12.05.2015 Views

akad. simon janaSia istoriuli simarTlis damaxinjebis erTi magaliTis ...

akad. simon janaSia istoriuli simarTlis damaxinjebis erTi magaliTis ...

akad. simon janaSia istoriuli simarTlis damaxinjebis erTi magaliTis ...

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

<strong>akad</strong>. <strong>simon</strong> <strong>janaSia</strong><br />

<strong>istoriuli</strong> <strong>simarTlis</strong> <strong>damaxinjebis</strong><br />

<strong>erTi</strong> <strong>magaliTis</strong> Sesaxeb<br />

n. tokarskis wignis `Zveli somxeTis<br />

arqiteqturis~ gamo<br />

redaqtorisagan<br />

<strong>akad</strong>. s. <strong>janaSia</strong>s kritikuli naSromi _ `<strong>istoriuli</strong> <strong>simarTlis</strong><br />

<strong>damaxinjebis</strong> <strong>erTi</strong> <strong>magaliTis</strong> Sesaxeb~ (1947) daiwera prof. n. tokarskis<br />

wignze _ «Архитектура древней Армении», Ереван, 1946.<br />

prof. n. tokarskis wignSi mecnierulad dasabuTebisa da argumentaciis<br />

ugulvelyofiT tao-klarjeTis Zveli qarTuli teritoria<br />

somxurad aris saxeldebuli, xolo IX-X saukuneebis didebuli<br />

qarTuli arqiteqturis Zeglebi somxuradaa warmodgenili. ignorirebulia,<br />

agreTve, qarTul eklesia-taZrebze arsebuli auracxeli<br />

samSeneblo warwera. am warwerebSi garda imisa, rom laparakia ama<br />

Tu im qarTuli eklesiis monastris aRmSeneblobis Sesaxeb, moxseniebulia<br />

xuroTmoZRvarTa qarTuli gvar-saxelebic. am wignis<br />

gamoqveynebas qarTvel mecnierTa da sazogadoebis samarTliani aRSfoTeba<br />

da guliswyroma mohyva _ `magram maSin, rodesac faqtobrivad<br />

akrZaluli iyo mezobeli xalxis winaaRmdeg ramis dawera<br />

(qarTvelebs akrZaluli hqondaT somxebis `ganawyeneba~), veravin<br />

warmoidgenda, rom tokarskis pasuxi gaecemoda, magram <strong>simon</strong> jana-<br />

Sias didi avtoriteti saSualebas aZlevda bevri ram iseTi gaekeTebina,<br />

rac sruliad SeuZlebeli iyo sxvebisTvis. da ai, gamoqveynda<br />

misi naSromi, romelSic qarTuli da ucxouri, da sakuTriv somxuri<br />

wyaroebis monacemTa safuZvelze, yvelaferi Tavis adgilze iyo<br />

dayenebuli~, _ igonebs <strong>akad</strong>. m. lorTqifaniZe.<br />

SeiZleba, axla vinmes gaukvirdes, magram ise iyo momzadebuli<br />

niadagi _ erevneli da gansakuTrebiT ruseTSi momuSave somexi mecnierebis<br />

da maTi rusi megobrebis mier, rom n. tokarskis am uxams


<strong>istoriuli</strong> <strong>simarTlis</strong> dasacavad<br />

69<br />

wigns stalinur premiaze wardgenas upirebdnen, magram <strong>akad</strong>. s. <strong>janaSia</strong>s<br />

sapasuxo naSromis wyalobiT aRniSnuli gegma CaiSala. CaiSala,<br />

radgan mecnieris es naSromi _ `gamodgeba imis etalonad, Tu<br />

rogor unda gaeces pasuxi <strong>istoriuli</strong> <strong>simarTlis</strong> iseT damaxinjebas,<br />

rogoric n. tokarskis wignSia warmodgenili. am wignma Tavisi<br />

daniSnuleba kargad Seasrula. somxeTSi tokarski aseTi azrebis<br />

gatarebisaTvis gaikicxa da wignis gamomSveb institutsac sakmaod<br />

moxvda~, _ wers <strong>akad</strong>. p. zaqaraia.<br />

rogorc aRmoCnda, n. tokarskis gakicxva am wignis gamo moCvenebi-<br />

Ti, yalbi RonisZieba iyo, radgan igi meored gamosces erevanSi...<br />

XX s-is ukanasknel meoTxedSi ki somexma mecnierebma kvlav gaaCaRes<br />

kompania tao-klarjeTis qarTuli xuroTmZRvrebis Zeglebis somxurad<br />

gamocxadebis mizniT. maTgan SeiZleba davasaxeloT xelovnebaTmcodneobis<br />

doqtori tigran maruTiani, romelmac gamosca vrceli<br />

monografia _ `siRrmiTa somxeTi~ (1978, somx. enaze). masSi taoklarjeTis<br />

qarTuli xuroTmoZRvrebis brwyinvale Zeglebi somxurad<br />

aris warmodgenili. es antimecnieruli wigni mkacrad gaakritikes<br />

<strong>akad</strong>. v. beriZem, <strong>akad</strong>. p. zaqaraiam; Cvenc gamovaqveyneT mwvave<br />

recenzia _ `qvani kvlav RaRadeben~ (Jur. `mnaTobi~, 1991, #3-4).<br />

dResac grZeldeba es antiqarTuli kompania erevansa da, samwuxarod,<br />

moskovSic. amis nimuSia `marTlmadidebluri enciklopediis~<br />

2003 wels moskovSi gamocemuli III tomi. masSi tao-klarjeTis qarTuli<br />

arqiteqturis Zeglebi kvlav somxurad aris gamocxadebuli.<br />

saWiro iyo am fsevdomecnieruli siyalbis mxileba. karga xnis<br />

bWobis Semdeg, gaz. `saqarTvelos respublikis~ amJamindel redaqtorTan<br />

aleko aslaniSvilTan erTad gadavwyviteT, rom yvelaze kargi<br />

pasuxi iqneboda, qarTulad gveTargmna <strong>akad</strong>. s. <strong>janaSia</strong>s broSura<br />

_ `Об одном примере искажения исторической правды~ (По поводу<br />

книги Токарского «Архитектура древней Армении», 1946). Targmna ikisra<br />

da unarianadac gaarTva Tavi mTargmnelma da stilistma Tamaz<br />

ebanoiZem. Targmani jer gaz. `saqarTvelos respublikis~ furclebze<br />

(2002, #259-271), Semdeg _ mangleli mitropolitis anania jafariZis<br />

locva-kurTxeviT calke broSurad (2003) gamoqveynda.<br />

aqve gvsurs aRvniSnoT isic, rom <strong>akad</strong>. s. <strong>janaSia</strong>s es naSromi<br />

pirvelad sagazeTo variantad gaz. `zaria vostokaSi~ daibeWda<br />

(1947, 25.I). imave wels ki _ broSuris saxiT gamovida. 1947 wels<br />

igive, vrceli saxiT gamoqveynda sakavSiro mecnierebaTa <strong>akad</strong>emiis<br />

organoSi _ `voprosi istorii~ (#5). s. <strong>janaSia</strong>s 100 wlis saiubileod,<br />

2000 wels fotopirulad gamosca istoriis mecnierebaTa<br />

doqtorma zurab ratianma.


70 <strong>simon</strong> <strong>janaSia</strong><br />

miuxedavad imisa, rom somexma istorikosebma, faqtobrivad,<br />

dRemde ver gasces pasuxi <strong>akad</strong>. s. <strong>janaSia</strong>sa da sxva qarTvel mecnierebs,<br />

isini mainc kvlavindeburad cdiloben `daamtkicon~<br />

tao-klarjeTis miwisa da qarTuli arqiteqturis somxuroba.<br />

gansakuTrebiT imis Semdeg gaaqtiurdnen, rac saqarTvelos kaTolikos-patriarqma,<br />

misma uwmindesobam ilia II-m TurqeTis mTavrobas<br />

mimarTa tao-klarjeTis ramdenime qarTuli eklesia-monastris gadmocemis<br />

Taobaze. amitom, mizanSewonilad vcaniT gamogveqveynebina<br />

Jur. `sami saunjis~ furclebze <strong>akad</strong>. s. <strong>janaSia</strong>s _ `<strong>istoriuli</strong><br />

<strong>simarTlis</strong> <strong>damaxinjebis</strong> <strong>erTi</strong> <strong>magaliTis</strong> Sesaxeb~, romelsac mecnieruli<br />

aqtualoba ar daukargavs da dResac Rirseuli pasuxia<br />

istoriis gamyalbebeli zogi<strong>erTi</strong> somexi vaimecnieris winaaRmdeg.<br />

bondo arvelaZe<br />

3.XI.2011 w.<br />

storiis, rogorc mecnierebis, likvidatorebi Cven Soris<br />

jer kidev boginoben. aseT fiqrs aRZravs amas winaT gamosuli<br />

n. m. tokarskis wigni `Zveli somxeTis arqiteqtura~ (somxe-<br />

Tis ssr mecnierebaTa <strong>akad</strong>emia, istoriis instituti, pasuxismgebeli<br />

redaqtori i. a. orbeli, erevani, 1946). avtorma miznad daisaxa `Zvelsomxuri<br />

xuroTmoZRvrebis zogadi mimoxilva, Tval-yuris midevneba,<br />

Tu rogor cocxlobda da viTardeboda saukuneTa manZilze, sxvadasxva<br />

pirobebSi, somex xuroTmoZRvarTa SemoqmedebiTi azri da<br />

ras uziarebdnen isini TavianT profesiaSi ucxoeTSi mcxovreb<br />

TanamoZmeebs mravalsaxovani arqiteqturuli formebis Seqmnis rTul<br />

procesSi~ (gv. VIII-IX). amocana sapatio da aqtualuria, magram tokarskis<br />

wignSi somexi xalxis mdidrulma arqiteqturulma memkvidreobam<br />

ver hpova Rirseuli asaxva. avtoris mankieri meTodologia,<br />

tendenciuroba, gadmocemis ulazaTo stili, ganzraxvani, romelTac<br />

saerTo araferi aqvT mecnieruli gamokvlevis amocanebTan, _ ai, ra<br />

gvaocebs am wignSi, romelic, rasakvirvelia, SemTxveviT atarebs<br />

gamorCeuli samecniero dawesebulebis grifs.<br />

wignis zogadi daxasiaTebisaTvis mivuTiTebT, rom <strong>akad</strong>emiur gamocemaSi,<br />

romelmac, gacxadebuli gegmis Tanaxmad, warmodgena unda<br />

mogvces arqiteqturuli formebis ganviTarebis TiTqmis aTasxuTaswlovan<br />

procesze, mkiTxveli naxavs, orad-or Wrils. dvinsa da<br />

vaRarSapatSi sasaxleebis Sesaxeb mocemulia mxolod uTavbolo<br />

aRwerebi, fragmentuli arqiteqturuli morTulobis ori suraTi


<strong>istoriuli</strong> <strong>simarTlis</strong> dasacavad<br />

71<br />

da tokarskis Sesrulebuli `kaTalikosis palatebis patara ezos~<br />

rekonstruqcia. avtorma saWirod ar CaTvala Tan daerTo amJamad<br />

nangrevebad qceul am nagebobaTa gegmebi. imaze, Tu zogjer rad<br />

Rirs dangreul SenobaTa msgavsi rekonstruqciebi, mkiTxvels TviT<br />

tokarski acnobebs mocemuli karis bolos: `patriarqis palatebis<br />

samxreTi nawilis samxreT-aRmosavleT kuTxeSi SemorCa momcro<br />

eklesiis afsida, romelic arqiteqtor t. Toromanianis rekonstruqciaSi<br />

warmodgenilia, rogorc samnaviani bazilika. sinamdvileSi<br />

aq, albaT, mcire erTnaviani samlocvelo iyo~ (gv. 48)...eg<br />

ki ara, sakuTari rekonstruqciis Sesaxebac tokarski aseT wvrilmanebs<br />

hyveba: `sqematur rekonstruqciaze, gaswvriv kedelSi fanjrebi<br />

da karebi nebismieradaa ganlagebuli, vinaidan SeuZlebelia<br />

nangrevebSi raime monacemebs miakvlio~ (gv. 49, SeniSvna 44)... `Sei-<br />

Zleba Senobis sxva rekonstruqciis mocemac, Tu vivaraudebT, rom<br />

aq patara ezo ki ara, darbazi iyo~ (gv. 45) da a. S. amgvar mecnierul<br />

naSromSi aucilebeli pirobiToba da hipoTeturoba mocemul Sem-<br />

TxvevebSi im zRvramdea miyvanili, roca rekonstruqcia yovelnair<br />

azrsa da mniSvnelobasaa moklebuli.<br />

mravali sxva winaaRmdegoba da logikuri Seusabamoba avtorisaTvis<br />

sulac SeumCneveli rCeba. magaliTad, igi amtkicebs, TiTqos<br />

`somexi xuroTmoZRvrebi ar Cerdebian samnavian kamarovan eklesiadarbazad<br />

bazilikis gadakeTebisas miRweul Sedegebze. isini brwyinvaled<br />

wyveten gumbaTiT dagvirgvinebuli saeklesio Senobis Seqmnis<br />

amocanasac~ (gv. 58). ras emyareba es sapasuxismgeblo gancxadeba?<br />

mxolod erTmaneTis gamomricxav mixvedrebsa da gamogonebebs da<br />

arc erT faqts. faqtebis uqonloba rodi acbunebs avtors _ igi<br />

axerxebs maT Secvlas. `saTuoa, rom nagebobis gumbaTovani forma,<br />

_ ganagrZobs tokarski, _ mxolod saeklesio mSeneblobasTan<br />

dakavSirebiT gamomuSavebuliyo; unda vivaraudoT, rom gumbaTebis<br />

aRmarTvis teqnikas arqiteqtorebi (romeli? _ s. j.) kargad icnobdnen<br />

gacilebiT adre. garemoeba, rom somxeTSi jerjerobiT ar<br />

aris aRmoCenili VI saukuneze adre agebuli gumbaTovani Senobebi,<br />

ver gamodgeba sawinaaRmdegos dasamtkiceblad, radgan Zneli savaraudoa,<br />

rom sasanidur sparseTTan mWidrod dakavSirebul qveyanaSi<br />

(da ara mxolod droebiT damorCilebulSi), ar scodnodaT<br />

sasanidel mbrZanebelTa nebiT aRmarTuli SesaniSnavi sasaxlis tipis<br />

nagebobebis Sesaxeb, romlebic (ese igi, nagebobebi da ara mbr-<br />

Zaneblebi! _ s. j.), aqamde aRtacebas hgvris xelovnebis yvelaze<br />

momTxovn Semfasebels~ (iqve). ubraloa da naTeli: somxeTSi ar<br />

Semonaxula VI saukunemde agebuli gumbaTovani nagebobebi, Tumca,


72 <strong>simon</strong> <strong>janaSia</strong><br />

samagierod isini mezobel sparseTs SemorCnen. somxeTma ki ganicada<br />

sparseTis ara marto politikuri, aramed kulturuli gavlenac;<br />

amitom, Zneli savaraudoa, rom somxeTs sparseTidan ar gadmoeRo<br />

nagebobis gumbaTovani forma. aseT SemTxvevaSi, gumbaTovan nagebobaTa<br />

damuSavebis saqmeSi pirveloba xom sparsel xuroTmoZRvrebTan<br />

gadadis! Tumca, tokarski msgavs dabrkolebebs angariSs ar uwevs<br />

da aRuSfoTeblad ganagrZobs: `jer kidev araa garkveuli, Tu sad<br />

(sparseTsa Tu somxeTSi) iyo ufro adre gamoyenebuli arqiteqturaSi<br />

konusuri afris, anu trompis saxeliT cnobili is Taviseburi<br />

forma gumbaTze naxevradkonusis saxiT kamarovani gadasvlisa...<br />

romelic oden VII saukunis Sua xanebSi iqna mkveTrad gandevnili<br />

dasavleTidan Semosuli sferuli afriT~. amrigad, Tumca gumbaTi,<br />

saerTod, somxebma sparselebisagan isesxes, misi ZiriTadi elementi,<br />

kamarovani gadasvla konusuri afris formiT, jerac gamocanad<br />

rCeba; is SeiZleba iyos sparsuli warmoSobisac, somxuri warmo-<br />

Sobisac, Tavis sxva formiT ki, sferuli afris formiT, somxebis<br />

mier namdvilad gadmoRebuli iyo ukve dasavlel xalxTagan. oRond,<br />

domxali amiT ar Tavdeba. uSualod momdevno frazaSi ukve gvimtkiceben,<br />

rom gumbaTi saerTodac SeiZleba wminda somxuri warmomavlobisa<br />

iyos: `agreTve, Zneli savaraudoa, rom xuroTmoZRvrebs,<br />

romlebic yovel sofelSi xvdebodnen saxlebs, boZebze Seyenebuli<br />

xis karviseburi saxuraviT, azrad ar mosvlodaT gumbaTi~ (aq, ise<br />

rogorc yvela qvemoT moyvanil citataSi, xazgasma Cemia _ s. j.). da<br />

es yvelaferi erT gverdze mogvawodes!<br />

ra Tqma unda, aseTi meTodiT, yovlisSemZle formulebis daxmarebiT:<br />

`saeWvoa, rom~, `unda davuSvaT~, `Znelia vivaraudoT~, da<br />

ase Semdeg (aq isini <strong>erTi</strong> abzacidanaa amowerili, magram mTeli wigni<br />

msgavsi formulebiTaa aWrelebuli), rac gnebavT, yvelafris `damtkiceba~<br />

SeiZleba.<br />

marTlac, yuradRebiani mkiTxveli iolad SeamCnevs, ra ususuria<br />

tokarskis mtkicebani. somxuri arqiteqturis bevri mniSvnelovani<br />

Zegli sruliad zedapirulad aris aRwerili. ver SexvdebiT ZeglTa<br />

utyuar analizs. esoden didi mniSvnelobis mqone maTi daTariReba<br />

metwilad sulac ar gaxlavT dasabuTebuli, an dasabuTebulia<br />

Zalian ucnaurad. ase magaliTad, ereruiqis bazilikaze, misi aRweris<br />

dasawyisSi, naTqvamia, rom is miekuTvneba `Cvenamde moRweuli<br />

yvelaze Zveli eklesiebis~ (gv. 49) ricxvs, Semdeg gakvriT mogvigdes,<br />

rom `mogvianebiT aq axali karibWe aRmarTes... V saukuneSi agebuli<br />

bazilikis karibWeebi gankuTvnili iyo~ (gv. 52) da ase Semdeg.<br />

tekoris taZris Sesaxeb gveubnebian: `imave dros (ese igi, ereruiqis


<strong>istoriuli</strong> <strong>simarTlis</strong> dasacavad<br />

73<br />

bazilikis agebis dros _ s. j.) Cveulebriv usadageben tekorSi (digorSi)<br />

taZris agebasac~ (gv. 53), `qristianobis pirvel saukuneebs<br />

(V-VI saukuneebi)~ mikuTvnebuli aravusis (gv. 55) taZris daTariRebidan<br />

ki vigebT, rom somxeTSi uZvelesi saeklesio nagebobebi aris<br />

V da VI saukuneebisa, Tumca, qristianoba IV saukuneSi gaxda somxeTis<br />

saxelmwifo religia (gv. 48). namdvilad ki, wignSi wamoyenebuli<br />

sakiTxebis TvalsazrisiT, aTwleulTa farglebSi daTariRebas<br />

aqvs mniSvneloba. ixile, magaliTad, tokarskis msjelobani mcxeTis<br />

`jvaris~ daTariRebis Taobaze: 1<br />

aStarakisa da qasaRis eklesiebis Sesaxeb naTqvamia, rom isini<br />

`agebuli arian araugvianes VI saukunisa~ (gv. 55). ratom, _ ucnobi<br />

rCeba. samagierod, sxva adgilas igive aStaraki `VI-VII saukuneebis<br />

eklesiaTa rigs~ miaTvala (gv. 121). mravalabsidiani taZari eRvarTSi<br />

gamocxadebulia VII saukunis nagebobad da am daTariRebis<br />

dasadastureblad <strong>erTi</strong> sityvac ar aris naTqvami. mravalabsidiani<br />

taZrebis qronologia ki erTob mniSvnelovania, vinaidan aqamde gabatonebulia<br />

Sexeduleba, TiTqos msgavsi nagebobebi Cndeba ara uadres<br />

X saukunisa.<br />

abdaubda da winaaRmdegobrivi msjelobebi zogjer auxsnel<br />

masStabebs aRwevs. ase magaliTad, erT adgilas (gv. 210-211) vkiTxulobT:<br />

`xaxulSi ori feris soli enacvleba erTmaneTs. am xerxma<br />

etyoba iseTi efeqti moaxdina, rom zogierT ukve arsebul nagebobaSi<br />

fanjrebis Tavze nairfersolebiani TaRebi saRebaviT iyo gadmocemuli<br />

Cveulebriv horizontalur mopirkeTebaze (oSki, parxali).<br />

aseTi imitaciis arseboba oSkSi dasavleT fasadis mdidrulad<br />

morTul fanjaraze, romelic kompoziciurad erTnairia (asea! _ s.<br />

j.), xaxulis eklesiis samxreTis fanjrisa, gviCvenebs, rom es eklesia<br />

aaSenes cota gvian, Tumca, imave skolis ostatebma~. ranairad<br />

SeiZleba oSkis taZarSi arsebuli xaxulis minabaZi gamodges xaxulis<br />

taZris aSenebis ufro gviandel xanaze miniSnebad, samudamod<br />

tokarskis saidumloebad darCeba.<br />

kidev meti originalobiT gamoirCeva avtoris Semdegi mtkiceba.<br />

specialur literaturaSi gamoqveynebul debulebasTan dakavSirebiT,<br />

rom mcxeTis `jvarSi~ pirvelad iyo SemuSavebuli Sesabamisi<br />

arqiteqturuli Tema, tokarski gvedaveba: `...kargad cnobilia, rom<br />

zedapirze mdebare nagebobaTa garda, somxeTsa da saqarTveloSi bevria<br />

miwiT dafaruli monumentur naSenTa nangrevi, romelTa Soris<br />

SeiZleba aRmoCndes avansa da mcxeTazec adre aSenebuli CvenTvis<br />

saintereso tipis eklesiebi~ (gv. 91). avtori ver amCnevs, rom es `miwisqveSa~<br />

