2008-2009 nummer 1 - Thauma

decennia op de voorgrond zijn getreden zijn de
moeilijkheden van het reductief-semantische
programma binnen de ontologie niet onwelkom.
Deze filosofen voelen juist behoefte aan een
metafysica die niet oplost in logica, taalfilosofie,
kennisleer of wetenschapsfilosofie, maar
onafhankelijk is van – of liever nog, voorafgaat
aan – de genoemde disciplines.
De algemene verschuiving richting
inhoudelijke (en ook veelal realistisch
georiënteerde) metafysica is, hoewel duidelijk
zichtbaar, arm aan theoretische onderbouwing.
Veel moderne metafysici beperken zich in hun
boeken ertoe om op te merken dat zij het een
welkome ontwikkeling vinden, en dat hun werk
voor andersdenkenden wellicht niet interessant
is. De onwil om erop in te gaan komt denk ik
voort uit een zekere “methodemoeheid”: deze
filosofen hebben beperkte belangstelling voor de
mogelijkheidsvoorwaarden en historische
gesitueerdheid van de metafysica 18, omdat het
vragen daarnaar in hun ervaring ten koste gaat
van het behandelen van problemen en het
ontwikkelen van theorieën 19, kort gezegd: ten
koste van de metafysica zelf.
Begrijpelijk als de onwil om te blijven hangen
bij methodische vraagstukken misschien is, is het
toch van belang om te kijken wat nu precies de
aard van de verschuiving is. Dit ook omdat we,
als we het daadwerkelijk een gunstige
ontwikkeling vinden, toch willen weten in
hoeverre de verschuiving voltooid is. In welke
mate moet en mag de metafysica zich
emanciperen van andere filosofische disciplines?
Ik opper deze vraag in het bijzonder omdat ik
zelf vermoed dat er nog wel wat terrein te
winnen is voor de ‘nieuwe metafysica’. Want
hoewel weinigen nog Quines streven huldigen
om met louter formele semantische middelen
ontologie te bedrijven, zijn veel ontologen nog
gevangen in een beeld van hun eigen bezigheden
dat heel dicht bij dat van Quine en meer in het
algemeen bij dat van de Logisch Positivisten ligt.
Volgens dit beeld is er een fundamenteel
onderscheid tussen de gegevens en de resultaten van
de ontologie: de eerste zouden wezenlijk anders
van aard zijn dan het laatste. De resultaten van
18 Men krijgt hiervoor sympathie als men
metafysicahandboekjes uit pak-hem-beet de jaren
zestig en daarvoor doorbladert: driekwart van deze
boekjes is doorgaans gevuld met uiteenzettingen over
de metafysicakritiek van en na Kant.
19 Er is recentelijk wel weer iets van een kentering
hierin aan te wijzen: de laatste jaren duikt steeds vaker
het kopje ‘metametafysica’ op in
congresprogramma’s.
de ontologie zijn oordelen over wat voor soort
dingen de wereld bevat: oordelen over of er
getallen zijn, of universalia. De gegevens van de
ontologie worden voorondersteld op de één of
andere manier niet-ontologisch of
preontologisch te zijn. Wat als zodanig telt hangt
af van de theorie: in de meest zuivere vorm van
deze denktrant zijn het wellicht sense-data.
Anderen maken vooral aanspraak op taalkundige
intuïties: onze neigingen om uitdrukkingen wel
of niet als wartaal te beschouwen. Weer anderen
baseren zich simpelweg op wat zij common sense
achten.
De ontoloog wordt dan voorondersteld min of
meer als een natuurwetenschapper te werk te
gaan: hij of zij werpt hypothesen op die zo veel
mogelijk van de gegevens – hoe men zich deze
ook voorstelt – op een elegante manier
verantwoorden, en vergelijkt die hypothesen met
andere. De uiteindelijke keuzes worden
onderbouwd in termen van kostenbatenanalyses:
verklarende kracht versus
ontologische ballast. De ontoloog begint bij de
(vermeend ontologisch neutrale) gegevens, en
eindigt ook daar: elke ontologische claim dient
gerechtvaardigd te worden in termen van een
niet-ontologisch gegeven dat er mee verklaard
wordt. 20
Maar mijn vermoeden is dat men veel
metafysici geen recht doet als men hun
ontologische oordelen – oordelen dat dit of dat
bestaat – probeert te horen slechts als oordelen
dat de aanname van zus of zo gerechtvaardigd in
termen van verklarende kracht. Volgens mij
draait het in de meeste gevallen om
daadwerkelijke, robuuste overtuigingen dat zus
of zo echt bestaat. 21 Men gelooft eerst in het ding
en pas daarna in de theoretische toepassingen
ervan – zelfs al zegt men iets anders te doen.
Metafysici hoeven zich hiervoor niet te schamen.
Ze dienen juist af te stappen van het idee dat
men in de metafysica “buut vrij” kan of moet
roepen; af van het idee dat men begint in een
20 Nu is het, ik geef toe, de vraag hoe veel ontologen
daadwerkelijk zo te werk gaan. Velen zullen simpelweg
hun theorieën willen presenteren op een
professioneel en natuurwetenschappelijk aandoende
manier. Maar ook als deze ontologen werkelijk iets
anders doen, zullen ze erbij gebaat zijn om dat te
weten. Het beste voorbeeld van iemand die
daadwerkelijk zo te werk gaat is wellicht David Lewis
– een leerling van Quine. Zie Lewis, D., 1986, On the
Plurality of Worlds. London and New York, Blackwell.
21 For a given value of “echt”. Maar dat is altijd zo in de
ontologie.
THAUMA 2008-2009 NUMMER 1 [23]