs xocavdneno, rogorc bagramianis<br />

somxuri batalionis boevikebi – mSvidobian qarTvelebs afxazeTSi.<br />

am saSineli braldebis dasamtkiceblad Cveulebriv araviTari<br />

faqtobrivi masala ar moaqvs. verc moitans, vinaidan aseTi ram, an<br />

amis msgavsi, istorias ar axsovs, saqarTveloSi momxdariyo. es aris<br />

urcxvi ciliswameba da zRvargadasuli sicrue qarTvel xalxsa da<br />

mis istoriaze daboRmili subieqtisa, romelic kanidan Zvreba, rom<br />

rogorme Cirqi moscxos qarTvelebs, Seuracxyos da maTi damcirebis<br />

fonze sakuTari eri da misi warsuli ukeTesad warmoaCinos.<br />

sanosiani iseTi kaci ar Cans, vinmes yuri daugdos, magram cotaoden<br />

imeds vitovebT, iqneb ovanes Tumanians mainc mousminos. am<br />

didebulma poetma da Tavisi qveynis mgznebare patriotma qarTvel<br />

xalxze brZana: „qarTvelebi kavkasiaSi mudam iyvnen pirvelebi TavianT<br />

politikur da sazogadoebriv brZolaSi... Tu gadavxedavT<br />

msoflio xalxTa urTierTobebs, aucileblad dameTanxmebiT, qarTvelebi,<br />

rogorc mezoblebi, erTi yvelaze saukeTesoni arian<br />

msoflio xalxebs Soris~. amis Semdeg bedis ironiaa, aba ra aris,<br />

sanosiani erovnul diskriminacias da genocids wamebdes xalxs,<br />

romlis dedaqalaqSi sul cota xuTi eris samlocvelo dgas gverdigverd<br />

da romlebSic loculobdnen da dResac loculoben am<br />

xalxTa warmomadgenlebi.<br />

sanosianma gaimeora naxevradSeSlili, loTi xruSCovis simTvraleSi<br />

wamoyrantalebuli bodva, TiTqos qarTvelebs raRac privilegirebuli<br />

mdgomareoba hqoniaT stalinis da berias dros. faqtebiT<br />

mtkicdeba, rom 1937 wlis represiebs ufro meti qarTveli<br />

Seewira, vidre somexi, xolo meore msoflio omSi ufro meti qarTveli<br />

daiRupa, vidre somexi da a. S.<br />

saqarTvelos sabWoTa respublikaSi 1920-30-ian wlebSi aTeisturi<br />

brZola religiis winaaRmdeg Turme erovnuli niSniT Catarebula<br />

da TbilisSi marto somxuri eklesiebi daungreviaT, qarTuli ki ara.<br />

es aris sanosianis morigi mtknari sicrue. bolSevikebma aramarto<br />

TbilisSi, aramed mTeli saqarTvelos masStabiT daangries an sawyo-


„АРМЯНЕ – В ПАСЛЕДНЫЙ ВАГОН“<br />

101<br />

bebad aqcies qarTuli eklesiebis 90 procenti, Tu meti ara. am vandalizmis<br />

Sesaxeb arsebobs uamravi literatura qarTulsa da rusul<br />

enebze da nebismier adamians SeuZlia gaecnos maT. bolSevikebs namuss<br />

ar vwmendT, magram es aTeisturi kampania erovnuli niSniT namdvilad<br />

ar CautarebiaT, ubralo mizezis gamo, erovnuloba maT sruliad ar<br />

awuxebdaT, es grZnoba atrofirebuli hqondaT. isini, cudi gagebiT,<br />

internacionalebi iyvnen. es kaci an srul uvicobas amJRavnebs, an<br />

qarTvelTa siZulvilma daubnela goneba, roca wers: „saqarTvelos<br />

sabWoTa mTavrobis mier somxuri eklesiebis dangreva Tu aTeisturi<br />