argumentacia, romelsac Tavisi Txzulebis sxva adgile-


74 <strong>simon</strong> <strong>janaSia</strong><br />

bSic xSirad mimarTavs, ufro metad, vidre sxva ram, imaze migvaniSnebs,<br />

rom danarCeni masala, romelsac mecniereba SeiZleba angariSs<br />

uwevdes, amowurulia.<br />

avtoris im varaudis mTavari safuZveli, rom eCmiaZinis taZari<br />

Tavidan bazilikas warmoadgenda, is aris, rom `eCmiaZinis pativsacemad<br />

vinme atomis saeklesio sagalobel `ganZ~-Si is iwodeba sionad,<br />

xolo rogorc i. a. javaxovma daadgina, qarTul enaSi es dasaxeleba<br />

yovelTvis aRniSnavs bazilikas~ (gv. 61)... yvelafers Tavi rom davaneboT,<br />

unda aRiniSnos, rom tokarski aq ugulebelyofs termin `sionis~<br />

sruliad sxvagvar ganmartebas TviT qarTuli enisTvisac, mocemuls<br />

uaxles literaturaSi. gakvriT mivuTiToT, agreTve, Semdegi:<br />

am sakiTxs rom avtori ufro seriozulad mokideboda da ufro Rrmad<br />

Cawvdomoda wyaroebis cnobebs, SeeZlo termini `sioni~ aRmoeCina<br />

ara marto poetur literaturaSi, romlis Cvenebebsac am SemTxvevaSi<br />

mTavar, pirdapir mniSvnelobas ver mivawerT. ase magaliTad, saRmosavanqis<br />

XIII saukunis gumbaTovani nageboba TviT am taZris warweraSi<br />

orjer wodebulia `wminda sionad~. 2 ras niSnavs es?<br />

zedapirulad, daumtkicebladaa ganxiluli Zalze mniSvnelovani<br />

sakiTxebi gumbaTovani bazilikebisa da `gumbaTovani darbazebis~<br />

warmoSobisa da ganviTarebis Sesaxeb, Tumca, maTTan dakavSirebiT,<br />

tokarski Sors mimavali mtkicebebis nebas aZlevs Tavs (gv. 62-68).<br />

mcxeTaSi SesaniSnavi qarTuli taZris `jvris~ xuroTmoZRvarze<br />

avtori ambobs, rom man `Tavisi qmnilebis gumbaTi tipuri somxuri<br />

lavgardniT Semoqoba~ (gv. 92). amasobaSi ki, sxva adgilas, roca<br />

gadmoscems Tavis `zogierT mosazrebas am formis warmoSobis Taobaze~<br />

(igulisxmeba zemoT dasaxelebuli lavgardnis tipi), TviTve<br />

am formis evoluciis safexurebis saCveneblad iSveliebs magaliTs<br />

mcire aziidan da agreTve, lavgardans saqarTvelos samxedro gzaze<br />

mdebare sofel garbanis eklesiidan~ (gv. 121), ese igi, magaliTs saqarTvelodan.<br />

maS, ratom aris es lavgardani `tipuri somxuri~?<br />

`jvarSi~ imave `tipuri somxuri~ lavgardnis Taobaze avtori<br />

wers: `am faqts ar SeuZlia gaocebis gamowveva, radgan saqarTvelo-<br />

Si aris mcxeTurTan erTob msgavsi eklesia, `atenis sionis~ saxeliT<br />

cnobili, romelic somexma arqiteqtorma aaSena~ (gv. 92)... kulturuli<br />

nasesxobis faqtebs SeuZlia marto tokarskis Secbuneba<br />

gamoiwvios. mecniereba faqtebs Seiswavlis mis gankargulebaSi<br />

arsebuli obieqturi meTodebiT, Tumca, am SemTxvevaSi tokarski<br />

saWirod rodi miiCnevs mkiTxvels yvela cnobili faqti miawodos.<br />

ase magaliTad, specialur literaturaSi udavod aris dadgenili,<br />

rom atenis taZari mcxeTisaze gvianaa agebuli da ukanasknelis ux-


<strong>istoriuli</strong> <strong>simarTlis</strong> dasacavad<br />

75<br />

eiro mibaZvas warmoadgens!<br />

ai, rogor warmogvidgeba saqme tokarskis wignSi gamocxadebuli<br />

programis <strong>erTi</strong> nawilis realizaciis TvalsazrisiT: `gaakeTos Zvelsomxuri<br />

xuroTmoZRvrebis zogadi mimoxilva, Tvalyuri miadevnos,<br />

Tu rogor cocxlobda da viTardeboda saukuneTa manZilze, sxvadasxva<br />

pirobebSi, somex xuroTmoZRvarTa azri~... Cven mier zemoT<br />

ukve garCeuli tokarskis gamonaTqvamebidan mkiTxvels SeeZlo isic<br />

daenaxa, Tu rogor sruldeba wignSi imave programis meore nawili:<br />

`Tvalyuris midevneba, Tu ras uziarebdnen isini (somexi xuroTmoZ-<br />

Rvrebi _ s. j.) TavianT ucxoel TanamoZmeebs profesiis mixedviT~...<br />

magram am sakiTxze Rirs ufro vrclad SeCereba.<br />

sinamdvileSi urTierTgaziarebaze aq deklaraciuli msjelobaa<br />

(asea, magaliTad, `daskvnaSi~), damokidebuleba gare kulturul<br />

garemosTan calmxrivia da winaswar ganzraxuli. amasTan, gaugebrobebs<br />

da winaaRmdegobebs aqac blomad vxvdebiT.<br />

ai, am TvalsazrisiT, tokarskis ramdenime damaxasiaTebeli gamonaTqvami:<br />

`Secdoma iqneboda somxeTis uZvelesi arqiteqturis<br />

gaigiveba urartelebis arqiteqturasTan, romelTac qristianul<br />

eramde didi xniT adre Seqmnes pirveli saxelmwifo amierkavkasiaSi,<br />

Tumca, savsebiT SesaZlebelia, rom somexma xalxma, romlis SemadgenlobaSi<br />

ZiriTad birTvTan _ somxebTan erTad urartelebic<br />

Sevidnen, Tavis mSeneblobaSi raRac zomiT im Zveli saxelmwifos<br />

ostatTa gamocdilebac gamoiyena, romlis teritoriac daikava.<br />

amasTan unda aRiniSnos somex xuroTmoZRvarTa mier gacilebiT gvian<br />

aRmarTul nagebobaTa mkveTri gansxvaveba urartelebis nagebobebisagan,<br />

romelTa samSeneblo teqnika ufro axlos aris mesopotamiis<br />

xalxTan, kerZod, asirielTa teqnikasTan~ (gv. XIII)... `naTqvamidan<br />

cxadia, Tu ramdenad daSorebulia erTmaneTs urartelebisa<br />

da somxebis arqiteqturuli Zeglebi saerTo gadawyvetiT, teqnikiTa<br />

da mopirkeTebiT da ra sifrTxiliT unda mivudgeT sakiTxs memkvidreobiTobis<br />

Sesaxeb, Secdoma rom ar mogvivides~ (gv. XVI). maSasadame,<br />

Zveli urarteli ostatebis gamocdilebiT sargebloba somex<br />

xuroTmoZRvrebs ar SeeZloT. arc zogad gadawyvetaTa sferoSi, arc<br />

teqnikaSi, arc mopirkeTebaSi. ismis kiTxva, maS sad SeeZloT maT am<br />

gamocdilebis gamoyeneba?<br />

`elinizms, romelmac mniSvnelovani, progresuli roli Seasrula<br />

qveynis cxovrebis yvela dargSi, xelovnebis CaTvliT, xelsayreli<br />

niadagi gamoecala Tavisi gavlenis gasavrceleblad da romisTvis<br />

mouxda adgilis daTmoba. Semdgom, ukve qristianobis pirvel<br />

saukuneebSi, arqiteqturaSi SeiZleba SevxvdeT oden elinisturi da


76 <strong>simon</strong> <strong>janaSia</strong><br />

romauli formebis gamoZaxilebs _ volutas kapitelze, qongursa<br />

da modulions lavgardanze, gvarianad gadamuSavebul akants. somexma<br />

xuroTmoZRvrebma monaxes sakuTari gzebi, saidanac arasodes<br />

gadauxveviaT, Tumca, saukuneTa manZilze saxifaTo gzajvaredini<br />

cota rodi SexvedriaT~ (gv. 12-13).<br />

Semdeg, Cven ukve moviyvaneT tokarskis msjelobebi im Temaze,<br />

rom `somexi xuroTmoZRvrebi ar sjerdebian bazilikis samnavian kamarovan<br />

eklesia-darbazad gadamuSavebisas miRweul Sedegebs. isini<br />

brwyinvaled wyveten gumbaTiT dagvirgvinebuli saeklesio Senobis<br />

Seqmnis amocanasac~ (gv. 58). qvemoT ki gvimtkiceben: `sainteresoa,<br />

rom gacilebiT gvian, XII-XIII saukuneebSi, roca gumbaTi saeklesio<br />

xuroTmoZRvrebaSi ukve Svidsaukunovani xnisa iyo, arqiteqtorebi<br />

bolo siaxles _ karibWes rom qmnian, mimarTaven isev imave soflis<br />

saxls: qvisgan akeTeben kolonebze dayudebul karvul saxuravs<br />

sinaTlisaTvis datovebuli xvreliT. gumbaTovani saeklesio nagebobebis<br />

ganviTareba somxeTSi ori damoukidebeli mimarTulebiT<br />

wavida~ (gv. 58-59)... da Tumca, somxeTSi `jerjerobiT ver aRmoa-<br />

Cines sawyisi saxis uZvelesi gumbaTovani eklesiebi~ (gv. 59), mainc,<br />

rogorc avtori irwmuneba, eWvs ar iwvevs, rom `somexma xuroTmoZRvrebma<br />

srulad gaiTvaliswines es garemoeba (adgilobrivi bazilikis<br />

Taviseburebani _ s. j.) da VII saukunis pirvel naxevarSi<br />

Seqmnes ramdenime mSvenieri gumbaTovani bazilika~ (gv. 62) da rom<br />

`swored am VII saukunis gumbaTovan bazilikaSi iqmneba jvargumbaTovani<br />

taZris forma, esoden damaxasiaTebeli momdevno saukuneebis<br />

amierkavkasiis saeklesio xuroTmoZRvrebisaTvis~ (gv. 64)...<br />

`somxuri Zeglebi, maT msgavs bizantiurze gacilebiT adre Seqmnili,<br />

damajereblad metyvelebs imaze, rom es tipi aq SemuSavebuli<br />

iyo bazilikis safuZvelze~ (gv. 65. ix. agreTve gv. 68, 73, 111, 112-113,<br />

118-119 da sxv.). dasasrul, tokarski acxadebs, TiTqos VII saukunis<br />

pirveli naxevrisaTvis `ukve gveZleva SesaZlebloba, vilaparakoT<br />

savsebiT Camoyalibebul somxur klasikaze, romelsac, miuxedavad<br />

bevri ukuRmarTobisa, emyareba somexi xuroTmoZRvrebis yvela Semdgomi<br />

Taobis Semoqmedeba~ (gv. 132).<br />

amrigad, gamodis, rom yvela ZiriTadi arqiteqturuli forma<br />

adgilobriv Seiqmna, aqedan gavrcelda sxva qveynebSi. aucilebeli<br />

ar aris msurvelT sakiTxis ase dayenebis ufleba CamovarTvaT.<br />

mkiTxvelis moTxovnebi ubraloa: igi moiTxovs mxolod faqtebsa<br />

da mtkicebulebebs; tokarskisTan ki rogoraa faqtebisa da mtkicebulebebis<br />

saqme am sakiTxTa wresTan dakavSirebiT?<br />

yvelaze cxadad tokarskis mecnierulma meTodologiam da


<strong>istoriuli</strong> <strong>simarTlis</strong> dasacavad<br />

77<br />

sazogadoebrivma mizandasaxulebebma Tavi iCina mis msjelobebSi<br />

somxuri arqiteqturis damokidebulebis Sesaxeb qarTveli xalxis,<br />

somexTa saukuneobrivi mezoblis, arqiteqturasTan. aq, rasakvirvelia,<br />

kulturuli gacvla-gamocvlis xsenebac ar aris, aq avtori<br />

arc ki kmayofildeba mxolod calmxrivi gavlenis mtkicebiT, rac<br />

zemoTac SeiZleboda dagvenaxa, igi kidev ufro Sors midis.<br />

nu gavuswrebT Sefasebebs win, moTminebiT ganvixiloT tokarskis<br />

wignis Sesabamisi adgilebi.<br />

wignis `RerZia~ mcdeloba _ mTeli samxreT saqarTvelo, misi<br />

mosaxleobiTa da kulturiT, warmoCndes, rogorc ucxoerovnuli<br />

samyaro. aq laparakia mdinare Woroxis auzSi da mdinare mtkvris<br />

zemo dinebis gayolebiT mdebare samxreT saqarTvelos provinciebze.<br />

saqarTveloSi monaTmflobeluri saxelmwifoebriobis dacemamde<br />

es teritoriebi aRmosavleT saqarTvelosa da dasavleT saqarTvelos<br />

samefoTa farglebSi Sedioda. saqarTveloSi feodalur<br />

urTierTobaTa momwifebis periodSi isini Seadgendnen erT-erT<br />

umniSvnelovanes qarTul feodalur warmonaqmns, ori wamyvani sam-<br />

Tavros taosa da klarjeTis mixedviT, Cveulebriv, tao-klarjeTad<br />

wodebuls (IX-X saukuneebi). am provinciebis garda tao-klarjeTis<br />

samefoSi Sedioda da mis cxovrebaSi TvalsaCino rols asrulebda<br />

sxva teritoriebic _ aWara, SavSeTi, samcxe, javaxeTi, artaani (ardagani,<br />

im dros es teritoriis saxeli iyo da ara qalaqisa, romelmac<br />

aseTi dasaxeleba mogvianebiT miiRo teritoriisagan, rogorc<br />

misma centrma), kola, speri da sxv. tokarskis arc eeWveba, rom<br />

saqme exeba swored am teritorias, erT SemTxvevaSi igi pirdapir<br />

laparakobs Tavis saganze, rogorc `X saukunis meore naxevris taoklarjiis<br />

(ese igi, tao-klarjeTis _ s. j.) arqiteqturaze, roca<br />

aRimarTa mSvenieri nagebobebi oSkSi, iSxanSi, tbeTSi~ (gv. 146).<br />

(unda aRiniSnos, rom Cven dromde Semonaxuli tbeTis Zegli SavSe-<br />

Tis, tao-klarjeTis erT-<strong>erTi</strong> yvelaze CrdiloeT raionis teritoriaze<br />

