Over de Democratie in Amerika - Vrije Universiteit Brussel

Sommige van Tocqueville’s scherpste sociologische inzichten –
over de rol van het erfenisrecht in de geschiedenis, bijvoorbeeld,
of over de teloorgang van de adel- zijn volgens Brogan rechtstreeks
af te leiden uit zijn eigen situatie: Alexis was de jongste
zoon uit een oud adelijk geslacht en huwde buiten zijn stand. Eigenlijk
zocht Tocqueville bewijzen voor de stelling dat de adel
niet had moeten ten onder gaan. De Franse adel had zich, zoals
de Engelse, moeten openstellen voor nieuwe maatschappelijke
groepen. De adel had zich niet overbodig mogen laten maken
door centraliserende vorsten, maar zich, zoals in Engeland, daadwerkelijk
aan het lokale bestuur moeten wijden. De Franse adel
ging ten onder omdat ze profiteerde van voorrechten die als onverdiend
werden beschouwd. De Engelse adel maakte zich maatschappelijk
verdienstelijk en slaagde er daardoor in haar positie
te bewaren.
Brogan’s Tocqueville is een vreemd boek. Het is het resultaat van
jaren onderzoekswerk, van uitmuntende bronnenstudie, maar
schiet toch in essentie tekort. Dat is het gevolg van de contextualiserende
en daardoor relativerende aanpak. Het is alsof je omstandig
aantoont dat Mozart ook maar noten schreef. Dat klopt,
maar de vraag is dan waarom die specifieke combinatie van noten
ons blijft ontroeren. Als het werk van Tocqueville niet meer dan
is dan het product van de vooroordelen van zijn tijd en zijn milieu,
waarom blijven we het dan lezen?
Boudon geeft een antwoord op die vraag. De waarde van het
werk van Tocqueville ligt volgens hem niet in de voorspellingen
of in de poging om één of andere democratische essentie te vatten.
Tocqueville blijft actueel omdat hij ons intellectueel gereedschap
levert waarmee we ook vandaag nog aan de slag kunnen.
Tocqueville reikt instrumenten aan om de dynamiek van samenlevingen
te begrijpen. Misschien kan een voorbeeld dicht bij huis
dat verduidelijken.
In de jaren negentig ontdekte de Vlaamse overheid het werk van
Tocqueville. Iedereen had het toen over de kloof tussen burger
en politiek, over de verzuring, over de samenlevingsproblemen in
de steden, over de noodzaak het sociale weefsel te herstellen. Tocqueville’s
analyse van het belang van intermediaire organisaties
leek daar wonderwel op aan te sluiten en werd dan ook regelmatig
in beleidskringen geciteerd. Daarop besloot de Vlaamse overheid
de bressen in de democratie te dichten. Voortaan zou het bestuur
de burger overal bij betrekken en diens mening vragen. Er
werd geïnvesteerd in projecten waar buurt- en opbouwwerkers,
communicatie- en participatieambtenaren aan de slag gingen. De
resultaten daarvan vielen echter nogal tegen: de burgers bleken
maar moeilijk tot participeren te bewegen. De meeste projecten
stierven na een paar jaar een stille dood. Tocqueville had kunnen
uitleggen hoe dat kwam.
De Vlaamse overheid maakte de fout zich in de plaats van de burgers
te stellen. Door de goed bedoelde interventies ontstond een
nieuwe bureaucratische laag. Geconfronteerd met al die professionele
hulpverleners besloten de burgers dat het hun probleem niet
meer was. Dat mechanisme had Tocqueville beschreven. Hij wees
destijds op het verschil tussen het bloeiende Amerikaanse en het
lethargische Franse lokale leven. In Frankrijk bestond de traditie
om burgers vooral dingen uit handen te nemen. In de Verenigde
Staten ging het net omgekeerd: als de burgers zelf niet uit hun
schulp kwamen, gebeurde er niets. Tocqueville besloot daaruit
dat je instellingen zo moet opzetten dat het in het eigenbelang
van de burgers is om samen te werken. Goede condities scheppen
en dan terugtreden is, met het oog op het functioneren van de democratie,
beter dan voortdurend tussenkomen en sturen.
Het geheim van Tocqueville is, zo kan je Boudon parafraseren,
dat er geen geheim is. Tocqueville verwierf de status van klassieker
omdat hij, net als andere klassiekers, actueel blijft. De actuali-
18 19