propagandis mizniT moxda, xojavanqis somxuri sasaflaos winaaRmdeg<br />

jvarosnuli laSqroba da gauqmeba ras mivaweroT~... barem axla<br />

vityvi: 1930-ian wlebSi daangries vanqis cnobili taZari (igi iyo<br />

baraTaSvilis quCaze, yofili kolmeurneobis bazris win, axla mis<br />

adgilas somxuri skolaa). am taZris ezoSi dasaflavebuli XIX saukunis<br />

somexi klasikosi mwerlebisa da sazogado moRvaweebis neStebi<br />

avlabarSi, elias goraze, specialurad mowyobil somex mweralTa da<br />

sazogado moRvaweTa panTeonSi gadaasvenes. aq ganisveneben ov. Tumaniani,<br />

g. sundukiani, nar-dosi, raffi da sxv.<br />

rac Seexeba xoja-vanqis sasaflaos avlabarSi, elias goraze, is<br />

marTlac gaauqmes bolSevikebma da mis adgilas gaaSenes mSromelTa<br />

kulturisa da dasvenebis baRi, romelsac Semdeg „megobrobis parki~<br />

uwodes. am socialistur RonisZiebaSi marto xoja-vanqis sasaflao<br />

ar moyolila; maSin saqarTvelos mTavrobam gaauqma veris<br />

qarTvelTa sasaflao da kirovis saxelobis parki gaaSena. aq Semdeg<br />

aSenda Wadrakis sasaxle. rogorc veris, ise xoja-vanqis saflavis<br />

qvebi ki imelisa da Tamar mefis (yofili Celiuskinelebis) quCisa<br />

da xidis mSeneblobebze gamoiyenes, Tu ar vcdebiT, isini romeli-<br />

Rac skolis mSeneblobasac ki moxmarda. Cveulebriv, gauqmebuli sasaflaos<br />

adgilas an parki Sendeboda, an eklesia.<br />

boRma nu gaxrCobT _ verasodes ver daamtkicebT, aTasjer rom<br />

daweroT da gaimeoroT _ Tbilisi somxebma daaarseso. amaSi verc<br />

brose giSveliT da verc veravin, vinaidan, „arqeologiuri masalebi<br />

mowmoben, qarTvelTa winaprebi gacilebiT adre cxovrobdnen<br />

TbilisSi, vidre somexTa winaprebi daikavebdnen sxvis miwa-wyals –<br />

urartus daSlili samefos teritorias (VI s. Cv.w.aRr.-mde). vaxtang<br />

gorgasalma ki V saukuneSi aq daaarsa qalaqi, romelic strategiuli<br />

mdebareobis gamo mcxeTis Semdeg qarTvelTa dedaqalaqi gaxda~. 24<br />

gindaT Tu ar gindaT, SeegueT am istoriul faqts da moeSviT<br />

24<br />

qse, t. IV, 1979, gv. 597.


102 bondo arvelaZe<br />

ukadrisi xerxebis gamoyenebas angarebiani miznebis misaRwevad.<br />

Tqma ar unda, araa mosawoni raffis saflavis xelyofa, magram<br />

ratom mianiSnebT, TiTqos es samarcxvino saqcieli maincdamainc qarTvelma<br />

Caidina? amis sabuTi ar gaqvT ise, rogorc Tbilisis somxuri<br />

Teatris dawvis Tu afeTqebis mcdelobisa, amitom gadakrulgadmokrulebs<br />

Tavi daanebeT.<br />

sanosiani acxadebs, TbilisSi, ise rogorc mTel saqarTveloSi,<br />

ar aris somxuri kulturis centrio. sainteresoa, es kaci ase uRmerTod<br />

ratom cruobs. ilias universitetSi aris somxuri enisa<br />

da literaturis fakulteti. TbilisSi nayofierad muSaobs somex<br />

mweralTa kavSiri _ „vernatunis~ saxelwodebiT. mas aqvs <strong>Jurnali</strong><br />

