De Dialectica van Johannes Caesarius (ca. 1468 – 1550)

De Dialectica van Johannes Caesarius (ca. 1468 – 1550) 

Corien Bary 

Doctoraalscriptie 

Griekse en Latijnse Taal en Cultuur 

Faculteit der Letteren 

Katholieke Universiteit Nijmegen 

Zomer 2004

Inhoudsopgave 

Dank 5 

Inleiding 7 

I Algemeen 9 

1 Johannes Caesarius 11 

1.1 Leven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 

1.2 Contacten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 

1.3 Werk en betekenis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 

2 Humanisme en Dialectiek 19 

2.1 Humanisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 

2.2 Humanisme en dialectiek . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 

2.2.1 Vroege humanisten . . . . . . . . . . . . . . . . 21 

2.2.2 Retorische dialectiek . . . . . . . . . . . . . . . 22 

2.2.3 Aristotelische dialectiek . . . . . . . . . . . . . 24 

2.3 Andere stromingen in de dialectiek tussen 1500 en 1650 24 

2.3.1 Continuïteit van de Middeleeuwen . . . . . . . . 25 

2.3.2 Onderzoek naar bewijs en methode . . . . . . . 26 

2.4 Humanistische dialectiekleerboeken . . . . . . . . . . . 26 

3 Caesarius’ Dialectica 29 

3.1 Titelblad en opdracht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 

3.2 Het voorwoord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 

3.3 Barbaarse sofisten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 

3.4 De opzet van de Dialectica . . . . . . . . . . . . . . . . 36

4 Inhoudsopgave 

3.5 Verwijzingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 

3.6 Grieks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 

3.7 Populariteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 

II Tractaat 9: De locis dialecticis 53 

Inleiding 55 

4 De topica voor Caesarius 57 

4.1 Aristoteles . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 

4.2 Boëthius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 

4.3 Middeleeuwen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 

4.4 Agricola . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 

5 De tekst van tractaat 9: De locis dialecticis 75 

6 Commentaar op tractaat 9 93 

6.1 Algemene opmerkingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 

6.2 Een commentaar op de afzonderlijke hoofdstukken . . . 95 

6.3 Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 

A Tractaten en capita van Caesarius’ Dialectica 157 

B Overzicht van de loci van Caesarius en Boëthius 167 

Bibliografie 177

Dank 

Aan mijn scriptiebegeleiders Marc van der Poel en Hans Thijssen voor 

het lezen en becommentariëren van eerdere versies van deze scriptie. 

Aan mijn vader, Guus Bary, voor het verbeteren van stijl en spelling. 

Aan Emar, Dirk-Jan en Sander voor het beantwoorden van mijn L ATEXvragen. 

Aan Peter, voor de vele hulp bij het layouten, het afstaan van zijn laptop 

en voor de nodige relativering.

6 Dank

Inleiding 

Johannes Caesarius (1468-1550) schreef in het begin van de zestiende 

eeuw een humanistisch leerboek voor logica (of dialectica zoals deze 

ars door humanisten vaak werd aangeduid) ter vervanging van de scholastieke 

handboeken als die van Petrus Hispanus. Hoewel Caesarius’ 

Dialectica in de zestiende eeuw een grote populariteit heeft gekend en 

veel op universiteiten is gebruikt, is er in moderne studies tot nu toe 

weinig aandacht aan besteed. Om die reden heb ik onderzoek verricht 

naar dit leerboek, waarvan deze scriptie de neerslag is. 

Deze studie bestaat uit twee delen. Deel 1 is van algemene aard. Het 

eerste hoofdstuk behandelt Caesarius’ leven. Het tweede gaat over de 

invulling die humanisten vóór Caesarius gaven aan het vak dialectiek. 

Het derde hoofdstuk is gewijd aan Caesarius’ Dialectica. Hierin komen 

onder andere de opzet van het werk en het gebruik van bronnen aan de 

orde. Ook gaan we na wat dit werk in de zestiende eeuw zo populair 

heeft gemaakt. 

Omdat het onmogelijk is binnen het bereik van deze scriptie het 

hele werk nauwgezet te bestuderen, heb ik één tractaat, tractaat 9 over 

de topica, uitgekozen waar ik dieper op in ga. In deel 2 geef ik een korte 

schets van de geschiedenis van de topica (hoofdstuk 4), de tekst van dit 

tractaat (hoofdstuk 5) en een commentaar erop (hoofdstuk 6). Op deze 

manier, door het boek in het algemeen en één tractaat in het bijzonder 

te bestuderen, kunnen we een goede indruk van het werk vormen.

8 Inleiding

Deel I 

Algemeen

Hoofdstuk 1 

Johannes Caesarius 

1.1 Leven 

Johannes Caesarius wordt omstreeks 1468 geboren in Jülich (Ned. Gulik), 

gelegen in het midden van de driehoek die gevormd wordt door 

de steden Roermond, Aken en Keulen. 1 Over zijn jeugd is zeer weinig 

bekend. Het verhaal dat Caesarius een leerling van Hegius in Deventer 

geweest zou zijn, mist volgens de Allgemeine Deutsche Biographie enige 

fundering. Het is zelfs heel onwaarschijnlijk dat Caesarius les heeft 

gehad van Hegius gelet op de opmerking die Caesarius in zijn Dialectica 

maakt dat Hegius ten tijde van Caesarius’ jonge jaren in Deventer 

verbleef en daar hoofd van het gymnasium was. 2 Als Hegius zijn leraar 

was geweest en ze zich gelijktijdig in Deventer hadden bevonden, 

had Caesarius daarvan wel melding gemaakt, vooral gezien het feit dat 

Caesarius nog in dezelfde zin wel van Jacobus Faber Stapulensis zegt 

dat deze zijn leraar was. 

Op 9 november 1491 wordt Caesarius als pauper ingeschreven in de 

matrikels van de artesfaculteit van de universiteit van Keulen. Vervolgens 

gaat hij naar Parijs, waar hij een leerling wordt van Jacobus 

1 Ik heb de informatie voor deze biografie voornamelijk gehaald uit de Allgemeine Deutsche 

Biographie, 56 banden, uitgegeven door de Historische Kommision bij de Königliche 

Akademie der Wissenschaften, Leipzig: Duncker & Humblot, 1875-1912, band 3, pp. 689- 

691; de Neue Deutsche Biographie, uitgegeven door de Historische Kommision bij de Bayerische 

Akademie der Wissenschaften, Berlin: Duncker & Humblot, 1953-, band 3, pp. 

90-91; de korte biografie die Allen geeft als inleiding op de eerste brief die Caesarius aan 

Erasmus schrijft (Erasmus, Opus epistularum Des. Erasmi Roterodami, 12 banden, uitgegeven 

door P. S. Allen, H. M. Allen & H. W. Garrod, Oxford: Clarendon Press, 1906-1958 

[Allen], brief 374, band 2, p. 172) en P. G. Bietenholz en T. B. Deutscher (red.), The Contemporaries 

of Erasmus: a Biographical Register of the Renaissance and the Reformation, 

3 banden, Toronto: University of Toronto Press, 1985-1987, band 1, pp. 238-239. Ik geef 

in het vervolg alleen een verwijzing naar de bron van informatie wanneer het een andere 

betreft dan bovengenoemde. 

2 J. Caesarius, Dialectica Ioannis Caesarii, novissime iam ab ipso autore diligenter 

recognita et accessione locupletata capitibusque distincta, miro compendio omnia fere eius 

artis praecepta complectens, Paris: Simon Colinaeus, 1537, fol. 115v.

12 Hoofdstuk 1. Johannes Caesarius 

Faber Stapulensis (Jacques Lefèvre d’Etaples, 1460-1536). In zijn Dialectica 

omschrijft Caesarius hem als ‘cum primis observandus quondam 

praeceptor meus’. 3 Waarschijnlijk heeft Caesarius tot dan toe een 

traditioneel scholastieke opleiding genoten en is het pas in Parijs, bij 

Faber Stapulensis, dat hij in aanraking komt met het humanisme en 

vervreemd raakt van de middeleeuwse scholastiek. In een brief aan 

Erasmus waarin Caesarius het betreurt dat Erasmus en Faber Stapulensis 

onenigheid hebben, spreekt Caesarius lovende woorden over zijn 

leermeester: ‘Ik ken de ingetogenheid en de oprechte affectie van de man 

jegens alle geleerde en goede mensen omdat ik immers gedurende een 

aantal jaren zijn leerling ben geweest, en ik herinner me eveneens dat 

hij de gewoonte had zijn tanden te zetten in de sofisten in het bijzonder 

en deze scherp te bestrijden.’ 4 In 1496 wordt Caesarius baccalaureus 

en in 1498 magister aan de universiteit van Parijs. Vervolgens verliezen 

we hem tien jaar uit het oog tot hij begin 1508 opduikt als leraar aan de 

Sint Lebuïnusschool in Deventer. In december van dat jaar vertrekt hij 

al weer uit Deventer om zijn leerling Hermann, graaf van Neuenahr, te 

vergezellen naar Italië. Tijdens deze reis vindt Caesarius in Bologna de 

gelegenheid om zijn kennis van het Grieks te verbreden en verdiepen. 

In het jaar 1510 keert hij terug naar het noorden en vestigt zich als 

privé-leraar Grieks en Latijn in Keulen. Deze stad blijft voor de rest 

van zijn leven fungeren als uitvalsbasis. De vrijheid die Caesarius heeft 

doordat hij niet aan een instituut verbonden is geeft hem de mogelijkheid 

om gedurende kortere of langere perioden les te geven in andere 

steden. Zo doceert hij in de herfst van 1512 en in 1518-1519 Grieks in 

Münster 5 (de tweede keer op de vlucht voor de pest in zijn stad Keulen), 

in 1524 en 1529 in Mainz en in 1527 in Leipzig. Bovendien reist hij 

meerdere keren naar Italië en tijdens een van deze verblijven behaalt 

hij op 12 oktober 1513 in Siena zijn doctorstitel in de medicijnen. 6 

In de winter van 1527-1528 verblijft hij in Köningstein en Stolberg, 

waar hij gastvrij ontvangen wordt door de rentmeester Willhelm von 

Reiffenstein. Gedurende zijn laatste jaren vanaf 1546 brengt Caesarius 

meerdere malen op uitnodiging van de graaf van Neuenahr de zomer 

door in Moers. Vanaf 1548 verblijft hij in het huis van de Broeders van 

het Gemene Leven in Weidenbach bij Keulen, waar hij twee jaar later, 

3 Caesarius, Dialectica, fol. 115v. 

4 Erasmus, Opus Epistularum [Allen], brief 680, band 3, p. 102: “Novi hominis modestiam 

et candidam in omnes et doctos et bonos affectionem, quippe qui eius fuerim aliquot 

annis discipulus; atque idem, ut sophistas imprimis mordere atque acriter impugnare consueverat.” 

De term ’sofisten’ was een humanistische scheldnaam voor scholastici. In 3.3 

geef ik enkele passages in Caesarius’ Dialectica waar hij deze benaming gebruikt. 

5 Erasmus, Opus Epistularum [Allen], brief 866, band 3, p. 392 

6 Volgens de Allgemeine Deutsche Biographie ondertekent Caesarius zijn kwitanties met 

‘Doctor med.’.

1.2 Contacten 13 

op 15 december 1550, sterft. 

1.2 Contacten 

Het onderwijs Grieks dat Caesarius gaf stond zo goed bekend dat hij in 

Keulen vele leerlingen wegtrok bij de reguliere professoren. Onder zijn 

leerlingen bevinden zich velen die later zullen uitgroeien tot bekende 

humanisten, zoals Henricus Glareanus, Gerhardus Listrius, Cornelius 

Agrippa von Nettesheim, Petrus Mosellanus en Henricus Bullinger. Als 

blijk van waardering voor de man die hen heeft ingewijd in de wereld 

van de Griekse literatuur hebben verschillende leerlingen werk opdragen 

aan hun leermeester. Ook na hun studie bleef Caesarius met zijn 

leerlingen corresponderen. 7 

Met vele bekende humanisten had Caesarius vriendschappelijk contact. 

De vriendschappelijke relatie met Erasmus begon toen deze op 

doorreis in 1515 Keulen aandeed, hetgeen Caesarius tot zijn grote 

vreugde de gelegenheid gaf de bekende man in levenden lijve te ontmoeten. 

8 De meeste brieven die we over hebben van de briefwisseling 

die op deze ontmoeting volgde zijn geschreven tussen 1515 en 1518. We 

mogen echter aannemen dat ze elkaar ook na die tijd zijn blijven schrijven 

als gelijkgezinde vrienden. In 1516 draagt Erasmus zijn vertaling 

van het eerste boek van Theodoor Gaza’s Griekse grammatica op aan 

Caesarius, in 1518 gevolgd door het tweede boek. 9 

Ook met andere humanisten onderhield Caesarius een uitgebreide 

correspondentie. In Briefe und Dokumente aus der Zeit der Reformation 

vinden we brieven van Caesarius aan Melanchton, Murmellius, 

Johannes Lange, graaf Heinrich von Stolberg en Caspar Meler, en brieven 

die Glareanus en Mosellanus geschreven hebben aan Caesarius. 10 

Caesarius was bijzonder geliefd bij de hoge adel. De grafelijke families 

Von Neuenahr, Isenburg, Wied, Solms, Scheuenburg en Stolberg 

vertrouwden het onderwijzen van hun kinderen aan Caesarius toe. Dit 

onderricht aan kinderen uit adellijke families vormde voor Caesarius 

de voornaamste bron van inkomsten. Met name de gulle giften van de 

7 Zie in K. Krafft en W. Krafft (red.), Briefe und Dokumente aus der Zeit der Reformation 

im 16. Jahrhundert, Elberfeld: Lucas, 1875 een brief van Glareanus en een brief 

van Mosellanus aan hun leermeester. 

8 Zie Erasmus, Opus Epistularum [Allen], brief 374, band 2, pp. 172-173, de eerste brief 

die Caesarius aan Erasmus schrijft. 

9 Zie Erasmus, Opus Epistularum [Allen], brief 428, band 2, pp. 264-266 en brief 771, 

band 3, pp. 214-215. 

10 Krafft en Krafft, Briefe und Dokumente. Volgens de Allgemeine Deutsche Biographie, 

p. 691, zijn er ook brieven uit de correspondentie tussen Caesarius en Reuchlin gedrukt 

en liggen er ook nog ongedrukte brieven van Caesarius in Gotha en Wernigerode.


grafelijke families Von Neuenahr en Stolberg zorgden ervoor dat Caesarius 

ook nog op zijn oude dag in zijn levensonderhoud kon voorzien. 

Rijk zal hij echter zeker niet geweest zijn. Graaf Hermann von Neuenahr, 

met wie Caesarius een reis naar Italië maakte, was voor menig 

humanist een maecenas. De waardering voor zijn financiële ondersteuning 

van de humaniora zien we terug in het grote aantal boeken dat 

aan hem is opgedragen. 

In de Pfefferkorn-Reuchlinische strijd, een theologische strijd die aan 

de jaren direct voorafgaande aan de Reformatie woedde, stond Caesarius, 

net als de meeste andere humanisten, aan de kant van Johannes 

Reuchlin. 11 Deze strijd begint in 1509 wanneer de tot het christendom 

bekeerde jood Johannes Pfefferkorn confiscatie van alle joodse geschriften 

eist. Wanneer aan een van de beste kenners van de Hebreeuwse 

literatuur op dat moment, Johannes Reuchlin, om zijn mening in deze 

zaak wordt gevraagd en deze naar goeddunken antwoordt dat de joden 

hun boeken mogen houden behalve die die openlijke smaad jegens de 

christenen bevatten, wordt hij beschuldigd van ketterij. Er ontketent 

zich een felle strijd waarbij geschriften ter verdediging van beide partijen 

worden geschreven, waarvan de Epistulae obscurorum virorum ad 

venerabilem virum Magistrum Ortivinum Gratium, een anoniem uitgebrachte 

verzameling brieven, het bekendst zijn. De strijd die begonnen 

was als een godsdienstige strijd wordt, mede door dit satirische werk 

waarin de tegenstanders van Reuchlin met hun potjeslatijn worden geparodieerd, 

tot een algemenere strijd tussen twee wetenschappelijke 

richtingen: Reuchlin wordt het boegbeeld van de humanisten die zich 

afzetten tegen de universitaire geleerden die nog in de scholastieke traditie 

staan. 

Johannes Caesarius wordt ook vermeld in deze verzonnen briefwisseling. 

In brief 33 laten de humanistische schrijvers van het werk een 

scholasticus schrijven aan Ortvinus Gratius, eveneens een scholasticus, 

dat deze een veel beter dichter is dan Caesarius en ook Plinius en Griekse 

grammatica onderwijst. 12 In een andere brief vraagt een scholasticus 

11 Zie Erasmus, Opus Epistularum [Allen], band 3, brief 610, pp. 23-25, brief 615, pp. 

32-33, brief 622, pp. 44-46 en brief 701, pp. 126-127. Voor informatie over de strijd tussen 

Pfefferkorn en Reuchlin zie H. Rupprich, ‘Johannes Reuchlin und seine Bedeutung im Europäischen 

Humanismus’, in: M. Krebs (red.), Johannes Reuchlin 1455-1522, Pforzheim: 

Selbstverlag der Stadt Pforzheim, 1955, met name pp. 25-30. 

12 U. von Hutten, Epistulae obscurorum virorum cum inlustrantibus adversariisque scriptis, 

uitgegeven door E. Böcking, Leipzig: Teubner, 1864-1870, deel 1, briefserie 1, brief 

33, p. 49: “Conscientiotisissime domine magister Ortvine, credatis mihi firmiter quod vos 

estis cor meum, ex quo audivi multa a dignitate vestra in poesi in Colonia, in qua vos 

excellitis omnes in illa arte, et estis multo melior poeta quam Buschius vel Caesarius et 

scitis etiam Plinium legere et grammaticam graecam.” De voetnoot in de Duitse vertaling 

(Briefe der Dunkelmänner, vertaald door W. Binder, herzien en van opmerkingen en een

1.2 Contacten 15 

aan Gratius of deze een verwante van hem die in Keulen gaat studeren 

weg wil houden van de lezingen van Caesarius en andere dichters. 13 

’Dichter’ stond in deze tijd gelijk aan ’humanist’, mensen die zich ook 

om de vorm van taal bekommerden. Dat Caesarius vermeld wordt in 

deze correspondentie is waarschijnlijk terug te voeren op het nauwe 

contact dat Caesarius’ leerling Hermann von Neuenahr had met Ulrich 

von Hutten, een van de schrijvers van de brieven. 