imyofeba _ s. j.). meore SemTxvevaSi tokarskisTan es miwebi<br />

iwodeba `teritoriebad mdinare Woroxis auzSi~ (gv. 200), yvelaze<br />

xSirad ki isini wignSi saxeldebian `taiq~-ad (taos dasaxelebis<br />

somxuri forma), ramac unda Secvalos Cveulebrivi tao-klarjeTi.<br />

ra mtkicdeba am mxaris Sesaxeb?<br />

teritoria. gvimtkiceben, rom es `dasavluri somxuri teritoriebi<br />

mdinare Woroxis auzSi, odesRac cnobil Tavadur gvarTa<br />

(romlebis? s. j.) samflobelo, romlebSic (gvarebSi ki ara, teritoriebSi<br />

_ s. j.) arabTa Semosevis dros bagratidebi afarebdnen<br />

Tavs, X saukunis meore naxevarSi Sedioda damoukidebeli saxelm-


78 <strong>simon</strong> <strong>janaSia</strong><br />

wifo warmonaqmnis SemadgenlobaSi, romlis saTaveSi idga taiqis<br />

gonieri, energiuli kurapalati daviTi~ (gv. 200), rom es _ `odindeli<br />

somxuri miwebia~ (...`aseTi xerxi cnobilia X saukunis meore<br />

naxevris tao-klarjeTis arqiteqturaSic, roca aRimarTa mSvenieri<br />

nagebobebi oSkSi, iSxanSi, tbeTSi... bagratidTa somxeTis kavSirebi<br />

am odindel somxur miwebTan... sayovelTaod cnobilia~ (gv. 146), _<br />

vkiTxulobT erTgan; `Woroxis auzSi mdebare somxeTis dasavleTi<br />

raionebi~ (gv. 135), _ meoregan; `taiqis Zveli somxuri qalkidonituri<br />

teritoriis sofel iSxanidan~ (gv. 95), _ mesamegan; `nersesi,<br />

taiqis qalkidonituri somxuri teritoriis mcxovrebi~... (gv.<br />

46), _ meoTxegan). mainc ras emyareba es kategoriuli mtkiceba? arc<br />

arafers. tokarskis Tavisi Tezisis sasargeblod arc faqtebi mohyavs,<br />

arc mosazrebebi.<br />

ise ki, survili rom hqonoda da cotaodeni obieqturoba gamoe-<br />

Cina, igi SeZlebda mocemuli miwebis teritoriuli kuTvnilebis<br />

sakiTxSi garkvevas. tokarskis Tu ar nebavs qarTuli cnobebiT<br />

sargebloba, SesaZlebloba hqonda Caexeda (rac sasurveli iqneboda)<br />

berZnul-romaul wyaroebSi da valdebuli iyo (vbedavT amis<br />

mtkicebas) mcire yuradReba daeTmo somxuri cnobebisaTvis.<br />

am teritoriis namdvili mecnieruli istoriis aRdgena sulac<br />

ar aris Zneli, Tu didad avtoritetuli <strong>istoriuli</strong> wyaroebis<br />

Cvenebebs daveyrdnobiT. qaldeis saxelmwifos (igulisxmeba urartus<br />

saxelmwifo _ mTg.) samxreT, mesopotamiur ganapira mxareSi<br />

rom SeaRwies ukve VI-V saukuneebSi Cvens eramde, somxurma tomebma<br />

mxolod Zveli welTaRricxvis 189 wlis Semdeg daikaves iseTi<br />

raionebi, rogoric derjani da karinia _ amJamad erzerumis olqi<br />

(straboni). amieridan sasazRvro xazi saqarTvelosa da somxeTs Soris<br />

araqsze gadis (apolodori). tigran II dros, Cvens eramde I<br />

saukunis samocdaaTian wlebSi, somxeTis sazRvrebis Semdgomi gafarToeba<br />

xdeba. unda vifiqroT, maSin iyo dakavebuli provincia<br />

speri (strabonTan _ sispiritida). tao ki kvlav rCeba saqarTvelos<br />

farglebSi: somxuri teritoriebis dawvrilebiT CamoTvlisas,<br />

straboni (axali eris I saukunis dasawyisi) maT Soris arsad da<br />

aranairad ar moixseniebs taos.<br />

qristianuli eris dasawyisisaTvis sazRvari somxeTsa da saqarTvelos<br />

Soris gadis, rogorc es SeiZleba davinaxoT Tanamedrove<br />

wyaroTa SedarebiT _ kritikuli Seswavlidan, mtkvar-araqsis wyalgamyof<br />

qedebze, amasTan, Woroxis xeobis Sua nawili saqarTvelos<br />

sazRvrebSi Sedis. aq straboni sazRvars varaudobs mosxur mTebSi,<br />

pliniusi ki amtkicebs, rom iberiis teritoria pariadris mTebamde


<strong>istoriuli</strong> <strong>simarTlis</strong> dasacavad<br />

79<br />

uwevda. Tundac daveTanxmoT yvela mkvlevaris mier gaziarebul mosazrebas,<br />

rom Zvelebis pariadri amJamindeli mTa parxalia (Cven<br />

vfiqrobT, rom saxelwodeba pariadri ganekuTvneba parxalidan<br />

samxreT-dasavleTiT Sors mdebare mTebs), am SemTxvevaSic ueWvelad<br />

dasturdeba, rom aRebul epoqaSic tao, romlis samxreT-dasavleT<br />

sazRvars swored mTa parxali warmoadgenda, Seadgenda aRmosavleT<br />

saqarTvelos samefos nawils.<br />

Cveni eris I-III saukuneebi qarTuli samefos mniSvnelovani ga-<br />

Zlierebis periodia. 3 romsa da irans Soris Seuwyveteli omebis asparezad<br />

qceuli somxeTi ki TandaTan sustdeba da ifiteba. es aris<br />

somxeT-saqarTvelos sazRvarze teritoriul samflobeloTa axali<br />

gadanawilebis Jami. Cveni mtkiceba exeba, uwinares yovlisa, I saukunis<br />

meore mesameds, roca somxeTis taxtze qarTuli samefo saxlis<br />

warmomadgenlebi sxedan. aseve mniSvnelovania tacitusis cnoba,<br />

rom axali eris 58 wels qarTveli mefis farsman I brZanebiT somxeTSi<br />

mesxebi SeiWrnen. 4 maSasadame, mesxebi am dros kvlav rCebian<br />

qarTveli mefis qveSevrdomebad. mesxebi ki, rogorc yvelasaTvis<br />

cnobilia, swored im samxreT saqarTvelos provinciebis mcxovreb-<br />

Ta wodebaa, romelic IX-X saukuneebSi Seadgenen tao-klarjeTis<br />

samefos; xolo aqedan gamodis is daskvnac, rom momdevno xanis taoklarjeTis<br />

teritoria Cveni eris I saukunis Sua wlebSi, qarTuli<br />

samefos nawils Seadgenda. arsebobs safuZveli, agreTve, vivaraudoT,<br />

rom dion kasiusis cnoba imperator adrianes dros saqarTvelos<br />

teritoriis gazrdis Sesaxeb, gulisxmobs misi sazRvrebis<br />

gafarToebas samxreTis mimarTulebiT.<br />

VI saukunis Sua wlebisTvis ki, saxelganTqmuli bizantieli<br />

istorikosi prokofi kesarieli, amierkavkasiis saqmeebSi saocrad<br />

Caxeduli mwerali, kvlav adasturebs, rom maRalmTian qveyanaSi<br />

dasaxlebuli mesxebi ZvelTaganve qarTveli moqalaqeni arian. 5<br />

samxreT saqarTvelos feodaluri samTavros tao-klarje-<br />

Tis daarsebasTan erTad, mdgomareoba gansaxilvel raionebSi met<br />

sicxadesa da garkveulobas iZens. samTavros teritoria sul ufro<br />

da ufro farTovdeba samxreTisaken da zedized ierTebs adre dakargul<br />

raionebs. 952 wels bizantieli imperatori konstantine<br />

porfirogeneti (ZowiTSobili), kavkasiis saqmeebSi iseve saucxood<br />

informirebuli, rogorc prokofi, kategoriulad amtkicebs, rom<br />

tao-klarjeTis bagrationTa samefoebi TviT Teodosiopols, amJamindel<br />

erzerums ebjineboda, da rom sazRvari saqarTvelosa da<br />

imperias Soris am seqtorSi mdinare araqsze gadioda. konstantine<br />

wers: ...`misi (qarTveli kurapalatis) TxovniT (gadawyda), rom fa-


80 <strong>simon</strong> <strong>janaSia</strong><br />

zianis (qarTuli basiani, erzerumis momijnave teritoria. _ s. j.)<br />

sazRvrad iyos mdinare araqsi, anu fazisi, da rom miwebi marcxniv,<br />

iveriis (saqarTvelos) mxares, miekuTvnebodes iverielebs (qarTvelebs),<br />

marjvniv ki, Teodosiopolis mxares, cixesimagreebi da soflebi<br />

_ Cvens udidebulesobas, da rom mdinare sazRvrad iyos<br />

orive samflobelos Soris~. 6 imave saukunis bolos tao-klarje-<br />

Tis samefos meTaurma daviT III kurapalatma Tavis samflobeloebs<br />

SeuerTa axali vrceli teritoriebi TviT vanis tbis CrdiloeT<br />

sanapiromde da qalaq erzinkamde (amJamad erzinjani). zedmeticaa<br />

vTqvaT, rom ga<strong>erTi</strong>anebuli qarTuli samefo kidev ufro myarad ganmtkicda<br />

am teritoriebze.<br />

ra SeiZleba amovkrifoT somxuri cnobebidan am sakiTxis garSemo?<br />

aviRoT yvelaze subieqturad Seferadebuli wyaro, cnobili<br />

`somxuri geografia~, romelsac tradicia movses xorenacs miawers<br />

da Cveni eris V saukunis Txzulebad miiCnevs. mkvlevarTa <strong>erTi</strong><br />

nawili mas VII saukuniT, meore nawili ki IX-iT aTariRebs. es Zegli,<br />

erovnuli tendenciiT gamsWvaluli da amitomac zogjer WeSmaritebis<br />

winaaRmdeg Semcodveli, ase aRwers saqarTvelos: `kolxeTi,<br />

ese igi egeri (qarTulad egrisi _ s. j.), imyofeba pontos zRvis<br />

aRmosavleTiT, sarmatiis axlos, da iveriisa da didi somxeTis TanamosazRrea.<br />

egeri oTx provinciad iyofa: manrili, egreviki, lazivi,<br />

WaneTi, ese igi xaldebi~. amrigad, `geografia~ kolxeTs miakuTvnebs<br />

ara marto Tanamedrove dasavleT saqarTvelos (samegrelo, guria,<br />

aWara da sxv.), aramed mTel lazistansac, agreTve, kidev WanTa, imave<br />

xaldTa teritorias, ese igi olqebs trapezuntidan dasavleTiTa<br />

da samxreTiT. imave kolxeTis aRweraSi laparakia, rom Woroxi<br />

kolxeTis mdinarea, Tumca misi saTaveebi somxeTSi imyofeba. aRmosavleT<br />

saqarTvelos Sesaxeb `geografia~ mogviTxrobs: `iveria,<br />

ese igi saqarTvelo, egeridan aRmosavleTiT, kavkasiaSi sarmatias-<br />

Tan mosazRvreobiT, gaSlilia mdinare mtkvris gayolebiT alvane-<br />

Tis sazRvrebamde. saqarTvelos teritoriebi Semdegia: klarjni,<br />

ardahani, SavSeTi, javaxni, samcxe, aWara... manglisis xeoba, qveSis<br />

xeoba (axlandeli baSkiCeTis, anu dmanisis raionis Zveli saxelwodeba.<br />

_ s. j.), bolnisis xeoba, Treli (ese igi TrialeTi _ s. j.),<br />

kangarni, taSiri~ da sxv. 7 `geografiis~ tendencia mocemul SemTxvevaSi<br />

imiT gamovlinda, rom Semdgom TxrobaSi zogi<strong>erTi</strong> am teritoriaTagan<br />

moxseniebulia ukve somxeTis SemadgenlobaSi, magram<br />

amasTan, yovel jerze aRniSnulia, rom aseT da aseT teritorias<br />

`qarTvelebi flobeno~. savsebiT cxadia (da arc SeiZleba sxvagvari<br />

gageba), rom VII-VIII saukuneebSi am provinciebis qarTuloba sayov-


<strong>istoriuli</strong> <strong>simarTlis</strong> dasacavad<br />

81<br />

elTaod iyo cnobili saqarTvelos farglebs gareTac. amave faqts,<br />

arsebul istoriul pirobebSi, agreTve, eTnikuri mniSvnelobac<br />

hqonda: VII-VIII saukuneebSi saqarTvelos dakarguli aqvs politikuri<br />

<strong>erTi</strong>anoba da damoukidebloba, is arabTa batonobis qveS<br />

imyofeba da `somxuri geografiis~ gamoTqma, dasaxelebul provinciebs<br />

`qarTvelebi flobeno~, upiratesad im azriT unda gvesmodes,<br />

rom iq qarTveli mosaxleoba binadrobs.<br />

taos (`taiqs~) `somxuri geografia~ asaxelebs somxuri teritoriebis<br />

ricxvSi; magram ai, gacilebiT ufro miukerZoebeli da<br />

ukeT ganswavluli wyaro, VII saukunis somexi istorikosi leonti<br />

(levondi) pirdapir ambobs, rom kola Sedis saqarTvelos fargleb-<br />

Si. 8 kola ki, mdinare mtkvris saTaveebis raioni, imave `somxuri geografiis~<br />

aRiarebiT, provincia taos nawili gaxldaT. igive levondi<br />

sxva adgilas samcxes 9 (qalaq axalcixis teritoria) gansazRvravs,<br />

rogorc qarTuli qveynis teritorias, movses xorenaci 10 ki klarjeTs<br />

saqarTvelos olqebs miaTvlis da ase Semdeg.<br />

ase rom, Sua saukuneebis mowesis wignuri warmodgenebis tendencia,<br />

romelic misive faqtobrivi monacemebiT aSkaravdeba, cxadia.<br />

is (tendencia) gasagebicaa, oRond gaugebaria, roca Cvens droSi<br />

da Cvens pirobebSi aramcTu ar ZaluZT, aramed arc surT swored<br />

imave klerikaluri konstruqciebisa da warmodgenebis tyveobidan<br />

ganTavisufleba.<br />

mosaxleoba. tao-klarjeTis samefos mosaxleobis Sesaxeb tokarski<br />

aseT cnobebs awvdis mkiTxvelebs: `mosaxleobis ZiriTad<br />

masas Seadgendnen somxebi, romlebic aq qalkedonelTa odindeli<br />

mimdevrebi iyvnen. maT... qarTvel axalmosaxleTa gverdigverd<br />

cxovrebisas, romlebic IX saukuneSi gamoCndnen arabTagan da epidemiebisagan<br />

gaCanagebul mxareSi, nel-nela daiwyes denacionalizeba~<br />

(gv. 200-201). `X saukunis meore naxevris taiqis arqiteqturuli<br />

skola Seiqmna im pirobebSi, roca somexi mosaxleobis didi<br />

jgufi miTiTebuli mizezebis gamo sabolood gamoiyo damoukidebel<br />

saxelmwifo organizmad: da Tumca es organizmi ZirZveli mosaxleobis<br />

gaqarTvelebis gamo ukve miiswrafoda Camoyalibebuli<br />

ga<strong>erTi</strong>anebuli qarTuli saxelmwifosken. mosaxleobis ZiriTadi<br />

masa, miuxedavad sarwmunoebrivi gansxvavebisa, jerac mravali ZafiT<br />

iyo dakavSirebuli Tavis TanamemamuleebTan~ (gv. 213); da kidev, tokarski<br />

laparakobs: `... Zvel somxur qalkedonitur olqze taiqze,<br />

romelmac Zalian nela daiwyo gaqarTveleba, aq IX saukuneSi qarTvel<br />

axalmosaxleTa gamoCenis Semdeg~ (gv. 95). amrigad, tokarskis<br />

rom hkiTxo, tao-klarjeTis samefos mosaxleobis ZiriTad


82 <strong>simon</strong> <strong>janaSia</strong><br />

da ZirZvel masas Seadgendnen somxebi, romlebic X saukunis meore<br />

naxevarSi gamoiyvnen damoukidebel saxelmwifo organizmad mxolod<br />

da mxolod religiur uTanxmoebaTa Sedegad: qalkedonis krebis<br />

dadgenilebaTa aRiarebis sakiTxma sabediswerod gaxliCa somxebi<br />

or Seurigebel jgufad, romelTac ar SeeZloT erT politikur<br />

WerqveS erTad cxovreba. amasTan, rogorc Cveulebriv, irkveva, rom<br />

somexTa tao-klarjeTis jgufi `sarwmunoebaSi gansxvavebis miuxedavad,<br />

jerac mravali ZafiT iyo dakavSirebuli Tavis TanamemamuleebTan~.<br />

avtori verc erT faqts ver asaxelebs Tavisi debulebis sasargeblod<br />

da verc SeZlebs dasaxelebas, ramdenadac aseTi faqtebi ar<br />

arsebobs. yvela monacemi sapirispiroze metyvelebs, uwinares yovlisa,<br />

unda mivuTiToT, rom tokarskis mtkiceba ususuria logikuri<br />

TvalsazrisiTac. ranairad moxda, rom mosaxleobis `ZiriTadi~<br />

da `ZirZveli~ masa, romelic Tanac mravali ZafiT iyo sakuTriv<br />

somxeTTan dakavSirebuli, imdenad daemorCila ricxobrivad mcire<br />

qarTvel axalmosaxleTa gavlenas, rom sulac gaqarTvelda? taoklarjeTelma<br />

somxebma raRa maincdamainc qarTuli gavlena ganicades?<br />

berZnul-aRmosavluri marTlmadidebloba, an sxva sityvebiT,<br />

qalkedonitoba (diofizitoba), romelic, tokarskis mixedviT,<br />

iyo erTad<strong>erTi</strong> damakavSirebeli rgoli tao-klarjeTel somxebsa<br />

da qarTvelebs Soris, xom ufro metwilad a<strong>erTi</strong>anebda am somxebs<br />

bizantiel berZnebTan, ratom moxda am somxebis asimilireba maincdamainc<br />

qarTvelebTan da ara berZnebTan? adgilobriv somexTa qalkedonitoba<br />

xom mniSvnelovanwilad bizantiis politikuri zewolis<br />

Sedegi iyo, da es zewola IX-X saukuneebSic grZeldeboda.<br />

SesaZloa, am Seuwynarebeli winaaRmdegobis Serbilebis mizniT<br />

ambobs tokarski yrud, rom qarTveli axalmosaxleebi gamoCndnen<br />

`arabebisa da epidemiebisagan gaCanagebul mxareSi~, magram Tuki es<br />

gaCanageba Seexo mosaxleobas da iq imdenad Seasusta somxuri elementi,<br />

rom qarTvelebs daubrkoleblad SeaZlebina, mdgomareobis<br />

baton-patroni gamxdariyvnen, maSin tokarskis yvela Semdgomi<br />

mtkiceba, romlebiTac mkiTxvels upirebs azris Canergvas somxuri<br />

kulturis Seuwyveteli memkvidreobiTobis Sesaxeb, sruliad<br />

dausabuTebeli aRmoCndeba. ar iyvnen kulturis matareblebi _ ar<br />

iyo arc TviT kultura.<br />

simarTle isaa, rom mosaxleobis ZiriTadi, mkvidri masa taoklarjeTis<br />

teritoriebze odiTgan qarTuli iyo eniTa da kulturiT,<br />

xolo somxebi, Tuki isini sadme iyvnen, warmoadgendnen swored<br />

axalmosaxleebs. somex axalmosaxleTa arseboba SeiZleba davuSvaT,


<strong>istoriuli</strong> <strong>simarTlis</strong> dasacavad<br />

83<br />

umTavresad, speris, basianisa da samxreT taosaTvis. safiqrebelia,<br />

rom samxreT taos es axalmosaxleni im emigrantebis saxiT moawydnen,<br />

romlebic somexi xalxisaTvis araCveulebrivad mZime xaneb-<br />

Si, V-VII saukuneebSi sparsTa da arabTa batonobisas, aq saimedo<br />

TavSesafars eZebdnen. qarTvelebTan maT asimilacias xels uwyobda<br />

is garemoebac, rom mosulni ricxobrivad ufro cotani iyvnen, vidre<br />

am mxaris aborigenebi. am udavo faqtebis raime sxva gonivruli<br />

axsnis warmodgena namdvilad SeuZlebelia.<br />

TviT somxuri istoriografia adasturebs am erTaderT daskvnas.<br />

Cven ukve vnaxeT, rom meSvide saukunis somxuri wyaroebi CrdiloeT<br />

taos, kerZod, mtkvris saTaveebis raions _ kolas, ganixilaven, rogorc<br />

qarTul teritorias.<br />

taos mflobeli feodaluri saxli, somxuri aristokratiis<br />

pirvel rigebSi dawinaurebuli mamikonianebi, TavianTi warmomavlobiT<br />

miekuTvnenodnen WanTa qarTul toms, rogorc amas aRiarebs<br />

da specialurad asabuTebs axali somxuri istoriografiis udidesi<br />

warmomadgeneli, profesori adonci. 11<br />

upriani iqneba tao-klarjeTis mosaxleobis Taobaze sakiTxis<br />

ganxilva davukavSiroT aq gamefebul bagrationTa, anu bagratidTa<br />

dinastiis sakiTxs.<br />

bagratidebze tokarski wers: `somxeTSi odiTgan gavleniT sargeblobda<br />

bagratidebis (gabratunebis) Tavaduri gvari... 755 wlis<br />

arabTa winaaRmdeg warumatebeli ajanyebis Semdeg... bagratidebi<br />

wavidnen somxeTis dasavleT raionebSi, romlebic Woroxis auzSi<br />

arian ganlagebulni~ (gv. 135). `Sirakis bagratidebis gaZlierebas-<br />

Tan erTad, romlebmac IX saukunis meore naxevarSi mefis gvirgvini<br />

daidges, xdeba am gvaris artanujuli Stos samflobeloTa gafarToeba<br />

saqarTvelos mxares, sadac maT saTave daudes dinastias,<br />

romelic marTavda qarTul samefos misi arsebobis dasasrulamde~<br />

(XIX saukunis dasawyisi!), (gv. 135-136).<br />

bagratidebs sulac ar sWirdeboda wasvla `Woroxis auzSi ganlagebul<br />

dasavleT raionebSi~, imitom, rom maTi sakuTari feodaluri<br />

adgil-mamulebi swored aq iyo. udavoa, da es somxuri wyaroebiTac<br />

dasturdeba, rom bagratidebi warmoSobiT ZvelqarTuli provinciidan,<br />

speridan iyvnen. cnobili somexi mwerali movses xorenaci<br />

gadmogvcems im Sexedulebebs, romlebic misi drois somxur sazogadoebaSi<br />

batonobda somxeTSi bagratunebad wodebuli bagratidebis<br />

warmomavlobis Taobaze. Tavisi `somxeTis istoriis~ pirveli wignis<br />

22-e TavSi xorenaci wers: `...zogi<strong>erTi</strong> arasando kaci ambobs _<br />

TviTneburad, WeSmaritebis gauTvaliswineblad _ TiTqos bagratun-


84 <strong>simon</strong> <strong>janaSia</strong><br />

Ta gvirgvinosani gvari haikidan wamoiSva. amaze vityvi: ar daujero<br />

aseT briyvul nalaparakevs; vinaidan am sityvebSi <strong>simarTlis</strong> niSanwyalic<br />

ar aris. isini uazrod da uTavbolod layboben haiksa da<br />

misnairebze; oRond icode, rom saxeli sambati, rasac bagratunebi<br />

xSirad arqmevdnen TavianT vaJebs, aris sakuTriv Sambati maT pirvandel,<br />

ese igi ebraul enaze~. bagratidebis gvaris fuZemdebelze xorenaci<br />

imave TavSi gvamcnobs: `amboben, TiTqos hraCeaim gamosTxova<br />

nabuqodonosors erT-<strong>erTi</strong> mTavari datyvevebuli ebraeli da moiyvana...<br />