„kamurj~ (xidi), romelSic ibeWdeba saqarTveloSi mcxovrebi somexi<br />

mwerlebis nawarmoebebi. masSi qveyndeba, agreTve, qarTvel mweralTa<br />

nawarmoebebis somxuri Targmanebic. TbilisSia saukunovani p. adamianis<br />

saxelobis somxuri Teatri, romelic saqarTvelos respublikis<br />

biujetidan finansdeba. saxelmwifo radio-televiziaSi aris gadacemebi<br />

azerbaijanul, somxur, afxazur, osur da rusul enebze. saqarTveloSi<br />

moRvaweoben mTargmnelebi _ z. medulaSvili, g. Saxnazari, a.<br />

bostanjiani. samecniero moRvaweobas ewevian prof. a. axtiani, doc.<br />

gevorqiani da sxv. kidev mraval dargSi moRvaweoben somxebi, romelTa<br />

CamoTvla Sors wagviyvans. es kaci imdens tyuis, pasuxis gacemis survilic<br />

qreba. zogierTze ki aucilebelia komentaris gakeTeba. Tundac<br />

is, rom gaz. „saqarTvelos respublikas~ brals debs, mas qveynis<br />

erTaderT patronad warmoudgenia Tavi da daufaravi zizRiT uyurebs<br />

sxva xalxebs, radgan maT meorexarisxovnad Tvliso. amas wers, magram<br />

sityvebs isev da isev faqtebisa da sabuTebis gareSe isvris haerSi. am<br />

vaJbatonis mixedviT gamodis, rom Tu qarTuli gazeTi erevanSi gamoqveynebul<br />

antiqarTuli wignis an sagazeTo publikaciis pasuxs dabe-<br />

Wdavs, es Sovinizmsa da mezobeli xalxis siZulvils niSnavs.<br />

aba, axla vnaxoT ra ibeWdeba somxur periodikasa da calkeul<br />

gamocemebSi. romeli erTi davasaxeloT, rom qarTveli xalxis awmyo<br />

da warsuli, erovnuli Tavmoyvareoba ar iyos Seuracxyofili,<br />

falsificirebuli da gabiTurebuli. marto aivazianis, karapetianis,<br />

sarqisianis publikaciebi, muradianis mecnieruli narkvevebi<br />

da Tqveni e.w. naSromi gana amas ar mowmoben? es avtorebi, da aramarto<br />

isini, „mTel qarTvel ers _ diax, mTel qarTvel ers _ Tavze<br />

lafs asxamen da saflavs uTxrian~. amas Cioda saukunis win ilia<br />

WavWavaZe da, samwuxarod, mas Semdeg araferi Secvlila da qarTvelTa<br />

ganqiqeba dResac isev ise grZeldeba. ase, rom „saqarTvelos


„АРМЯНЕ – В ПАСЛЕДНЫЙ ВАГОН“<br />

103<br />

respublika~ mxolod qarTvelTmoZule zogierTi somexi mecnierisa<br />

da <strong>Jurnali</strong>stisgan icavs Tavisi eris Rirsebasa da warsuls. etyoba,<br />

