2008-2009 nummer 1 - Thauma

Zie hiernaast het schilderij Vertumnus 1 van
Arcimboldo. Giuseppe Arcimboldo (1527 -1593)
is beroemd geworden om zijn indirecte
portretten: stillevens die tegelijkertijd personen
uitbeelden. Vertumnus is een portret in fruit en
bloemen van de heilige roomse keizer Rudolf de
Tweede. Aan de hand van dit schilderij zal ik het
hebben over kunstzinnige representatie en de
verhouding van delen en gehelen.
Een basaal gegeven over delen en gehelen is
dat gehelen niet kunnen bestaan zonder delen
maar delen wel zonder gehelen 2. Haal ik mijn
horloge uit elkaar, dan is het er niet meer – maar
alle veertjes en tandwieltjes zijn er nog. Voor
schilderijen geldt hetzelfde: je kunt een doek
hebben en verf, en geen schilderij, maar niet
omgekeerd. Maar ondanks dat gebrek aan
ontologische zelfstandigheid kan een schilderij
echter wel iets dat verf en doek los niet kunnen:
het kan iets voorstellen of representeren 3. We
kunnen in het schilderij iets anders zien dan “een
brokkie linnen met verf” 4.
Maar hoewel de materialen van een schilderij
op zich genomen niets voorstellen, lijken we
toch bij een schilderij delen aan te kunnen wijzen
die dat wel doen. We kunnen immers zeggen dat
dit stukje een peer voorstelt, en dat stukje een
kers. De ‘stukjes’ die we dan aanwijzen zijn niet
samenstellende delen van het schilderij, maar
uitsneden van het geverfde vlak. Hoewel we niet
kunnen ontkennen dat de kers op een bepaald
stuk doek geschilderd is, en daarom voor haar
representatie directer van dat stuk doek afhangt
dan van de rest, is toch de rest van het schilderij
nodig is om de kers tot haar recht te laten
komen: alleen het grotere plaatje beeldt namelijk
de ruimte uit waarbinnen ze zich bevindt. 5
1 Afbeelding rechtenvrij – wikimedia commons.
2 Hoewel niet qua delen.
3 Het hoeft natuurlijk niet iets voor te stellen.
4 Nescio, Titaantjes. In: De Uitvreter, Titaantjes, Dichtertje,
Mene Tekel, Nijgh en Van Ditmar, Amsterdam, 1999
(34 e druk), p. 58.
5 Een andere overweging is ook dat het geen
willekeurige uitsneden van het geverfde vlak zijn die
iets voorstellen. We kunnen het stukje doek met de
kers erop uitzonderen, juist omdat we de kers binnen
de compositie kunnen uitzonderen. Dus bij de
identificatie van voorstellende delen –
representerende uitsneden van het geverfde vlak –
gaat het voorgestelde vooraf aan het voorstellende.
Maar er zijn lastige gevallen: wat bijvoorbeeld te
denken van een egaal geel geverfd doek getiteld
Bananen op een gele achtergrond?
We laten nu even doek en verf voor wat ze zijn,
en kijken naar wat het schilderij uitbeeldt. Door
dat te doen, verplaatsen we ons – op een vrij
alledaagse manier – naar een andere
werkelijkheid: we hebben niet langer de
afbeelding tegenover ons, maar het afgebeelde.
Binnen de afgebeelde werkelijkheid, anders dan
de onze als die mag zijn, zijn sommige zaken
hetzelfde. Ook hier kunnen gehelen niet bestaan
zonder hun delen. Dat betekent in het geval van
Vertumnus dat het afgebeelde tableau niet zou
kunnen bestaan zonder de bloemen en vruchten
waar het uit samengesteld is.
Echter, het afgebeelde tableau van vegetatie –
als geheel – stelt zelf ook weer iets voor: Keizer
Rudolf de Tweede. In dit geval gebeurt dat
voorstellen wel op een iets andere manier, want
terwijl het schilderij een ruimte projecteert en
daarbinnen een compositie van vruchten en
bloemen neerzet, stelt het tableau van vruchten
en bloemen binnen diezelfde ruimte een persoon
voor.
Deze laatste vorm van representatie is
kenmerkend voor beeldhouwwerken, en
daarmee hebben we een belangrijk onderscheid
tussen schilderkunst en beeldhouwwerk te
pakken 6. Bij beeldhouwwerken valt de
afgebeelde ruimte samen met de ruimte waarin
het beeld zich bevindt, terwijl bij schilderijen de
twee ruimtes los van elkaar staan. Aangezien de
ruimte waarin Rudolf de Tweede zich bevindt
niet anders is dan de ruimte waarin het tableau
zich bevindt, zouden we kunnen zeggen dat
Vertumnus een beeldhouwwerk binnen in een
schilderij is.
Het zojuist genoemde verschil tussen schilder-
en beeldhouwkunst zien we ook terug in de
afbeeldende vermogens van de delen van
kunstwerken van beide soorten. Terwijl het stuk
doek met de kers erop in afzondering niet in
staat is om de ruimte uit te beelden waar de kers
zich in bevindt, en daarvoor de rest van het
schilderij nodig heeft 7, geldt dat voor een deel
van een beeldhouwwerk niet. Een deel van een
6 Wederom: voorzover het figuratieve schilderkunst en
beeldhouwwerk betreft.
7 Of kan men zeggen dat het stuk doek met de kers
zelf al een ruimte genereert? Jawel, maar niet de
ruimte waar het om gaat. Het punt is niet dat
schilderijen een bepaald oppervlak moeten hebben
voordat er een ruimtelijk effect kan optreden, maar
dat de ruimte die in Vertumnus uitgebeeld is niet een
conglomeraat is van de ruimte uitgebeeld door de
stukjes ervan – daarentegen is het schilderij als fysiek
object wel een conglomeraat van verf, doek en lijst.
THAUMA 2008-2009 NUMMER 1 [5]