Erasmus, die ook aan de zijde van Reuchlin stond, keurt in een brief 

aan Caesarius zijn de Epistulae obscurorum virorum af: 

Ik keurde de Epistulae obscurorum virorum ten zeerste af, 

meteen vanaf het begin. De grap had vermakelijk kunnen 

zijn, als het niet zo’n aanstootgevend precedent had geschapen. 

Ik hou wel van een geintje, totdat het overgaat in het 

beledigen van iemand. Maar wat ik erger vond was dat ze 

in de latere editie ook een vermelding van mijn naam toe 

hebben gevoegd. 14 

Deze brief van Erasmus is opgenomen in de Lamentationes obscurorum 

virorum, een polemisch antwoord op de Epistulae van Ortvinus Gratius. 

We hebben geen reactie van Caesarius op deze brief over. 

Rond 1520 raakt Caesarius bevriend met mannen van de Reformatie 

zoals Spalatin, Johannes Lange en Philippus Melanchton. Hij heeft 

sympathie voor de reformatorische beweging, maar breekt nooit met 

de katholieke kerk. Hiermee haalt hij zich het verwijt op de hals geen 

standpunt in te nemen en van twee walletjes te eten. 

Uit het feit dat hij de laatste jaren in een huis van de Broeders van 

het Gemene Leven gewoond heeft mogen we afleiden dat Caesarius zich 

aangetrokken voelde tot de Moderne Devotie. 

nawoord voorzien door P. Amelung, München: Winkel Verlag München, 1964, p. 78) dat 

deze Johannes Caesarius een neolatijnse schrijver uit Zuid-Italië is, is zeker onjuist. Deze 

Caesarius, in combinatie met ‘Plinius’ en ‘Griekse grammatica’ genoemd, is onomstotelijk 

de in Jülich geboren Johannes Caesarius. 

13 Von Hutten, Epistulae obscurorum virorum, deel 1, briefserie 2, brief 45, p. 257: 

“Et teneatis eum in consuetudine quod semper intrat disputationes bursales, et quod non 

visitat lectiones Caesarii vel aliorum poetarum.” Voor de Duitse vertaling Briefe der 

Dunkelmänner, p. 220. 

14 Erasmus, Opus Epistularum[Allen], brief 622: “Magnopere mihi displicebant Epistule 

Obscurorum Virorum, iam tum ab initio. Delectare potuisset facecia, nisi nimium offendisset 

exemplum. Mihi placet lusus, sed citra cuiusquam contumeliam. Sed molestius fuit 

quod in posteriore editione mei quoque nominis mentionem admiscuerint.”


1.3 Werk en betekenis 

We mogen Caesarius beschouwen als de grondlegger van de studie van 

het Grieks in het gebied Nederrijn-Westfalen en omstreken. Onderwijs 

over de Griekse taal was in Caesarius’ tijd iets betrekkelijk recents in 

het gebied boven de Alpen. Hegius moet in Deventer rond 1483 een van 

de eerste docenten Grieks geweest zijn, waarbij moet worden opgemerkt 

dat het niveau niet al te hoog kan zijn geweest. 15 Het was dus een zeer 

groot compliment voor Caesarius dat men in zijn tijd prijzend zei dat 

je bij hem meer kon leren over het Grieks dan in het veelgeroemde 

Bologna. In een brief aan Caesarius spreekt Erasmus hem aan als 

de ‘redder’ of ‘beschermer’ van het Grieks en Latijn (vindex utriusque 

literaturae). Verderop in de brief spreekt hij zijn verbazing uit over 

het feit dat zo’n oude stad als Keulen in het verwelkomen van Grieks 

achterloopt op de Russen, Schotten en Ieren. 

Roem en aanzien verkreeg Caesarius niet zozeer door eigen literaire 

prestaties als wel door zijn jarenlange pedagogische werkzaamheden als 

latinist en in het bijzonder als graecus. Uit deze onderwijzende werkzaamheden 

kwamen drie veelgebruikte leerboeken voort, voor elk vak 

van het trivium één: voor grammatica de Compendiaria artis grammaticae 

institutio (Keulen, 1525, herdrukt in Freiburg in 1533 en 1542), 

voor dialectiek de Dialectica in X tractatus digesta (eerste druk Keulen, 

1520) en voor retorica de Rhetorica in VII libros sive tractatus digesta 

(Keulen, 1529 en vaker). 

Naast zijn werkzaamheden als leraar Grieks en als samensteller van 

leerboeken voor het trivium heeft Caesarius verschillende, met name 

klassieke, werken uitgegeven, waaronder de Introductio Iacobi Fabri 

Stapulensis in arithmeticam Boethii (1513); Boëthius, De consolatione 

philosophiae (Keulen, 1517); brieven van Horatius (Keulen, 1523); 

Plinius’ Historia Naturalis (Keulen, 1524); De grammaticus Diomedes 

(Haguenau, 1526); Celsus’ De re medica libri octo (Haguenau, 1528) en 

een werkje van Plinius met de titel De medicina piscium (Staatsburg 

1534). 

Caesarius meent dat zijn uitgave van de Historia Naturalis een grote 

verbetering is ten opzichte van eerdere uitgaven, maar in werkelijkheid 

heeft hij vooral de drukfouten uit de uitgave van zijn voorganger Hermolaus 

Barbarus gehaald. Door de snelle opeenvolging van nieuwe 

uitgaven van Plinius’ grote werk raakt de editie van Caesarius al spoedig 

in onbruik. Toch blijft Caesarius bekend staan als de man van de 

Plinius-editie. 

15 P. N. M. Bot, Humanisme en onderwijs in Nederland, Utrecht & Antwerpen: Spec- 

trum, 1955, pp. 181-184.

1.3 Werk en betekenis 17 

De werken van de grammaticus Diomedes heeft hij niet zozeer uitgegeven 

als wel geïnterpreteerd en vrij willekeurig -zonder inachtneming 

van de verschillende handschriften- herschreven tot een leesbare tekst. 

Caesarius’ uitgave van De consolatione philosophiae is een verbetering 

van de uitgave die Murmellius in 1514 had bezorgd. 

De meeste werken zijn opgedragen aan leerlingen van adellijke afkomst.

18 Hoofdstuk 1. Johannes Caesarius

Hoofdstuk 2 

Humanisme en Dialectiek 

In dit hoofdstuk zal ik als het ware de coördinaten van de logica in 

de zestiende eeuw uitzetten, zodat we in hoofdstuk 3 de plaats van 

Caesarius’ Dialectica binnen dit coördinatenstelsel kunnen bepalen en 

een typering van het werk kunnen geven. Eerst schets ik in grove lijnen 

enkele grondideeën van het humanisme (2.1). De nieuwe gedachten die 

humanisten hadden over onderwijs betroffen ook de dialectiek. In 2.2 

bekijken we welke invulling humanistische voorgangers van Caesarius 

hebben gegeven aan het vak dialectiek. Hierbij komen de retorische 

(2.2.2) en de filologisch-Aristotelische (2.2.3) dialectiek aan bod. In 2.3 

worden twee andere, niet humanistische stromingen in de logica tussen 

1500 en 1650 besproken. We zullen in 2.4 zien dat volgens Ashworth in 

logicaleerboeken uit deze tijd een vermenging van deze vier stromingen 

optreedt. 

2.1 Humanisme 

Het humanisme, ontstaan in de veertiende eeuw in de laatmiddeleeuwse 

Midden- en Noord-Italiaanse stadstaten maar al vrij snel verspreid over 

grote delen van Europa, is een beweging die het scholastieke Latijn, dat 

op dat moment in de geleerde wereld wordt gebruikt, de rug toekeert 

en streeft naar een herinvoering naar het klassieke Latijn, zoals dat 

in de derde eeuw voor Christus tot en met de zesde eeuw na Christus 

is geschreven. Het scholastieke Latijn waartegen de humanisten 

zich afzetten was een nieuw-geconstrueerde technische vaktaal, ontwikkeld 

door theologisch en logisch geschoolden om discussies van hoog 

abstractieniveau te voeren. 1 De humanisten keurden de middeleeuwse 

onderwijspraktijk met de eenzijdige nadruk op abstracte disputaties 

en de bijbehorende kunsttaal af. Hun belangrijkste bezwaar was dat 

1 M. van der Poel, ‘De verjonging van het Latijn door de Renaissance-humanisten’, in: 

N. van der Sijs (red.), Taaltrots, purisme in een veertigtal talen, Amsterdam & Antwerpen: 

Contact, 1999, p. 173.

20 Hoofdstuk 2. Humanisme en Dialectiek 

geleerden zich niet moesten bezighouden met speculatieve discussies, 

maar moesten nadenken over de morele en sociale problemen in de 

maatschappelijke realiteit. Het scholastieke Latijn met zijn zeer speciefieke 

jargon was hiervoor niet geschikt. Het klassieke Latijn leende 

zich wél om maatschappelijke misstanden aan te kaarten, zoals de klassieke 

auteurs hadden laten zien. Bovendien hadden de geleerden die 

het klassieke Latijn onder de knie hadden toegang tot de inhoud van 

deze klassieke teksten. Zij konden kennis nemen van de ethische en 

sociale ideeën die in de Oudheid leefden en dit gedachtegoed gebruiken 

bij het bedenken van oplossingen voor de problemen in hun eigen tijd. 

Op die manier zou de geleerde in staat zijn zijn moreel-didactische taak 

te vervullen door het schrijven van dialogen, brieven en redevoeringen 

die een algemeen publiek van geletterden konden aanspreken. 2 Een andere 

motivatie om klassiek Latijn te leren was de grote waardering die 

humanisten koesterden voor de elegantie van het klassieke Latijn. Met 

hernieuwde aandacht voor de vorm was niet langer alleen de inhoud 

belangrijk. 

In de naïeve veronderstelling dat wie goed weet ook goed doet, geloofde 

men dat de oplossing van vele maatschappelijke vraagstukken 

lag in de hervorming van het onderwijs. Zoals met de stelselmatige 

verwaarlozing van de goede letteren (bonae litterae, niet alleen het 

klassieke Latijn, maar ook Grieks) een verval van de christelijke zeden 

gepaard was gegaan, zo zou een herintroductie van klassieke auteurs in 

het onderwijs een remedie zijn voor de maatschappelijke problemen. 3 

Daarom werd er veel waarde gehecht aan het leren van goed Latijn 

en ook Grieks. De middeleeuwse theoretische lesstof in grammatica, 

dialectica en retorica moest worden beperkt en aangevuld met een uitgebreid 

lectuurprogramma van klassieke schrijvers. 4 . 

De eerste twintig tot dertig jaar van de zestiende eeuw worden gekenmerkt 

door een revolutionaire ontwikkeling in het onderwijs. 5 Op 

vele scholen vonden de humanistische ideeën ingang. Wel moet men 

bedenken dat het aanschijn van de scholen dan wel snel is veranderd, 

maar dat het in de praktijk zeer moeilijk moet zijn geweest om zich los 

te maken van de geijkte lesmethodes en de humanistische idealen ook 

echt in het passen in het programma. 6 Naast vernieuwende ideeën zal 

er ook veel continuïteit zijn geweest. 

Deze humanistische opvattingen vinden we terug in de correspondentie 

2 Van der Poel, ‘De verjonging van het Latijn’, pp. 173-174. 

3 Bot, Humanisme en onderwijs, p. 21. 

4 Van der Poel, ‘De verjonging van het Latijn’, pp. 174-175. 

5 Bot, Humanisme en onderwijs, p. 39. 

6 Bot, Humanisme en onderwijs, p. 41.

2.2 Humanisme en dialectiek 21 

tussen Caesarius en Erasmus. Caesarius spreekt, in zijn eerste brief aan 

Erasmus, zijn afkeer uit van de ‘absurde monsters’ (absurda monstra) 

die de wetenschap gedurende de afgelopen 800 jaar of nog langer heeft 

voortgebracht en hij prijst Erasmus dat deze de studie van de goede 

letteren weer in het licht plaatst. 7 In een brief van Erasmus aan Caesarius 

gebruikt deze een andere bij humanisten geliefde uitdrukking om 

de scholastieke wereld te typeren: ‘barbarij’ (barbaries). 8 

Ook de herinvoering van het Grieks in het onderwijs is een thema in 

de correspondentie tussen deze twee humanisten. In de brief aan Caesarius 

die het voorwoord wordt van Erasmus’ vertaling van het eerste 

boek van Theodoor Gaza’s Griekse grammatica, prijst Erasmus hun 

generatie gelukkig omdat daarin het Grieks weer tot leven komt. 9 Hij 

verwacht dat zoals met de verwaarlozing van het Grieks een ondergang 

van alle goede studies gepaard ging, zo met de wedergeboorte van het 

Grieks ook deze studies weer opnieuw tot bloei zullen komen. 

In een andere brief vertelt Caesarius aan Erasmus dat theologen 

die eerst de waarde van een goede opleiding in Grieks en Latijn niet 

inzagen nu bijdraaien, maar zelf nog steeds niet de moeite nemen om 

deze talen goed te leren, enerzijds tegengehouden door schaamte om 

weer een schooljongen te worden, anderzijds ‘omdat ze volledig in beslag 

geworden door hun eigen onzinnigheden, waarover ze vele boeken 

hebben, zodat ze hiervoor absoluut geen tijd kunnen vrijmaken.’ 10 

2.2 Humanisme en dialectiek 

2.2.1 Vroege humanisten 

Al bij Petrarca, bij wie men het humanisme traditioneel laat beginnen, 

is er een afkeer van het vak logica of dialectiek zoals dat in zijn tijd 

beoefend werd. 11 Petrarca geeft toe dat logica als propedeutisch vak 

noodzakelijk is voor een goede opleiding, maar hij heeft een afkeer van 

logici die hun vak als een doel op zichzelf beschouwen in plaats van als 

een middel naar een hoger doel. Hij bekritiseert de professionele logicus 

die zich zijn hele leven bezighoudt met haarkloverijen en spitsvondigheden, 

en de centrale positie die het vak inneemt in het universitaire 

7 Erasmus, Opus Epistularum [Allen], brief 374, band 2, p. 173. 

8 Erasmus, Opus Epistularum [Allen], brief 808, band 3, p. 262. 

9 Erasmus, Opus Epistularum [Allen], brief 428, band 2, p. 265-266. 

10 Erasmus, Opus Epistularum [Allen], brief 610, band 3, pp. 24-25. 

11 L. Jardine, ‘Humanistic Logic’, in: E. Kessler & Q. Skinner C. B. Schmitt (red.), 

The Cambridge History of Renaissance Philosophy, Cambridge & New York: Cambridge 

University Press, 1988, pp. 176-178; E. J. Ashworth, Language and Logic in the Post- 

Medieval Period, Dordrecht: Reidel, 1974, p. 9.


curriculum. De houding van de vroege humanisten ten opzichte van 

logica kenmerkt zich met name door desinteresse. Ze denken nog niet 

na over andere invulling van het vak, een invulling die meer zouden 

passen in de studia humanitatis. 

2.2.2 Retorische dialectiek 

De eerste humanist die zijn kritiek op het scholastieke vak logica omzet 

in een alternatieve invulling van het vak is Lorenzo Valla (1407-1457). 12 

In zijn Elegantiae wijst hij erop dat vele problemen die de logica zich 

gedurende de Middeleeuwen heeft toegeëigend geen logische problemen 

zijn, maar in de taalkunde opgelost moeten worden. Zijn andere grote 

kritiekpunt op de logica (verwoord in zijn Dialecticae disputationes) 

betreft de slechte aansluiting van het vak op de alledaagse praktijk. 

Valla zag dat formele geldigheid, het speerpunt van de logica op de 

universiteit, in argumentaties in het dagelijkse leven slechts zeer zelden 

een rol speelde. In de praktijk draaide het om overtuigen en daarbij 

waren waarschijnlijke argumenten vaak nuttiger dan, formeel geldige, 

syllogismen. Deze overweging brachten Valla ertoe binnen de logica een 

grote plaats in te ruimen voor de topica, een traditioneel onderdeel van 

de logica sinds Aristoteles, maar in de late Middeleeuwen verwaarloosd 

(zie 4.3). De topica leert namelijk hoe je in elke situatie waarschijnlijke 

argumentaties kunt opzetten om je discussiepartner te overtuigen. 

Ook andere argumentatiestrategieën als het dilemma en de sorites, die 

door Griekse en Romeinse logici al besproken waren en waarvan de 

inferentiële status dubieus was, maar die wel zeer geschikt waren om 

een publiek te overtuigen, moesten een plaats in het logicaprogramma 

krijgen. 13 Op deze manier verschoof Valla de aandacht van de onbruikbare 

syllogistiek naar argumentatievormen die de student in zijn latere 

leven van pas zouden komen. Vanwege de nadruk die Valla legt op 

het overtuigen wordt hij wel de initiator van het retorisch humanisme 

genoemd. 14 De man die deze stroming echter werkelijk tot bloei bracht 

is Rudolf Agricola. 15 

Net als Cicero verdeelt Rudolf Agricola (1444-1485) in zijn De inventione 

dialectica de logica in twee delen: de inventio, of te wel het 

vinden van argumenten, en het iudicium, het beoordelen of de gevonden 

argumenten goed zijn. Het vinden van argumenten, het object van 

12 Jardine, ‘Humanistic Logic’, pp. 178-181; Ashworth, Language and Logic, p. 9. 

13 P. Mack, Renaissance Argument, Valla and Agricola in de Traditions of Rhetoric and 

Dialectic, Leiden, New York & Köln: E. J. Brill, 1993, pp. 84-88. 

14 E. Meuthen, ‘Köln und die humanistische Dialectik’, Geschichte in Köln, gegründet 

als studentische Zeitschrift am historischen Seminar 23 (1988), p. 107. 

15 Meuthen, ‘Köln’, p. 108.

2.2 Humanisme en dialectiek 23 

de topica, is volgens Agricola ten onrechte verwaarloosd. De inventio 

is in de praktijk, bijvoorbeeld bij het opstellen van een redevoering of 

een brief, het belangrijkste gedeelte -en het gedeelte waarbij de meeste 

creativiteit komt kijken- en gaat aan het iudicium vooraf. Dus moet 

ook, zo meent Agricola, het onderwijs in de logica beginnen met de 

topica. Het eerste en langste boek van zijn leerboek De inventione 

dialectica wijdt Agricola dan ook aan de topica. 16 

Het vinden van argumenten werd van oudsher zowel in de retorica 

als in de dialectica bestudeerd. Agricola geeft het alleen een plaats 

binnen de dialectica, maar in zijn leerboek over dialectica verwerkt hij 

ideeën van Romeinse redenaars, met name van Cicero. Ook het gebruik 

van niet-rationele overtuigingsmiddelen, het movere en delectare, en de 

dispositio, het ordenen van een betoog, beide traditionele onderdelen 

van de retorica, horen volgens Agricola thuis in de dialectiek. 17 Deze 

bespreekt hij in boek 3 van zijn De inventione dialectica. 