istorikosis TqmiT, misgan warmodgeba bagratunebis gvari _ da<br />

es sworia~. 12 imave naSromis meore wignis 37-e da 63-e Tavebidan Cans,<br />

rom bagratidebis sagvareulo mamuli sperSi mdebareobda, xolo<br />

maTi mTavari rezidencia _ cixe-simagre baiberdSi, amJamad qalaqi<br />

baiburdi, 13 xolo rac Seexeba mosaxleobasa da mis enas bagratidebis<br />

samflobeloebSi, amis Sesaxeb xorenaci kidev ufro saintereso cnobebs<br />

gvawvdis. xorenacis konstruqciis Tanaxmad, sparseTis (parTiis)<br />

mefem arSakma somxeTis mefed daniSna vaRarSaki, romelmac daamyara,<br />

rogorc SeeZlo, sazogadoebrivi wesrigi Cvens miwa-wyalze, daawesa<br />

sanaxararoebi, romelTa meTaurad daniSna sasargeblo kacebi Cveni<br />

winapris, haikis STamomavalTagan da sxvaTa (gvarTagan)... upirvelesad<br />

igi asaCuqrebs Zlevamosil da brZen moRvawes ebraelTagan _ Samba<br />

bagarats da mis gvars aZlevs uflebas arSakidebs gvirgvini daadgas<br />

da misi saxelis mixedviT bagratunad iwodebodes... es bagarati...<br />

dainiSna mefisnacvlad da aTiaTasobiT meomris ufrosad somxeTis<br />

dasavleT sazRvrebze, sadac ukve aRar gaismis somxuri ena. 14 amrigad,<br />

jer kidev VIII an IX saukuneSi, ra drosac mkvlevarTa umravlesoba<br />

akuTvnebs xorenacis `istoriis~ gamoCenas, uganaTlebulesi somxebi<br />

angariSs uwevdnen, rogorc udavos, bagratidebis arasomxuri warmoSobisa<br />

da mdinare Woroxis Sua da zemo welTa teritoriebis arasomxuri<br />

dasaxlebis faqts.<br />

bagrationTa warmomavlobis Sesaxeb ZiriTadad igive warmodgena<br />

moiZieba bizantiur da ZvelqarTul wyaroebSi. bizantiis imperatori<br />

konstantine porfirogeneti Tavis TxzulebaSi `xalxTa Sesaxeb~,<br />

saxeldobr, 45-e TavSi saTauriT `iberielTa Sesaxeb~ (an, sxvanairi<br />

gamoTqmiT: `iverielTa~, `ivirielTa~; berZnebi, rogorc cnobilia,<br />

ase uwodebdnen qarTvelebs), gviambobs: `unda vicodeT, rom ivirielebi,<br />

ese igi iverielebi kurapalatisa imiT iwoneben Tavs, rom<br />

uriis im colisgan warmodgebian, romelzec ukanonod daqorwinda<br />

winaswarmetyveli da mefe daviTi... isini amboben, rom ierusalimidan<br />

iyvnen is daviTi da misi Zma spandiati, romelma spandiatmac,<br />

rogorc isini amboben, RvTisgan miiRo wyaloba, rom omSi xmliT sx-


<strong>istoriuli</strong> <strong>simarTlis</strong> dasacavad<br />

85<br />

eulis verc erT nawils ver ganugmiraven, garda gulisa, romelsac<br />

omSi ifaravda kidec romeliRac aRWurvilobiT. amis gamo eSinodaT<br />

misi sparselebs. man ki daamarcxa da daimorCila isini da (Tavisi)<br />

ivirieli Tvistomni Zneladmisadgom adgilebSi daasaxla, axla<br />

rom ukaviaT; aqedan daiwyes maT nel-nela gavrceleba da gamravleba<br />

da did xalxad iqcnen... mas aqeT, rac isini ierusalimidan im<br />

miwaze gadasaxldnen, amJamad rom binadroben, gavida 400-500 weli<br />

axlandel dromde, ese igi samyaros Seqmnidan 6460 wlis me-10 indiqtionamde~<br />

(ese igi, Cveni eris 952 weli _ s. j.), (cit. gamoc. gv.<br />

162-163).<br />

tao-klarjeTis mkvidri, konstantine porfirogenetis Tanamedrove<br />

gamoCenili qarTveli mwerali giorgi merCule `mefe aSot<br />

kurapalats~, bagrationTa tao-klarjeTis xazis mamamTavars, uwodebs<br />

`xelmwifes, winaswarmetyvelisa da RvTiT mironcxebulis, daviTis<br />

saxeldebul Zes~. 15<br />

daviT winaswarmetyvelis STamomavlebad Tvlis bagrationebs<br />

Zveli qarTveli istorikosi juanSeric. sagvareulo mematiane sumbat<br />

bagrationi ki, romelmac Tavisi gvaris istoriisaTvis erT-er-<br />

Ti yvelaze mniSvnelovani wyaro dagvitova, dawvrilebiT aviTarebs<br />

imave genealogias XI saukunis ocdaaTiani wlebis dasawyisSi.<br />

artanujul, anu tao-klarjeTis mflobel saxls IX saukunis<br />

dasawyisSi saZirkveli Cauyara xsenebulma aSot kurapalatma, romelic<br />

aq Tbilisidan movida, sadac maRali posti eWira, magram<br />

arabebs waeCxuba. misi gamoisobiT, ambobs merCule `damyarda qarTvelebze<br />

aSotisa da misi vaJebis batonoba (`mTavroba~) saukunis<br />

bolomde~. 16<br />

am saxlisa da TviT samTavros istoria, agreTve, kargad aris<br />

cnobili qarTuli, bizantiuri, somxuri da arabuli wyaroebis<br />

mixedviT. Tbilisidan gaqceuli aSoti Tavdapirvelad klarjeTSi<br />

mkvidrdeba da Tavis rezidenciad Zvel qarTul qalaqs artanujs<br />

irCevs, _ sadac mSeneblobas jer kidev V saukuneSi eweoda cnobili<br />

qarTveli mefe vaxtang gorgasali. ramdenadac es teritoria maSin<br />

politikurad bizantiis sazRvrebSi Sedioda, aSoti imperators<br />

Tavis seniorad acxadebs. aqedan aris bizantiuri samefo karis wodebebi<br />

tao-klarjeTis bagrationTa gvarSi, maT ricxvSi umaRlesic<br />

_ `kurapalati~; Tumca, TandaTanobiT aSotis STamomavlebi,<br />

faqtobrivad, Tavisufldebian am vasaluri damokidebulebisagan da<br />

X saukuneSi siuzerenuli mmarTvelebi xdebian, Tanac adrindel<br />

titulebs inarCuneben, pirvel yovlisa, kurapalatis tituls,<br />

romelsac gvaris ufrosi atarebda.


86 <strong>simon</strong> <strong>janaSia</strong><br />

tao-klarjeTSi adre yalibdeba Taviseburi saufliswulo wyobileba,<br />

romelic kievis ruseTis wyobilebas gvagonebs, magram,<br />

amasTanave, aq mravalricxovan mTavarTa ierarqia erTob mkafiod<br />

aris gamokveTili. mTeli samefos meTauris tituli gaxlavT qarTvelTa<br />

kurapalati, rac dadasturebulia yvela zemodasaxelebuli<br />

wyaroTi. IX saukunis bolosaTvis aqve Cndeba qarTvelTa mefis<br />

tituli, momdevno saukunis bolos ki _ mefeT-mefisa. es politikuri<br />

mdgomareoba naTlad aisaxa merCulis TxzulebaSi, romelic<br />

mogviTxrobs, rom `cxovreba (grigol xanZTelisa) dawerilia 90<br />

wlis Semdeg misi aRsrulebidan, 6554 wels samyaros dasawyisidan<br />

(950 wels axali eriT)... qarTvelebze aSot kurapalatis (gardaicvala<br />

954 wels), adarnerses Zis (igulisxmeba adarnase II kurapalatis<br />

Ze aSot II _ mTg.), qarTvelTa mefis batonobisas... erisTavT<br />

erisTavis sumbatis, mefe adarnerses Zis dReebSi, adarnerses,<br />

magistr bagratis Zis, magistrobisas, roca erisTavi iyo sumbati,<br />

mamfal daviTis Ze~... 17<br />

samTavros damaarseblis aSotis STamomavloba IX saukunis miwurulsa<br />

da X saukuneSi warmodgenilia ori StoTi: klarjeTuliT,<br />

anu artanujuliT, romelsac saTave daudo aSotis ufrosma<br />

Zem adarnasem, da taos StoTi, romlis winapari gaxlavT aSotis<br />

SuaTana Ze, kurapalati bagrat I. merCules CanawerebSi moxseniebuli<br />

pirveli sami mbrZanebeli taos Stos warmomadgenelia, bolo,<br />

sumbati, _ artanujulisa.<br />

tao-klarjeTis bagrationebma jer kidev IX saukunis pirvel<br />

naxevarSi mniSvnelovnad gaafarToves TavianT samflobeloTa saz-<br />

Rvrebi, samefos TandaTan Semates miwebi mtkvris zeda welis gayolebiT<br />

_ kola, artaani, javaxeTi, samcxe da Woroxis gaswvrivac,<br />

sadac, kerZod, taoc daikaves, swored es miwebi gaiyves erTmaneTSi<br />

aSotis STamomavlebma.<br />

ramdenadac tokarski specialurad aris dainteresebuli am mxaris<br />

mdgomareobiT swored X saukuneSi, Cvenc mivmarToT mocemul<br />

periods. X saukunis dasawyisSi tao-klarjeTis samefos saTaveSi<br />

udgas adarnase II (888-923), aSot I-is SvilTaSvili (aSot I kurapalati<br />

_ bagrat I kurapalati _ daviT I kurapalati _ adarnase<br />

II kurapalati). imperatori konstantine porfirogeneti bevrs<br />

mogviTxrobs masze Tavis TxzulebaSi `xalxTa Sesaxeb~, uwodebs ra<br />

`adranasirs, saqarTvelos (iveriis) kurapalats~ (asea samjer), 18 an<br />

Zalian xSirad _ ubralod kurapalats, Tan am wodebiT aRniSnavs<br />

mxolod da mxolod tao-klarjeTis mpyrobels axlo aRmosavle-<br />

Tis yvela sxva mpyrobelTagan gansxvavebiT.


<strong>istoriuli</strong> <strong>simarTlis</strong> dasacavad<br />

87<br />

adarnase II-s axlos icnobda, agreTve, somexi kaTalikosi da istorikosi<br />

ioane drasxanakerteci, romelic erTxans adarnases karze<br />

stumrobda, roca iZulebuli Seiqna samSoblo daetovebina arabTa<br />

morigi Semosevis Sedegad. ioanesaTvis adarnase gaxlavT `qarTvelTa<br />

didi mTavari~ (adreul periodSi), an `qarTvelTa didi kurapalati~<br />

(adarnase ase orjer iwodeba ioanes teqstSi), an `qarTuli qveynis<br />

mefe~, an `qarTveli mefe~ (asea 14-jer), an ubralod kurapalati (orjer).<br />

19 ioane moxazavs tao-klarjeTis samefos sazRvrebsac ise, rom<br />

saeWvos arafers xdis. ase magaliTad, ioane gviambobs, rom arabTagan<br />

devnili mefe sumbati Tavisi domenidan, Sirakidan, gaiqca megobris<br />

adarnase kurapalatis samflobeloebSi mdebare taiqis gamagrebul<br />

adgilebSi. 20 ioane taos sxva SemTxvevaSic miakuTvnebs adarnases samflobeloebs.<br />

21 dabolos, igive avtori somexi mefis tragikul bedze<br />

saubrisas, gvamcnobs, rom arabTa mxedarTmTavarma `sdia mefe sumbats,<br />

fexdafex mihyva, sdia qarTvelTa qveynamde, sanam sumbati ar<br />

Seefara klarjeTis miudgomel cixe-simagreebs~. 22 maSasadame, X saukunis<br />

ociani wlebis mowinave somexTaTvis tao (somxurad taiqi) da<br />

klarjeTi udavod qarTuli olqebi iyo.<br />

ase weren adarnases Tanamedrove somexi istorikosebi; Cveni<br />

Tanamedrove zogi<strong>erTi</strong> istorikosi (tokarski!) ki wers: `X saukunis<br />

dasawyisSi, qarTuli qronikebis mowmobiT, qarTvelma mefem<br />

adarnasem mezobeli taiqis eparqiaSi, sofel banaSi (amJamad feniaki)<br />

aaSena taZari~ (gv. 98). adarnasesaTvis tao `mezobeli eparqia~<br />

yofila! ramdenad aris es marTali Tundac subieqturad, SeiZleba<br />

davinaxoT iqidanac, rom ramdenime frazis qvemoT, tokarski, ucnauri<br />

windauxedaobiT, wers: `...ara Soreul vaRarSapatSi, aramed<br />

TavisTan, taiqSi miagno adarnasem im nimuSs, romlis gadmoRebac<br />

gadawyvita~ (igulisxmeba iSxani).<br />

ioane drasxanakertecma (sxvaTa Soris, iseve, rogorc imperatorma<br />

konstantinem) kargad icis qarTvel bagrationTa meore, politikuri<br />

azriT, umcrosi _ artanujuli, anu klarjeTuli Stoc, romlis<br />

yvelaze gamoCenili warmomadgeneli mis dros gaxldaT iSxanTa<br />

iSxani (`erisTavT-erisTavi~) gurgeni. ioane mas uwodebs `qarTvelTa<br />

did mTavars~, an ubralod `qarTvelTa mTavars~, xolo gurgenis saufliswulo<br />

samflobeloebs mtkvris zemo welis gayolebiT da sxva<br />

raionebSic, agreTve, `qarTvelTa qveyanas~ akuTvnebs. 23<br />

adarnase II kurapalats oTxi Ze hyavda (rac cnobili iyo imperator<br />

konstantinesTvisac), romlebic morigeobiT iRebdnen taoklarjeTis<br />

marTva-gamgeobis sadaveebs da Sesabamis titulebs. ase<br />

magaliTad, TviT imperatorma konstantine porfirogenetma kura-


88 <strong>simon</strong> <strong>janaSia</strong><br />

palatis wodeba, anu, misive sityvebiT rom vTqvaT, `kurapalatis<br />

mamobrivi wodeba~ uwyaloba meore Zes, aSot II. 24<br />

imperator konstantinesaTvis, romelic 952 wels wers samxreT<br />

saqarTvelos Sesaxeb, tao-klarjeli bagrationebi qarTvelebi arian,<br />

anu iverielebi, maTi qveSevrdomebi, agreTve, qarTvelebi, maTi<br />

qveyana _ saqarTvelo, anu iveria. misi naSromis `xalxTa Sesaxeb~,<br />

ori Tavi, romlebic samxreT saqarTvelosa da mis mflobel saxls<br />

eZRvneba, Sesabamisad aris dasaTaurebuli: `qarTvelTa Sesaxeb~ da<br />

`qarTvelTa gvartomobisa da cixe-simagre artanujis Sesaxeb~.<br />

konstantinesTan damowmebulia tao-klarjel bagrationTa<br />

erovnuli TviTSegnebac. ityobineba ra imperator leonis, imperator<br />

romanozisa da Tavisi sakuTari mcdelobis Sesaxeb _ miiRon<br />

bagrationTagan maTi cixe-simagre kecei, `raTa purs iq ar Rebulobdes<br />

Teodosiopoli (erzerumi)~, romelic am dros arabTa xel-<br />

Sia, konstantine gviambobs, bizantieli xelisufalni rogor arwmunebdnen<br />

kurapalatsa da mis Zmebs, rom Teodosiopolis aRebisas<br />

isini maT miscemdnen am cixe-simagres, magram qarTvelebs ar undodaT<br />

amis gakeTeba TeodosiopolelTa siyvarulis gamo da imitomac,<br />

rom ar evnoT qalaq TeodosiopolisaTvis, magram isini<br />

upasuxebdnen baton romanozsa da Cvens udidebulesobas: `Cven rom<br />

es CavidinoT, SevrcxvebiT Cvens mezoblebTan, saxeldobr, Cvens magistrosTan<br />

da abazgiis mpyrobelTan, vasparukanis mpyrobelTan da<br />

somexTa mpyrobelebTan, vinaidan isini ityvian, rom imperatori ar<br />

endoba qarTvelebs (iverebs), _ kurapalatsa da mis Zmebs~... 25<br />

swored am saxlis warmomadgeneli gaxldaT saxelganTqmuli daviT<br />

III kurapalati, adarnase II SvilTaSvili da misi gvirgvinosani<br />

vaJebis Zmis SviliSvili: mefe daviT II (gardaicvala 937 wels),<br />

aSot II kurapalatisa (gardaicvala 954 wels) da sumbat kurapalatisa<br />

(gardaicvala 958 wels). daviT III papa, bagrati, adarnase II<br />

vaJi, magistrosis titulis matarebeli, 945 wels gardaicvala ise,<br />

rom ver moeswro kurapalatis wodebas, romelsac am dros ufrosobis<br />

mixedviT flobda aSot II. samagierod, dakmayofilda misi (es<br />

igi, magistros bagratis) vaJi adarnase III, tao-klarjeTis uzenaesi<br />

mpyrobeli da qarTvelTa kurapalati 958-961 wlebSi. Cven mier zemoT<br />

moyvanili merCules Canaweri adarnasesac axsenebs: am Canaweris<br />

Sesrulebis momentSi (950-951 wlebi) adarnase jer mxolod magistrosi<br />

gaxldaT; erT-<strong>erTi</strong> misi biZaTagani aSot II kurapalati<br />

da tao-klarjeTis saxelmwifos meTauri iyo, meore ki, sumbati _<br />

erisTavT-erisTavi. adarnase III memkvidre misi saxelganTqmuli vaJi<br />

daviT III (961-1001 wlebi) gaxda.


<strong>istoriuli</strong> <strong>simarTlis</strong> dasacavad<br />

89<br />

sinamdviles ar Seefereba tokarskis mtkiceba, TiTqos daviT III-s<br />

`arasdros ar etarebinos mefis tituli (gv. 200)~. TiTqos man saku-<br />

Tari TaosnobiT `Tqva uari Tavdapirvel ganzraxvaze, Tavisi mamulebi<br />

bagrat III gadaeca~ (gv. 201), TiTqos `daviTis mmarTveloba raime seriozuli<br />

saomari ambebiT ar yofila damZimebuli~.<br />

ai, daviT III mefobis faqtebi, rasakvirvelia, erTob mokled gadmocemuli.<br />

adarnase III kurapalats hyavda ori Ze: ufrosi _ erisTavT-erisTavi<br />

bagrati da umcrosi _ magistrosi daviTi. tao-klarjeTis<br />

bagrationTa Soris ZvelTaganve dadgenili tradiciis Tanaxmad,<br />

ukve am dros daviT III, Zmis sworfrad, mamaze rom ara vTqvaT ra,<br />

agreTve, unda wodebuliyo mefed da marTlac, oSkis taZris farTod<br />

cnobil qarTul samSeneblo warweraSi vkiTxulobT: `...Cvenma RvTiT<br />

kurTxeulma mefeebma daiwyes am wmida taZris mSenebloba... am didma<br />

mefeebma Cvenma... RvTiT dalocvili adarnase kurapalatis saxsrebiT,<br />

erisTavT-erisTavma bagratma da magistrma daviTma, dae, wmida<br />

samebis marjvena iyos samives mfarveli~ 26 ... Satberdis moRvawe ioane<br />

bera, romelmac 973 wels `parxlis oTxTavi~ (saxarebis qarTuli<br />

Targmanis erT-<strong>erTi</strong> cnobili nusxa) gadawera parxalSi (samxreTi<br />

tao) qarTuli monastrisaTvis, am xelnaweris minaweri axal monacemebs<br />

gvamcnobs, axsenebs ra `Cvens mefeebs, RvTiT gandidebul mefes<br />

qarTvelTa bagrats, magistros daviTs, erisTavT-erisTavs sumbats<br />

da RvTiT boZebul maT ZeTa~, da sxva adgilas: `RvTiT kurTxeul<br />

mefeT mefes (dae, adidos ufalma!), RvTiT movlenil magistros daviTs~.<br />

27 amrigad, 973 wels daviT III jerac magistrosad rCeba, magram<br />

ukve `mefeT mefis~ tituliT gamodis, rac pirvel SemTxvevas<br />

warmoadgens tao-klarjeTis mbrZanebelTa istoriaSi.<br />

es savsebiT Seesabameboda realur mdgomareobas: daviT III,<br />

ufrore, vidre mamamisi da papebi, misi winamorbedi qarTveli kurapalatebi,<br />

iyo mTeli samxreT saqarTvelos uzenaesi mpyrobeli. mas<br />

`nebayoflobiT daemorCila yvela xelmwife~, rogorc ambobs davi-<br />

Tis Tanamedrove somexi istorikosi stefanos taroneci. 28 mflobel<br />

mTavarTa Soris, romlebmac mefeT mefe daviT III siuzereniteti aRiares,<br />

iyvnen araqarTveli, magaliTad, mezobeli somexi mflobelnic.<br />

Semdeg daviTi `kurapalatis~ titulsac iRebs. es xdeba, albaT,<br />

978-979 wlebSi. `qarTvel kurapalats~ uwodebs daviTs, iseve,<br />

rogorc stefanos taroneci, somexi istorikosi aristakes lastiverteci,<br />

romelic daviTis Sesaxeb gviambobs skliarosis cnobil<br />

ajanyebasa da daviTis memkvidreobis sakiTxTan dakavSirebiT. 29 aseve<br />

bizantieli istorikosebic: kedrene daviTs `qarTvelebis arqonts~ 30


90 <strong>simon</strong> <strong>janaSia</strong><br />

uwodebs, zonara ki ufro sworad _ `kurapalats~, romlis samflobeloebi<br />

`saqarTveloSi mdebareobs~. 31 somxur istoriografiaSi<br />

swori cnobebi daviT III Sesaxeb saukuneebis manZilze Semogvenaxa:<br />

ase magaliTad, maTe edesecTan (XII saukune) daviTi naxsenebia,<br />

rogorc `kurapalati, saqarTvelos mmarTveli~. 32<br />

daviT III gavlena Zalian swrafad izrdeboda. meore cnobil qar-<br />

Tul xelnawerSi `samoTxe~, romelic oSkSia gadawerili, 977 wlis<br />

<strong>erTi</strong> Canaweri daviTs jer kidev uwodebs `Cvens mefes, magistros<br />

daviTs~, sxva Canaweri ki, romelic pirvelze ramdenime wliT gviandelia,<br />

ukve `Zlevamosil da sruliad daumarcxebel daviT kurapalatad~<br />

an mTeli aRmosavleTis kurapalatadac ki moixseniebs. 33<br />

bizantiis Sinaur saqmeebSi Carevis Sedegad moxda daviT mefis axali,<br />

erTob sagrZnobi gaZliereba, ramac imperatoris taxti barda<br />

skliarosis xelyofisagan ixsna. konstantinopolis karis TxovniT<br />

daviTma meamboxe mxedarTmTavris winaaRmdeg 12 aTasi rCeuli mxedari<br />

gagzavna, romlebmac makedonielTa dinastiisadmi erTgulad<br />

STenil jarebTan erTad gaanadgures skliarosi halisis napirebTan<br />

979 wlis gazafxulze. madlierma bizantiis mTavrobam gaweuli daxmarebisaTvis<br />

daviTs, rogorc amas stefanos taroneci ityobineba,<br />

uzarmazari teritoria dauTmo: karinis (amJamad erzerumis) mxare,<br />

misi mezobeli basianis (amJamad pasinis) mxare, harkisa da apahunikis<br />

(vanis tbis Crdilo-dasavleTiT) mxareebi da sxv. 34<br />

daviTis samflobeloTa samxreT sazRvarma qalaq erzinjanTan<br />

gadainacvla. garda amisa, qarTulma jarebma veeberTela nadavli<br />

igdes xelT, romlis nawili aTonze (qalkedoniis naxevarkunZuli)<br />

codnisa da ganaTlebis cnobili Suasaukuneobrivi qarTuli centris<br />

mSeneblobas moxmarda. am gamarjvebis Sesaxeb qarTul wyaroebSi<br />

mravali cnoba gveguleba. kerZod, zarzmis taZris (samcxeSi)<br />

qarTuli warwera gvauwyebs: `roca saberZneTSi skliarosi ajanyda,<br />

daviT kurapalati (RmerTma adidos igi!) daexmara wminda mefeebs da<br />

yvelani salaSqrod gagvagzavna. Cven skliarosi ukuvaqcieT...~ 35<br />

Semdgom ki <strong>erTi</strong> didi marcxi mouvida daviTs: gareuli aRmoCnda<br />

axal (fokas) ajanyebaSi imperator basilis winaaRmdeg. vinaidan<br />

ajanyebulebi damarcxdnen, daviTi iZulebuli Seiqna imperatorisaTvis<br />

sakuTari samflobeloebi aReTqva gardacvalebis Semdeg. ase<br />

mogviTxrobs am faqtebis Sesaxeb arabi istorikosi iahia antioqeli.<br />

36 safuZveli gvaqvs vifiqroT, rom daviTis am anderZSi laparaki<br />

iyo bizantiisgan swored axladmiRebul mxareebze. faqtobrivad, es<br />

miwebi bizantiurma jarebma mxolod daviTis gardacvalebis Semdeg<br />

daikaves.