dadga dro, am gazeTma TavdacviTi pozicia Seicvalos da iqiT<br />

Seutios da Tavis adgilas dasvas zogierTi gacuRlutebuli somexi<br />

mecnieri da politologi.<br />

sanosianma da misma msgavsma adamianebma, ase rom „gulSematkivroben~<br />

sxva qveynebis mcire erebs, imaze izrunon, rom somxeTSi, aparanis<br />

regionSi kompaqturad dasaxlebul 70-80 aTas qurTs miscen<br />

avtonomia an damoukidebloba! ratom ar aZleven?! Zalian iolia<br />

humanistis pozaSi dgoma da sxva qveynebis magaliTze mcire erebis<br />

bedze niangis cremlebis Rvra.<br />

qarTul miwaze monebivre „yovlismcodne meistoriem~, qarTul<br />

purs rom Wams, ar icis, svanebi da megrelebi rom qarTvelebi arian?<br />

icis, gana ar icis, magram ra qnas, qarTveli xalxis siZulvilis<br />

Sxami rom moadgeba pirze, xom unda gadmoanTxios. svanebisa da megrelebis<br />

araqarTvelad gamocxadebiT cdilobs qarTvelTa raodenoba<br />

30 procentamde Seamciros (amas arc malavs), xolo svanebis da<br />

megrelebis „qarTvelizaciaSi~ saqarTvelo „daadanaSaulos~.<br />

aqve vTqvaT, bunebaSi ar arsebobs „Turqi mesxi~. maTgan umetesoba<br />

„mahmadiani mesxia~. saTxevelma „mecnierma~ wesiT es unda<br />

icodes, magram ar unda da ar „icis~.<br />

mcire informacia: evrokavSiris gadawyvetilebiT, sul male mahmadiani<br />

mesxebis mSobliur javaxeTSi masiuri dabruneba daiwyeba.<br />

amitom 1830-ian wlebSi carizmis mier aq Semosaxlebul somxebs<br />

mouwevT am realobasTan Segueba...<br />

sanosians moaqvs monacemebi, Tu sad, ramdeni somxuri saswavlebelia:<br />

stambolSi _ 30, iranSi _ 50, libanSi _ 60 da a.S. imeds<br />

vitovebT, rom es ricxvebi sinamdviles Seesabameba. saswavlebel-<br />

Ta mravalricxovneba kargia da misasalmebelia, magram ratom imas<br />

ar ambobs, rom es somxuri skolebi an kerZoa, an saqvelmoqmedo<br />

SemowirulobebiT arseboben. ki batono, Tu gnebavT, gaxseniT kerZo<br />

pansioni TbilisSi an sxvagan, vin giSliT, magram ver daasaxelebT<br />

qveyanas, saqarTvelos garda, somxuri skolebi saxelmwifos biujetze<br />

rom iyos. amags danaxva da dafaseba unda, Torem, daunaxaobas<br />

da umadurobas sikeTe ar moaqvs.<br />

gvsurs, mavanTa da mavanTa gasagonad vTqvaT, evropisa da aziis<br />

qveynebis somxur eklesiebSi mrevli aRar hyavT da dacarieleba,<br />

gauqmeba emuqrebaT. 25<br />

25<br />

ix. „В Церков пустую~, газ. „Голось Армений~, 1996, №62, 19 июнь.


104 bondo arvelaZe<br />

saqarTveloSi somxuri eklesiebi mrevlis simcires ar uCivian.<br />

javaxeTis avtonomiasa da somxuri enis statusze laparakobs sanosiani<br />

da makedoniis magaliTi moaqvs, romelic am qveyanaSi mcxovreb<br />

albanelebs maTi enis makedonur enasTan gaTanabrebas da saxelmwifo<br />

enad gamocxadebas dapirebia. amas ki wers, magram imas ratom ar ambobs,<br />

rom albanelebs araviTari teritoriuli pretenzia ar aqvT da arc<br />

hqoniaT makedoniis mimarT, somxeTs ki, yovelgvar safuZvels moklebuli,<br />

gauTavebeli pretenziebi aqvs uZvelesi qarTuli miwis _ javaxeTis<br />

jer avtonomiis, mere, sulac, somxeTTan mierTebisa. saqarTvelo, ise<br />

rogorc mis bedSi myofi nebismieri qveyana, aseT nabijs ar gadadgams<br />

da erovnul teritorias kidev ar daaqucmacebs. rac Seexeba qarTul<br />

enas, keTili inebeT da rigianad SeiswavleT saqarTvelos saxelmwifo<br />

ena da miiReT monawileoba qveynis SenebaSi, rogorc saqarTvelos sruluflebianma<br />