In boek 2 behandelt Agricola traditioneel tot de dialectica behorende 

onderwerpen, maar ook hier verschilt zijn bespreking hemelsbreed 

van die van zijn scholastieke voorgangers. Bij de bespreking van de 

vier vormen van argumentatie wordt het syllogisme slechts heel summier 

besproken. 18 Blijkbaar achtte Agricola meer onderwijs in formele 

geldigheid niet nodig of zelfs niet gewenst in een universitaire opleiding. 

In 3.4 zullen we echter zien dat veel humanistische docenten in de dialectica 

menen dat Agricola’s De inventione te weinig formeel materiaal 

bevat en de lacunes weer aanvullen met Aristotelische syllogistiek. 

Kenmerkend voor de retorische dialectica, waarvan de ideeën via 

het werk van Agricola over grote delen van Europa verspreid zijn geraakt, 

is de nadruk op drie onderwerpen: op de topica, op strategieën 

van waarschijnlijke argumentaties en op dispositie. 19 Verder zien we 

vanzelfsprekend -immers eigen aan het humanisme in het algemeen en 

niet zozeer een typisch kenmerk van de retorische dialectiek die door 

humanisten is ontwikkeld- een teruggrijpen naar antieke bronnen gekoppeld 

aan een (geveinsd) negeren van scholastieke werken, en het 

gebruik van literaire voorbeelden ter illustratie. 

16 

Voor Agricola’s topica, zie 4.4. 

17 

Voor Agricola’s behandeling van deze thema’s zie Mack, Renaissance Argument, pp. 

203-226. 

18 

Ashworth, Language and Logic, p. 11. 

19 

E. J. Ashworth, ‘Changes in Logic Textbooks from 1500 to 1650, the New Aristotelianism’, 

in: Ch. Lohr & W. Sparn E. Kessler (red.), Aristotelismus und Renaissance, 

Wiesbaden: Otto Harrossowitz, 1988, p. 76.


2.2.3 Aristotelische dialectiek 

Bijdragen van humanisten aan logica zijn niet alleen geleverd door het 

kleine deel van de humanisten dat expliciete interesse in het vak had. 

Ook het specialisme van humanisten bij uitstek, het terugvinden van 

klassieke teksten, heeft veel invloed gehad op de ontwikkelingen in de 

logica in de vijftiende en zestiende eeuw. 20 

In de Middeleeuwen nam men kennis van Aristoteles’ logische werken 

via de vertalingen van Boëthius (of vertalingen die aan hem waren 

toegeschreven). Met de hernieuwde kennis van het Grieks begonnen 

humanisten, met name in Italië, de Griekse Aristoteles uit te geven. 

De eerste gedrukte editie van de Griekse tekst van Aristoteles werd 

tussen 1495 en 1498 in Venetië geproduceerd door Aldus Manutius. 21 

Het ontstaan van een Griekse standaardtekst leidde tot nieuwe Latijnse 

vertalingen, die op hun beurt weer een reden waren voor gespecialiseerde 

logici om hun commentaren te herzien. 22 

Door de expertise op het gebied van de Griekse taal konden ook 

de werken van de vroege Griekse commentatoren op Aristoteles, zoals 

Alexander van Aphrodisias, Ammonius, Simplicius, Philoponus en 

Themistius, worden uitgegeven en vertaald. Om Aristoteles goed te 

kunnen begrijpen was het niet alleen noodzakelijk om zijn eigen werk 

in de originele taal te lezen, maar werd ook het bestuderen van de 

Griekse commentatoren essentieel beschouwd. 23 

Gekoppeld aan deze filologische zoektocht naar de zuivere Aristoteles 

vinden we in de zestiende eeuw een -niet per se humanistischeterugkeer 

naar het Organon van Aristoteles als de basis van de hele logica. 

Typisch middeleeuwse onderwerpen werden van het programma 

geschrapt. In de volgende secties zal deze vorm van Aristotelisme nog 

uitgebreid worden besproken. 

2.3 Andere stromingen in de dialectiek tussen 1500 

en 1650 

Naast de hierboven beschreven stromingen van de retorische dialectiek 

en de Aristotelische dialectiek noemt Ashworth in haar artikel “Changes 

in Logic Textbooks from 1500 to 1650” nog twee andere stromingen 

in dialectiek die we vinden in de periode 1500-1650: de continuïteit van 

de middeleeuwse traditie en het onderzoek naar bewijs en methode. 24 

20 Jardine, ‘Humanistic Logic’, p. 193. 




24 Ashworth, ‘Changes in Logic Textbooks’, pp. 75-76.

2.3 Andere stromingen in de dialectiek tussen 1500 en 1650 25 

Omdat volgens Ashworth de leerboeken uit deze periode een vermenging 

zijn van deze vier stromingen, ga ik ook op deze laatste twee -niet 

typisch humanistische- stromingen kort in. Daarna kunnen we bekijken 

uit welke stromingen Caesarius in zijn Dialectica elementen overneemt 

en daarmee zijn we in staat tot een typering van dit leerboek te komen. 

2.3.1 Continuïteit van de Middeleeuwen 

De teksten die in de vijftiende eeuw op universiteiten gebruikt worden 

voor het vak logica zijn in te delen is drie groepen. 25 Ten eerste is er het 

Organon van Aristoteles en de vele commentaren hierop. 26 Ten tweede 

zijn er leerboeken in de strikte zin van het woord, met een behandeling 

van de verschillende onderdelen van de logica. De derde groep wordt 

gevormd door zelfstandige teksten die elk gewijd zijn aan een bepaald 

aspect van de typisch middeleeuwse bijdrage aan de logica. Deze veelal 

taalfilosofische verhandelingen gaan over kwesties die Aristoteles in zijn 

Organon niet of bijna niet heeft besproken. De kwesties worden dan 

ook zelden aan het Organon gerelateerd. 

De derde groep kan weer worden onderverdeeld in drie subgroepen al 

naar gelang het onderwerp dat wordt behandeld. 27 De eerste subgroep 

bestaat uit de parva logicalia ofwel verhandelingen over de eigenschappen 

van termen. De kern van de parva logicalia wordt gevormd door 

tractaten over suppositie, relatieve termen, ampliatie, appellatie, restrictie 

en distributie. Deze kern wordt aangevuld met tractaten over 

syncategorematische termen (termen zoals ‘alle’, ‘sommige’ en ‘niet’ die 

de logische structuur van een propositie bepalen), exponibilia (woorden 

als ‘behalve’ en ‘alleen’ die ervoor zorgen dat de op het eerste gezicht enkelvoudige 

propositie moet worden geanalyseerd als een samengestelde 

propositie) en over het bewijs van termen (de probatio terminorum, over 

de manier waarop waarheidscondities van proposities beïnvloed worden 

door de aanwezigheid van exponibilia, modale termen als ‘noodzakelijk’ 

en ‘mogelijk’ en epistemische termen als ‘weet’ en ‘gelooft’). De tweede 

subgroep wordt gevormd door de ‘drie tractaten van de modernen’ 

zoals de Keulse thomisten deze noemden. Dit zijn verhandelingen over 

consequentiae (gevolgtrekkingen van elke soort, dus niet alleen syllogismen, 

maar ook wat we nu propositielogica noemen), obligaties (de 

regels die gevolgd moeten worden in de verschillende vormen van dis- 

25 Ashworth, ‘Changes in Logic Textbooks’, p. 78. 

26 Voor een opsomming van de logische werken die samen het Organon vormen, zie 3.4. 

27 In deze volg ik Ashworth, ‘Changes in Logic Textbooks’, pp. 78, 79. Een iets andere 

indeling is te vinden in E. J. Ashworth, ‘Traditional Logic’, in: Cambridge History of 

Renaissance Philosophy, Cambridge & New York: Cambridge University Press, 1988, pp. 

147-149.


putaties) en insolubilia (semantische paradoxen). De derde subgroep 

betreft de sofismen, ingewikkelde en problematische zinnen die worden 

geanalyseerd aan de hand van logische regels. 

Na 1530 worden dit soort zelfstandige verhandelingen over typisch 

middeleeuwse onderwerpen niet meer geschreven of herdrukt. Wel 

wordt een aantal van deze middeleeuwse onderwerpen in de leerboeken 

uit de zestiende eeuw verwerkt. Dit komt aan de orde in 2.4. 

2.3.2 Onderzoek naar bewijs en methode 

De vierde stroming in de dialectiek in de periode 1500-1650 wordt gekenmerkt 

door een interesse in en onderzoek naar wetenschappelijke 

methode en bewijs. 28 Wat is in de wiskunde of fysica een bewijs en 

hoe komt men daartoe? De belangrijkste persoon in deze stroming is 

de Italiaan Jacopo Zabarella (1533-1589). 

Jardine wijst erop dat deze discussie over de vraag wat een wetenschappelijke 

methode is een andere is dan de discussie over methode 

die we aantreffen bij humanisten als Petrus Ramus (1515-1572). 29 Deze 

laatste hielden zich namelijk bezig met de vraag wat een goede methode 

is om stof uiteen te zetten. De dichotome methode beschouwden 

zij hiervoor het meest geschikt. Deze methode houdt in dat de docent 

begint met de meest algemene definitie van het onderwerp dat hij 

wil onderwijzen en vervolgens het onderwerp in tweeën verdeelt. Beide 

onderdelen worden voorzien van voorbeelden en uitleg. Vervolgens 

worden beide onderdelen weer verder onderverdeeld enzovoorts. Het 

achterliggende idee is dat het voor de student op deze manier, vertrekkende 

vanuit algemenere naar minder algemene begrippen, makkelijk 

is om de stof te begrijpen. De dichotome methode werd een extreem 

populaire manier in leerboeken om de leerstof uiteen te zetten. 

In moderne studies naar het begrip ‘methode’ in de Renaissance 

wordt het onderzoek naar methode als bewijsmethode en methode als 

een manier om materiaal uit een te zetten volgens Jardine vaak ten 

onrechte op één hoop gegooid. 30 

2.4 Humanistische dialectiekleerboeken 

Wat zien we van deze vier stromingen die actief waren in de periode 

1500 tot 1650 terug in leerboeken uit die tijd? Zoals gezegd neemt Ashworth 

in leerboeken een vermenging van deze vier stromingen waar. 31 

28 Ashworth, ‘Changes in Logic Textbooks’, pp. 75, 76. 



31 Ashworth, ‘Changes in Logic Textbooks’, p. 75.

2.4 Humanistische dialectiekleerboeken 27 

De retorische dialectiek met haar nadruk op topica sloeg aan op 

de universiteiten. Al spoedig bleek echter dat Agricola’s als leerboek 

bedoelde De inventione dialectica door zijn eenzijdige interesse in het 

vinden voor argumenten niet geschikt was als inleiding in de gehele 

logica en als humanistisch alternatief voor scholastieke leerboeken als 

de Summulae van Petrus Hispanus. 32 Er was in de opleiding behoefte 

aan meer formeel materiaal dan De inventione dialectica bood. 33 

Met name enige kennis van de syllogistiek werd toch wel als essentieel 

beschouwd, ook binnen een humanistisch leerprogramma. Zodoende 

ontstonden er humanistische leerboeken die tegemoet kwamen aan deze 

behoefte en een inleiding gaven in alle facetten van de logica. Ze 

dienden als voorbereiding op het lezen van Aristoteles zelf. 34 De leerboeken 

zijn vaak meer Aristotelisch dan hun scholastieke voorgangers: 

de stof die Aristoteles in zijn Organon behandelt wordt nuttige baggage 

voor een humanist beschouwd en in het leerboek opgenomen, maar 

veel typisch middeleeuwse onderwerpen worden uit de leerboeken geweerd 

als zijnde haarkloverijen en spitsvondigheden. 35 Hierbij zien we 

dat de meest technische en in de ogen van humanisten sofistische kwesties 

als sofismen, obligaties en insolubilia geheel verdwijnen, terwijl de 

parva logicalia en de leer van de consequentiae in sommige leerboeken 

in versimpelde vorm worden geïntegreerd. 36 

Ook de twee andere stromingen in de periode 1500-1650 -de bestudering 

van Aristoteles in de originele taal en van de Griekse commentatoren 

en het onderzoek naar methode- hebben invloed op de inhoud 

van de leerboeken uit die tijd, de laatste echter pas na Zabarella. 37 

32 

Voor de problemen van het gebruik van Agricola’s De inventione dialectica op universiteiten, 

zie Mack, Renaissance Argument, 280-281. 

33 

Ashworth, ‘Changes in Logic Textbooks’, p. 76. 

34 

Mack, Renaissance Argument, p. 356. 

35 

Ashworth, ‘Changes in Logic Textbooks’ pp. 86-87. 

36 

Ashworth, ‘Traditional Logic’, pp. 162-171. 

37 

Ashworth, ‘Changes in Logic Textbooks’, p. 76.

28 Hoofdstuk 2. Humanisme en Dialectiek

Hoofdstuk 3 

Caesarius’ Dialectica 

In dit hoofdstuk worden verschillende aspecten van Caesarius’ Dialectica 

belicht. In 3.1 behandel ik het titelblad en de opdracht; in 3.2 het 

voorwoord. Vervolgens bespreek ik in 3.3 enkele passages waar Caesarius 

zich afzet tegen zijn scholastieke voorgangers, die hij ‘barbaarse 

sofisten’ noemt. De opzet van het werk komt aan bod in 3.4. In 3.5 

volgt een lijst met de auteurs die Caesarius noemt als zijn bronnen. 

Caesarius’ interesse in de Griekse taal is het onderwerp van 3.6. Tot 

slot geef ik in 3.7 een indruk van de populariteit van het werk in de zestiende 

eeuw en probeer ik een antwoord te geven op de vraag waarom 

dit werk zo populair was. 

3.1 Titelblad en opdracht 

Op 22 september 1517 verzoekt Caesarius in een brief Erasmus of deze 

zijn Dialectica, die hij afgelopen zomer heeft samengesteld uit goede 

schrijvers her en der vandaan, zou willen doorlezen en polijsten. 1 De 

eerste editie van het werk verschijnt tweeënhalf jaar later, op aandringen 

van Hermann von Neuenahr. 2 Deze editie (Keulen, E. Cervicornus) 

geeft zelf geen jaartal, maar de begeleidende brief aan Hermann von 

Neuenahr is gedateerd op 17 maart 1520. 3 

Na deze eerste druk is het werk veelvuldig herzien en herdrukt. 4 

Tijdens zijn leven heeft Caesarius zelf het werk veelvuldig verbeterd. 

Na zijn dood hebben anderen, onder wie zijn leerlingen Glareanus en 

Welsdalius, herzieningen aangebracht. 5 

1 Erasmus, Opus Epistularum [Allen], brief 680, band 3, p. 102: “Praeterea habeo in 

manibus quandam Dialecticam, quam estate superiori passim ex bonis autoribus collegi. 

Vellem tua recognitione poliri aliquantum posset.” 

2 Allgemeine Deutsche Biographie, p. 691. 

3 Erasmus, Opus Epistularum [Allen], brief 680, band 3, p. 102, noot 28. 

4 Voor de verschillende editie die van het werk zijn uitgekomen, zie 3.7. 

5 Allgemeine Deutsche Biographie, band 3, p. 691. A. Seifert, Logik zwischen Scholastik 

und Humanismus, München: Wilhelm Fink Verlag, 1978, p. 111, n. 81: “Dialectica

30 Hoofdstuk 3. Caesarius’ Dialectica 

We lezen in de Allgemeine Deutsche Biographie dat Caesarius zeven 

jaar aan zijn Dialectica heeft gewerkt. 6 Het is onduidelijk hoe we deze 

opmerking moeten interpreteren. Tussen de zomer van 1517, toen Caesarius 

volgens eigen zeggen het werk heeft samengesteld, en de eerste 

druk uit 1520 is immers nog geen drie jaar verlopen. Misschien was 

Caesarius al eerder aan het boek begonnen of wordt ook de tijd die hij 

besteedde aan het herzien van het werk bij de zeven jaar meegeteld. 

De druk die ik in dit onderzoek heb gebruikt en waarnaar ik steeds 

zal verwijzen is de druk uit Parijs, 1537, bij de drukker Simon Colinaeus. 

Het titelblad van deze editie luidt: 

De Dialectica van Johannes Caesarius, onlangs door de auteur 

zelf nauwkeurig herzien, verrijkt met een toevoeging en 

ingedeeld in capita, met een bijzondere verkorting bijna alle 

leerstof van deze kunde bevattend.” 7 

De opdracht aan Wilhelm Reiffenstein is gedateerd op 13 juni 1532. 

Eerdere edities van het werk waren niet aan iemand opgedragen. Wilhelm 

Reiffenstein (1482-1538) wordt als oudste zoon van Wilhelm Curio 

Reiffenstein geboren in een echte humanistenfamilie. 8 Verschillende 

leden van de familie staan in vriendschappelijk contact met vooraanstaande 

humanisten als Erasmus en reformatoren als Luther en Melanchton. 

Wilhelm is sinds 1507 rentmeester, adviseur en kanselier van 

graaf Botho van Stolberg en Wernigerode. 9 

Caesarius schrijft in zijn opdracht aan Wilhelm Reiffenstein dat hij 

de dagelijkse omgang die ze hadden toen hij bij hem in Stolberg verbleef, 

erg mist. Hij beschrijft het gemis met een bij het genre van de 

opdracht behorende overdrijving als een nauwelijks te dragen last. 10 

Caesarius betreurt het dat hij door de afstand niet altijd in staat is 

Joannis Caesarii ... nunc recens Hermanni Raiiani Welsdalii fructuosis scholiis nec non 

Heinrichi Loriti Glareani poetae laureati selectissimis quibusdam annotationibus illustratae, 

Köln 1568.” 

6 

Allgemeine Deutsche Biographie, p. 691. 

7 

Caesarius, Dialectica, fol. 1r: “Dialectica Ioannis Caesarii, novissime iam ab ipso autore 

diligenter recognita et accessione locupletata capitibusque distincta, miro compendio 

omnia fere eius artis praecepta complectens. 

8 

Voor informatie over de familie Reiffenstein, zie de Allgemeine Deutsche Biographie, 

band 27, pp. 691-693. 

9 

Caesarius, Dialectica, fol. 2r: “Wilhelmo Riffenstein, quaestori et consiliario generosi 

et illustris comitis a Stolberga et Vuernigeroda.” 

10 

Caesarius, Dialectica, fol. 2r: “Si quando in mentem mihi venit consuetudinis eius, qua 

tecum interim cum Stolbergae agerem superioribus annis, non tam utebar quam fruebar 

oppido quam familiarissime, Wilhelme vir magnanime ac iuxta non vulgariter docte, vix 

mihi imperare possum, quin graviter molesteque feram illius consuetudinis carentiam.”