<strong>istoriuli</strong> <strong>simarTlis</strong> dasacavad<br />

91<br />

daviTi mgznebare qarTveli patrioti iyo da zogadqarTul saqmeebsac<br />

aqtiurad hkidebda xels, axlo aRmosavleTSi erTob didi<br />

interesebiTa da movaleobebiT gadatvirTvis miuxedavad daviT III<br />

yvela qarTuli mxaris ga<strong>erTi</strong>anebis mTavar iniciatorad da organizatorad<br />

mogvevlina. ga<strong>erTi</strong>anebuli qarTuli samefos taxtze<br />

man Tavisi aRzrdili (daviTi uSvilo gaxldaT) da axlo naTesavi<br />

bagrat III bagrationi dasva, amasTan, saxalxod ganacxada (qarTveli<br />

istorikosis damowmebiT): `ese ars taos, qarTlisa da afxaze-<br />

Tis memkvidre, Ze da aRzrdili Cemi, me ki misi mzrunveli da Semwe<br />

var. yvela morCilebdeT mas~. daviTis es saqcieli upasuxebda saqarTveloSi<br />

obieqturad Camoyalibebul pirobebs da sruli warmatebiTac<br />

dagvirgvinda.<br />

sxvanairad (da, rasakvirvelia, winaaRmdegobrivad, rogorc yovelTvis)<br />

xsnis movlenebs tokarski: `qarTuli saxelmwifos (qar-<br />

Tli da afxazeTi) ga<strong>erTi</strong>anebas saTave daedo, _ wers igi, _ davi-<br />

Tis erTob qmediTi monawileobiT, romelmac Tavisi samflobeloebi<br />

Tavdapirvelad bagrat III-s uanderZa, Tumca es anderZi sikvdilis<br />

win imperator basilis sasargeblod Seicvala. taos feodalis ase-<br />

Ti damoukidebeli mdgomareoba ganisazRvreboda im gansakuTrebuli<br />

mizezebiT, romlebic mas xels uSlida mezobel saqarTvelosTan an<br />

somxeTTan ga<strong>erTi</strong>anebuliyo. mosaxleobis ZiriTad masas Seadgendnen<br />

somxebi, romlebic aq qalkedonitTa odindeli momxreebi iyvnen<br />

(aqedan gamovida VII saukuneSi cnobili kaTalikosi nerses aRm-<br />

Senebeli). amas, ra Tqma unda, ar SeeZlo xeli Seewyo aRorZinebul<br />

somxur samefoSi maTi SesvlisaTvis. isini Tavs gacilebiT axlos<br />

grZnobdnen erTmorwmune saqarTvelosTan da, raki qarTvel axalmosaxleebTan<br />

gverdigverd cxovrobdnen, romlebic IX saukuneSi gamoCndnen<br />

arabebisa da epidemiebisagan aoxrebul mxareSi, nel-nela<br />

iwyes denacionalizeba. saqarTvelosTan ga<strong>erTi</strong>aneba am procesis<br />

gaZlierebasa da daCqarebas emuqreboda. SesaZloa, amitomac Tqva daviTma<br />

uari Tavdapirvel ganzraxvaze Tavisi miwebi bagrat III-isaTvis<br />

gadaeca~ (gv. 200-201). mkiTxveli kvlav sagonebelSia Cavardnili:<br />

<strong>erTi</strong> mxriv, daviTi `erTob qmediT monawileobas~ iRebs saqarTvelos<br />

ga<strong>erTi</strong>anebaSi, meore mxriv _ am ga<strong>erTi</strong>anebas gadamwyvet dartymas<br />

ayenebs, roca Tavis samflobeloebs bizantiel imperators uander-<br />

Zebs im erTad<strong>erTi</strong> mosazrebiT, rom saqarTvelosTan ga<strong>erTi</strong>anebiT<br />

misi saxelmwifo SeiZleba sabolood gaqarTveldes. mkiTxvels<br />

ebadeba kiTxva, Tu rogor ver SeZlo misi xalxisaTvis damuqrebul<br />

aseT momakvdinebel safrTxes mixvedriliyo ori aTwleuliT<br />

adre egzom `Wkviani, energiuli~, `saxelganTqmuli~, `gamoCenili


92 <strong>simon</strong> <strong>janaSia</strong><br />

taoeli mmarTveli~ (tokarskis gansazRvrebebia), rogoric daviT<br />

kurapalati iyo. Tumca aq Cven gvaqvs is iSviaTi SemTxveva, roca tokarskis<br />

faqtebi mohyavs Tavisi debulebis dasasabuTeblad. ai, ras<br />

gvamcnobs igi sakuTari Tezisis dasamtkiceblad: `taos kurapalatis<br />

gansakuTrebulma mdgomareobam asaxvac ki hpova mis monetebSi,<br />

romelTa erT-<strong>erTi</strong> iSviaTi egzemplari leningradSi, saxelmwifo<br />

ermitaJSi inaxeba. im dros, rodesac bagrat III-is monetebi saqarTveloSi<br />

mimoqcevaSi myof dirhemebs hbaZavs arabuli legendebis aRdgeniTac<br />

ki, daviTis monetebis pirs aqvs warwera `qriste, Seiwyale<br />

daviTi~, zurgs ki _ jvris gamosaxuleba mis Stoebs Soris asoebiT,<br />

romlebic ikiTxeba, rogorc sityva `kurapalati~ (gv. 201). sul<br />

esaa, oRond Tavs nebas mivcemT am faqtebs <strong>erTi</strong>c mivumatoT, tokarskisgan<br />

miCumaTebuli: warwerebi daviT kurapalatis monetebze (da<br />

ara mxolod monetebze) qarTuladaa gakeTebuli. amgvarad, tokarskis<br />

mixedviT, daviT kurapalatis monetebi, originaluri nimuSis<br />

monetebi, qristianuli emblemiTa da qarTuli warwerebiT, davi-<br />

Tis antiqarTul ganwyobebs mowmobs, misi memkvidris bagrat III-is,<br />

ga<strong>erTi</strong>anebuli saqarTvelos mefis monetebi ki, Seqmnili arabuli<br />

monetebis mibaZviT da arabuli warwerebis mqone _ sapirispiros<br />

mowmobs. Tu tokarskis es msjeloba fundamenturobiT ar gamoirCeva,<br />

samagierod ueWvelad originaluria.<br />

kultura. mTeli es Zaldataneba sayovelTaod cnobil faqtebze,<br />

maTi saocrad damaxinjebuli saxiT warmodgena tokarskis sWirdeba<br />

damatebiTi miznebisaTvis, romlebsac mecnierebasTan araferi<br />

aqvs saerTo. aqamde iTvleboda, rom tao-klarjeTis arqiteqtura<br />

aris qarTuli arqiteqturis organuli nawili, tokarski cdilobs<br />

ukuagdos mecnierebaSi mtkiced damkvidrebuli warmodgena; Tumca<br />

aq gabeduleba Ralatobs, TiTqmis sul laparakobs mecnieri mu-<br />

SakisaTvis uRirsad _ gadakvriTa da qaragmulad, magram mkiTxvels<br />

momabezreblad unergavs savsebiT garkveul azrs.<br />

roca tao-klarjeTis arqiteqturis originalobis yalb damcvelad<br />

gamodis (`...saxelovani taos kurapalatis mfarvelobiT mis<br />

samflobeloebSi X saukuneSi Seiqmna TviTmyofadi arqiteqturuli<br />

skola, romelmac TvalsaCino xuroTmoZRvrebi mogvca~, an `somxeTisa<br />

da saqarTvelos arqiteqturis Seswavlisas ar SeiZleba arc<br />

CvenTvis saintereso mxareTa Zeglebis ignorireba, arc erT-<strong>erTi</strong><br />

am qveynis arqiteqturisaTvis miwera mxolod saxelmwifo kuTvnilebis<br />

faqtis mixedviT~ (gv. 202-203), TandaTanobiT ikrebs ra<br />

gabedulebis raRac elementebs, tokarski Wris mis mierve mogonili<br />

tao-klarjeTis arqiteqturis TviTmyofadobis fesvebs da Tavisi


<strong>istoriuli</strong> <strong>simarTlis</strong> dasacavad<br />

93<br />

saqmis dasrulebas crumecnierebis momaval msaxurT andobs, romlebmac<br />

tokarskis damowmebisas, piradad TavianTi mxridanac unda<br />

daumaton raime.<br />

203-e gverdze tokarski wers: `iq, iSxanSi, VII saukuneSi somxur<br />

garemoSi Caisaxa da pirvelad ganxorcielda zvartnocis, somex<br />

xuroTmoZRvarTa erT-<strong>erTi</strong> saukeTeso qmnilebis, idea~. TviT iSxanis<br />

taZris Taobaze ambobs: `taZari iSxanSi, agebuli VII saukuneSi<br />

somexi kaTalikosis nerses aRmaSeneblis mier somxur sapatriarqo<br />

taxtze mis aRsaydrebamde, pirvelad ganaxlda IX saukuneSi cnobili<br />

qarTveli moRvawis grigol xanZTelis mowafis, sabas (sabanis)<br />

mier. safuZveli ara gvaqvs sabas RonisZiebebSi iseTi Zirfesviani<br />

gadakeTeba davinaxoT, ris Sedegadac mrgvali taZari Cvens dReebamde<br />

Semonaxul jvrisebr taZrad gadaqceuliyo... sabas dros iSxanSi<br />

samSeneblo samuSaoebis mizani iyo mxolod taZris iseT mdgomareobaSi<br />

moyvana, rom masSi RvTismsaxureba SeZlebodaT. X saukunis Sua<br />

wlebisaTvis nerses nageboba ukve imdenad iyo dangreuli, rom azri<br />

ar hqonda mis aRdgenas, da daviTis dros mis adgilze axali taZari<br />

aSenda... romlis sakurTxevelSi Zveli afsidis kolonada Sevida~<br />

(gv. 205-206)... da rom am axali mSeneblobis amocana TiTqos is iyo,<br />

rom `oSkis tipis safuZvelze axali taZari aSenebuliyo, amave dros<br />

SenarCunebuliyo Zveli afsida~ (gv. 207)... banis saxelganTqmul<br />

taZarze, romelic, tokarskis aRiarebiT, qarTveli mefis adarnase<br />

II-is mier iyo agebuli (g. n. CubinaSvili am Zegls VII saukunes miawers),<br />

ufro adre iTqva, rom is ZiriTadad imeorebs zvartnocis<br />

sqemas swored imave Zveli iSxanis eklesiis mibaZviT, saidanac gamomdinareobs<br />

zogadi debuleba: `yvela safuZveli gvaqvs vifiqroT,<br />

rom ukve iSxanSi Caeyara saZirkveli <strong>erTi</strong>-ori aTwleuliT gvian<br />

zvartnocSi ganmeorebul im axal gabedul kompozicias, romlis Seqmnis<br />

pativi uciloblad nersesTan momuSave somex xuroTmoZRvrebs<br />

ekuTvnis~ (gv. 98-99), ese igi, Tu ufro garkveviT vityviT, es nersesTan,<br />

taos mkvidrTan momuSave somex xuroTmoZRvrebs SeuqmniaT aq,<br />

iSxanSi, VII saukunis dasawyisSi, axali gabeduli arqiteqturuli<br />

kompozicia. xaxulis saxelganTqmuli taZris Sida kedlebis sufTa<br />

Tlis faqtTan dakavSirebiT, tokarskis uCndeba SekiTxva: `xom ar<br />

iyo xaxulis eklesia aSenebuli Tavdapirvelad (mainc rodis? xaxuli<br />

xom, TviT tokarskis gancxadebiT, X saukunis bolosaa agebuli<br />

_ s. j.) im antiqalkedonel somexTaTvis, romlebic ar cnobdnen<br />

xatebsa da, maSasadame, moxatulobas, msgavsad imisa, Tu rogor<br />

Sendeboda somxeTSi qalkedonuri eklesiebi~ (?! _ s. j.), (gv. 212).<br />

amrigad, taoSi somex-qalkedonelTa garda, kidev aRmoCndebian so-


94 <strong>simon</strong> <strong>janaSia</strong><br />

mexi antiqalkedonelebi, ese igi iseTive somxebi, rogoric TviT<br />

somxeTSi cxovrobdnen. tokarski aq sdums imaze, rom taZrebi Sida<br />

kedlebis sufTa TliT saqarTvelos mraval sxva raionSic moiZeveba.<br />

yvelafer amas Semdegi mtkicebebi agvirgvinebs: `...ZiriTadi<br />

mimarTulebebi, romlebiTac xdeboda arqiteqturuli azris ganviTareba<br />

saqarTvelosken mswrafi daviTis samflobeloebsa da<br />

bagratidTa samefoSi, erTmaneTs emTxveoda; maTi ostatebi, albaT,<br />

megobrulad, mxardamxar muSaobdnen. kedlebisa da gumbaTebis<br />

morTulobaSi mTavar rols asrulebs naxevarsvetebi da TaRebiani<br />

pilastrebi, romelTa istoria jer kidev nersesis nagebobebidan<br />

iwyeba. erTnairia fanjrebis Semkulobis xerxebic... imavdroulad<br />

Cndeba afrebis Taviseburi mopirkeTeba... X saukunis meore naxevris<br />

taos arqiteqturuli skola Seiqmna im pirobebSi, roca somexi mosaxleobis<br />

didi jgufi aRniSnuli mizezebiT sabolood Camoyalibda<br />

damoukidebel saxelmwifo organizmad; da, Tumca is mkvidri<br />

mosaxleobis gaqarTvelebis mimdinare procesis gamo ukve miiltvoda<br />

Camoyalibebis gzaze damdgari ga<strong>erTi</strong>anebuli qarTuli saxelmwifosaken,<br />

mosaxleobis ZiriTadi masa, miuxedavad sarwmunoebrivi<br />

gansxvavebisa, jer kidev mravali ZafiT ukavSirdeboda Tavis Tanamemamuleebs~<br />

(gv. 213).<br />

aq mkiTxvelma jer yuradReba unda miaqcios imas, rom `bagratidebis<br />

samefo~ tokarskisTan aRniSnavs sakuTriv somxeTs,Semdeg<br />

erT logikur jaWvad unda Sekras Cven mier wina or abzacSi amowerili<br />

tokarskis gamonaTqvamebi da misTvis sruliad aSkara gaxdeba<br />

maRalprincipul mecnierebaSi <strong>istoriuli</strong> <strong>simarTlis</strong> <strong>damaxinjebis</strong><br />

es uprecedento SemTxveva _ mcdeloba, <strong>erTi</strong> erovnuli kulturis<br />

ZeglTa didi kompleqsi meore erovnuli kulturis Zeglebad gaasa-<br />

Ros.<br />

ar SeiZleba gverdi avuaroT tokarskis varaudebis da mosazrebaTa<br />

am TavSesaqcev gardaqmnebs. adre gvimtkicebdnen, rom taoklarjeTis<br />

mosaxleobas saqarTvelosTan mxolod sarwmunoeba akavSirebda<br />

_ aRmosavluri marTlmadideblobis saerTo erTguleba;<br />

rom rjulis es <strong>erTi</strong>anoba tao-klarjeTis somxobas denacionalizaciis<br />

procesis gaZlierebiTa da daCqarebiT emuqreboda; rom<br />

am safrTxis sapirispirod daviT kurapalatma TiTqos xeli aiRo<br />

Tavdapirvel ganzraxvaze, Tavisi samflobeloebi bagrat III-Tvis gadaeca,<br />

romelic TviTonve gamoacxada ga<strong>erTi</strong>anebuli saqarTvelos<br />

mefed; rom sarwmunoebaSi gansxvaveba xels uSlida tao-klarje-<br />

Tis somxebs erT saxelmwifoSi ecxovraT danarCen somxebTan erTad.<br />

axla ki irkveva, rom `daviTis samflobeloebi mainc miiltvodnen


<strong>istoriuli</strong> <strong>simarTlis</strong> dasacavad<br />

95<br />

saqarTvelosken~ da eg ki ara, `miiltvodnen Camoyalibebis gzaze<br />

mdgari ga<strong>erTi</strong>anebuli qarTuli saxelmwifosaken~, raime sxva mizeziT<br />

ki ara, aramed swored `mkvidri mosaxleobis gaqarTvelebis<br />

procesis gamo~; rom tao-klarjeTis `ZiriTadi masa~, somxuri masa,<br />

romelic sarwmunoebrivma gansxvavebam aiZula `sabolood gamoyofiliyo<br />

damoukidebel saxelmwifo organizmad~, mainc, `miuxedavad<br />

sarwmunoebaSi gansxvavebisa, kvlav mravali ZafiT iyo dakavSirebuli<br />

Tavis TanamemamuleebTan~, da dakavSirebuli iyo ise magrad, rom<br />

magaliTad, taZrebis tao-klarjeli da sakuTriv somexi mSeneblebi,<br />

im taZrebisa, romlebsac yvelaze axlo damokidebuleba swored<br />

rjulis sakiTxebTan hqondaT, muSaobdnen megobrulad, xelixel-<br />

Cakidebulni, maSin roca erTmorwmune saqarTvelos ostatebTan,<br />

saqarTvelosi, romliskenac maTi samSoblo miiltvoda kidec, maT<br />

ar hqondaT Sexebis araviTari wertilebi; rom, dabolos, taoklarjeTis<br />

somxebs SeeZloT, kacma rom Tqvas, arc gamoyofiliyvnen<br />

damoukidebel saxelmwifo organizmad, radgan sarwmunoebaSi maTi<br />

gansxvaveba aq erTob SezRudulad unda gavigoT, ramdenadac taoklarjeTis<br />

mosaxleobis SemadgenlobaSi tokarskim gamoaaSkarava<br />

rjulis TvalsazrisiT ukve wminda somxuri mZlavri fenebi, romlebic<br />

aranairad ar gansxvavdebian somxeTis centraluri raionebis<br />

mosaxleobisagan _ somex-antiqalkedonelebisagan, romelTaTvisac,<br />

Turme, Sendeboda kidec tao-klarjeTis udidesi da saukeTeso eklesiebi;<br />

oRond avtoris ZiriTadi idea aq ukve srulad aris gamoxatuli.<br />

ai, risTvis iyo saWiro es dausrulebeli gabmuli saubari<br />

tao-klarjeTis teritoriul da eTnikur kuTvnilebaze. amisTvisve<br />

iyo kidec saWiro eqvsidan <strong>erTi</strong> Tavi wignisa `Zveli somxeTis arqiteqtura~<br />

miZRvniliyo specialurad `X saukunis taos arqiteqturuli<br />

skolisaTvis!~.<br />

amis Semdeg rogorRa unda gaismas mkiTxvelisaTvis tokarskis<br />

Semdegi fraza, damaboloebeli Tavisa `X saukunis taos arqiteqturuli<br />

skola~, romlis bolo abzacebi zemoT iyo citirebuli;<br />

`imisaTvis, rom sworad gavigoT X da XI saukuneebis amierkavkasiis<br />

arqiteqturuli formebis ganviTarebis gzebi, saWiroa siyvaruliT,<br />

winaswar akviatebuli mizandasaxulobis gareSe, gavyveT yvela im<br />

Zvirfas Zafs, romelTaganac Seiskvna Woroxis auzSi `saerTo kavkasiuri<br />

interesebis gauxsneli kvanZi~ (mari)~, (gv. 214). gana SeiZleba<br />

warmovidginoT ufro araswori, ufro boroti, ufro winaswar akviatebuli<br />

da calmxrivi gaxsna am ybadaRebuli `gauxsneli kvanZisa~?<br />

im araspecialisti mkiTxvelis pativiscemidan gamomdinare, vinc<br />

moklebulia specialuri traqtatebis kiTxvis SesaZleblobas, Tva-


96 <strong>simon</strong> <strong>janaSia</strong><br />

li gavadevnoT zogierT, WeSmaritad Zvirfas faqts tao-klatjeTis<br />

mxaris arqiteqturisa da, mTlianad, kulturis istoriidan. yvela<br />

qveynisa da xalxis arqiteqturis ZeglTa mkvlevarebi TavianTi masalis<br />

erT-erT mniSvnelovan nawils Zvel nagebobaTa warwerebSi<br />

xedaven.es warwerebi istoriis dokumentur wyaroebs miekuTvneba;<br />

isini Zalian xSirad gvatyobineben Senobebis aRmarTvis drois,<br />

pirovnebis, sazogadoebriv-politikuri mdgomareobisa da mSenebelTa<br />

ganzraxvis Sesaxeb, iZlevian miTiTebebs im kulturul wreze,<br />

romelsac mocemuli Zegli miekuTvneba da ase Semdeg. tokarski<br />

yrud axsenebs tao-klarjeTis ZeglTa warwerebs, saerTod ar iyenebs<br />

maT, da mxolod oSkis warwerebze laparakobs gakvriT, Tan mis<br />

Sinaarss arazustad gadmogvcems. 37<br />

miuxedavad mxaris tragikuli istoriisa, romelic ager ukve<br />

oTx aswleulze metia, rac Turqebis xelSia, tao-klarjeTis Zeglebma<br />

Cvens dromde cota Zveli warwera rodi Semogvinaxes. maTi<br />

Sekreba jer kidev XIX saukunis pirvel naxevarSi daiwyo, roca cnobilma<br />

somexma geografma aliSanma qarTulwarweriani didi eklesia<br />

aRwera CanglSi (Cildiris raioni). Semdeg am saqmis erT-erT pionerad<br />

mogvevlina swavluli somexi beri, veneciaSi mxiTaristTa<br />

saZmos wevri, nerses sargisiani. igi Tavis amocanas, tokarskisagan<br />

gansxvavebiT, marTlac rom gulianad mohkidebia. sargisiani darwmunda,<br />

rom mis mier aTi wlis (1843-1853 wlebi) ganmavlobaSi Segrovebuli<br />

yvela warwera Sesrulebulia qarTul enaze, romelsac<br />

arasakmarisad flobda. swavlulma berma, imave aliSanis daxmarebiT,<br />

Tavisi masala peterburgSi gaugzavna im drois cnobil qarTvelologs<br />

<strong>akad</strong>emikos broses, sakuTari ZalebiT gamoaqveyna warwerebis<br />

aslebi JurnalSi `bazmavepi~ (1863-64 wlebi). broses gamocemis garda,<br />

Cven axla xelTa gvaqvs tao-klarjeTis epigrafikuli masalis<br />

sxva publikaciebic _ <strong>akad</strong>emikos n. marisa, 38 da profesor e. TayaiSvilisa<br />