moqalaqeebma. amis yovelgvari pirobebia Seqmnili. sainteresoa,<br />

safrangeTis da sxva qveynebis somxuri diaspora am qveynebis<br />

mTavrobisagan somxuri enis statuss iTxovs?<br />

iseTebic arian Segnebulad rom ar swavloben saqarTvelos saxelmwifo<br />

enas, magaliTad, viRac smbatianebi. isini javaxel somxebs<br />

mouwodeben, ar iswavlon qarTuli ena. ki batono, es maTi nebaa, Zalas<br />

aravin atans, magram somxuri andazaa: „vis pursac Wam, xmalic<br />

imisi unda iqnioo~.<br />

sanosians hgonia, qarTvels gamorCeulobis da upiratesobis<br />

TviTSegneba stalinis da berias wyalobiT Camouyalibdao.<br />

sinamdvileSi, sabWoTa imperiis saTaveSi maTi yofnis gamo qarTvels<br />

araviTari privilegia ar hqonia. qarTvels Tavmoyvareoba da<br />

raindoba odiTgan mosdgams da Taobidan Taobaze memkvidreobiT gadadis.<br />

amitom Seiqmna XII s-Si raindobasa da megobrobaze rusTavelis<br />

genialuri poema „vefxistyaosani~. es poema qarTveli eris am<br />

Tvisebebs mxatvrulad gadmoscems. es aris raindobis, megobrobis,<br />

siyvarulis ukvdavi himni. masSi gamovlinda qarTveli xalxis amayi<br />

erovnuli suli da stalini da beria aq arafer SuaSia.<br />

stalins rac Seexeba, is iyo eTnikuri qarTveli, genialuri ni-<br />

WiTa da unarebiT dajildovebuli, ramac igi uzarmazari sabWoTa<br />

imperiis meTauris savarZlamde miiyvana da ocdaaT welze meti xnis<br />

ganmavlobaSi msoflios Tavis nebas karnaxobda.<br />

vfiqrobT, unda iTqvas isic, rom maRali poeturi talantiT Seqmnili<br />

somxuri eposi „daviT sasuneli~ saqarTvelos mefe daviT IV<br />

aRmaSenebelzea Seqmnili. man arabebisagan gaaTavisufla aramarto<br />

saqarTvelo, aramed somxeTic. amis gamo moxda somxur garemoSi misi


„АРМЯНЕ – В ПАСЛЕДНЫЙ ВАГОН“<br />

105<br />

gmiruli pirovnebis kontaminacia, Senacvleba da Seiqmna es eposi,<br />

romelSic asaxulia qarTveli mefis brZola arabi dampyroblebis<br />

winaaRmdeg daviT sasunelis meTaurobiT. ar unda daviviwyoT isic,<br />

rom „daviT sasuneli~ Seiqmna muSqebis//mesxebis dialeqtze da Semdeg<br />

gavrcelda mTels somxeTSi. es procesi ase warimarTa: roca qarTvelTa<br />

tomebma CrdiloeTiT gadmoinacvles, maT adgilas somexTa<br />

winapari damkvidrda, xolo muSqebis//mesxebis garkveuli nawili yofili<br />

urartus, dRevandeli somxeTis, teritoriaze darCa. am muSqmesxebis<br />

STamomavlebma Seqmnes „daviT sasunelis~ eposi, romelic<br />

somxurenovan samyaroSi moxvda da somxur nacionalur eposad iqca.<br />

sanosiani somexTa raRac usisxlo „TeTr genocidze~ laparakobs.<br />

araviTari „TeTri genocidi~ ar momxdara saqarTveloSi da arc<br />

xdeba, rogorc mas hgonia, magram ejimiawinis sagareo saeklesio<br />

politikis mizani ki iyo qarTvelTa usisxlo genocidi. am procesma<br />

gansakuTrebiT totaluri xasiaTi XVIII-XIX saukuneebSi<br />

miiRo. ejimiawinma isargebla saqarTvelos garkveuli dasustebiT<br />

da aRmosavleT saqarTvelos aseulobiT emisari, somex tertera-<br />

Ta mTeli armia Semousia. maT moxerxebulad gamoiyenes qarTveli<br />

xalxis SeWirvebuli mdgomareoba da maqinaciebiT qarTl-kaxeTSi<br />

grigorianul sarwmunoebaze gadaiyvanes aTasobiT marTlmadidebeli<br />

qarTveli. es ki marTlac iyo qarTvelTa usisxlo genocidi.<br />

„terterebma qarTlSi 120 sofeli gaasomxes, kaxeTSi _ 80 sofeli.<br />

XVIII saukuneSi Tbilisis surb-nSanis eklesiis somxis mRvdelma 20<br />

wlis ganmavlobaSi 500 qarTvels mounaTla Svili somxurad, xolo<br />

noraSenis eklesiis winamZRomma 1740-1770 ww. TbilisSi somxurad<br />

monaTla 1000 qarTveli, jigraSenis eklesiis winamZRvarma 1710-1730<br />

ww. 400-ze meti qarTveli somxurad monaTla, TeleTis eklesiaSi<br />

1770-1792 ww. somxurad monaTla 1000-mde qarTveli~. 26<br />

qarTveli bavSvebis somxurad monaTvla ra ukadrisi xerxebiT<br />

xdeboda terterebis mier, z. WiWinaZes aqvs aRwerili: „somxis sam-<br />

Rvdeloebis gveluri sjulis ostaturi eSmakoba qarTveli eris<br />

gasomxebisaTvis~, „qarTveli eris gasomxebis istoriidan: mkiTxav-marCielebi<br />

da maTi eSmakoba~... „qarTveli grigorianebi~, 1906;<br />

mTavarepiskoposi anania jafariZe, „qarTl-kaxeTi – qarTvelTa gasomxeba~,<br />

1999 da sxv.<br />

ejimiawini da TbilisSi vanqis taZarSi mjdomi saqarTvelos<br />

eparqiis somexi episkoposebi, rac SeiZleba meti qarTveli rom<br />

26<br />

z. WiWinaZe, „somxis samRvdeloebisa da daSnakTa ocneba~, gaz. „samSoblo~, 1916,<br />

17 aprili.