3.1 Titelblad en opdracht 31 

zijn oude vriend op te zoeken wanneer het verlangen hem te zien opkomt. 

11 Vooral de gesprekken die ze voerden en die bijna altijd gingen 

over de letteren en de goede kunsten en de schrijvers daarvan, zowel 

die van vroeger als die van nu, heeft Caesarius altijd als zeer plezierig 

ervaren. 12 Ze waren het altijd met elkaar eens dat in Duitsland Erasmus 

van Rotterdam en Philippus Melanchton de besten waren. In het 

buitenland echter zijn de Franse rechtsgeleerde Guielmus Budaeus, de 

Engelse arts Thomas Linacrus, de Spanjaard Ludovicus Vives en nog 

vele anderen aan deze mannen gewaagd. 

Vervolgens begint Caesarius over de opleiding van Wilhelms kinderen. 

In de Allgemeine Deutsche Biographie lezen we dat Wilhelm 

Reiffenstein een aanzienlijk deel van zijn vermogen besteedde aan de 

opleiding van zijn drie zoons, Wilhelm (Curio), Albrecht en Johann 

(Wilhelm), en dat Melanchton, een goede vriend van vader Wilhelm, 

de hoofdleiding bij dit onderwijs had. Het onderwijs was op verzoek 

ook voor enkele getalenteerde jongeren van buiten de familie toegankelijk. 

13 Uit de brieven die Caesarius van de zonen van Wilhelm heeft 

gekregen maakt hij op dat de leraren erin zijn geslaagd om de leerlingen 

een gedegen opvoeding in gepolijste letteren en verfijnde manieren 

te geven. 14 Met deze zorgvuldige opleiding van zijn zoons is Wilhelm 

volgens Caesarius een voorbeeld voor anderen. 15 

Bovendien waardeert Caesarius in Wilhelm zijn affectie en welwillendheid 

jegens en zijn steun aan geleerden, en in het bijzonder zijn 

inspanningen om met buitengewone weldaden deze geleerden als vrien- 

11 Caesarius, Dialectica, fol. 2r: “Quippe quod ea mihi nunc non perinde uti liceat, 

idque propter locorum distantiam quae nos disiungit adeo, corporum tamen magis quam 

animorum intercapedine, ut facile mihi non fuerit, nedum commodum, tantum arripere 

iter, quoties me tui invisendi conveniendique cupido incessit tenetque.” 

12 Caesarius, Dialectica, fol. 2r-2v: “Siquidem nihil mihi id temporis tantum solatii adferebat, 

aut tam iucundum erat atque mutuus ille convictus, ut in quo nulla prope alia de re 

confabulatio inter nos agebatur ultro citroque, atque id quidem super mensam praesertim, 

quam de literis atque bonis artibus et earum scriptoribus, magnis quidem illis et gravibus 

eisdemque classicis magna ex parte, quos vocant, nec iis tantum qui superioribus seculis 

claruerunt, sed et iis pariter qui nostra quoque tempestate clari habentur, inter quos primas 

Erasmo Roterodamo et Philippo Melanchtoni uterque nostrum uno quasi consensu 

adiudicare solebat.” 

13 Caesarius, Dialectica, fol. 3r: “studiosum illud tuorum liberorum et aliorum quorundam 

ingenuorum adolescentum contubernium.” 

14 Caesarius, Dialectica, fol. 3r: “uterque sane ut literis politioribus probe institutus, 

ita moribus non inelegantibus pulchre praeditus. Quales utique et discipulos suos dedita 

opera reddere conabantur satagebantque. Nec eos suus ille pulcher conatus fefellit interim, 

id quod literae profecto ipsorum adolescentum, quas ad me aliquoties post abitum isthinc 

meum in patriam dederunt, plane indicant, ac testes ut non falsae, ita locupletes proferri 

possunt.” 

15 Caesarius, Dialectica, fol. 3r: “Qua quidem in re Gulielme rarum admodum de te, et 

tamen utile exemplum praebens, non modo privatis hominibus, quantumvis magnis et potentibus, 

sed et principibus quoque viris, quid merito imitarentur, utinamque imitentur.”


den voor zich te winnen. 16 Het is volgens Caesarius vanwege deze 

steun dat Melanchton ongeveer 2 jaar geleden zijn Dialectica aan Wilhelm 

heeft opgedragen. 17 En omdat Melanchton zijn werk aan Wilhelm 

heeft opgedragen, doet ook Caesarius dat nu met zijn herziene en wat 

uitgebreide versie van de Dialectica. 18 Hij durft het werk nu aan Wilhelm 

op te dragen omdat hij uit een brief die hij een paar dagen eerder 

van Erhardus Holsatiensis had gekregen, heeft vernomen dat zijn Dialectica 

of iets soortgelijks door de inspanningen van Melanchton op de 

universiteit van Wittenberg wordt voorgelezen en gedoceerd. 19 Caesarius 

gelooft dat Wilhelm, nu een groot man als Melanchton het werk 

heeft goedgekeurd, vast blij zal zijn met deze opdracht. 20 

Tot slot wijst Caesarius erop dat het werk bedoeld is om er de 

beginselen van de dialectica uit te leren en dus voor Wilhelm zelf, die 

zich bezighoudt met serieuzere zaken, niet nuttig zal zijn. 21 

3.2 Het voorwoord 

Caesarius schrijft een voorwoord ‘ter verdediging van de dialectische 

kunde en tevens over het nut ervan, en of de dialectica een deel is 

van de filosofie of niet.’ 22 Hij benadrukt dat de dialectica niet alleen de 

dienstmeid of het instrument van andere kundes is, maar ook, voorzover 

16 Caesarius, Dialectica, fol. 3r-3v: “Quin et illud non minus ad cumulum laudum 

tuarum accedit, quod viros probe doctos non tantum affectum et animo benevolo ac favore 

pleno prosequeris, sed et eosdem tibi (quorum saltem notitiam tibi habere ex praesentia 

contingit) beneficiis non vulgaribus conciliare ac devincire studes.” 

17 Caesarius, Dialectica, fol. 3v: “Quo et factum existimo (nisi tamen me mea fallat coniectura) 

ut dialecticam suam idem Philippus, brevis quidem, sed miro atrificio conscripta, 

tibi nuncuparit anno ab hinc tertio plus minus.” Melanchton draagt ook verschillende boeken 

op aan de zonen van Wilhelm Reiffenstein, zoals zijn leerboek voor retorica ‘Elementa 

rhetorices’. Zie Ph. Melanchton, Elementa rhetorices, Grundbegriffe der Rhetorik, uitgegeven, 

vertaald en becommentarieerd door V. Wels, Berlin: Weidler Buchverlag, 2001, p. 

11. 18Caesarius, Dialectica, fol. 3v: “Quae certe causa est (sic tibi persuadeas velim) ut 

et ego tibi meam, ubi illam nuperrime recognoveram ac paulo locupletiorem reddideram, 

nuncupare destinaverim ac nuncupem plane.” 

19 Caesarius, Dialectica, fol. 3v: “Hac nimirum ratione potissimum inductus, quod ex 

literis Erhardi Holsatiensis, quas ille superioribus diebus ad me dederat, dum idem adhuc 

domi tuae tuorum liberorum praeceptorem agebat, intellexeram dialecticam meam vel 

qualemque, ipsius Philippi cura et subornatione publice nunc praelegi atque doceri in 

academia Wittembergensi.” 

20 Caesarius, Dialectica, fol. 3v: “Unde dubitare nec possum nec debeo, quin lubenti 

animo illam sis amplexurus, utpote tanti viri calculo approbatam.” 

21 Caesarius, Dialectica, fol. 3v: “Non quod ea ipsa tibi nunc usui sit, quem scio studiis 

longe gravioribus, si quando per otium licet, vacare sedulo, sed unde tui et illorum aequales 

prima illius artis rudimenta haurire ac percipere queant.” 

22 Caesarius, Dialectica, fol. 4r: “In commendationem artis dialecticae, pariterque et de 

eius usu, et utrum philosophiae pars sit nec ne, Ioannis Caesarii praefatio.”

3.2 Het voorwoord 33 

ze haar eigen doel heeft, namelijk het vinden (inventio) en beoordelen 

(iudicium) van redeneringen, zelf een deel van de filosofie is. 

De werken die anderen, vóór hem, over dialectica hebben geschreven 

acht hij om verschillende redenen niet geschikt voor het onderwijs. 

Sommige zijn zo uitvoerig (operose) en langdradig (prolixe) dat ze bij 

leerlingen en lezers een afkeer (fastidium) van het vak opwekken. Andere 

zijn juist door hun bondigheid (brevitas) niet goed op het onderwijs 

afgestemd, aangezien enerzijds de materie vrij complex is, anderzijds 

het bevattingsvermogen van sommige leerlingen niet zo snel. Weer andere 

boeken zijn zo warrig (confuse) en spitsvondig (argute) dat men 

niet eens een poging doet om hieruit het vak dialectica te leren. En dan 

zijn er nog boeken die barbaars (barbare, d.w.z. in scholastiek Latijn) 

en zonder eruditie (inerudite, d.w.z. zonder gebruikmaking van klassieke 

bronnen) geschreven zijn. Als iemand met een beetje opleiding in 

de artes liberales deze gebruikt om er dialectica uit te leren, zal hij -ten 

onrechte- het vak afwijzen en minachten in plaats van de schrijvers. 

Bij gebrek aan een goed leerboek besloot Caesarius er zelf een samen 

te stellen. Hij verzamelde uit hoog aangeschreven auteurs her en der 

vandaan alleen de algemene leerstof (praecepta) en stelde op grond 

hiervan tien tractaten samen. Het resultaat is dat zijn werk, naar 

eigen zeggen, de hele reikwijdte van de dialectica beslaat en er niets 

essentieels ontbreekt. Aan de hand van een passage bij Quintilianus 

illustreert Caesarius dat het niet erg is dat hij in zijn werk niet alles 

behandelt wat de dialectiek tot nu heeft opgeleverd. 

Caesarius typeert zijn leerboek als ‘gematigd beknopt’ (brevitate 

temperata). Het is afgestemd op de lezer. Een leergierige leerling kan 

volgens Caesarius uit dit boek zonder afkeer en zonder grote moeite de 

dialectica leren. Het boek is echter niet geschikt voor mensen met zo 

verfijnde oren (auribus usque adeo delicatis) dat ze de elegantie van het 

taalgebruik (elegantia dictionis) belangrijker vinden dan het onderwerp 

dat wordt onderwezen. 

Caesarius sluit het voorwoord af met enkele citaten van ‘zeer belangrijke’ 

schrijvers (Cicero, Aulus Gellius, Augustinus en Boëthius), 

onder andere om te laten zien dat, in tegenstelling tot het onware en 

onbezonnen oordeel van sommige mensen, andere studies dan de dialectica 

niet mogen worden veracht. Hierin horen we de humanistische 

kritiek op de centrale positie van het vak logica in het traditionele 

universitaire curriculum. 

Uit de typering die Caesarius in dit voorwoord geeft van zijn Dialectica, 

krijgen we de volgende indruk: 

• Het werk is samengesteld op grond van gerespecteerde auteurs 

(hetgeen in Caesarius’ geval klassieke en humanistische, maar


geen scholastieke auteurs zullen zijn). 

• Van deze auteurs zijn alleen de hoofdzaken overgenomen, zodat 

alle onderdelen van de dialectica worden behandeld, maar niet tot 

in de kleinste details. 

• Samenhangend met het vorige punt: het werk is afgestemd op het 

onderwijs en daarom beknopt maar niet té beknopt. 

• Hoewel hij het overdragen van kennis belangrijker vindt dan een 

elegant taalgebruik, mogen we verwachten dat hij scholastiek taalgebruik 

probeert te vermijden en zijn eruditie toont met verwijzingen 

naar antieke bronnen, aangezien hij, zoals het een goed 

humanist betaamt, de barbaarse werken zonder eruditie van zijn 

voorgangers minacht. 

3.3 Barbaarse sofisten 

Hoewel Caesarius’ Dialectica over het algemeen niet erg polemisch van 

aard is, kan Caesarius het af en toe niet laten om flink te keer te gaan 

tegen ‘die barbaarse sofisten’, een onder humanisten geliefde benaming 

voor scholastieke logici. Hier een aantal aantijgingen op een rij: 

In fol. 42v-43r verwoordt Caesarius het bekende humanistische idee 

dat met de komst van de barbarij (barbaries) een ondergang van bijna 

alle goede studies gepaard is gegaan. Door de barbarij te verdrijven 

zullen die studies ook weer in ere hersteld worden. 23 In fol. 82r wijst 

Caesarius erop dat de etymologie die ‘de barbaren’ voor het woord 

‘logica’ geven niet klopt, ‘zoals zij bijna alle dingen zonder enige welbespraaktheid 

en zeer afstotelijk zeggen’. 24 In fol. 90r deelt Caesarius 

(volgens de Aristotelische indeling van onwetendheid (ignorantia) in 

twee soorten, niet-weten en verkeerd-weten) de ‘barbaren en sofisten’ 

in in de groep van mensen die verkeerd weten, omdat zij ‘hoewel ze 

willen doen lijken dat ze alles begrijpen, niets begrijpen, behalve dan 

op hun eigen manier, dat wil zeggen verkeerd.’ 25 

In fol 128r ageert Caesarius tegen de gewoonte van ‘sofisten’ om aan 

de taal regels op te leggen die niet gedestilleerd zijn uit de teksten van 

23 Caesarius, Dialectica, 43r: “Haec [barbaries] siquidem ut semel introducta causa proculdubio 

fuit abolitionis omnium pene bonorum studiorum, ita explosa demum efficiet, ut 

omnia illa pristino sub nitiori restituantur.” 

24 Caesarius, Dialectica, 82r: “Logica igitur quasi rationalis scientia dicta est, non quidem 

(ut barbari nomen ipsum interpretantur, ut alia fere omnia infantissime foedissimeque) 

etymologia ad hoc adducta aliqua (...).” 

25 Caesarius, Dialectica, 90r: “Tales profecto sunt barbari omnes et sophistae, qui, cum 

omnia intelligere videri velint, nihil intelligunt, nisi suo more, hoc est corrupte.”

3.3 Barbaarse sofisten 35 

(antieke) auteurs, maar verzonnen zijn omdat ze goed in hun (taalfilosofische) 

theorie passen. Caesarius beschuldigt ze ervan dit te doen in 

het onderstaande voorbeeld: 

(1) Elk dier is niet een substantie (Omne animal substantia non est) 

Elke mens is een dier (Omnis autem homo est animal) 

Geen enkele mens is een substantie (Igitur nullus homo substantia 

est) 

Volgens scholastieke logici is deze redenering niet geldig omdat ‘substantie’ 

in de maior niet universeel genomen is, want dan had de ontkenning 

vóór ‘substantie’ moeten staan. Volgens Caesarius hebben 

‘de sofisten’ de regel dat de plaats van de negatie invloed heeft op de 

betekenis van de propositie ‘naar eigen goeddunken ingevoerd, tegen 

de gewoonte in van de schrijvers en van hen die goed hebben leren 

spreken.’ 26 ‘Gewoonte’ (consuetudo) is een belangrijk begrip bij humanisten: 

het taalgebruik zoals dat daadwerkelijk in antieke teksten is 

geattesteerd is de maatstaf voor goed Latijn en de sofisten verminken 

de taal door het primaat te leggen bij de taalfilosofische theorie. 27 

Een andere interessante passage is fol. 80r-v. Hier vraagt Caesarius 

zich af waarom ‘die goede man’ (bonus vir ille, Petrus Hispanus) geen 

tractaat heeft geschreven over demonstratie zoals hij ook op de andere 

onderdelen van de Aristotelische logica een inleiding heeft gemaakt. 

Enige kennis van demonstratie is namelijk vereist voor de wiskunde en 

daarom werden jongens vroeger ook in demonstratie getraind. Caesarius 

verzucht: “Werd dat vandaag de dag ook nog maar nageleefd en 

liet men die ijdele woordzifterijen maar voor wat het was.” 28 Caesarius 

heeft wel een vermoeden waarom Petrus Hispanus niet over demonstratie 

heeft geschreven: Petrus dacht dat dit deel van de dialectica zich 

niet leende voor die sofistische spitsvondigheden en inhoudsloze beuzelarijen 

waarmee alle scholen zich in zijn tijd mee bezig hielden. 29 Caesarius 

vindt het een schande dat terwijl deze flinterdunne beuzelarijen 

als de heersende opinie werden gedoceerd, de beste schrijvers van de 

26 Caesarius, Dialectica, 128r: “Verum id ita sophistae pro arbitrio statuerunt, contra 

autorum et eorum qui recte loqui didicerunt consuetudinem.” 

27 Ook bij Valla speelt dit begrip een grote rol, zie bijvoorbeeld Mack, Renaissance 

Argument, pp. 94-95. 

28 Caesarius, Dialectica, 80r: “Quod utinam hodieque observaretur omissis frivolis ca- 

villationibus.” 

29 Caesarius, Dialectica, 80v: “Sed ego iam causam ipsam vel subolfacere videor, quod 

videlicet haec pars dialectica visa sit illi haudquamquam idonea ad sophisticas captiunculas 

et steriles illas nugas, quibus per id temporis quo vir ille claruit, scholae omnes atque 

literarii ludi non tam vacabant sedulo, quam strepebant acriter.”


goede kunsten onder het stof verborgen lagen als voer voor motten. 30 

Geleidelijk hebben in bijna elke kunde de barbaren de plek van de goede 

schrijvers ingenomen: in de grammatica Alexander Gallus, 31 in de 

dialectica Petrus Hispanus, in de poetica Ganfredus Britannus en in de 

retorica ene Eberhardus die, zo zegt Caesarius, zijn werk misschien wel 

omdat het zo onduidelijk was de titel ‘Laborinthus’ heeft gegeven. 32 

We hebben hier enkele passages gezien waar Caesarius, ondanks het 

genre van het handboek, duidelijk positie inneemt en zich afzet tegen 

zijn ‘barbaarse’ voorgangers. 

3.4 De opzet van de Dialectica 

De lijst met tractaten en capita die ik als Bijlage A in deze studie 

heb opgenomen leert ons dat de Dialectica van Caesarius qua opzet 

zeer Aristotelisch is. Het materiaal van Aristoteles’ Organon wordt in 

de traditionele volgorde behandeld. De predicamenten of categorieën 

(tractaat 2) zijn het onderwerp van Aristoteles’ Categorieën, de propositie 

(tractaat 3 en 4) behandelt Aristoteles in De interpretatione, het 

categorisch syllogisme (tractaat 5) in de Analytica Priora, het bewijs 

of de demonstratie (tractaat 7) in de Analytica Posteriora, de dialectische 

vindplaatsen (tractaat 9) in de Topica en drogredenen (tractaat 

10) vinden we bij Aristoteles in zijn De sophisticis elenchis. 