39 da sxvaTa.<br />

banaSi saxelganTqmuli taZris qarTul warwerebzec rom<br />

araferi vTqvaT, taZrisa, romelic, cnobili germaneli mecnieris<br />

koxis sityvebiT, aia-sofias Semdeg saukeTeso nagebobaa mTels axlo<br />

aRmosavleTSi da TviT tokarskis mierac qarTveli mefis naSenebad<br />

aris aRiarebuli (sayuradReboa, rom banas Sida kedlebze, baTqa-<br />

Sis Camoqcevis Semdeg, aRmoCnda damatebiTi lapidaruli qarTuli<br />

warwerebi da aq calkeul qvebsac ki ostatTa niSnebi azis qarTuli<br />

asoebis saxiT), mis mier dasaxelebul yvela danarCen Zeglzec mxolod<br />

qarTuli warwerebia. isini mogviTxroben, rom es didebuli<br />

Senobebi qarTvel mSenebelTa mieraa aRmarTuli qarTuli mrev-


<strong>istoriuli</strong> <strong>simarTlis</strong> dasacavad<br />

97<br />

lisaTvis. igive warwerebi Zalze mniSvnelovan, xSirad _ pirdapir<br />

qronologiur miniSnebebs gvawvdis mSeneblobis droze.<br />

ase magaliTad, oSkis mSvenieri warwera gvamcnobs, rom es taZari<br />

agebulia adarnase kurapalatis mefobisas, misive saxsrebiTa<br />

da erisTavT-erisTav bagratisa da magistros daviTis TaosnobiTa<br />

da zrunviT. <strong>akad</strong>emikosi brose fiqrobs, rom eseni arian adarnase<br />

II da misi Zeni, _ maSin nageboba TariRdeba 888-923 wlebiT. <strong>akad</strong>emikos<br />

javaxiSvilis azriT ki, warwera gulisxmobs adarnase III-sa<br />

da mis Svilebs, da maSin oSkis aSenebis dro 958-961 wlebs miewereba<br />

(amJamad axali epigrafikuli masalis aRmoCenis safuZvelze oSkis<br />

taZris mSeneblobis wlebi zustad aris gansazRvruli: 963-973 ww.<br />

_ mTg.). unda mivuTiToT, rom warwera xuroTmoZRvar grigolsac<br />

asaxelebs, romlis reliefuri gamosaxuleba, profesor TayaiSvilis<br />

cnobiT, agreTve Semonaxulia. 40<br />

xaxuli aris daviT kurapalatis mier aSenebuli nageboba, misi<br />

saxeli, rogorc Cans, moixsenieba kidec am Zeglis cudad Semonaxul<br />

qarTul warwerebSi. 41<br />

iSxanis warwerebi mowmobs, rom am didi arqiteqturuli ansamblis<br />

aSenebasa da gadakeTebaSi monawileobdnen: 1006 wels mefeTmefe<br />

gurgeni, daviT kurapalatis gare biZaSvili da memkvidre taos<br />

mflobelis saxiT. iSxanis mTavarepiskoposi antoni, mTavari taZris<br />

sruli restavraciis iniciatori 1032 wels, ga<strong>erTi</strong>anebuli saqarTvelos<br />

mefisa da zemoxsenebuli gurgenis SvilTaSvilis bagrat<br />

IV mefobaSi, ostati ivane morCais Ze da sxvani: Tu tokarski iSxanisa<br />

da quTaisis taZrebs Soris saerTo Tvisebebs naxulobs, amaSi<br />

araferia araCveulebrivi: garda imisa, rom es <strong>erTi</strong> da igive kulturis<br />

Zeglebia, taZrebi erTsa da imave drosaa aSenebuli (quTaisis<br />

taZris iataki 1003 welsaa dagebuli), <strong>erTi</strong> da imave saxlis warmomadgenelTa<br />

mier.<br />

tbeTis eklesiis mravalricxovani warwerebi axsenebs, sxvaTa Soris<br />

xuroTmoZRvar Saxbuza TaTuxaZes.<br />

warwerebiT aranakleb mdidaria forTa (Satberdi). am warwereb-<br />

Si naxsenebia xuroTmoZRvari abesalma kldeli amxanagebTan erTad.<br />

opizaSi moixsenieba misi meore mSenebeli aSot kurapalati, romlis<br />

reliefuri gamosaxuleba, agreTve, Semonaxulia. 42 tokarskis<br />

gancxadeba, TiTqos opiza da forTa aSenebulia `albaT, ukve davi-<br />

Tis sikvdilis Semdeg~ (1001 weli), monagonia, aucilebeli imisaTvis,<br />

rom Taviseburad daasabuTos momdevno aswleulSi marmaSensa<br />

da xckonqSi agebuli somxuri eklesiebidan `qolgisebri~ saxuravis<br />

sesxebis faqti. mxaris sxva nagebobaTa umravlesoba, agreTve,


98 <strong>simon</strong> <strong>janaSia</strong><br />

dafarulia qarTuli da mxolod qarTuli warwerebiT.<br />

sakiTxavia, gana SeiZleba iseTi mniSvnelovani sakiTxis gadaWrisas,<br />

rogoric aris mTeli arqiteqturuli skolis erovnuli kuTvnilebis<br />

sakiTxi, angariSi ar gaewios xalxis sulieri cxovrebis<br />

sxva mxareebs, misi SemoqmedebiTi memkvidreobis yvela danarCen<br />

Zegls? amasTan, kargad aris cnobili, rom IX-X saukuneebis taoklarjeTi<br />

saerTod gaxldaT qarTuli ganaTlebis, literaturisa<br />

da xelovnebis gavrcelebis mTavari kera. tao-klarjeTis udides<br />

kulturul centrebs Soris davasaxeloT: opiza, _ aq iRvwodnen<br />

cnobili moRvaweni miqel parexeli, giorgi mawyvereli da sxvani,<br />

aqve, 913 wels Sesrulda oTxTavis qarTuli Targmanis erT-<strong>erTi</strong><br />

mniSvnelovani nusxa; Satberdi, _ aq, daaxloebiT 973 wels, gadaiwera<br />

erT-<strong>erTi</strong> uZvirfasesi Zveli qarTuli manuskriptuli krebuli,<br />

egreT wodebuli `Satberdis krebuli~, aqve gakeTda oTxTavis qar-<br />

Tuli Targmanis nusxebi: egreT wodebuli adiSisa, 897 weli; egreT<br />

wodebuli jruWisa, 936 weli; egreT wodebuli parxalisa, ioane<br />

berasi, 973 weli da sxvani; oSkSi, 978 wels, gadawerilia Zveli qarTuli<br />

literaturis fasdaudebeli Zegli, bibliis qarTuli Targmanis<br />

sruli teqsti (egreT wodebuli `oSkis kodeqsi~), 977 wliT<br />

daTariRebuli ramdenime mniSvnelovani xelnaweri, da sxvebi; tbeT-<br />

Si moRvaweobda X saukunis pirveli meoTxedis cnobili mwerali<br />

stefane mtbevari da bevri sxvac; xaxulis moRvaweTagan cnobilia<br />

ioane xaxuleli, `oqropirad~ wodebuli; parxalSia gadawerili<br />

`mravalTavi~ da sxvebi; iSxanSi muSaobdnen ilarion iSxneli da sxvebi,<br />

aq duRda da gadmoduRda literaturuli muSaoba, iseve, rogorc<br />

xanZTaSi, wyarosTavSi da sxvagan. tyuilad ki ar iwodeboda<br />

im xanebSi es mxare `qarTul sinad~; aq cxovrobdnen da Sromobdnen<br />

qarTuli feodaluri sazogadoebriobisa da kulturis gamoCenili<br />

warmomadgenlebi _ grigol xanZTeli (VIII saukune _ IX saukunis<br />

pirveli naxevari), serapion da basil zarzmelebi, giorgi merCule,<br />

arsen safareli, daCi, grigol oSkeli, cnobili himnografebi ioane<br />

mtbevari, miqel modrekili (oSkidan), ioane qonqozis Ze da sxvebi,<br />

aqedan iyvnen warmoSobiT aTonis qarTuli lavris saxelganTqmuli<br />

moRvaweni _ barda skliarosis dammarcxebeli Tornike, ioane da<br />

ukanasknelis vaJi, Zveli saqarTvelos erT-<strong>erTi</strong> yvelaze gamoCenili<br />

warmomadgeneli efTvime iberieli, an aToneli. aq Seiqmna Zveli<br />

qarTuli saeklesio mwerlobis iseTi brwyinvale Zeglebi, rogoric<br />

aris `serapion zarzmelis cxovreba~, `grigol xanZTelis cxovreba~,<br />

`gobron-miqelis cxovreba~ da sxvaTa. daviT III kurapalati<br />

gaxldaT erT-<strong>erTi</strong> yvelaze ganaTlebuli da guluxvi mfarveli


<strong>istoriuli</strong> <strong>simarTlis</strong> dasacavad<br />

99<br />

mTeli am kulturuli moRvaweobisa. Cven axla viciT <strong>erTi</strong> SesaniSnavi<br />

qarTveli oqromWedlis, daviTTanve momuSave asaTis saxelic;<br />

aqedanaa gamosuli cnobili cageris jvaric qarTuli warwerebiT,<br />

romelic iSxanisaTvis SeukveTia ilarion iSxnels da ase Semdeg<br />

da ase Semdeg. ar aris araviTari monacemebi, romlebic saSualebas<br />

iZleodes IX-X saukuneebis tao-klarjeTis qarTuli kulturis<br />

moRvaweTa am brwyinvale pleadas davupirispiroT romelime sxva<br />

erovnul-kulturuli wris adgilobrivi warmomadgenlis Tundac<br />

<strong>erTi</strong> saxeli!<br />

SeiZleboda Tu ara gvqonoda tokarskis obieqturobis imedi<br />

kavkasiaSi arsebuli urTierTobebis sakiTxSi, Tundac im Semdgomi<br />

epoqisaTvis, roca, misi sityvebiT, `somxeTi Sevida ganviTarebis<br />

axal stadiaSi saqarTvelos TiTqmis nominaluri mfarvelobiT,<br />

romelsac axorcielebdnen axalgazrda somxuri Tavaduri gvaris<br />

warmomadgenlebi, Zmebi ivane da zaqaria dolgorukebi (qarT. `mxargrZelebi~<br />

_ mTg.), romlebsac qarTul samefoSi maRali saxelmwifo<br />

Tanamdebobebi ekavaT~ (gv. 219). am `obieqturobis~ dasaxasiaTeblad<br />

sakmarisia CavukvirdeT mxolod erT, axlaxan citirebul frazas,<br />

romliTac lamoben im drois ara marto politikur urTierTobaTa<br />

gamoxatvas. amgvarad, saqarTveloze somxeTis damokidebuleba amoiwureba<br />

`TiTqmis nominaluri mfarvelobiT~, da am mfarvelobas `axorcielebs~<br />

dolgorukebis `axalgazrda somxuri Tavaduri gvari~.<br />

cxadia, agreTve, rom, tokarskis azriT, am somexma Tavadebma, ese<br />

igi somxeTis mmarTvelebma, 43 `visac qarTul samefoSi maRali saxelmwifo<br />

Tanamdebobebi ekavaT~, ese igi TviT qarTuli saxelmwifos<br />

Sinaur saqmeebze didi faqtobrivi gavlena hqondaT, somxeTze saqarTvelos<br />

gavlena, kacma ar icis, rogor, `TiTqmis nominalurad~<br />

unda eqciao. Cven rom ar vaWarbebT, es SeiZleba davinaxoT somxeTis<br />

ssr mecnierebaTa <strong>akad</strong>emiis imave istoriis institutis sxva<br />

gamocemidanac `somexi xalxis istoriidan~ (erevani, 1944 weli),<br />

sadac vkiTxulobT: `sargis zaqarianis (tokarskisTan dolgoruks<br />

Seesabameba _ s. j.), erT-erT Zes, zaqares, Tamaris dros amirspasalaris,<br />

ese igi saqarTvelosa da somxeTis jarebis mTavarsardlis<br />

Tanamdeboba eWira, meore Zes, ivanes ki _ aTabagis, anu saxelmwifo<br />

meurvisa~ (gv. 174), (xazgasma Cvenia. _ s. j.), amrigad, TviT qarTuli<br />

saxelmwifo aRmoCnda mTavarTa dolgorukTa meurveobisa da mfarvelobis<br />

qveS.<br />

uwinares yovlisa, «Долгорукие»-bis Sesaxeb (mxolod ase iwodebian<br />

isini tokarskis wignSi, _ s. j.). Zmebi zaqaria da ivane<br />

(ukanaskneli umcrosi gaxldaT) im qarTuli aznauruli dinastiis


100 <strong>simon</strong> <strong>janaSia</strong><br />

warmomadgenlebi iyvnen, romelic mxargrZelis sagvareulo saxels<br />

Taobidan TaobaSi atarebda. es wminda qarTuli saxeli rusul TargmanSi<br />

marTlac «Долгорукий»-s niSnavs, magram is ar unda iTargmnos<br />

iseve, rogorc ar SeiZleba iTargmnos, vTqvaT, rusuli sagvareulo<br />

saxelebi «Долгоруков da Толстой». mxargZelis saxels Cven<br />

vxedavT ramdenime somxur warweraSi, magaliTad, 1285 wlis ariWis<br />

warweraSi, 1300 wlis axpatis warweraSi da sxvebSi. oZunis somxur<br />

warweraSi vkiTxulobT: `RvTis nebiT me, sumbatma, poRos Corencis<br />

vaJma, monam (aq, rasakvirvelia, `vasalis~ azriT, _ s. j.) didi ivane<br />

mxargrZelisa~ 44 da sxv. amgvarad, «Долгорукий» _ gamogonili formaa,<br />

zaqariani ki _ ubralod kuriozi.<br />

zaqaria da ivane mxargrZelebisa da maTi STamomavlebis samflobeloebi<br />

somxeTSi _ es iyo Cveulebrivi feodaluri nawyalobevi<br />

miwebi, im qarTvel mefeTagan miRebuli, romlebmac somxuri miwebi<br />

brZoliT daibrunes gadamTiel dampyrobelTagan, ZiriTadad<br />

_ TurqTagan. mxargrZelTa sakuTari samamulo samflobeloebi<br />

saqarTveloSi mdebareobda. mxagrZelebis erovnuli TviTSegneba,<br />

agreTve, udavod aris damowmebuli pirvelwyaroebiT, romlebic<br />

aqac kvaldakval asdevnebia Cvens marcxian avtors. qarTuli cnobebi<br />

gverdze gadavdoT da yuradReba mivapyroT sruliad obieqturi<br />

mowmis _ safrangeTis mefis ludoviko IX-is elCis, rubrukvisis<br />

Cvenebas. monRolTa yaenisagan dabrunebisas, 1255 wels, rubrukvisma<br />

gzad Seiara SanSe mxargrZelTan, zaqarias ZesTan, mis erT-erT<br />

mamulSi, centralur somxur raionSi. am vizitis aRwerisas da<br />

SanSesTan Tavisi saubrebis Sinaarsis gadmocemisas, rubrukvisi axasiaTebs<br />

maspinZels, rogorc `odesRac erT-erT yvelaze Zlevamosil<br />

qarTvels, axla TaTrebis moxarkes. mamamisma, saxelad zaqariam,<br />

SeiZina somexTa es miwa, daixsna ra isini sarkinozebisagan~.<br />

politikur urTierTobaTa xasiaTSi gasarkvevad, isev da isev<br />

dokumentur masalas mivmarToT, amjerad ukve somxeTis centraluri<br />

raionebidan. cnobilia, rom XIII saukunis ocdaaTiani wlebis<br />

miwurulisaTvis monRolebma moaswres qarTuli samefos mTels<br />

aRmosavleT nawilze gabatoneba, kerZod, ra Tqma unda, sakuTriv<br />

somxur teritoriebzec. TiTqosda, axal pirobebSi adgilobriv<br />

somex mflobel mTavrebs, oRond Tuki isini saerTod iyvnen, Sei-<br />

Zleba gasCenodaT midrekileba uSualod yofiliyvnen damokidebuli<br />

monRolTa yaenze, rasac yaenis mxriv mxolod TanagrZnoba da<br />

mxardaWera unda daxvedroda. sinamdvileSi ki Cven sruliad sapirispiro<br />

tendencias vamCnevT: somxeTi agrZelebs saqarTvelosken<br />

ltolvas da Zveli kavSirebi saukuneebs uZlebs. rogori iyo es ka-


<strong>istoriuli</strong> <strong>simarTlis</strong> dasacavad<br />

101<br />

vSirebi?<br />

ukve XI saukunis dasawyisSi obieqturad Seqmnili ara<strong>erTi</strong> <strong>istoriuli</strong><br />

garemoebis ZaliT, somxeTi erTob mZime mdgomareobaSi<br />

imyofeboda did saSiSroebaTa winaSe _ sul ufro mzardi bizantiuri<br />

agresia, <strong>erTi</strong> mxriv, da moaxloebuli Turq-seljukTa Semosevebi,<br />

meore mxriv, _ mravalricxovanma wvril-wvrilma somxurma<br />

samefoebma da samTavroebma aramcTu ver SeZles ga<strong>erTi</strong>aneba, aramed<br />