106 bondo arvelaZe<br />

gaesomxebinaT terterebs, finansebs ar iSurebdnen da oqros uxvad<br />

gascemdnen. am procesma imdenad farTo xasiaTi miiRo, rom mefis<br />

mTavroba iZulebuli gaxda specialuri dadgenileba gamoeca da qarTvelTa<br />

somxis sarwmunoebaze gadayvana aekrZala, magram somexi<br />

sasuliero pirebi am dadgenilebas arad dagidevdnen da mainc Tavisas<br />

ganagrZobdnen. am mxriv gansakuTrebiT aqtiurobda episkoposi<br />

nersesi (Semdeg sruliad somexTa kaTalikosi). igi am process uSualod<br />

xelmZRvanelobda da warmarTavda. 27<br />

amas daemata isic, rom „Tavgasuli terterebi Zvel qarTul<br />

eklesiebs aTasnairi xrikebis gamoyenebiT, uceremoniod daepatronnen,<br />

raSic xels uwyobdnen rusis maRali sasuliero msaxurni~. 28<br />

kidev SeiZleba analogiuri faqtebis da monacemebis motana, magram,<br />

vfiqrobT, moyvanili saarqivo masala da samecniero literatura<br />

naTlad gviCvenebs, ejimiawinma rogori agresiuli religiuri<br />

sagareo politika gaatara qarTvelTa grigorianul sarwmunoebaze<br />

gadasayvanad. ra Tqma unda, ejimiawinis es religiuri agresia iyo<br />

Tbilisis somxuri burJuaziis miznebis realurad ganxorcielebis<br />

mcdeloba. am muxanaTuri procesis ideologiuri dasabuTeba mocemuli<br />

aqvs Tavis publicistur TxzulebaSi gazeT „mSakis~ redaqtors<br />

grigol arwruns, romelmac frang <strong>Jurnali</strong>sts, kutuls daawerina:<br />

„momavali kavkasiaSi somxebs ekuTvniT, mis mezoblebs – qarTvelebs<br />

da TaTrebs – sxva ara darCeniaT ra, rom unda gasomxdneno~.<br />

axla, rac Seexeba konkretulad samcxe-javaxeTis qarTvelTa<br />

genocids, amis Sesaxeb prof. Tina ivelaSvili gvaZlevs faqtebze<br />

damyarebul safuZvlian daskvnas: „yvela kargad xedavs, rom TeTri<br />

genocidis msxverplad am regionSi (javaxeTSi) XIX saukunis I naxevarSi<br />

mefis ruseTis locva-kurTxeviT Semosaxlebuli somxebi ki<br />

ara, aramed ZirZveli qarTuli mosaxleoba iqca. kerZod:<br />

1. TurqeTis xelisuflebis mxridan Zalismieri zewoliT mkvidr<br />

qarTul mosaxleobaze, qarTveli mosaxleobis garkveuli nawili<br />

aiyara da saqarTvelos sxvadasxva kuTxeSi gadasaxlda, nawilma<br />

sarwmunoeba Seicvala, rasac, faqtobrivad, maTi erovnuli da sulieri<br />

gadagvareba mohyva (TeTri genocidis erTi saxe).<br />

2. rusma generalma tormasovma, mefis xelisuflebis miTiTebiT,<br />

1810 wels javaxeTidan aTasobiT mkvidri qarTveli ayara da qvemo<br />

qarTlSi gadaasaxla (TeTri genocidis meore saxe).<br />

27<br />

z. WiWinaZe, „somxis kaTalikosis nerses didis moRvaweoba saqarTvelos<br />

dasaRupad da qarTveli eris SesaWmelad~.<br />

28 bondo arvelaZe, „qarTuli~ Tu somxuri eklesiebi saqarTveloSi?! 1996, qarT.,<br />

ingl., rus. enebze.