Traditiegetrouw laat Caesarius tractaat 2 over de categorieën nog 

voorafgaan door een tractaat over de praedicabilia (genus, species, differentia, 

proprium en accidens), het onderwerp van Porphyrius’ Isagoge, 

een werk dat in de Middeleeuwen in de vertaling van Boëthius 

samen met Aristoteles’ Categorieën en De interpretatione en een aantal 

kleinere logische geschriften van Boëthius de logica vetus vormde, 

zo genoemd omdat deze in de Middeleeuwen eerder in gebruik genomen 

werden dan de rond 1140 bekend geworden andere logische geschriften 

van Aristoteles, de logica nova. Ook hypothetisch proposities 33 (een 

deel van tractaat 4) en hypothetische syllogismen 34 (tractaat 6), het 

30 Caesarius, Dialectica, 80v: “Atque interim (proh pudor) dum in his nugae illae leviusculae 

veluti imperiose docebantur, optimi quique bonarum artium autores in pluteis 

et sub scamnis delitescebent, situ et pulvere obducti, et quod hoc etiam miserabilius est, 

esca blattis et tineis.” 

31 Zijn Doctrinale was in de Middeleeuwen het populairste grammaticaboek en werd ook 

door humanisten nog veel gebruikt, zie Bot, Humanisme en onderwijs, pp. 108-116. 

32 Dit is Eberhard van Benthun. Voor een korte beschrijving van het werk, zie N. W. 

Gilbert, Medieval Rhetoric and Poetic (to 1400), Interpreted from Representative Works, 

Peter Smith: Gloucester, 1959, pp. 189-191. 

33 Hypothetische proposities zijn proposities die zijn samengesteld uit verschillende proposities 

en door een verbindingswoord als ‘en’, ‘of’ of ‘als’ aan elkaar zijn geplakt. 

34 Hypothetische syllogismen zijn syllogismen die zijn opgebouwd uit hypothetische pro-

3.4 De opzet van de Dialectica 37 

deel van de logica dat tegenwoordig ‘propositielogica’ wordt genoemd, 

zijn niet door Aristoteles besproken. Boëthius is op dit gebied de autoriteit. 

Ook de onderwerpen definitie en verdeling (tractaat 8) zijn niet 

direct aan het Organon gerelateerd maar worden in de Middeleeuwen 

vrij vaak behandeld in de summulae. 35 

Ik kan het niet eens zijn met de opmerking van Jardine dat bij 

Caesarius de behandeling van syllogistiek is ingeperkt en die van praedicabilia 

en categorieën is geminimaliseerd. 36 Er worden respectievelijk 

21 + 17, 11 en 27 capita aan gewijd. De plaats die Caesarius aan deze 

onderwerpen toebedeelt binnen het werk verschilt verhoudingsgewijs 

niet erg van de plaats ervan bij Petrus Hispanus. 

Bezien we welke van de typisch middeleeuwse onderwerpen die we 

in 2.3.1 op een rijtje hebben gezet, terugkomen in Caesarius’ leerboek, 

dan is de opbrengst van onze zoekactie gering. Alleen de leer van de 

consequentiae, gevolgtrekkingen, krijgt een plaats, en dan nog in verkorte 

vorm, geïntegreerd in het tractaat over het hypothetisch syllogisme. 

Dat van alle middeleeuwse kwesties juist dit onderwerp aandacht 

krijgt in een humanistisch leerboek is niet verwonderlijk. In de theorie 

van consequentiae is het syllogisme één van de vele argumentatievormen. 

Naast argumentatievormen die op grond van hun vorm goed zijn, 

zijn er ook argumentaties die op grond van de betekenis van hun termen 

goed zijn. Deze bredere visie op argumentatie sluit uitstekend aan bij 

de bij de kritische overweging van retorische dialectici dat de eenzijdige 

nadruk op formele geldigheid binnen het vak logica niet in afgestemd 

op de praktijk, waar formele geldigheid slechts één van de vele redenen 

is waarom een argumentatie doeltreffend kan zijn (zie 2.2.2). Maar al 

was dit onderwerp naadloos in te passen in een humanistische dialectiek, 

alle andere typische middeleeuwse onderwerpen heeft Caesarius 

uit zijn boek geweerd. In het vermijden van deze ‘ijdele woordzifterijen’ 

en ‘inhoudsloze spitsvondigheden’ was Caesarius zelfs rigoureuzer 

dan menig tijdgenoot die enige aandacht voor de parva logicalia nog 

wel nuttig achtte in de opleiding (zie 2.4). 

posities. 

35 De oorsprong van deze onderwerpen moet waarschijnlijk gezocht worden in de Platoonse 

traditie, waar de ‘dialectische methode’ bestond uit definitie, verdeling, demonstratie en 

analyse. De Griekse en Latijnse commentatoren op Aristoteles mengden deze dialectische 

methode van Plato met theorieën uit de logische werken van Aristoteles en probeerden 

deze te verenigen. Ook elementen uit de Stoa en uit het Neo-Platonisme werden hierbij 

betrokken. Zie N. W. Gilbert, Renaissance Concepts of Method, New York & London: 

Columbia University Press, 1963, pp. 3-7 en 24-31. 

36 L. Jardine, ‘Humanism and the Teaching of Logic’, in: A. Kenny & J. Pinborg 

N. Kretzmann (red.), The Cambridge History of Later Medieval Philosophy, from the 

Discovery of Aristotle to the Desintegration of Scholasticism, Cambridge & New York: 

Cambridge University Press, 1982, pp. 801-802.


Het ontbreken van de middeleeuwse taalfilosofische theorieën is het 

grootste verschil tussen Caesarius’ Dialectica en middeleeuwse summulae, 

zoals die van Petrus Hispanus. Bij Petrus Hispanus vinden we, 

naast de onderwerpen die Caesarius ook behandelt, tractaten over suppositie, 

relatieve termen, ampliatie, appellatie, restrictie en distributie. 

De afwezigheid van deze theorieën bij Caesarius kan de indruk wekken 

dat Caesarius niet schatplichtig is aan de middeleeuwse traditie 

maar deze negeert en alleen gebruik maakt van antieke bronnen. Het 

tegenovergestelde is waar. Caesarius mijdt weliswaar typisch scholastieke 

onderwerpen, maar in zijn behandeling van de Aristotelische stof 

neemt hij veel over uit de middeleeuwse traditie. Om slechts één voorbeeld 

te noemen: in de Middeleeuwen werd gebruik gemaakt van een 

versje om gemakkelijk te onthouden op welke manier modi van andere 

figuren dan de eerste figuur (van het categorisch syllogisme) kunnen 

worden herleid tot modi van de eerste figuur. In fol. 62r-v in het hoofdstuk 

‘Over de woorden die voor deze zaak zijn bedacht’ legt Caesarius 

uit wat de betekenis van elk element van dat versje is. 

Nu we hebben gekeken welke middeleeuwse elementen we in de opzet 

van Caesarius’ Dialectica terugvinden, kunnen we hetzelfde doen 

voor humanistische elementen. Wat zien we van de humanistische opvattingen 

over dialectiek die we die in 2.2 zagen terug in Caesarius’ 

programma? 

We zagen in 2.2.2 dat de retorische dialectiek zich kenmerkt door 

een behoefte aan een in de praktijk bruikbare invulling van het vak 

dialectiek. In Caesarius’ Dialectica manifesteert dit humanistische idee 

zich op twee manieren: enerzijds door het ontbreken van middeleeuwse 

taalfilosofische kwesties, anderzijds door een speciale aandacht voor de 

topica. Het eerste aspect heb ik al afdoende behandeld; op het tweede 

aspect ga ik in het tweede deel van deze studie nog uitgebreid in. 

Waar vernieuwers van deze stroming als Valla en Agricola het nodig 

achtten om, met het oog op een bruikbare dialectiek, een compleet 

nieuwe inhoud aan het vak dialectica te geven en het programma rigoureus 

om te gooien, zien we dat de opzet van Caesarius’ leerboek zeer 

traditioneel is en alleen in de twee bovengenoemde punten verschilt van 

de opzet van een scholastiek leerboek. Op deze manier komt Caesarius 

tegemoet aan de behoeften van de universiteiten. Er was behoefte 

aan een humanistisch alternatief voor de scholastieke logicaleerboeken, 

maar het alternatief dat Agricola’s De inventione dialectica bood verschilde 

te veel van de eeuwenoude traditie. Enige kennis van formele 

geldigheid werd toch wel noodzakelijk geacht (zie 2.4). Schrijvers 

van logicahandboeken moesten een middenweg zien te vinden tussen

3.4 De opzet van de Dialectica 39 

vernieuwing en traditie. Hierbij werden ze onvermijdelijk meer geleid 

door pragmatische overwegingen dan door filosofische vragen. Jardine 

spreekt in deze context van ‘the fate of textbook writers’. 37 Risse neemt 

in logicaleerboeken uit deze tijd een geworstel tussen traditiebewustzijn 

en intellectuele zelfstandigheid waar. 38 

Caesarius’ poging de controversiële ideeën van de retorische dialectiek 

om te zetten in handboekvorm heeft als resultaat een werk opgeleverd 

dat juist zeer Aristotelisch van opzet is. Omdat Caesarius, aansluitend 

bij de behoefte van de universiteiten, een traditionele opzet als 

uitgangspunt neemt, en hier, aansluitend bij de humanistische afkeer 

van inhoudsloos gespeculeer, de typisch middeleeuwse onderwerpen uit 

weg laat, is het resultaat dat zijn Dialectica Aristotelisch is, eigenlijk 

Aristotelischer dan de werken van zijn scholastieke voorgangers. Door 

het schipperen tussen traditie en vernieuwing slaagt Caesarius er niet 

in de grondideeën van de retorische dialectiek daadwerkelijk op te nemen 

in zijn handboek. Zo besteedt Caesarius omdat Agricola de topica 

belangrijk achtte wel veel aandacht aan dit onderwerp, maar de rechtvaardiging 

van deze onderwerpkeuze, het achterliggende idee waarom 

dit onderwerp belangrijk is, gaat bij Caesarius geheel verloren. 39 Het 

resultaat is een inleiding in de dialectica die mijlenver verschilt van wat 

Valla en Agricola voor ogen hadden. 

Niet ten onrechte krijgt Caesarius’ Dialectica in moderne studies 

dan ook het etiket ‘eclectisch’ of ‘hybride’ opgeplakt. 40 Risse spreekt 

zelfs van een ‘principeloos eclecticisme’. 41 Twee voorbeelden: Agricola 

en Valla waren alleen geïnteresseerd geweest in het redeneren met waarschijnlijke 

argumenten (omdat die doeltreffend zijn bij het overtuigen) 

en niet in demonstratie of te wel ‘scientific reasoning’. Uit volledigheidsoverwegingen 

bespreekt Caesarius dit traditionele onderdeel van 

de logica wel, zich niet bewust dat aandacht voor demonstratie niet 

past binnen de retorische dialectiek. 42 Volgens Jardine is het deze ‘diffusing 

of focus’ die hybride leerboeken als dat van Caesarius uiteinde- 

37 

Jardine, ‘Humanistic Logic’, p. 187. 

38 

W. Risse, Die Logik der Neuzeut, Stuttgart-Bad Cannstadt: Friedrich Frommann 

Verlag, 1964, p. 13. 

39 

Jardine, ‘Humanism’, p. 806. 

40 

Meuthen, ‘Köln’, p. 113 en Risse, Die Logik der Neuzeit pp. 26, 31 noemen het werk 

‘eclectisch’. Jardine, ‘Humanistic Logic’, p. 192 gebruikt het woord ‘hybride’. 

41 

Risse, Die Logik der Neuzeit, p. 31. 

42 

Caesarius behandelt dit onderwerp niet uit een speciale interesse in een wetenschappelijk 

bewijs, maar uit volledigheid. We moeten in Caesarius’ behandeling van demonstratie 

dus geen invloed zien van de stroming met een grote interesse in bewijs en methode (2.3.2). 

Deze stroming kwam pas tot bloei na Caesarius. We vinden hiervan dus geen elementen 

terug in Caesarius’ Dialectica.


lijk fataal wordt. 43 Het tweede voorbeeld van principeloos eclecticisme 

betreft de plaats van topica in Caesarius’ werk. 44 Enerzijds deelt hij 

traditiegetrouw de logica in in inventio en iudicium en meent hij dat 

in de praktijk inventio aan iudicium voorafgaat, 45 anderzijds trekt hij 

hieruit niet de consequentie die Agricola trok, dat inventio in het onderwijs 

dan ook eerder behandeld moet worden dan iudicium. Nee, 

bij Caesarius staat de topica weer op haar traditionele plaats, dat wil 

zeggen áchter het syllogisme. 

Tot slot wil ik heel kort nog één ander punt noemen waar Caesarius 

zich in zijn onderwerpkeuze misschien laat leiden door humanistische 

ideeën. Eén van de argumenten die Caesarius aandraagt voor zijn keuze 

om modale syllogismen niet te bespreken is dat ze (in de praktijk) niet 

vaak worden gebruikt. 46 We zouden hierin het humanistische criterium 

van bruikbaarheid kunnen zien. 

We hebben gezien dat het programma van Caesarius’ Dialectica niet 

retorisch maar Aristotelisch is en dat dit werk qua opzet met name in 

het ontbreken van middeleeuwse kwesties en een grote aandacht voor 

de topica verschilt van scholastieke summulae. We hebben echter in dit 

gedeelte louter de opzet van het werk bestudeerd. Willen we een goede 

typering van Caesarius’ handboek geven en erachter komen waarin een 

humanistisch leerboek verschilt van een scholastiek, dan zullen we het 

werk ook op andere aspecten moeten bekijken. Daarom zullen we in 

3.5 kijken welke bronnen Caesarius zegt te gebruiken, in 3.6 aandacht 

besteden aan zijn interesse in de Griekse taal en in deel 2 van deze 

scriptie één tractaat nader onder de loep nemen. 

3.5 Verwijzingen 

In deze sectie gaan we bekijken welke auteurs Caesarius noemt als zijn 

bronnen. Zelf geeft hij in fol. 8v een lijst met auteurs die hij in zijn 

werk citeert. In het door mij samengestelde overzicht dat hieronder 

volgt heb ik bij elke auteur ook de folia genoemd waar Caesarius deze 


44 Risse, Die Logik der Neuzeit, p. 26. 

45 Caesarius, Dialectica, fol. 58r: “Superest ut ad eam tandem perveniamus huius artis 

partem in qua totavis artis sita est, nempe inveniendi et iudicandi. Nam si dialectica 

(ut a M. Cicerone non tam eleganter breviterque quam graviter et vere definitur) diligens 

disserendi ratio est, fieri profecto non potest ut ab inventione ipsa sit separata. Siquidem 

disserere (hoc est disputare) diligenter nemo poterit unquam de re quapiam nisi inventis 

a se prius argumentis, quibus disputatio ipsa fulciatur precedatque legitime.” 

46 Caesarius, Dialectica, fol. 70r: “(...) non ob eam solam causam quod novitii adhuc 

huius artis tyrones nimium alioqui gravarentur, sed quod illorum syllogismorum qui ex 

modalibus constituuntur non admodum frequens usus sit.” Zie bijvoorbeeld ook fol. 72v.

3.5 Verwijzingen 41 

auteur noemt. Op die manier krijgen we ook een indruk van de mate 

waarin Caesarius naar een bepaalde auteur verwijst. 

Twee opmerkingen vooraf: (1) De auteurs die Caesarius zelf niet 

noemt in zijn lijst op fol. 8v heb ik schuin gedrukt. (2) Er is altijd 

onduidelijkheid of Boëthius tot de Oudheid of de Middeleeuwen moet 

worden gerekend. Ik heb hem bij de klassieke auteurs geplaatst, omdat 

de omschrijving die Caesarius in navolging van Valla in fol. 4r geeft van 

Boëthius als ‘laatste der geleerden’ de indruk wekt dat Caesarius zelf 

de scheidslijn tussen Oudheid en Middeleeuwen ná Boëthius trekt. 47 

Bijbel: 

Brief van Paulus aan de Romeinen 112r, 114r 

Evangelie volgens Mattheus 44r 

Klassieke auteurs: 

Grieks: 

Alcinous 7r 

Alexander van Aphrodisias 18r 

Aristoteles 14r, 17v, 18r, 20v, 22r, 22v, 23r, 

24r, 25v, 26r, 26v, 27r, 30r, 31r, 

31v, 33v, 34v, 35v, 47v, 48r, 52r, 

53r, 53v, 56v, 57r, 58r, 59v, 60r, 

68r, 68v, 69v, 70r, 70v, 73v, 77r, 

77v, 79v, 83v, 84r, 85v, 87r, 87v, 

89v, 90r, 93r, 93v, 91v, 92r, 93r, 

94v, 101v, 102v, 105v, 106r, 107r, 

111r, 113v, 114v, 119r, 119v, 120r, 

121r, 121v, 124r, 126r, 126v, 128r, 

129r, 129v, 130r, 131r, 132r, 132v, 

133v, 134v 

Cleomedes 93r 

Diogenes Laertius 12v 

Galenus 92r 

Herodotus 122v 

Plato 7r, 23r, 82r, 91v, 103v 

Plutarchus 101v 

Porphyrius 9v, 13v 

Themistius 73v, 74r, 84r, 85v, 87r 

Theophrastus 61r, 79v 

Latijn: 

Aulus Gellius 6r, 79v, 102r, 127r 

47 Caesarius, Dialectica, fol. 4r: “Est autem hic inventio iudiciumque rationum, quemadmodum 

id tradit ac docet Boethius quoque, haud ignobilis apud Latinos philosophus, 

ultimus tamen (si Laurentio Vallae credimus) eruditorum.”