daqucmacebas ganagrZobdnen; ase magaliTad, ociani wlebis dasawyisSi<br />

moxda Sirakis samefos (dedaqalaqiT anisSi) _ am saerTo somxuri<br />

sazogadoebriv-politikuri da kulturuli cxovrebis Suagulis<br />

_ axali dayofa. momdevno or aTwleulSi somxur saxelmwifo<br />

warmonaqmnTa umravlesobam, maT ricxvSi somex bagratid-bagratun-<br />

Ta anisis samefom, samudamod Sewyvita arseboba. somxuri raionebis<br />

didi umetesoba bizantiis imperiis xelSi gadavida.<br />

am politikur katastrofas Tan axlda somxebis masobrivi gadasaxleba<br />

mSobliuri qveynidan. emigraciaSi wasvlis SesaZlebloba<br />

hqondaT da, faqtobrivad, midiodnen kidec, rasakvirvelia,<br />

umTavresad somexi xalxis zeda fenebis warmomadgenlebi. amgvarad,<br />

es feodaluri sazogadoeba xelovnurad rCeboda Tavis bunebrivad<br />

Camoyalibebul moTaveTa gareSe da, risi sagangebo aRniSvnac mniSvnelovania,<br />

ganviTarebis am etapze, jer kidev ver moaswro aRmoceneba<br />

feodaluri klasis istoriulma memkvidrem. imave ormocian<br />

wlebSi somxeTSi Semoseulma TurqTa urdoebma daasrules<br />

somxeTis politikuri da sameurneo ganadgurebis saqme.<br />

am dros ki, gverdiT arsebobda socialuri da sulieri kulturiT<br />

maxlobeli ga<strong>erTi</strong>anebuli qarTuli samefo, romelmac,<br />

marTalia, XI saukuneSi ramdenime mZlavri Tavzardamcemi dartyma<br />

gadaitana da gvarianadac Seelaxa erovnuli sazRvrebi, magram<br />

mainc sakmaod Zlieri iyo imisaTvis, rom gadamwyveti winaaRmdegoba<br />

gaewia, jer kidev bagrat IV (1027-1072) dros, TurqTa razmebis<br />

pirveli grigaliseburi TavdasxmebisaTvis TviT sulTan alf-arslanis<br />

meTaurobiT.<br />

XI saukunis Sua xanebSi gaCaRebul amierkavkasiis xalxTa Seupovar<br />

brZolas, Turquli monobis winaaRmdeg, saTaveSi saqarTvelo<br />

Caudga. jer kidev bagrat IV daikava, mcire xniT, somxeTis dedaqalaqi<br />

anisi, sadac igi TviT qalaqis uxucesebma miiwvies, Tumca, qalaqi<br />

saqarTvelom mtkiced daiWira bagrat IV saxelganTqmuli SviliSvilis<br />

daviT aRmaSeneblis (1089-1125) dros. amis Semdeg, TiTqmis<br />

mTel aswleuls gagrZelebuli sisxlismRvreli omebis Sedegad, qarTulma<br />

jarebma somexi mosaxleobis qmediTi daxmarebiTa da sruli


102 <strong>simon</strong> <strong>janaSia</strong><br />

TanagrZnobiT, Turqebi vrceli somxuri miwis lamis yvela teritoriidan<br />

gandevnes da is qarTuli saxelmwifos SemadgenlobaSi moaqcies.<br />

amieridan, qarTveli mefe somexTa mefec xdeba, rac kanonier<br />

gamoxatulebas hpovebs mis titulaturaSic. mxargrZelTa dros am<br />

mxriv arsebiTad araferi axali ar momxdara. mxargrZelebis sagvareulo<br />

somxeTs moevlina im feodalur mpyrobelTagan erT-<strong>erTi</strong>s<br />

saxiT, romelTac miwa pirobiT mflobelobaSi miiRes qarTveli<br />

mefisagan. mxargrZelebTan erTad somxeTSi sxva feodali-miwaTmflobelebic<br />

iyvnen. tokarskis mier ganxiluli mravalricxovani<br />

somxuri warwerebi somxuri arqiteqturis Zeglebze swored zemoT<br />

aRweril urTierTobebs mowmobs da sxvas arafers.<br />

ai, politikuri formulebi, romlebic axlavs somxur lapidarul<br />

warwerebs Semdegi punqtebidan: 1. axpati (alaverdis raioni),<br />

1121 weli: `Jamsa mefisa TviTmpyrobelisa daviT RvTismosavisa da<br />

Zlevamosilisa (daviT aRmaSenebeli, 1089-1125), giorgis Zisa, bagratis<br />

Zisa, romelic mefobda am mxaresa da am xalxsa zeda~. 2. qeCaruki<br />

(axtis raioni), 1181-3 wlebi: `qarTvelTa zeda giorgis mefobisas,<br />

agreTve, Cveni mpyrobelisac~... (giorgi III, 1156-1184). 3.<br />

ariWi (artikis raioni), 1201 weli: `me, zaqarem, mandaturT-uxucesma<br />

amir-spasalarma somexTa da qarTvelTa (ZRveni mivarTvi ariWs)<br />

Cemi dedoflis, Tamar mefis (1184-1213) dRegrZelobad~. 4. hovanavanqi<br />

(aStarakis raioni), 1201 weli: `paron~ (ese igi, patroni _<br />

s. j.) ddopal (qarTuli sityva `dedofali~, `mefis~ mniSvnelobiT<br />

_ s. j.), `Tamaris batonobisas~... 5. axpati, 1210 weli: `mefeT-mefe<br />

giorgis RvTiT mironcxebuli asulis, didi mefis Tamaris Jams me,<br />

mandaturTa-xucesma, amirspasalarma SahinSahma _ zaqariam, sargisis<br />

Zem... mefis dRegrZelobad da janmrTelobad da xsenebad~<br />

(Semwirvelisa da misi Sinaurebisa). 6. marmeti, 1206 weli: `laSas<br />

mefobaSi (laSa giorgi, Ze, TanammarTveli da memkvire Tamarisa), zaqarias<br />

amirspasalarobaSi~... 7. oromairi (alaverdis raioni), 1216<br />

weli: `laSas mefobaSi, zaqarias amirspasalarobaSi~... 8. dseRi<br />

(alaverdis raioni), 1221 weli: `giorgis, Tamaris Zis mefobaSi, aTabeg<br />

ivanes mTavrobaSi~... 9. noravanqi (miqoianis raioni), 1223 weli:<br />

`Tamaris Zis, laSas mefobaSi, somexTa da qarTvelTa zeda SahinSahis<br />

amirspasalarobaSi da biZamisis ivanes aTabegobaSi, movedi me...<br />

TavadTa Tavadi bupaki~ (noravanqSi da movitane ZRveni). 10. qalaqi<br />

yarsi, 1234 weli: `rusudanis mefobaSi (Tamaris asuli, laSa giorgis<br />

memkvidre, 1222-1245), ivanes aTabegobaSi~. 11. yarsi, 1234 weli...<br />

`wyalobiTa mefisa Cvenisa rusudanisa Cven, yarselma qristianebma,<br />

avaSeneT es koSkebi samaxsovrod Cuenda da patronisa Cuenisa~. 12.


<strong>istoriuli</strong> <strong>simarTlis</strong> dasacavad<br />

103<br />

yarsi, 1236 weli: ...`mefeTa mefisa TviTmpyrobelisa rusudanisa~...<br />

13. oromosi, 1246 weli: `somexTa da qarTvelTa zeda mefobaSi daviTisa<br />

(daviT VI, narini, Ze, TanammarTveli da memkvidre mefe rusudanisa,<br />

1230-1293) da spasalarobaSi SahinSahisa, Zisa didi zaqariasi~...<br />

14. xorakerti, 1252 weli: `mefobaSi daviTisa~ (daviT VII,<br />

ulu, Ze laSa giorgisa, daviT narinis TanammarTveli 1247 wlidan).<br />

15. getiq-goSavanqi (diliJanis raioni), 1283 weli: `me, Cari, Ze patronisa<br />

umekisa, SviliSvili Carisa, warmomavlobiT manackertidan<br />

(mivarTvi ZRveni getiqs), gamgeblobaSi garanusi (arRuni, ilxani,<br />

iranis monRoli mbrZanebeli) da qarTvelebze mefobaSi demetre<br />

bagratidisa~ (ulu daviTis Ze, 1271-1289). 16. ariWi (aStarakis<br />

raioni), 1285 weli: `fadiSahobaSi arRun-yaenisa (ilxani, iranis<br />

monRoli mbrZanebeli), mefobaSi demetresi, patronobaSi spasalar<br />

mxargrZelisa, Zmisa ivanesi, Zisa didi SahinSahisa, me, makli,<br />

Ze aRa-xusanisa, Camovedi mamaCemis mier monagar sofelSi aruWSi.<br />

17. marZi, 1285 weli: `jvari ese aRmarTulia TaTarTagan Seviwroebebisa<br />

da simwris dReebSi, mefobaSi demetresi, daviTis Zisa, patriarqobaSi<br />

batoni oganesisa~ (mRvdlis Tomas da misi Zmis tiracus<br />

mier). 18. avani (kotaiqis raioni), 1285 weli: `gamgeblobaSi mefeT<br />

mefisa arRuTisa (ilxani, iranis monRoli mbrZanebeli), mefobaSi<br />

qarTvelebsa da somxebzeda demetresi~... 19.surb-kiraki, 1286 weli:<br />

`(gamgeblobaSi) arRunisa, mefobaSi demetresi~ 45 ...<br />

Cven, ra Tqma unda, aq viZleviT amonawerebs mxolod zogi<strong>erTi</strong><br />

somxuri warweridan, magram maTi Cvenebebic savsebiT sakmarisia<br />

saqmis arsis gasarkvevad. ufro dawvrilebiT gavCerdeT gviandeli<br />

monRoluri periodiT (1285 weli) daTariRebul, aruWis warweris<br />

cnobebze. irkveva, rom am dros aruWi ekuTvnoda wvril miwaTmflobels,<br />

vinme maklis, aRa xusanis vaJs. Turquli epiTeti `aRa~ (batoni)<br />

aq sruliad garkveul niSnad warmodgeba da safuZvlianad<br />

gvinergavs im azrs, rom xusani da makli ara marto kerZo miwis mesakuTreni<br />

iyvnen, aramed feodaluri batonebic, seniorebi, an Tu vixmarT<br />

maSindel somxeTSi esoden gavrcelebul gasomxebul laTinur<br />

termins, aruWis mosaxleobis `paronebi~. meore mxriv, TviT maklis<br />

uSualo paronad, anu `patronad~ warwera mxargrZels asaxelebs,<br />

riTac, uwinares yovlisa, isev da isev sazogadoebriv urTierTobebs<br />

exeba; magram warwera senior mxargrZelis yofis kidev erT gansakuTrebulebas<br />

aRniSnavs: igi ara marto feodalia, aramed Tanamdebobis<br />

piric _ `spasalari~, ra Tqma unda, qarTuli samefosi,<br />

Cven es sxva wyaroebidan viciT. aq Cven SevdivarT ukve politikur<br />

sferoSi da, roca ariWis Zegli somxeTis sinamdvilis am mxareze


104 <strong>simon</strong> <strong>janaSia</strong><br />

Tavis cnobebs aviTarebs, marTlac gvimowmebs, rom somexTa mefed<br />

gvevlineba qarTveli mefe, rom miuxedavad qveynis mier gadatanili<br />

yvela mniSvnelovani peripetiisa da am droisaTvis Seqmnili sruliad<br />

axali <strong>istoriuli</strong> viTarebisa, somxeTi kvlav rCeba qarTuli<br />

samefos nawilad. Semdeg, somexi xalxis arsebobis politikur pirobebSi<br />

es siaxle asaxvas hpovebs, agreTve, sxva warweraSi: qarTvel<br />

mefes bagratids (xom ase moixseniebs demetres zemoT moyvanili<br />

goSavanqis warwera 1283 wlisa) hyavs kidev umaRlesi suzereniiranis<br />

fadiSahi Cingisidi. somxeTSi monRolur epoqaSi arsebuli<br />

yvela kavSirisa da urTierTobis ufro naTlad da ufro zustad<br />

gamoxatva Zneli iqneboda.<br />

damoukidebel wyarosa da monRolur oficialur Tvalsazriss<br />

Cven ukve sparsul warweraSi vxvdebiT egreT wodebul manuCes meCe-<br />

Tis kedelze, somxeTis Zvel dedaqalaq anisSi. yaenis brZanebis (iarliyis)<br />

Semcveli es warwera iranis monRoli mbrZaneblis abu-saidbaxadur-xanis<br />

gankargulebiT amoikveTa 1319-1335 wlebs Soris da<br />

am periodis ufro meore naxevarSi, rogorc varaudobs warweris<br />

mecnieri gamomcemeli, <strong>akad</strong>emikosi v. bartoldi. maSasadame, anisis<br />

sparsuli warwera aruWis somxur warweraze ramdenime aTwleuliT<br />

umcrosia. ukanono mZime gadasaxadebisagan mosaxleobis dasacavad<br />

gamocemuli es brZaneba, sxvaTa Soris, acxadebs: `dae, baJisa da<br />

samarTliani gadasaxadis garda, sxva araferi aiRon, da arc <strong>erTi</strong><br />

adamianisagan (gamosaRebebis) sababiT yalani, nemeri, Tarxi da arc<br />

sxva araferi ar moiTxovon, rogorc manamde qalaq anisSi da saqarTvelos<br />

sxva mxareebSi yalanis, nemeris, ukanono Tanxebis da Tarxis<br />

gadasaxadebis aRricxvas eweodnen da Zaladobas iyenebdnen~... 46<br />

(xazi Cvenia, _ s. j.). maSasadame, XIV saukunis ocian wlebSic ki,<br />

TviT monRolebi ganixilavdnen anissa da somxeTs rogorc saqarTvelos<br />

erT-erT mxares.<br />

anisis erT-<strong>erTi</strong> somxuri warweraTagani _ warwera (rogorc<br />

Cans, kidev ufro gviandeli) qalaqis pirveli kedlis Sua karis<br />

zemoT, Seicavs axal Zalze mniSvnelovan miTiTebas: _ `RvTiT movlenili<br />

mefis, fadiSahisa da RvTiT brZeni erisTavT erisTavis... am<br />

qveyanasa zeda qarTvelTa mefobaSi. roca dedaqalaqi anisi xasinjud<br />

iqca, da qalaqisa amis... patronebis aRa grigolisa da ovanisis<br />

mmarTvelobaSi da meufe hovanisis episkoposobaSi~ 47 ... ese igi aniseli<br />

somxebi Tavis qalaqs, iseve rogorc mTels qveyanas, kvlav<br />

qarTuli saxelmwifos nawilad miiCneven im gviandel-monRolur periodSic<br />

ki, rodesac anisi ukve yaenis (an romelime monRoli princis)<br />

uSualo daqvemdebarebaSi imyofeba, rac aq aRniSnulia kidec


<strong>istoriuli</strong> <strong>simarTlis</strong> dasacavad<br />

105<br />

cnobili terminiT `xasinju~.<br />

sakiTxis ideologiuri da fsiqologiuri mxarec ki imaSi mdgomareobs,<br />

rom somexi mosaxleoba qarTul saxelmwifoebriobas<br />

mTeli misi marTvis aparatiT aRiqvamda, rogorc mSobliur saxelmwifoebriobas<br />

da saerTosaxelmwifoebriv institutebs. Sesabamisma<br />

Segnebam Tavisi asaxva hpova zemoT ganxiluli somxuri warwerebis<br />

iseT formulebSi, rogorc qarTvelTa da somexTa mefe, mandaturTxucesi,<br />

amir-spasalari, qarTvelTa da somexTa aTabagi da ase Semdeg.<br />

am Segnebam saukuneebi gamoiara. gavixsenoT, ras ambobs XV saukunis<br />

somxuri sazogadoebrivi azrisa da istoriografiis udidesi<br />

warmomadgeneli Toma mewofeci im damarcxebis gamo, romelic qarTvelebma<br />

1440 wels iwvnies `Tavrizis mefisa da mpyrobelis~ jahan-Sahisagan:<br />

`amitomac (ese igi, qarTvelTa damarcxebis Sedegad.<br />

_ s.j.) Cven (ese igi, somxebi. _ s. j.), romlebic, urwmunoTa Soris<br />

yofnisas, yovelTvis vamayobdiT imiT, rom Cvens imedebs qarTvelebze<br />

vamyarebT, amieridan sasowarkveTilebaSi CavvardiT da urwmunoTa<br />

winaSe ena ver dagviZravs~. 48 gavixsenoT, Tu jer kidev XVIII<br />

saukunis bolos cxra mTas iqiT, Soreul indoeTSi gadakarguli<br />

somxebi rogor axseneben Tavis mefed erekle II-es, qarTl-kaxeTis<br />

mefes!<br />

rogor gamoiyureba am udavo faqtebis Suqze gansaxilveli gamocemis<br />

mecnieruloba. Tumca ai, kidev ukve ara marto `mecnierulobis~,<br />

aramed tokarskis sazogadoebrivi poziciebis damaxasiaTebeli<br />

Strixi. igi aucileblad Tvlis rusulad mogvawodos somxur geografiul<br />

saxelwodebaTa transkrifcia:<br />

Аван, Агарцин, Айгестан, Таргманчац-ванк, Айриванк, Аршаруник,<br />

Быджни, Джрвеж, Ереруйк, Имирзик, Птгни, Хцконт da sxvani. aq Senar-<br />

Cunebulia, sxvaTa Soris, mravlobiTi ricxvis saxelobiTi brunvis<br />

niSanic к _ q (red.), Tumca TviT somxur enaSi is warmavalia da<br />

yvela irib brunvaSi qreba. amave formiT xmarobs tokarski, Zalian<br />

bevr SemTxvevaSi, saxelwodebasac «Тайк», Tumca mis qarTul formas<br />

`tao~ udavo upiratesoba aqvs, ramdenadac saxelis sufTa fuZes<br />

warmoadgens da qsenofontesTan aris damowmebuli jer kidev 401<br />

wels Cvens eramde; oRond igive principi irRveva, roca saqme exeba<br />

ramdenime erTob mniSvnelovan qarTul geografiul saxelwodebas.<br />

dauSva ra, raRacnairi daudevrobiT, or SemTxvevaSi, misTvis<br />

saintereso mxaris qarTuli dasaxeleba `tao-klarjeTi~ (rusul<br />

literaturaSi Cveulebriv _ Тао-Кларджетия), tokarskim mas xelovnuri<br />

evolucia moaxvia: pirveli etapi _ «Тао-Кларджет» (gv.<br />

109), meore etapi _ «Тао-Кларджия» (gv. 146). _ aq gamoiricxeba ara


106 <strong>simon</strong> <strong>janaSia</strong><br />

marto sufiqsi _ i, aramed fuZesTan organulad dakavSirebuli infiqsic<br />

_ eT.<br />

ueWvelia, tokarski <strong>akad</strong>emikos marisken gaiSvers xels, _ aqao<br />

da, es formebi man SemoiRoo. marTlac, Tavisi moRvaweobis meore<br />

periodSi marma aseTi marTlwera SemoiRo; oRond, jer <strong>erTi</strong>, mari<br />

principuli gaxldaT: `klarjias~ gverdiT igi ar werda `taiqs~,<br />

rogorc amas Cadis sruliad uprincipo tokarski, aramed _ `taos~<br />

an `taias~, meorec, cxovrebam da mecnierebam ukuagdo es xelovnuri<br />

formebi: saRad moazrovneTagan vis mouva TavSi axla weros `mcxia~,<br />

`duSia~, `karalia~, `osia~ _ `mcxeTis~, `duSeTis~, `karaleTis~,<br />

`oseTis~ nacvlad. arada, tokarski mkvdreTiT aRadgens am didi<br />

xnis miviwyebul mcdar dawerilobebs, roca uerTdeba maT ricxvs,<br />

vinc did mecnierTagan mxolod Secdomebs iTvisebs; raRa maincdamainc<br />

tokarskis gauwia gulma am formebisaken? am kiTxvaze pasuxs<br />

Cven iq vnaxulobT, sadac vkiTxulobT: `ar SeiZleba... somxeTisa<br />

da saqarTvelos arqiteqturis Seswavlisas arc CvenTvis saintereso<br />

teritoriebze ZeglTa ignorireba, arc maTi mierTeba erT-<strong>erTi</strong> am<br />

qveynis arqiteqturasTan mxolod saxelmwifo kuTvnilebis faqtis<br />

mixedviT, rogorc arasworad iqceva v. beriZe samxreT-oseTisa da<br />

svaniis mimarT, mxolod im safuZvelze, rom isini saqarTvelos<br />

Semadgeneli nawilebi arian~. uwinares yovlisa, aRvniSnoT, rom qarTuli<br />

arqiteqturis Zeglebi gvxvdeba ara mxolod kavkasionis qedis<br />

samxreTiT dasaxelebul raionebSi, aramed mis CrdiloeTiTac;<br />

Semdeg mivuTiToT, rom saxelSi `oseTi~ tokarski ver gaumklavda<br />

infiqss `eT~: am dasaxelebiT amJamad mTelma msofliom icis <strong>erTi</strong><br />

sabWoTa avtonomiuri respublika da meore avtonomiuri olqi. samagierod<br />

igi sxva wodebaSi gaumklavda infiqss, _ yvela mkiTxveli<br />

SeiZleba verc mixvdes, rom tokarskis svania aris svaneTi<br />

yvela sabWoTa moqalaqisa da msoflio <strong>istoriuli</strong>, geografiuli,<br />

eTnografiuli literaturis enaze. tokarskim ver gaiTvaliswina<br />

mxolod, rom forma `svaneTic~ ganmtkicebulia sabWoTa konstituciiT.<br />

mTavari mainc isaa, rom qarTuli erovnul-kulturuli koleqtivis<br />

iseTi ganuyofeli nawili, rogoric aris mTels danarCen<br />

saqarTvelosTan saukuneobiT <strong>erTi</strong>ani cxovrebiT mcxovrebi svaneTi,<br />

tokarskis wignSi gamocxadebulia misTvis ucxo elementad, raRac<br />

calke samyarod Tavisi sakuTari kulturiT; am abdaubdis dasasabuTeblad<br />

ki yvelaze damajerebel saSualebad miamiturad miCneulia<br />

mxaris saxelis xelovnuri Secvla, misgan yovelive specifikurad<br />

adgilobrivis, xalxuris amoReba. ase dadga saqarTvelos samxreT<br />

provinciebis Semdeg misi CrdiloeT raionebis rigi!