„АРМЯНЕ – В ПАСЛЕДНЫЙ ВАГОН“<br />

107<br />

3. XIX saukunis 30-ian wlebSi, samcxe-javaxeTidan 65 aTasze<br />

meti sarwmuno-ebaSecvlili qarTveli mamapapuri samkvidreblidan<br />

aiyara da TurqeTSi gadaixvewa (TeTri genocidis mesame saxe).<br />

4. ruseTis xelisuflebis adgilobrivma warmomadgenlobam, ro -<br />

melic araa gamoricxuli rom somxebma moisyides, kaTolikur sar<br />

wmunoebaze gadasul qarTvelebs somxur enaze wirva-locva daukanona,<br />

isini oficialurad somxebad gamocxaddnen, da somxurenovani<br />

skolebi gauxsna (TeTri genocidis meoTxe saxe).<br />

5. sabWoTa xelisuflebis damyarebis Semdeg sofel velidan javaxeTSi<br />

gadmosaxlebulma qarTvelma kaTolikeebma (romlebsac xelisuflebam<br />

somxuri riti dauwesa da somxurenovani skolebi gauxsna)<br />

araerTxel (XIX saukunis 30-iani wlebi, amave saukunis 90-iani<br />

wlebi) mimarTes mTavrobas, rom isini qarTvelebi iyvnen da amitom<br />

qarTulenovani skolebis gaxsnas iTxovdnen. imdroindeli xelmZRvanelobis<br />

Segnebuli wayruebis Sedegad es Txovna darCa „xmad mRaRadeblisa<br />

udabnosa Sina~ (TeTri genocidis mexuTe saxe).<br />

6. XX saukunis 40-ian wlebSi kremlidan miRebuli dadgenilebis<br />

safuZvelze aTeul aTasobiT gamahmadianebuli qarTveli samcxe-javaxeTidan<br />

ZaliT ahyares da Sua aziaSi gadaasaxles (TeTri genocidis<br />

meeqvse saxe).<br />

mefis ruseTisa Tu sabWoTa xelisuflebis mier gatarebuli antiqarTuli<br />

RonisZiebebis Sedegad moxda is, rom samcxe-javaxeT-<br />

Si (gansakuTrebiT javaxeTSi) ZirZveli mkvidri mosaxleoba – qarTvelebi<br />

XIX saukunis 30-ian wlebSi TurqeTidan Semosaxlebul<br />

somxebTan SedarebiT eTnikur umciresobad iqcnen~. 29<br />

TeTr genocidze Tu midga saqme, ai, es iyo mizanmimarTuli,<br />

usisxlo genocidi qarTveli xalxisa.<br />

sanosiani arqeologiasac waepotina da `ganixila~ megaliTuri<br />

kulturis nimuSebi javaxeTSi. esenia: sofel murjaxeTis sasaflaoze<br />

arsebuli qvis veSapi. xalxi mas „ZuZus qvas~ eZaxis. sofel<br />

ganZis qvis veSapi dgas mdinare faravnis marjvena napiras. faravnis<br />

tbis napirze mdgar qvis veSaps soflelebi „zeze mdgar qvas~<br />

uwodeben. zogierTi mecnieri mas falosis kults ukavSirebs, zogs<br />

ki Cveulebriv qvis veSapad miaCnia. es mecnieruli davis sagania da<br />

masSi amjerad ar CavereviT. erTi ki unda aRvniSnoT, sanosiani prof.<br />

l. meliqsed-begs cils swamebs, roca wers, TiTqos mas murjaxeTis<br />

veSapi ar unaxavs da masze fotosuraTiT msjelobso. es ar aris<br />

swori. roca prof. l. meliqseT-begi Tavisi monografiis „megali-<br />

29<br />

„ar gaTeTrdebis yorani~, gaz. „literaturuli mesxeTi~, 2010, noemberi.


108 bondo arvelaZe<br />

Turi kultura saqarTveloSi~ (1938) masalebs amzadebda, ramdenjerme<br />

iyo javaxeTSi da adgilze Seiswavla es Zeglebi. amas mowmobs<br />

mis arqivSi daculi masalebi, Zeglis fotoebi, am Zeglebis gverdiT<br />

gadaRebuli l.meliqsed-begis suraTebi da samgzavro Canawerebi.<br />

aRar gamovudgebiT sanosianis sxva „mecnierul varjiSebs~ da<br />

vityviT, roca somexTa winaprebi movidnen dRevandeli somxeTis<br />

teritoriaze, isini veraviTar SemTxvevaSi Tan ver moitandnen 9-10<br />

tonian da meti wonis Zeglebs, rogorc sanosians hgonia. es aris im<br />

xalxis Seqmnili, romelic aq manamde mkvidrobda, vidre somexTa<br />

winaprebi awindeli somxeTis miwaze movidodnen, ufro adre, vidre<br />

aq urartuli civilizacia Seiqmneboda (n.mari). ciklopur da megaliTur<br />

Zeglebs araviTari kavSiri ara aqvs somxebTan da mis Zvel<br />

kulturasTan.<br />

kidev erTxel gvsurs SevaxsenoT arwrunebis, patkanovebis,<br />

ezovebis, „Rirseul~ memkvidreebs _ sanosianebs, aivazianebs, karapetianebs,<br />