Boëthius 4r, 6r, 12v, 18r, 18v, 20v, 23r, 34r, 

35v, 48r, 48v, 49r, 51r, 53r, 53v, 

56v, 60r, 70r, 71v, 72r, 72v, 77r, 

80v, 82v, 92v, 93v, 97v, 104r, 105r, 

111r, 115r, 118v 

Cicero 5v, 12v, 29r, 35r, 49r, 51r, 58r, 69r, 

72r, 81v, 91v, 93r, 93v, 94r, 94v, 

95r, 102v, 107r, 108r, 109r, 115r, 

117r, 123r, 123v, 126r 

Diomedes 51v, 121r, 125v 

Donatus 121r 

Higinus 99r 

Horatius 94v, 108v, 111r, 112v, 119r, 119v 

Iustinus 134v 

Iuvenalis 10r, 69r, 119r 

Macrobius 102r 

Manilius 5r 

Martianus Capella 27v, 36v, 37v, 70v 

Ovidius 95r, 111r, 126r 

Plinius maior 34v, 35v, 76v, 99v, 106r 

Priscianus 27r, 34r, 51v 

Quintilianus 5r, 8r, 16v, 35r, 44v, 101r, 102v, 

104v, 114r, 115r, 125r 

Seneca 78r 

Solinus 128v 

Terentius 94v 

Varro 107v 

Vergilius 10v, 13r, 97r, 103r, 123r, 123v 

Victorinus 10v, 29r 

Oudchristelijke auteurs: 

Grieks: 

Athanasius 131r 

Latijn: 

Ambrosius 128v 

Augustinus 6r, 27v, 44r, 70v, 92v, 93v, 113v, 

119r, 120v 

Hiëronymus 131r 

Sulpitius Severus 131r 

Middeleeuwse auteurs: 

Grieks: 

Johannes Damascenus 12r, 18v, 20v, 27r, 31v, 97r 

Nicephorus 66r 

Suidas 122v 

Latijn: 

Anselmus van Canterbury 112v 

Buridanus 115v 

Gilbertus Poretanus 26r, 26v

3.5 Verwijzingen 43 

Petrus Hispanus 80r, 80v 

Humanistische auteurs: 

Grieks: 

Trapezuntius 16v, 45v, 50r 

Latijn: 

Alexander Hegius 78r, 111r, 115v 

Erasmus van Rotterdam 76r, 101v 

Georgius Valla Placentinus 92r, 121r 

Hermolaus Barbarus 74r, 101v 

Judocus Clichtoveus 88r, 124r 

Jacobus Faber Stapulensis 26r, 54v, 56v, 67r, 70r, 88r, 115v, 

120r, 124r, 134v 

Laurentius Valla 4r, 11r, 12v, 16v, 92v, 107v 

Marsilius Ficinus 7r, 8r 

Rudolphus Agricola 95v, 97r, 102v 

Thomas Linacer 92r 

Tabel 3.1: De auteurs naar wie Caesarius verwijst in zijn Dialectica. 

Eén ding valt onmiddellijk op in dit overzicht: Caesarius verwijst zeer vaak 

naar klassieke auteurs, redelijk veel naar andere humanisten en amper naar 

middeleeuwse schrijvers. Precies het patroon dat je zou verwachten bij een 

humanist. 

Met 75 verwijzingen is Aristoteles de grote autoriteit. Naast een Aristotelische 

opzet is dus ook dit aspect van het werk als ‘Aristotelisch’ te 

bestempelen. Boëthius komt op de tweede plaats met 32 verwijzingen. In 

de vele verwijzingen naar Aristoteles en Boëthius verschilt dit werk niet van 

middeleeuwse schoolboeken. De grote aandacht voor Cicero (25 keer) en, in 

geringere mate, Quintilianus (11 keer), is echter wel een belangrijk verschil 

met scholastieke logicaboeken. 48 We zien hier duidelijk de invloed van de 

retorische dialectiek. Lukte het Caesarius bij de opzet van het werk niet om 

de ideeën van de retorische dialectiek te verwerken, hier, met de keuze van 

zijn bronnen, maakt Caesarius toch duidelijk dat de retorische dialectiek de 

stroming is waarin hij zijn leerboek plaatst. 

De invloed van de tweede stroming binnen de humanistische dialectiek, 

de Aristotelische dialectiek (zie 2.3), zien we in de verwijzingen naar de 

Griekse Aristoteles-commentatoren. 

Uit de tot nu toe genoemd klassieke bronnen haalt Caesarius informatie 

die direct op het vak dialectica betrekking heeft. Naar een groot deel van de 

andere klassieke auteurs verwijst Caesarius vooral om zijn eruditie te tonen. 

Citaten van geschiedschrijvers, medici, astrologen, dichters enzovoortst, die 

48 Van de 25 verwijzingen naar Cicero zijn er slechts twee naar dezelfde passage (fol. 94v 

en 102v naar de definitie van locus als sedes argumenti in Topica, ii,8); bij Quintilianus 

wordt er nooit meer dan één keer naar dezelfde passage verwezen.


niets met dialectiek te maken hebben, worden ergens in het werk ingevoegd. 

De antieke teksten zijn het vat waaruit Caesarius zijn voorbeelden ter illustratie 

haalt. Toegegeven moet worden dat zijn belezenheid -als hij deze 

werken daadwerkelijk allemaal gelezen heeft- indrukwekkend is. 

Voor alle duidelijkheid zij opgemerkt dat in deze lijst zijn de auteurs opgenomen 

die Caesarius zegt te citeren. Op grond van dit overzicht kunnen we 

geen conclusies trekken over de bronnen die Caesarius feitelijk gebruikt. Zo 

wekt het doodzwijgen van scholastieke auteurs de indruk dat Caesarius zijn 

Dialectica direct heeft gebaseerd op klassieke bronnen, zonder gebruikmaking 

van de middeleeuwse traditie. Maar om te zien of Caesarius inderdaad 

niet schatplichtig is aan de middeleeuwse traditie zullen we zijn werk nader 

moeten onderzoeken. In het tweede gedeelte van deze scriptie, waar ik 

tractaat 9 nauwkeurig bestudeer, zal ik ook op dit aspect ingaan. 

3.6 Grieks 

In 3.4 is bekeken op welke punten de opzet van dit werk verschilt van de opzet 

van een scholastiek leerboek. In 3.5 is aan de orde geweest welke bronnen 

Caesarius zegt te gebruiken. In deze sectie zal ik een ander aspect belichten 

waarin Caesarius’ leerboek verschilt van de boeken van zijn scholastieke 

voorgangers: de aandacht voor de Griekse taal. 

Caesarius’ achtergrond als leraar Grieks blijft in dit werk niet verborgen. 

Naast de vele verwijzingen naar Griekse auteurs (zie tabel 3.2) maakt hij 

door het hele werk heen opmerkingen over de Griekse oorsprong van Latijnse 

woorden en bij het bespreken van Latijnse technische termen vertelt hij van 

welk Grieks woord deze term het equivalent is en of hij deze vertaling goed 

vindt. Als er geen standaardvertaling voor een Griekse term bestaat doet 

hij zelf een suggestie. 

Ik noem enkele voorbeelden van Caesarius’ interesse in de Griekse taal. 

In fol. 58r merkt hij op dat het Griekse ‘topice’ in het Latijn met ‘localis’ 

vertaald kan worden en ‘analytice’ met ‘resolutoria’. 49 In fol. 69r-v wijst 

Caesarius erop dat ‘exemplum’ (voorbeeld) de Latijnse vertaling is van het 

Griekse en ‘inductio’ (inductie) van het Griekse . 50 In 

fol. 88v stelt hij als vertaling voor het Griekse ‘speculationes’ 

voor. 51 In fol. 48r schrijft Caesarius over de hypothetische propositie: 

49 Caesarius, Dialectica, fol. 58r: “Porro pars illa quae de inventione tractat, topice 

graece, latine localis dici potest. Ea vero pars quae in iudicando posita est et quasdam 

discernendi regulas subminitrat, analytice a Graecis dicitur, a nostris resolutoria.” 

50 Caesarius, Dialectica, fol. 69r: “Inductio, quae Graecis sive ut Cicero vult 

dicitur, hoc pacto definitur.” Fol. 69v: “Exemplum, quod a Graecis 

dicitur, ita definiunt.” 

51 Caesarius, Dialectica, fol. 88v: “Caeterum ab his demonstrabiles propositiones, 

a Graecis appellantur, quae Latinis speculationes dici possunt.”

3.6 Grieks 45 

Daarom hebben wij gezegd dat deze met een Latijnse naam ‘conditioneel’ 

wordt genoemd, hoewel we die eigenlijk, wanneer we 

letterlijk zouden vertalen, misschien toch beter ‘suppositorisch’ 

konden noemen. Want wat bij de Grieken een hypothese is, is 

bij de Latijnen een suppositie. Maar omdat een hypothese bij de 

Grieken naast andere aangeduide dingen soms de betekenis heeft 

van conditie en tevens van oorzaak, zoals hier, heeft men in het 

Latijn besloten dat die beter ‘conditioneel’ dan ‘suppositorisch’ 

kan worden genoemd, omdat zo’n propositie iets stelt onder een 

conditie, zoals ‘als dit is, is dat’ of ‘als dit is, is dat niet’. 52 

En in fol. 82r over de etymologie van het woord ‘syllogisme’: 

Dus de dialectica, de kennis van het betogen, gaat zowel over definitie 

als over verdeling alsook over afleiding, en als de afleiding 

(zoals het hoort) met rede (ratio) geschiedt, wordt die in het 

Grieks ‘syllogisme’ genoemd. Immers, het Griekse 

wordt in het Latijn vertaald met ‘ratiocinari’, dat is ‘met de rede 

iets afleiden’. Want het werkwoord zelf lijkt te 

zijn samengesteld uit het voorzetsel , dat ‘cum’ (met) betekent 

en in samenstelling hetzelfde doet als het onscheidbare 

voorzetsel ‘con’ bij de Latijnen, en uit het naamwoord , 

dat naast vele andere dingen ook ‘ratio’ betekent. 53 

Op hetzelfde folio schrijft Caesarius over de etymologie van ‘logica’ dat de 

naam ‘logica’ is ontstaan door de gewoonte van Grieken om kundes en disciplines 

aan te duiden met de vrouwelijke vorm van een bijvoeglijk naamwoord. 

Het in de loop der tijd weggevallen , wat in het Latijn ‘ars’ is, moet er 

bij worden gedacht. 54 

52 Caesarius, Dialectica, fol. 69r: “Hanc idcirco diximus latino nomine conditionalem 

appellari, quam tamen verbum verbo reddentes suppositoriam fortassis rectius appellaremus. 

Nam quod Graecis hypothesis est, hoc Latinis est suppositio. Verum quia hypothesis 

praeter caetera significata apud Graecos nonnumquam vim habet conditionis et item causae, 

ut hoc loco, placuit Latinis hominibus conditionalem potius dici quam suppositoriam, 

propterea quod huiusmodi propositio sub conditione aliquid proponit, ut si hoc est, illud 

est, vel si hoc est, illud non est.” 

53 Caesarius, Dialectica, fol. 82r: “Itaque dialectica, quae est disserendi peritia, tum 

de definitione, tum de divisione, tum de collectione quoque tractat, quae quidem si (ut 

debet) fit cum ratione, syllogismus graece dicitur. Quippe graece rationinari 

latine interpretatur, hoc est, cum ratione colligere aliquid. Videtur enim verbum ipsum 

compositum esse ex praepositione , quae cum significat et in compositione 

idem facit quod con inseparabilis praepositio apud Latinos, et ex nomine quod 

praeter alia multa rationem quoque significat.” 

54 Caesarius, Dialectica, fol. 82r: “Logica igitur quasi rationalis scientia dicta est, non 

quidem (ut barbari nomen ipsum interpretantur, ut alia fere omnia infantissime foedissimeque) 

etymologia ad hoc adducta aliqua, sed ex Graecorum potius consuetudine qui artes 

et disciplinas possessivis ab aliquo deductis nominibus significari voluerunt, et his quidem


In deze interesse in de Griekse taal hebben we opnieuw, na de verwijzingen 

naar klassieke auteurs in 3.5, een element gevonden dat dit qua opzet 

traditionele boek toch maakt tot een typisch humanistisch handboek. In 

scholastieke schoolboeken treffen we een dergelijke interesse niet aan. 

3.7 Populariteit 

Caesarius’ Dialectica was in de zestiende eeuw een enorm populair leerboek 

voor dialectiek. In deze sectie zal ik achtereenvolgens ingaan op de drukgeschiedenis 

van het werk, het gebruik op universiteiten en op de vraag wat 

dit leerboek zo succesvol maakte. 

Peter Mack heeft in zijn proefschrift een inventarisatie gemaakt van de 

edities van Caesarius’ Dialectica in de zestiende eeuw door de gegevens uit 

Risse, Bibliographica Logica, de National Union Cataloque en de Index Aureliensis 

te combineren. 55 In totaal telt hij 73 edities in de zestiende eeuw. 

Ik heb de tabel 3.3 en 3.4 uit zijn proefschrift overgenomen. 

Augsburg 35 

Basel 59 

Lyon 37, 39, 41, 44, 45, 46, 48 (2x), 51, 52, 53, 55, 

56, 67 

Keulen 20, 26, 32, 35, 37, 42, 45, 52, 56, 57, 58, 59, 62, 

64, 67, 68, 70, 77 

Kraków 38, 41, 43, 45, 46, 50, 59 

Mainz 21, 40, 42, 43, 45, 48, 49, 50, 52 

Parijs 33, 34, 37, 38 (2x), 40 

Venetië 40, 51, 59, 63, 66, 67, 73, 79, 89, 99 

Tabel 3.3: De edities van Caesarius’ Dialectica in de zestiende 

eeuw, geordend naar plaats. 

Te oordelen naar het aantal edities was het werk het populairst in de jaren 

1530-1570. Het hoogtepunt vormen de jaren veertig met 22 edities. De 

meeste edities zijn gedrukt in Caesarius’ woonplaats Keulen (18), maar ook 

Lyon (14), Venetië (10), Mainz (9), Kraków (7), Parijs (6) en Leipzig (6) waren 

belangrijke productiecentra. Het grote aantal edities in Mainz, een stad 

die verder toch geen groot centrum voor de pruductie van logicaleerboeken 

foeminini generis, subintellecto, ni fallor, artis nomine, quod Graece dicitur, quod 

utique foeminini generis nomen est, ut, quod huic respondet apud nos, ars.” 

55 P. Mack, Rudolph Agricola and Renaissance Dialectic, ongepubliceerd proefschrift, 

Warburg Institute, University of London, 1983, p. 312-314; W. Risse, Bibliographia logica, 

Hildesheim: Georg Olms Verlagsbuchhandlung, 1965, passim; Index Aureliensis, Catalogus 

librorum sedecimo saeculo impressorum, Baden Baden: Koerner, 1962-, deel 1, band 4, 

pp. 142-151. 

57 Overgenomen uit Mack, Rudolph Agricola, p. 314.

3.7 Populariteit 47 

Legenda: 

Au = Augsburg 

B = Basel 

F = Freiburg 

K = Keulen 

Kr = Kraków 

Le = Leipzig 

Ly = Lyon 

25 M = Mainz 

P = Parijs 

V = Venetië 

F 

V 

20 Kr 

Kr 

Kr 

Au Kr 

Kr Ly B 

edities 15 Ly Ly V 

Ly Ly V 

P Ly Kr 

P Ly Ly 

P Ly Ly 

10 P P Ly 

P Le Ly V 

Le M Ly V 

Le M M V 

Le M M Kr 

5 Le M K Ly 

Le M K K V 

M K M K K V 

K K K K K K 

1510- 

19 

K K K K K K V V 

1520- 

29 

1530- 

39 

1540- 

49 

1550- 

59 

1560- 

69 

1570- 

79 

1580- 

89 

1590- 

99 

Tabel 3.2: De edities van Caesarius’ Dialectica in de zestiende eeuw, geordend 

naar jaar 57


was, verklaart Mack door Caesarius’ onderwijswerkzaamheden aldaar. 58 

Met 73 edities is Caesarius’ Dialectica één van de meest gedrukte logicaleerboeken 

van de zestiende eeuw: op de vierde plaats, na Philippus Melanchton 

(90 edities), Petrus Ramus (80 edities) en Agricola (76 edities). 59 

Vergelijken we tabel 3.3 met de diagrammen die Peter Mack geeft van 

de edities van Agricola’s en Ramus’ werk, 60 dan valt op dat Agricola’s De 

inventione dialectica net als Caesarius’ Dialectica in de jaren dertig en begin 

jaren veertig een grote bloeiperiode doormaakt, maar dat waar Caesarius 

deze bloeiperiode nog tot in de jaren zestig voortzet het aantal van Agricola’s 

edities in de loop van de jaren veertig enorm terugvalt. Misschien probeerde 

men aanvankelijk De inventione dialectica een plaats in het onderwijs te 

geven, maar bleek het na een aantal mislukte pogingen niet zo geschikt. 

Verder zien we dat wanneer in de jaren zeventig Ramus’ Dialectica enorm 

populair wordt, er een einde komt aan de bloeiperiode in de drukgeschiedenis 

van Caesarius’ Dialectica. Ramus’ populariteit in de jaren zeventig hangt 

samen met zijn dood als protestantse martelaar in de Bartholomeüsnacht 

in Parijs in 1572 en zal voortduren tot de jaren dertig van de zeventiende 

eeuw. 61 

Naast het aantal overgebleven edities kan ook de boekhouding van boekverkopers 

ons informatie verschaffen over de populariteit van een boek. Zo 

worden in de boekhouding die de boekbinder en -verkoper Garrett Godfrey 

uit Cambridge tussen 1527 en 1533 heeft bijgehouden tien kopieën van Caesarius’ 

Dialectica genoemd. 62 Hiermee is het het op één na meest genoemde 

dialecticaboek, na Agricola (11 keer) en vlak voor Melanchton (9 keer). 

Laten we nu gaan kijken naar het gebruik van Caesarius’ Dialectica in het 

onderwijs. Werd het boek ook echt gebruikt zoals Caesarius het bedoeld 

had, als een inleiding in de dialectica? 

We hebben gezien dat in de eerste decennia van de zestiende eeuw het 

programma van de artesfaculteit op vele Noord-Europese universiteiten hervormd 

wordt. De statuten van de universiteiten bepalen dat bij het vak logica 

de traditionele scholastieke handboeken moeten worden vervangen door 

58 Mack, Rudolph Agricola, p. 313. Zie ook 1.1. 

59 Mack, Renaissance Argument, voor de gegevens over Melanchton p. 320; van Ramus 

p. 273 en voor Agricola p. 273. Deze vergelijking is oneerlijk. De recente tellingen van 

de edities van Caesarius en Agricola worden vergeleken met de verouderde gegevens uit 

Risse, Bibliographia logica, die we hebben over de edities van Melanchton en Ramus. Zo 

onderscheidt Risse 55 edities van Caesarius’ Dialectica in de zestiende eeuw, maar komt 

Mack door deze gegevens te combineren met de National Union Catalogue en de Index 

Aureliensis op 73 edities. We kunnen dus verwachten dat bij toekomstige tellingen ook 

het aantal edities van Melanchton en Ramus hoger uit zal vallen. Wat echter niet zal 

veranderen is dat Caesarius behoort tot de meest gedrukte logicaboeken van de zestiende 

eeuw. 

60 Mack, Renaissance Argument, pp. 272, 273. 

61 Jardine, ‘Humanistic Logic’, p. 185. Mack, Renaissance Argument, p. 355. 

62 Mack, Renaissance Argument, p. 276-277.


Agricola’s De inventione dialectica of een humanistisch dialectiekhandboek 

dat van Agricola’ werk is afgeleid. 63 Vaak valt hierbij de keuze op Caesarius’ 

leerboek. 