<strong>istoriuli</strong> <strong>simarTlis</strong> dasacavad<br />

107<br />

rogorc yovelTvis msgavs SemTxvevebSi, aqac garkveuli praqtikis<br />

ukan dgas garkveuli `Teoria~. amaod daviwyebdiT tokarskis<br />

wignSi <strong>istoriuli</strong> procesis mecnieruli gagebis Zebnas. gavixsenoT<br />

Tundac is, Tu rogor xsnis avtori feodaluri saxelmwifo warmonaqmnebis<br />

aRmocenebas amierkavkasiaSi. tao-klarjeTi damoukidebel<br />

saxelmwifo organizmad gamoiyofa im erTad<strong>erTi</strong> mizeziT, rom<br />

somxebs, romlebic aq viTomcda mosaxleobis umravlesobas Seadgendnen,<br />

ar surdaT `aRorZinebul somxur samefoSi Sesvla~ religiur<br />

uTanxmoebaTa gamo, Tumca inarCunebdnen mraval sxva kavSirs<br />

TavianT TanamemamulebTan; xolo ga<strong>erTi</strong>anebul qarTul saxelmwifoSi<br />

maT ar undodaT Sesvla mxolod da mxolod gansxvavebuli<br />

warmomavlobis gamo, raki denacionalizaciis, gaqarTvelebis procesebis<br />

gaZlierebisa da aCqarebisa eSinodaT; Semdeg tao-klarjeTma<br />

mainc iwyo swrafva `Camoyalibebuli qarTuli saxelmwifosaken~<br />

ara romlime sxva mizeziT, aramed mxolod da mxolod `mkvidri<br />

mosaxleobis gaqarTvelebis procesis gamo~. amgvarad, esoden didi<br />

sakiTxis gaSuqebaSi Cven ver vipoviT verc erT sityvas adamianebisa<br />

da sazogadoebis arsebobis materialuri pirobebis Sesaxeb, im<br />

sameurneo da socialuri kavSirebis Sesaxeb, romlebmac ubiZga maT<br />

bunebriv-istoriul ga<strong>erTi</strong>anebebTan Serwymisaken, sazogadoebrivi<br />

warmoebisa da gacvla-gamocvlis gzebisaken!<br />

avtoris zogadi meTodologiis mTeli ubadrukoba iolad Sei-<br />

Zleba gamovaCinoT TviT somxeTis istoriis konkretuli faqtebiT;<br />

ratom iwyebs daqsaqsvas TviTon es aRorZinebuli somxuri samefo<br />

Tavisi warmoSobidan ukve ramdenime aTwleulis Semdeg? ratom gamoeyvnen<br />

mas yarsisa da lores samTavroebi? ratom xdeba anisis samefos<br />

axali dayofa jer kidev 1020-ian wlebSi? ratom ar iltvian<br />

anisisaken vaspurakani, sisakani da sxvani? xom cxovrobdnen aq, rac,<br />

ra Tqma unda, ar eeWveba tokarskis, mxolod religiuri Tanamoazreni<br />

da Tanatomelni!<br />

XII-XIV saukuneebis somxur arqiteqturaze tokarskis msjelobebs<br />

rom ecnoba, mkiTxvelma Tavidan SeiZleba ifiqros, rom aq ukve<br />

mas sTavazoben mxatvrul movlenaTa axal gagebas: `gansaxilveli<br />

dro xasiaTdeba qalaquri cxovrebis ganviTarebiT wina aziis qveynebSi.<br />

qalaqebis erovnuli SemadgenlobiT Wreli mosaxleoba saer-<br />

To cxovrebiT cxovrobda da erovnuli an sarwmunoebrivi gansxvavebebi<br />

ki ar gansazRvravda im dros ama Tu im formaTa gamoCenas,<br />

aramed, rogorc TviT nivTieri Zeglebi gviCvenebs, pirvel rigSi,<br />

progresirebadi socialuri danawevreba mosaxleobis sxvadasxva<br />

jgufebisa~ (gv. 217).


108 <strong>simon</strong> <strong>janaSia</strong><br />

nuras ukacravad! somxeTis udidesi qalaqis _ misi dedalaqis<br />

anisis arqiteqturaze saubrisas tokarski wers: `XIII-XIV saukuneebis<br />

anisis mmarTvelTa saintereso daxasiaTebas gvaZlevs n. i.<br />

mari: `anisis mmarTvelebi, Tumca warmoSobiT somxebi, erovnul<br />

principebSi arcTu ise mtkiceni iyvnen. maTi nacionalizmi eklesiis<br />

zRurbls ar scildeboda. eklesiaSi da eklesiaze (warwerebSi) maT-<br />

Tvis savaldebulo wminda somxuri ena realur cxovrebaSi hkargavda<br />

Tavis mimzidvel Zalas. arabuli, zogjer sparsuli warwera, magram<br />

arasodes arc <strong>erTi</strong> somxuri aso saucxoo WurWelze, romelic<br />

ueWvelad ekuTvnoda anisis ukanasknel mpyrobelebs, sarwmunoebiT<br />

qristianebs, erovnebiT somxebs. aramcTu damwerloba, aramed,<br />

etyoba, siuJetebic arCeuli da gaazrebulia saeklesio somxuri<br />

tradiciebis, Zveli somxuri saeklesio mxatvrobis gareSe. arsad<br />

miniSnebac ar Cans raime somxur xalxur yofiT niSnebze~ (gv. 295)<br />

... TiTqosda, maris mier daxatuli suraTi savsebiT Seesabameba zemoT<br />

citirebul tokarskis zogad debulebas `seljukTa epoqis~ qalaquri<br />

kulturis xasiaTis Sesaxeb. ara, tokarski aucileblad miiCnevs,<br />

rom Soreul winaprebs dagvianebuli Wkuis swavleba dauwyos<br />

nacionalizmis uqonlobis gamo, imis nacvlad, rom mSvidad, istoriulad<br />

ganixilos nacionalizmis uqonloba <strong>erTi</strong>sTvis da qona<br />

meorisaTvis, garkveul xalxTa sxva xalxebze kulturuli zemoqmedebis<br />

mizezebi da pirobebi; roca mogviTxrobs, Tu vinme paroni<br />

sahmadini mrenSi Tavisi sasaxlisaTvis rogor `iRebs nimuSad ara<br />

paronis anisis sasaxles an sastumros, aramed yaraman-kapusus<br />

meCeTs koniaSi~, tokarski wers: `paroni sahmadini ar ufiqrdeboda<br />

imas, rom saukunis dasawyisSi somexi xuroTmoZRvrebis damuSavebuli<br />

mSobliuri formebis safuZvelze Seeqmna raime axali... somexi<br />

sazogadoebis saTaveSi mdgomTa nacionalizmi, marTlac `ar scildeboda<br />

eklesiis zRurbls~, vinaidan portalis aseTma mopirkeTebam<br />

Tavisi adgili hpova ara marto sasaxleebSi, qarvaslebSi (selimi)<br />

da karibWeebSi (tamjirlu), aramed TviT eklesiebzec, rogorc es<br />

SeiZleba vnaxoT, magaliTad, eRvardSi~ (gv. 296-297)...<br />

adamianTa Segnebisa da Semoqmedebis erovnul formebze, erovnul<br />

kulturebze, erovnebaTa Camoyalibebis processa da nacionalizmze<br />

amdeni laparakisas tokarskis winaswar akviatebuli, aCemebuli ideebi<br />

xels uSlis obieqturi, mecnieruli TvaliT Sexedos istoriul<br />

movlenebs. mas absoluturad araviTari ufleba ara aqvs, rogorc<br />

Cven es zemoT vaCveneT, tao-klarjeTis mosaxleoba Tavisi kulturiT<br />

somxur erovnul-kulturul samyaros miuerTos, amasTanave, svanebi<br />

da svaneTi gamoricxos qarTuli erovnul-kulturul koleqtividan;


<strong>istoriuli</strong> <strong>simarTlis</strong> dasacavad<br />

109<br />

es, miuxedavad imisa, rom svanebi qarTuli tomia, romelic didi xania<br />

Serwymulia qarTveli eris SemadgenlobasTan, rom svanebi saerToqarTuli<br />

erovnuli TviTSegnebis matareblebi arian, rom qarTuli ena<br />

maTTvis damwerlobisa da kulturis erTad<strong>erTi</strong> enaa. tokarskis ar<br />

aSinebs is, rom misi gamoxdoma kolonizatorTa da imperialistTa<br />

Zvel laTaias warmoadgens, verc ki ityvi, axal hangzeo!<br />

tokarski fiqrobs, rom somxebi aseTebadve rCebian, Tundac qar-<br />

Tul marTlmadideblur eklesias miekuTvnebodnen. rasakvirvelia,<br />

oden <strong>erTi</strong> sarwmunoebrivi niSani ver wyvets erovnuli kuTvnilebis<br />

sakiTxs; magram tokarskis isic hgonia, rom yvela, vinc ki somxurgrigorianul<br />

eklesias miekuTvneboda, ukve marto am niSniT unda<br />

ganvixiloT, rogorc somexi. sxvagvarad ra safuZveli arsebobs zaqaria<br />

mxargrZelis somxad miCnevisa? tokarski ver mimxvdara, rom<br />

jer kidev Sua saukuneebSi, Camoyalibebuli erovnebebi Sedgebodnen<br />

eTnikuri TvalsazrisiT sxvadasxvanairi elementebisagan, rom <strong>erTi</strong><br />

erovnebidan meoreSi gadasasvlelad adamianebs sulac ar sWirdebaT<br />

aswleulebi.<br />

Cven ganvixileT ara<strong>erTi</strong> gamonagoni, usafuZvlo da viTom safu-<br />

Zvlianic ki, ganvixileT ara<strong>erTi</strong> uxeSi meTodologiuri da faqtobrivi<br />

Secdoma tokarskis wignisa. amgvarma Secdomebma iqamde<br />

migviyvana, rom mniSvnelovani, saWirboroto amocana _ mocemuliyo<br />

somexi xalxis mdidari erovnuli arqiteqtura, gadauWreli darCa<br />

da is seriozul, momzadebul specialistebs elodeba.<br />

Cven, agreTve vuCveneT, am wignSi mecnieruli uprincipobis gverdiT<br />

Tavs rogor iCens uCveulo, istoriis pirdapir falsifikaciamde<br />

mimyvani sazogadoebrivi `principebi~, romlebic mTeli simkacriT<br />

gakicxvis Rirsia. <strong>istoriuli</strong> mecniereba ganviTarebas ver SeZlebs,<br />

Tuki gadaWriT ar gaemijneba yvela msgavs antisazogadoebriv da crumecnierul<br />

tendenciebs. wyalgamyofi xazi aq romelime teritoriul<br />

sazRvrebze ki ar gaivleba, _ <strong>istoriuli</strong> mecniereba <strong>erTi</strong>ania, is<br />

gadis mkacr mecnierul Tvasazrissa da uimedod dromoWmul sqolastikas<br />

Soris, <strong>erTi</strong> mxriv, konkretuli masalis keTilsindisieri,<br />

obieqturi Seswavlis, <strong>istoriuli</strong> sinamdvilis marTali asaxvisa da<br />

meore mxriv, am sinamdvilis tendenciur damaxinjebas Soris.<br />

noemberi, 1946 w.


110 <strong>simon</strong> <strong>janaSia</strong><br />

damowmebuli samecniero literatura da wyaroebi:<br />

1. ...`6045 wlebamde nagebobis dasrulebaze laparakic ki zedmetia.<br />

qronikebis damowmebebi da Semkulobis xasiaTi uflebas gva-<br />

Zlevs misi damTavrebis TariRi VII saukunis ocdaaTian wlebamde<br />

gadavwioT...~ wers tokarski 92-e gverdze.<br />

2. matiane qvebze Seadgina k. konstaniancma, sankt-peterburgi, gv.<br />

58 (somxur enaze).<br />

3. s. <strong>janaSia</strong>, `iberiis (qarTlis) samefos politikuri geog r-<br />

a fiisaTvis uZveles periodSi~, saqarTvelos ssr mecnierebaTa <strong>akad</strong>emiis<br />

moambe, 1942, #7.<br />

4. Annales, XIII, 37.<br />

5. De bello Gothico, VIII, 2.<br />

6. konstantine porfirogenetis Txzulebani: `TemTa Sesaxeb~ (De<br />

thematibus) da `xalxTa Sesaxeb~ (De administrando imperio), g. laskinis<br />

winasityvaobiT, moskovi, 1899. Tavi 45, gverdi 167; iqve, gverdi 168.<br />

7. `geografiis~ teqsti warmodgenilia ramdenime redaqciiT. ix.<br />

magaliTad `somxeTis geografia~ VII saukunisa qristes dabadebidan<br />

(miewereba m. xorenacs). teqsti da Targmani q. patkanovis gamocema,<br />

sankt-peterburgi, 1877, gv. 38-40 da 16-17 (teqsti); Géographie<br />

de Moïs de Gorène d’après Ptolémée, ed. p. A. Soukry, Ven., 1881, p.p. 37-39.<br />

8. somxeTis didi vardapetis Revondis istoria, sankt-peterburgi,<br />

1887, gv. 168 (somx. enaze).<br />

9. iqve.<br />

10. movses xorenaci, somxeTis istoria, axali Targmani m. eminisa,<br />

moskovi, 1893, gv, 133.<br />

11. n. adonci, `somxeTi iustinianes epoqaSi~, sankt-peterburgi,<br />

1908, gv. 402-404 (rus. enaze).<br />

12. movses xorenaci, somxeTis istoria, axali Targmani m. eminisa,<br />

moskovi, 1893, gv. 36-37; movses xorenaci, somxeTis istoria,<br />

1913, gv. 89 da 108.<br />

13. iqve, axali Targ. gv. 89 da 108.<br />

14. iqve, wigni II, Tavi 3; somx. teqsti, cit. gamoc. gv. 104-105.<br />

15. giorgi merCule, `cxovreba wm. giorgi xanZTelisa~, <strong>akad</strong>. n.<br />

maris gamocema, sankt-peterburgi, gv. 96 _ n. maris mier am adgilis<br />

Sesrulebuli rusuli Targmani naklebad zustia.<br />

16. merCule, gv. ib da 92.<br />

17. merCule, gv. 148-149.<br />

18. dasax. gamoc. gv. 155-157.<br />

19. ioane kaTalikosi drasxanakerteci, somxeTis istoria, 1912,


<strong>istoriuli</strong> <strong>simarTlis</strong> dasacavad<br />

111<br />

gv. 144-310 (somx. enaze).<br />

20. iqve, gv. 185 (somx. enaze).<br />

21. iqve, gv. 207-208.<br />

22. iqve, gv. 214-215.<br />

23. iqve, gv. 297-316.<br />

24. konstantine porfirogenetis dasx. gamoc. gv. 172.<br />

25. iqve, gv. 164-165.<br />

26. M. Brosset, `Inscriptions géorgiennes...~ sankt-peterburgi, 1864, gv. 7.<br />

27. T. Jordania, `qronikebi~... I, 95.<br />

28. msoflio istoria, sankt-peterburgi, 1885, gv. 275.<br />

29. istoria, 1912, gv. 19, 3, 22 (somx. enaze) _ Tumca stefanos<br />

taroneci daviTs, Cveulebriv, `taos kurapalats~ an `did kurapalats~<br />

uwodebs, magram araviTari eWvs ar badebs, rom daviTi swored<br />

qarTveli mTavaria. stefanosi, magaliTad, rodesac daviTis omebze<br />

amdens mogviTxrobs, mis jarebs moixseniebs, rogorc mxolod `qarTul<br />

jars~ da Tanac mravaljer. erT SemTxvevaSi (wigni III, Tavi<br />

XI), stefanosi xlaTis kedlebTan (vanis tbis piras) momxdar incidentze<br />

yveba, roca am qalaqis moalye daviT kurapalatis jarma<br />

somxuri eklesiebi da arqiepiskoposis sasaxle gaixada Tavlebad<br />

da sadgomebad. tajikebi qalaqis kedlebidan yvirodnen: `Tqven,<br />

qristianebi, ase eqceviT qristianul salocavs?~ qarTvelebi pasuxobdnen:<br />

`Cven erTnairad vepyrobiT somxur eklesias da Tqvens<br />

meCeTs!~ stefanosi fiqrobs, rom amis gamo qarTvelebs RvTis risxva<br />

daatydaT: isini musulmanebTan damarcxdnen (dasx. gamocema, gv. 268).<br />

30. Migne, II, col. 164.<br />

31. Epit, hist, I, lib. XVII cap. VII.<br />

32. M. Brosset, `Additions et éclaircissemens...~ gv. 176.<br />

33. `qronikebi~, I, gv. 107-108.<br />

34. dasx. gamocema, gverdi 192-193: `...basilim, berZenTa mefem,<br />

gamoiZaxa mxedarTmTavari Tornike, warmoSobiT qarTveli, beri<br />

wminda mTidan (aToni), da taos kurapalat daviTTan gagzavna; da dapirda<br />

qaldoi-ariais micemas (klisurTan) erTad, Cormairs, karins,<br />

basians da cixe sevuks, _ rac misca kidevac, _ Tu daviTi dasaxmareblad<br />

jars gamougzavnida. daviTma, Seyara ra qarTuli jari<br />

erisTavT erisTavis jojikis winamZRolobiT, Tornikes kvaldakval<br />

gagzavna tiran bardasTan SesabrZoleblad. taos sazRvrebidan dawyebuli,<br />

maT aoxreba dauwyes tiranis morCil berZenTa qveyanas...<br />

(imperatorma basilim misca fokes) mTeli dasavluri berZnuli<br />

armia da qarTul jarTan erTad orive banaki tiran bardas winaaRmdeg<br />

mimarTa~... ix. agreTve `The Cambridge Medieval History~, IV, 86 da


112 <strong>simon</strong> <strong>janaSia</strong><br />

g. gelceri, `bizantiis politikuri istoriis narkvevi~, 100.<br />

35. e. TayaiSvili, `arqeologiuri eqskursiebi~, I, 18.<br />

36. v. rozeni, `imperatori basil bulgarTmmusvreli~, 27 (rus. enaze).<br />

37. tokarskis dumili tao-klarjeTis epigrafikaze winaswar gan<br />

zraxulad unda CavTvaloT, ramdenadac igi, misive cnobiT, ukve namyofia<br />

am mxareSi da dawvrilebiTac ki gamoukvlevia iSxanis taZari<br />

1915 wels. maSasadame, SemTxveva miscemia piradad darwmunebuliyo<br />

imaSi, Tu ras warmoadgens warwerebi tao-klarjeTis Zeglebze.<br />

38. dasx. gamocema. `cxovreba grigol xanZTelisa~.<br />

39. am mecnieris mravalricxovan publikaciebSi, romelmac piradad<br />

gamoikvlia tao-klarjeTis Zeglebi mis mier organizebuli<br />

eqspediciis ganmavlobaSi (1903, 1907 da 1917 wlebi).<br />

40. safuZvels moklebulia tokarskis mtkiceba, TiTqos oSkis<br />

warwera Seicavs pirdapir miTiTebas imaze, rom es taZari daviTis<br />

aSenebulia (gv. 201-202). daviT III aq mesame adgilzea moxseniebuli<br />

oSkis mSenebelTa Soris.<br />

41. tokarskis isev da isev dausabuTebeli gancxadebis sapirispirod,<br />

TiTqosda `Zveli avtorebis cnobebi da Zeglebze warwerebi oSkis<br />

gamoklebiT, ar gvaZlevs pirdapir pasuxs kiTxvaze, Tu saxeldobr ra<br />

iyo aSenebuli~ daviTis mier, Cven xazi unda gavusvaT, rom `qarTlis matiane~<br />

(XI saukune) xaxulis nagebobas kategoriulad miawers daviTs.<br />

42. amgvarad, swori ar aris tokarskis mtkiceba, TiTqos `arapirdapiri<br />

monacemebis SejerebiT sarwmunod dgindeba, rom (taoklarjeTis<br />

_ s. j.) yvelaze SesaniSnavi nagebobani daviTis mmarTvelobis<br />

dros da, maSasadame, misi dakveTiT aRimarTnen~ (gv. 202).<br />

43. 294-e gverdze tokarski wers: `xelisuflebaSi dolgorukebis<br />

mosvlis momentisaTvis Seqmnili mdgomareoba somex xuroTmoZRvrebs<br />

sulac ar agulianebda sazRvargareTuli nimuSebis ubralod misaba-<br />

Zad... axali erovnuli didgvarovnobis Camoyalibebis pirobebSi~ da<br />

a. S. 303-e gverdze ki naTqvamia: `zaqaria da ivane dolgorukTa mmarTvelobis<br />

dro aRiniSneba anisSi Cinebuli saero Senobebis aRmarTviT.<br />

44. k. konstanianci, matiane qvebze, gv. 250 (somx. enaze).<br />

45. ix. k. konstaniancis dasx. gamocema; agreTve: m. emini `somxuri<br />

warwerebi yarsSi, anisSi da mis midamoebSi~, moskovi, 1881.<br />

46. v. bartoldi, `sparsuli warwera anisis meCeTze manuCze~,<br />

sankt-peterburgi, 1911, gv. 7 (rus. enaze).<br />

47. m. emini, dasx. gamocema, 7. Cven aq sakuTar Targmans viZleviT,<br />

radganac eminis Targmani uzustoa (s. j.).<br />

48. moaqvs prof. l. melqiseT-begovis gamocemis mixedviT: `Toma<br />

mewofeli~, tfilisi, 1937, gv. 9.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!