sarqisianebs da maT msgavs „mecnierebs~, romelnic avadmyofuri<br />

daJinebiT acxadeben pretenziebs javaxeTsa da, saerTod,<br />

samxreT-dasavleT saqarTvelos teritoriaze da misi istoriis<br />

mizanmimarTul gayalbebas ewevian, droa, kargad daixsomon da gaacnobieron:<br />

„qarTlis cxovreba~ garkveviT gvauwyebs: „javaxeTi iyo<br />

mcxeTosis Svilis – javaxosis saufliswulo mamuli, „xolo javaxoss<br />

misca (mcxeTosma) faravniTgan vidre Tavamde mtkvrisa da aman<br />

javaxoss aRaSena orni qalaqni: wunda da qalaqi artaanisa, romelsa<br />

maSin erqua qajTa qalaqi, xolo aw hqvian huri~ (gv.10).<br />

es moxda maSin, roca arc strabonis, arc movses xorenacis da<br />

arc sxvaTa xsenebac ar iyo am qveyanaze. e. i. jer kidev istoriis<br />

gariJraJze javaxeTi qarTuli miwa iyo.<br />

am naSromSi kidev araerTi antiqarTuli „margalitia~, magram<br />

yvelas ver gamovudgebiT. motanili masaliTac cxadad Cans misi antiqarTuli<br />

Sinaarsi da avtoris negatiuri pozicia yovelive qar-<br />

Tulisadmi. aqve gvsurs xazgasmiT iTqvas, naSromi, pirvel yovlisa,<br />

qarTveli da somexi xalxis keTilmegobrobas uTxris Zirs. Zneli<br />

warmosadgeni ar aris qarTveli xalxis da misi istoriis ra siZulvils<br />

da zizRs unergavs es daSnaki, Sovinisti „mecnieri~ da „pedagogi~<br />

somex axalgazrdobas. da es qarTvelTa siZulvili da Sxami<br />

niaRvrad moedineba da sad? ara sadRac Sors, ager, Cvens gverdiT,<br />

qarTul miwaze – javaxeTSi.<br />

am werils rom vamTavrebdi, ucbad gulSi gamkra, SeiZleba vinmem<br />

Tqvas, „Citi brdRvnad ar Rirs~, sanosianis krebuli amden yur-


„АРМЯНЕ – В ПАСЛЕДНЫЙ ВАГОН“<br />

109<br />

adRebas ar imsaxurebs, drois da energiis amdeni xarjva zedmetiao!<br />

magram, roca istorias iparaven, roca ers Seuracxyofen, maSin<br />

didisa da pataris garCevis dro aRar aris. naTqvamia: „nemsis qurdi<br />

da aqlemis qurdi orive qurdiao~ da orives Tavisi adgilis miCena<br />

sWirdeba. wayrueba ar egebis.<br />

vfiqrobT, droulad unda dainteresdes saqarTvelos gana-<br />

Tlebis saministro da sanosians pedagogiuri moRvaweoba aukrZalos.<br />

P.S. dabolos, vis ufro uyvars somexi eri, vin ufro zrunavs mis<br />

Rirsebebze da vin ufro amSvenebs mas – ovanes Tumaniani, romelsac<br />

qarTvelebi keTilSobil da saukeTeso mezoblebad miaCnda, feliqs<br />

baxCiniani, vinc Cvens patriarqSi saerTod qarTveli erisaTvis damaxasiaTebeli<br />

kacTmoyvareoba da sulieri simaRle dainaxa, Tu sanosiani<br />

da Zmani misni, romelTac kacTmoZuleoba, sixarbe, sxvisis<br />

miTviseba, sicrue da orpiroba cxovrebis wesad gaixades da amao<br />

da fuWi miznis misaRwevad zneobrivi principebi sruliad ugulebelyves?

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!