Enkele voorbeelden. 64 In Mainz vormt Caesarius’ Dialectica het hoofdbestanddeel 

van de dialectiekcursus binnen het vernieuwde programma dat 

in 1523 wordt ingevoerd. Caesarius dient als inleiding op het lezen van 

Aristoteles en Porphyrius. 

In het hervormingsprogramma van de universiteit van Wenen uit 1554 

wordt Caesarius genoemd als één van de vier boeken die mogen worden 

gebruikt bij de inleiding in de dialectiek. De andere auteurs zijn Georgius 

Trapezuntius, Agricola en Georgius Pachimerius. 

Een document van de artesfaculteit van Ingolstadt uit 1560/1561 laat 

zien dat een student bij het vak dialectiek eerst Caesarius, dan Agricola 

en tot slot het Organon van Aristoteles leest. Een opmerking van Seifert 

suggereert dat Caesarius’ Dialectica in Ingolstadt al vanaf 1535 gebruikt 

werd. 65 

Verder maken we uit het voorwoord van Caesarius’ Dialectica op dat het 

werk in de jaren dertig ook op de universiteit van Wittenberg is gebruikt. 66 

De populariteit van Caesarius’ Dialectica zal in de jaren zeventig snel 

afnemen wanneer de Ramistische logicaboeken op vele universiteit hun intrede 

doen. 67 

Waardoor was Caesarius’ Dialectica zo ontzettend populair in de zestiende 

eeuw? Om deze vraag te beantwoorden moeten we nagaan wat er bestond 

aan humanistische logicaleerboeken vóór 1520, het jaar waarin Caesarius’ 

Dialectica uitkwam. Er was Agricola’s De inventione dialectica, voor het 

eerst in druk verschenen in 1515. We hebben echter gezien dat dit werk 

te vernieuwend van opzet was om in het universitaire curriculum te worden 

ingebed. 68 Het bevatte zoveel retorica dat het soms meer bedoeld en geschikt 

63 Jardine, ‘Humanism’, p. 801. 

64 Dit is geen uitputtende opsomming van de universiteiten waar Caesarius’ Dialectica 

is gebruikt. Ik heb de informatie gehaald uit Mack, Renaissance Argument, pp. 291-298. 

Het zou de moeite waard zijn om grondig uit te zoeken op welke universiteiten Caesarius 

werd gelezen, maar dat valt buiten het bestek van deze studie. 

65 Seifert, Logik, p. 21. 

66 Caesarius, Dialectica, fol. 3v: “Hac nimirum ratione potissimum inductus, quod ex 

literis Erhardi Holsatiensis, quas ille superioribus diebus ad me dederat, dum idem adhuc 

domi tuae tuorum liberorum praeceptorem agebat, intellexeram dialecticam meam vel 

qualemque, ipsius Philippi cura et subornatione publice nunc praelegi atque doceri in 

academia Wittembergensi.” 

67 Zie o.a. Allgemeine Deutsche Biographie, band 3, p. 691. 

68 Peter Mack heeft onderzocht op welke manieren De inventione dialectica op universiteiten 

wordt gebruikt. Hij komt tot vijf rollen die het werk binnen het artesprogramma 

kan vervullen: een retoricatekst, een introductie in de dialectiek, een vervanging voor Aristoteles’ 

Topica, een inleiding in de topica of de dialectische component in een programma 

met de nadruk op literatuur. Zie Mack, Renaissance Argument, pp. 291-298. Het feit


leek als retoricahandboek dan als dialecticahandboek. Bovendien was het als 

leerboek voor dialectiek te eenzijdig: de inventio werd uitgebreid behandeld, 

maar voor formele geldigheid was nauwelijks aandacht. Hierdoor was het 

niet geschikt als voorbereiding op het lezen van het Organon en kon het niet 

de rol vervullen die scholastieke handboeken hadden vervuld. Het Epitome 

van Latomus, een uittreksel van De inventione dialectica dat het werk van 

Agricola meer geschikt zou maken voor het onderwijs, verscheen pas voor het 

eerst in 1530 en bestond dus nog niet in de tijd dat Caesarius zijn Dialectica 

schreef. 69 

Naast de De inventione dialectica was er nog Trapezuntius’ Isagoge dialectica. 

70 Dit werkje was al in de jaren dertig van de vijftiende eeuw in 

Italië samengesteld. Het werd echter pas in 1508, door de editie van Faber 

Stapulensis, ten noorden van de Alpen bekend. Oorspronkelijk had Trapezuntius 

het werk bedoeld als de dialectica-component in de opleiding tot 

redenaar. Het bevatte zoveel logica als een redenaar moest kennen. In het 

noorden werd het boek werd het boek echter gezien als een alternatief voor 

de scholastieke handboeken. Maar zoals Agricola door zijn eenzijdigheid 

niet geschikt was om Petrus Hispanus te vervangen, zo was Trapezuntius 

door de te grote versimpeling geen volwaardige vervanging. Dit is de stand 

van zaken op het moment dat Caesarius zijn Dialectica uitbrengt. 71 Het is 

Caesarius die, inspringend op de behoeften van de universiteiten, het eerste 

humanistische dialecticahandboek maakt dat een volwaardig alternatief is 

voor scholastieke leerboeken en dat in staat is Petrus Hispanus uit de Duitse 

scholen te verdrijven. 72 

Caesarius’ Dialectica was, in tegenstelling tot De inventione dialectica, 

gemakkelijk in te passen in het universitaire curriculum. De rol van het 

werk was duidelijk: het nam de plaats in die scholastieke logicahandboeken 

voorheen hadden gehad en diende, zoals we al zagen, als een inleidende 

cursus dialectiek, een voorbereiding op het lezen van Aristoteles’ Organon. 

Het liet zich gemakkelijk inpassen doordat de opzet traditioneel was: al 

het materiaal van het Organon komt in de traditionele volgorde aan bod. 73 

In overeenstemming met de humanistische afkeer van woordzifterijen had 

Caesarius de middeleeuwse taalfilosofische onderwerpen weggelaten en onder 

invloed van de retorische dialectiek had hij de topica wat meer aandacht 

dat De inventione dialectica zoveel verschillende rollen te vervullen kreeg geeft aan dat de 

rol van het werk van te voren niet vaststond en er echt gezocht moest worden naar een 

plaatsje binnen het curriculum. 

69 Mack, Renaissance Argument, pp. 286-289. 

70 Caesarius verwijst in zijn boek drie keer naar Trapezuntius, zie 3.5. 

71 Philippus Melanchton had op dat moment zijn eerste schoolboek voor dialectica nog 

niet uitgebracht. Dit zou later in het jaar pas verschijnen. Zie Mack, Renaissance Argument, 

pp. 323-325 en Mack, Rudolph Agricola, p. 312. Bovendien was Melanchtons eerste 

dialecticaboek zeer beknopt en dus geen directe concurrent voor Caesarius’ Dialectica. 

72 Seifert, Logik, p. 21. 

73 Zie 3.4.


gegeven. 74 Dit eclecticisme, dit geschipper tussen vernieuwing en traditie, 

is een deel van het antwoord op de vraag waarom dit werk zo succesvol was. 

Andere aspecten die het werk zo geschikt maken als leerboek binnen een 

humanistische opleiding zijn het vele gebruik van klasssieke teksten en het 

(geveinsde) negeren van de middeleeuwse traditie (zie 3.5), de aandacht voor 

de Griekse taal (zie 3.6) en het eleganter taalgebruik. Op het laatste punt 

ben ik niet ingegaan omdat het Latijn van humanisten een afzonderlijke 

studie vormt en daarmee buiten het bereik van deze studie valt. Wel meen 

ik te kunnen zeggen dat Caesarius een humanistische standaard voor Latijn 

hanteert en scholastiek taalgebruik probeert te vermijden. Als laatste en ik 

denk zeer belangrijke reden voor de populariteit van Caesarius’ Dialectica, 

wil ik de duidelijkheid en bondigheid ervan noemen. Caesarius heeft het 

materiaal helder en zakelijk uiteengezet. In het voorwoord zei Caesarius zelf 

ook al, zoals we zagen in 3.2, dat het zijn intentie was alle onderdelen van de 

dialectica te behandelen op een manier die was afgestemd op het onderwijs. 

Dat hij in deze opzet is geslaagd blijkt wel uit het oordeel dat Melanchton 

over Caesarius’ Dialectica velt: 

Er zijn ook de boeken van Rudolf Agricola, die het, naar ik meen, 

waard zijn om zeer aandachtig gelezen te worden. Onlangs zijn 

de boeken van Johannes Caesarius uitgegeven, die de hele kunst 

bevatten en geschreven zijn voor het bevattingsvermogen van 

jonge mensen. Daarom zou ik wensen dat deze worden voorgeschreven 

aan jongeren op alle scholen overeenkomstig de goede 

methode. Zeker raad ik daarom degenen die mijn boekjes lezen 

aan om Caesarius en Agricola erbij te nemen, want wie dat heeft 

gedaan zal in mijn ogen de kunde hebben voltooid en een volmaakt 

vakman zijn, of hij de kunde nu gebruikt bij het schrijven 

of bij het discussiëren. 75 

74 Zie 3.4. 

75 Melanchton, Elementa rhetorices, pp. 13-15: “Extant et Rodolphi Agricolae libri, 

quos diligentissime legendos esse censeo. Nuper editi sunt libri Ioannis Caesarei, qui totam 

artem continent, et ad captum primae aetatis scripti sunt. Quare optarim eos proponi 

adolescentibus in omnibus Scholis, pro iusta Methodo. Certe his, qui meos libellos legunt, 

consulo, ut adiungant Caesareum et Rodolphum, quod qui fecerit, mihi quidem absoluisse 

artem videbitur ac perfectus artifex erit, si vel scribendo vel disputando usum artis sibi 

fecerit.”

52 Hoofdstuk 3. Caesarius’ Dialectica

Deel II 

Tractaat 9: De locis 

dialecticis

Inleiding 

In het tweede deel van deze studie zullen we één tractaat van Caesarius’ 

Dialectica aandachtig bekijken. De keuze is gevallen op tractaat 9 ‘Over 

de dialectische loci’ omdat het onderzoek op het gebied van de topica, het 

onderwerp van dit tractaat, na verwaarlozing aan het eind van de Middeleeuwen 

in humanistische kringen een nieuwe impuls krijgt en door een humanist 

als Rudolf Agricola zelfs tot het middelpunt van de dialectica wordt 

verheven. Het is interessant om te zien wat we van deze hernieuwde interesse 

en inhoudelijke vernieuwingen terugvinden in een handboek als dat van 

Caesarius. Was hij een vernieuwer of juist conservatief? Om deze vraag te 

kunnen beantwoorden moeten we ons eerst verdiepen in de geschiedenis van 

de topica. In hoofdstuk 4 zal ik in vogelvlucht een overzicht geven van (enkele) 

ontwikkelingen op dit vakgebied door de eeuwen heen. Hierbij komen 

Aristoteles (4.1), Boëthius (4.2), de Middeleeuwen (4.3) en Agricola (4.4) 

aan bod. Na dit overzicht keren we terug naar Caesarius. In hoofdstuk 5 

volgt de integrale tekst van zijn negende tractaat. Hoofdstuk 6 vormt een 

commentaar op deze tekst waarbij mijn speciale aandacht uitgaat naar vragen 

als: in welke traditie staat Caesarius? Uit wiens werk put Caesarius en 

wie zegt hij te volgen? Wat is de plaats van de topica binnen de dialectica 

bij Caesarius? Aannemend dat dit tractaat representatief is voor Caesarius’ 

hele werk zal ik de uitkomsten van de bestudering van dit tractaat combineren 

met mijn bevindingen in hoofdstuk 3 en zo komen tot enige conclusies 

over het werk als geheel.

Hoofdstuk 4 

De topica voor Caesarius 

4.1 Aristoteles 

Het Organon van Aristoteles bevat een werk met de titel Topica. Aristoteles 

begint de Topica met het doel van het werk. Het doel is het vinden van een 

methode waarmee we in staat zijn te redeneren over elk naar voren gebracht 

probleem vanuit . zijn opvattingen met een zeker draagvlak: 

ze schijnen waar aan sommigen. We zouden het woord dus kunnen vertalen 

met ’waar-schijnlijke kennis’ of ’niet-zekere kennis’ of met ’meningen’. 1 

De Topica is dus een handboek om goed te leren redeneren vanuit meningen. 

Vervolgens schrijft Aristoteles dat we eerst moeten kijken naar wat een 

dialectisch syllogisme is en waarin het verschilt van andere soorten van syllogismen; 

het dialectisch syllogisme is immers, zo zegt hij, het object van deze 

studie. 2 Het onderscheid tussen tussen een bewijs () of demonstratief 

syllogisme en een dialectisch syllogisme ( ) 

formuleert Aristoteles als volgt: 

Het is een bewijs wanneer het syllogisme redeneert vanuit ware 

en primaire premissen of vanuit dergelijke premissen die het 

principe van kennis over zichzelf hebben gekregen door primaire 

en ware premissen. Een dialectisch syllogisme daarentegen is 

een syllogisme dat redeneert vanuit meningen. Waar en primair 

zijn dingen die hun geloofwaardigheid niet door andere dingen 

maar door zichzelf hebben. Want bij de uitgangspunten van de 

wetenschap moet je niet zoeken naar het waarom, maar elk van 

de uitgangspunten moet zelf op zichzelf geloofwaardig zijn. Meningen 

zijn de dingen die toeschijnen aan allen of aan de meesten 

of aan de wijzen, en van de wijzen aan allen of de meesten of de 

meest beroemden en geëerden. 3 

1 Aristoteles, Topica 100a18-20. 

2 Aristoteles, Topica 100a21-24. 

3 Aristoteles, Topica 110a27-b23.

58 Hoofdstuk 4. De topica voor Caesarius 

In het bovenstaande fragment wordt duidelijk dat het verschil tussen een 

bewijzend en een dialectisch syllogisme niet een verschil in (logische) vorm 

is, maar een verschil in de status van de premissen: zijn de premissen waar 

en primair of zijn ze met een bewijzend syllogisme te herleiden tot premissen 

die waar en primair zijn, dan is het een bewijzend syllogisme; zijn de 

premissen dit niet, maar zijn het louter meningen, dat wil zeggen schijnen 

ze toe aan allen, de meesten, de wijzen of daarvan weer allen, de meesten, 

de beroemdsten of de meest geëerden, dan is er sprake van een dialectisch 

syllogisme. 

Om bovenstaand fragment te begrijpen, moet je iets weten van Aristoteles’ 

wetenschapsopvatting. Volgens Aristoteles heb je wetenschappelijke 

kennis () als je weet waarom iets het geval is. In de wetenschap 

streef je ernaar de diepste verklaringen te vinden. Je kunt dan niet verder 

vragen naar een verklaring. Het zijn de uitgangspunten of de eerste principes 

(). Elke wetenschap heeft haar eigen uitgangspunten. Ze zijn 

waar en primair. Dit is de achtergrond van Aristoteles’ opmerking: “Waar 

en primair zijn de dingen die hun geloofwaardigheid niet door anderen maar 

door zichzelf hebben. Want bij de uitgangspunten van de wetenschap moet 

je niet zoeken naar het waarom, maar elk van de uitgangspunten moet zelf 

op zichzelf geloofwaardig zijn.” 

Wanneer je de uitgangspunten hebt gevonden, kun je deze als premissen 

nemen in een syllogisme en er conclusies uit afleiden. Deze zijn dan 

noodzakelijk ook waar. Je kunt ook weer verder redeneren op grond van 

die afgeleide conclusies. Zo kun je de verschijnselen in onze werkelijkheid 

verklaren door te laten zien dat ze berusten op de uitgangspunten van de 

wetenschap. Wanneer je zo redeneert of direct vanuit ware en primaire premissen 

(de uitgangspunten) of vanuit premissen die afgeleid kunnen worden 

uit uitgangspunten (ongeacht het aantal stappen dat daar voor nodig is), is 

het een demonstratief of bewijzend syllogisme. 4 

Maar het object van de Topica is niet het demonstratieve syllogisme, maar 

juist het dialectische, waarin, zoals we al zagen, wordt geredeneerd vanuit 

meningen. Maar wat is nu het nut van goed kunnen argumenteren vanuit 

meningen, zoals men in de dialectiek blijkbaar doet? Aristoteles geeft zelf 

een antwoord op deze vraag: 

Het volgende, na het gezegde, zou zijn te zeggen met het oog 

op hoeveel en welke dingen deze studie () nuttig is. 

Die is nuttig met het oog op drie dingen: met het oog op oefening 

(), met het oog op de gesprekken () en 

met het oog op filosofische wetenschappen ( 

). Dat deze nuttig is met het oog op oefening, 

4 Zie ook Aristoteles, Analytica posteriora 71b18-25.

4.1 Aristoteles 59 

is vanzelf duidelijk. Want als we een methode hebben zullen we 

gemakkelijker het onderwerp dat naar voren is gebracht kunnen 

bediscussiëren. En met het oog op gesprekken, omdat we, wanneer 

we de meningen van de meerderheid hebben meegerekend, 

ons met hen zullen onderhouden niet op grond van opvattingen 

van anderen, maar op grond van hun eigen opvattingen, terwijl 

we wat zij ons niet goed schijnen te zeggen in een andere richting 

sturen. En met het oog op de filosofische wetenschappen is deze 

nuttig omdat wij, wanneer wij de problemen naar beide kanten 

kunnen doorlopen (), gemakkelijker in elk geval het ware 

en het onware zullen onderscheiden. Bovendien () is deze 

nuttig met het oog op de eerste principes van elke wetenschap 

( ). Want [redenerend] 

uit de eigen principes van de betreffende wetenschap is het onmogelijk 

iets te zeggen over deze [principes], aangezien de principes 

de eerste zijn van allen, en het is noodzakelijk via de meningen 

() over het betreffende onderwerp deze [principes] te bespreken. 

En dit is eigen aan, of in elk geval, het meest passend 

bij de dialectiek. Want omdat de dialectiek van onderzoekende 

aard () is, heeft die een weg naar de principes van alle 

takken van onderzoek. 5 

Aristoteles kondigt aan de drie gebieden te noemen waarvoor dialectiek nuttig 

is: oefening, gesprekken en de filosofische wetenschap. Na deze genoemd 

en kort besproken te hebben, voegt hij er een vierde aan toe: de principes 

van elke wetenschap. 6 

Aristoteles zegt hier dus dat dialectiek onder andere nuttig is voor de 

filosofische wetenschappen en voor de principes van elke wetenschap. Het 

is duidelijk dat het, gezien Aristoteles’ wetenschapsopvatting, niet mogelijk 

is om de eerste principes van de wetenschappen te bewijzen, dat wil zeggen 

aan te tonen met behulp van een demonstratief syllogisme, omdat er geen 

verklaring (en dus geen middenterm in het syllogisme) is van principes. Om 

tot de eerste principes van een wetenschap te komen hebben we dus niets aan 

demonstratieve syllogismen. Maar in bovenstaande passage lijkt Aristoteles 

te zeggen dat we in de dialectiek, waar we redeneren vanuit meningen, wel 

kunnen komen tot deze eerste principes van de wetenschappen. Verschillende 

interpretatoren vinden deze passage problematisch: hoe kan Aristoteles 

nu beweren dat we door te vertrekken vanuit -onzekere- meningen kunnen 

komen tot waarheid en de zekerheid die we in de wetenschap verlangen? 

5 Aristoteles, Topica, 101a25-101b4. 

6 Het is onduidelijk of die laatste moet worden gezien als een nader aspect van 3 of 

dat er eigenlijk 4 toepassingsgebieden van de dialectiek zijn en Aristoteles die laatste 

aanvankelijk was vergeten.


Maar het is hier niet de plaats om op deze discussie in te gaan. 7 

De eerste twee toepassingsgebieden zijn minder problematisch. Als we 

iemand willen overtuigen (of dat nu als oefening is of in het echte leven) 

zullen we hem zo ver moeten krijgen dat hij uiteindelijk instemt met onze 

opvatting. De ander zal niet altijd bereid zijn om onze mening onmiddellijk 

te bevestigen (en in een oefening zelfs juist extra geneigd zijn om te doen 

alsof hij achter de tegenovergestelde mening staat). Dus zullen we goede 

argumenten moeten aandragen waarom onze opvatting waar is. Er ontstaat 

een discussie waarin degene die wil overtuigen de rol van vrager heeft en 

degene die overtuigd moet worden die van antwoorder. De vrager moet een 

argumentatie zoeken die aan twee eisen voldoet: de argumentatie moet als 

conclusie de opvatting hebben waar de vrager heen wil en de antwoorder 

moet bereid zijn in te stemmen met de premissen van de argumentatie. Op 

het moment namelijk dat de antwoorder met de premissen heeft ingestemd 

en de conclusie volgt uit deze premissen, moet deze ook met de conclusie 

instemmen en heeft de vrager bereikt wat hij wilde. Als de antwoorder niet 

onmiddellijk instemt met de premissen waaruit de conclusie volgt zal de vrager 

deze premissen weer moeten onderbouwen met een nieuwe argumentatie. 

De Topica, het handboek voor wie anderen wil overtuigen, leert deze 

argumentaties te bedenken. Het levert geen kant en klare argumentaties, 

zoals de argumentaties die de sofisten hun leerlingen opdroegen uit het hoofd 

te leren, maar een methode om argumenten te vinden. 8 Bij deze methode 

voor het vinden van argumenten is een cruciale rol weggelegd voor wat 

Aristoteles () noemt, zo blijkt uit het feit dat boek 2 tot en met 7 

bijna geheel bestaan uit lijsten met deze . , wat letterlijk ‘plaats’ 

betekent, wordt in het Latijn standaard vertaald met ‘locus’. Ik zal steeds 

de Latijnse naam aanhouden en deze, omdat het gaat om een technische 

betekenis, onvertaald laten. 

Het begrijpen van deze methode en de functie van de loci wordt bemoeilijkt 

door het ontbreken van een uitleg wat een locus is. Aristoteles zegt 

nergens expliciet wat een locus is en lijkt locus als een technische term te 

beschouwen waarvan de betekenis bekend is. 9 Bij gebrek aan een definitie 

moeten we uit de lijsten met loci die Aristoteles geeft afleiden wat een locus 

eigenlijk is. Laten we kijken naar de volgende passage als voorbeeld: 

7 Zie T. Irwin, Aristotle’s First Principles, Oxford: Clarendon Press, 1988; R. Smith, 

‘Aristotle on the Uses of Dialectic’, Synthese 96 (1993); M. C. Nussbaum, The Fragility 

of Goodness. Luck and Ethics in Greek Tragedy and Philosophy, Cambridge: Cambridge 

University Press, 1986; G. E. L. Owen, ‘Tithenai ta phainomena’, in: J. M. E. Moravcsik 

(red.), Aristotle, a Collection of Critical Essays, New York: Garden City, 1967. 

8 Aristoteles, Sophistici Elenchi, 183b36-184a8. 

9 Misschien oorspronkelijk komend uit de kunst van het onthouden, de mnemotechniek. 

Zie ook Stumps commentaar in Boëthius, De topicis differentiis, vertaald, met noten en 

een studie over de tekst door E. Stump, Ithaca & London: Cornell University Press, 1978 

[Stump], pp. 165-166. Yates heeft een boek geschreven over de mnemotechniek: F. A. 

Yates, The Art of Memory, London: Routledge, 1969.

4.1 Aristoteles 61 

Als de soort een relatief is, moet men kijken of het geslacht ook 

een relatief is. Want als de soort een relatief is, is het geslacht 

het ook. 10 

Aristoteles doet hier twee dingen. 11 Ten eerste geeft hij de vrager een instructie 

of een strategie: in het geval dat de antwoorder meent dat een 

bepaalde soort een relatief is en de vrager meent van niet, dan moet de 

vrager onderzoeken of het geslacht ook een relatief is. Ten tweede geeft 

Aristoteles de reden die deze strategie rechtvaardigt of verklaart. Dit staat 

in het gedeelte dat begint met ‘want’. Mocht blijken na onderzoek van de 

vrager dat het geslacht geen relatief is, dan kan hij argumenteren dat de 

soort ook geen relatief is, zich hierbij beroepend op de reden die luidt: “als 

de soort een relatief is, het geslacht dat dan ook is.” De vrager heeft dan 

zijn doel bereikt. De andere voorbeelden hebben dezelfde opbouw als deze, 

al wordt soms de instructie en soms de reden weggelaten. 

De vraag is nu wat de locus is. Is dat de instructie of de reden? Hierover 

verschilden de meningen al in de Oudheid. Volgens Theophrastus is de 

locus alleen de reden; volgens Alexander van Aphrodisias beide maar primair 

de reden. 12 Ook moderne interpretatoren zijn het hierover niet eens. 

Omdat ik hier echter niet als doel heb om de best mogelijke interpretatie 

van Aristoteles te geven ga ik verder niet op deze discussie in. 13 Voor een 

goed begrip van de traditie van de topica na Aristoteles is het echter wel 

belangrijk te zien dat er bij Aristoteles twee aspecten verbonden zijn met 

het begrip locus: een instructie en een reden, welke van deze ook primair is. 

Ook belangrijk is op te merken dat de redenen die Aristoteles in zijn lijst 

met loci geeft een heterogene groep vormen. Sommige hebben de status van 

een logisch wet, andere zijn noodzakelijk waar gegeven de definitie van de 

termen, en weer andere zijn vaak waar, vaak overtuigend en moeilijk om iets 

tegenin te brengen. Het is goed mogelijk dat Aristoteles zelf nooit tot een 

voltooid concept van een locus is gekomen. 14 

De lijst met loci (boek 2 t/m 7) is bij Aristoteles geordend naar predicabile. 

De predicabilia zijn de verschillende relaties die kunnen bestaan 

tussen het subject en het predicaat in een propositie. Het predicaat kan een 

accident, geslacht, kenmerkende eigenschap (proprium) of definitie zijn van 

10 Aristoteles, Topica, 124b15-16. 

11 Zie Stumps analyse in Boëthius, De topicis differentiis [Stump], pp. 166-167. 

12 Alexander van Aphrodisias, In Aristotelis Topicorum libros octo commentaria, ed. M. 

Wallies, Berlin: Reimer, 1891, p. 5, r. 21 e.v., p. 126, r. 12 e.v. 

13 Voor de opvatting dat de strategie primair is zie Stumps argumentatie in Boëthius, 

De topicis differentiis [Stump], pp. 167-170. Voor de tegenovergestelde mening zie o.a. 

W. A. de Pater, ‘La fonction du lieu et de l’instrument dans les Topiques’, in: G. E. L. 

Owen (red.), Aristotle on Dialectic. Proceedings of the Third Symposium Aristotelicum, 

Oxford: Clarendon Press, 1968 p. 174-175. 

14 N. J. Green-Pedersen, The Tradition of the Topics in the Middle Ages. The Commentaries 

on Aristotle’s and Boethius’ ‘Topics’, München & Wien: Philosophia Verlag, 1984, 

p. 28.


het subject. De loci die nuttig zijn wanneer je een conclusie wilt bereiken 

van het type waar het predicaat een accident is van het subject staan in 

boek 2 en 3, waar het predicaat een geslacht is in boek 4, een eigenschap in 

boek 5 en een definitie in boek 6 en 7. 

Hoe ga je nu in een concrete situatie aan de slag met zo’n lijst met loci? 

Stel dat de vraag in het debat is of kennis een soort is van wat goed is en 

dat de antwoorder van mening is dat dit zo is. Hoe gaat de vrager te werk 

om te laten zien dat dat niet zo is? In dit voorbeeld is het predicaat het 

geslacht van het subject. De vrager moet dus uit de loci van boek 4 putten. 

Daar vindt hij naast vele andere loci de volgende: 

Verder [moet je kijken] of het geslacht en de soort niet in dezelfde 

categorie vallen. (...) Om het algemeen te zeggen moet het 

geslacht onder dezelfde categorie valt als de soort. 15 

De vrager kan deze locus als een soort mal gebruiken voor zijn eigen argumentatie. 

Hij moet dus kijken of in zijn concrete geval geslacht en soort 

van dezelfde categorie zijn. Hij laat de antwoorder ermee instemmen dat 

goedheid een kwaliteit is en dat kennis een relatief is en dat ze dus niet 

van dezelfde categorie zijn. Vervolgens doet hij een beroep op de algemene 

regel van deze locus, namelijk dat geslacht en soort onder dezelfde categorie 

vallen, om aan te tonen dat goedheid geen geslacht is van kennis. De locus 

fungeert dus als een algemeen voorschrift waarmee voor een specifieke 

conclusie argumentaties kunnen worden geconstrueerd. 

Aristoteles heeft veel aandacht voor de context waarin deze methode 

gebruikt wordt, het debat of de discussie. Deze context wordt in het werk 

niet uit het oog verloren. Het gaat Aristoteles niet puur om het opstellen 

van argumentaties, maar echt om het overtuigen van discussiegenoten. 

4.2 Boëthius 

Tussen Aristoteles en Boëthius is er veel gebeurd op het gebied van de topica, 

onder andere door de Grieken Theophrastus, Themistius en Alexander van 

Aphrodisias, en door de Romeinse auteurs Cicero en Quintilianus. Deze 

ontwikkelingen sla ik echter over en ga meteen over op de topica bij Boëthius. 

We hebben twee werken over van Boëthius over topica: zijn commentaar op 

Cicero’s Topica (In Ciceronis Topicam) en De differentiis topicis. Omdat 

Johannes Caesarius duidelijk meer heeft geput uit De differentiis topicis 

zullen we ons op dit werk concentreren. Het eerste boek van dit werk is 

15 Aristoteles, Topica, 120b36-121a9. De categorieën zijn het onderwerp van Aristoteles’ 

gelijknamige boek. Men is het er niet over eens is wat categorieën volgens Aristoteles 

nu eigenlijk zijn. Volgens een vrij wijdverspreide (maar niet algemeen geaccepteerde) 

opvatting delen categorieën de werkelijkheid in.

4.2 Boëthius 63 

een algemene introductie waarin de belangrijkste noties worden uitgelegd. 

In boek 2 en 3 geeft Boëthius twee indelingen van dialectische loci, die van 

Themistius en die van Cicero, en verzoent deze met elkaar. Het vierde boek 

gaat geheel over retorische loci. Er wordt uitgelegd wat dat zijn en waarin 

ze verschillen van dialectische loci. 

Boëthius deelt de logica in in twee onderdelen: de kunde van het vinden 

van argumenten (de ars inveniendi) en de kunde van het beoordelen van 

argumentaties (de ars iudicandi). Het eerste is het gebied van de topica, 

het tweede van de analytica. Dit onderscheid neemt Boëthius over uit Cicero, 

Topica, II.6. 

In tegenstelling tot Aristoteles zegt Boëthius wel expliciet wat een locus 

is: 

Nu blijft over uit te leggen wat een locus is. Een locus is, volgens 

Cicero, de vindplaats (sedes) van een argument. (...) De 

vindplaats kan gedeeltelijk worden begrepen als een maximale 

propositie (maxima propositio), gedeeltelijk als de differentia 

van een maximale propositie. 16 

Boëthius maakt expliciet duidelijk dat er twee dingen zijn die hij locus 

noemt. In het vervolg legt hij uit wat hij met elk van beide bedoelt en 

hoe ze functioneren in een argument. Over de maximale propositie schrijft 

hij: 

Er zijn proposities die niet alleen door zichzelf (per se) gekend 

zijn, maar ook niets fundamentelers hebben waardoor zij bewezen 

zijn en deze worden maximaal en principieel genoemd, en er 

zijn andere waarvoor de eerste en maximale proposities geloof 

verschaffen. Daarom is het noodzakelijk dat van alle dingen die 

betwijfeld worden die als eerste instemming krijgen, die geloof 

kunnen verschafffen aan andere dingen op zo’n manier dat er 

niets kan worden gevonden wat beter gekend is dan deze. Want 

als een argument is wat geloof verschaft aan iets wat in twijfel is 

en het beter bekend en sneller te geloven moet zijn dan wat bewezen 

is, dan is het noodzakelijk dat die maximale [proposities], 

die op zichzelf gekend zijn op zo’n wijze dat ze geen bewijs van 

buiten nodig hebben, geloof verschaffen aan alle argumenten. 17 

Maximale proposities zijn dus proposities die door zichzelf worden gekend 

ofwel ‘vanzelfsprekend’ zijn en het dus niet nodig hebben om door andere 

16 Boëthius, De differentiis topicis in Boëthius, Manlii Severini Boetii Opera omnia, 

Ed. J.-P. Migne, Turnhout: Brepols, s.a. [Migne], 1185A. ‘Maxima’ betekent eigenlijk 

simpelweg ‘zeer groot’, maar omdat het hier wordt gebruikt in een specifieke, technische 

betekenis geef ik er de voorkeur aan het te vertalen met ‘maximaal’. 

17 Boëthius, De differentiis topicis [Migne], 1185A8-B5.


proposities bewezen te worden. We moeten oppassen dat we niet, hoe verleidelijk 

ook, deze maximale proposities van Boëthius gelijk stellen met de 

eerste principes van de wetenschappen van Aristoteles. Je redeneert vanuit 

de eerste principes in het geval van een bewijs, terwijl het hier juist gaat om 

dialectiek, redeneren vanuit meningen. Boëthius is zich terdege bewust van 

dit onderscheid en het is dus niet waarschijnlijk dat hij ze hier op één hoop 

gooit. 18 Wat is dan de status van deze maximale proposities? Om deze vraag 

te beantwoorden moeten we het doel van de dialectiek niet vergeten. 19 Het 

gaat erom om je gesprekspartner te overtuigen. En overtuigen doen we door 

de gesprekspartner in te laten stemmen met premissen waaruit de gewenste 

conclusie volgt. Als we als premissen proposities nemen die zelfevident 

zijn, zal de gesprekspartner acuut bereid zijn ermee in te stemmen, zonder 

een nader bewijs te eisen. Deze zelfevidente proposities zijn wat Boëthius 

‘maximale proposities’ noemt. Ze corresponderen met het aspect van de 

reden van Aristoteles’ loci, al zijn ze bij Boëthius meer gesystematiseerd en 

vormen ze een homogenere groep. 

Boëthius’ maximale proposities fungeren als generalisaties en de te bewijzen 

proposities zijn instanties van deze generalisaties. 20 Een voorbeeld. 

Stel dat er wordt gediscussieerd over de vraag of een jaloerse man wijs is. 

Eén van de maximale proposities luidt: ‘Dingen waarvan de definitie verschillend 

zijn zijn zelf ook verschillend’. Toegepast op dit geval geeft dit: 

‘Als de definitie van jaloerse man en wijze man verschillend zijn, zijn ook 

jaloerse man en wijze man zelf verschillend’. De vrager heeft nu de structuur 

van zijn argumentatie en gaat als volgt te werk: hij laat de antwoorder 

instemmen met de maximale propositie (wat zal lukken omdat de maximale 

propositie een zelf-evidente propositie is) en met de definities van jaloerse 

man en wijze man. Nu zal de antwoorder ook moeten instemmen met de 

gewenste conclusie dat een jaloerse man niet wijs is. 

Het is belangrijk om te zien dat deze argumentatie niet een argumentatie 

is die zuiver op grond van de vorm geldig is en dus geen syllogisme in de 

strikte zin van het woord is. 21 De argumentatie zou wel makkelijk in de 

vorm van een echt syllogisme in te passen zijn: 

(1) Geen wijze man wordt gekweld door de goede dingen van anderen 

Elke jaloerse man wordt gekweld door de goede dingen van anderen 

Dus is geen enkele jaloerse man wijs. 

18 

Zie voor het onderscheiden bijvoorbeeld Boëthius, De differentiis topicis [Migne], 

1181C-1182C. 

19 

Ik volg in deze interpretatie Eleonore Stump in Boëthius, De topicis differentiis 

[Stump], pp. 181-182. 

20 

Ook hierin volg ik Stump in Boëthius, De topicis differentiis [Stump], pp. 187-189. 

21 

Boëthius zelf hanteert de term ‘syllogisme’ in ruimere betekenis en zou deze argumentatie 

wel een syllogisme noemen. Zie Stumps commentaar in Boëthius, De topicis 

differentiis [Stump], pp. 110-111, n. 5.

4.2 Boëthius 65 

Maar deze argumentatie is al geldig op grond van haar vorm en dat zou 

betekenen dat de maximale propositie helemaal geen functie heeft en volstrekt 

overbodig is. Waarom gebruiken we die maximale proposities dan in 

de dialectiek als het ook zonder kan? Dat is weer vanwege het doel van de 

dialectica: overtuigen. Een ongetrainde gesprekspartner zal eerder geneigd 

zijn in te stemmen met de redenering waarin de conclusie een specifiek geval 

is van een maximale propositie waar hij de waarheid wel van inziet, dan dat 

hij de formele geldigheid van het Aristoteliaanse syllogisme inziet. 

Laten we nu kijken naar de andere betekenis van locus bij Boëthius: de 

differentiae van maximale proposities of te wel simpelweg de differentiae. 

Differentia is een technische term uit de metafysica. Daar is de differentia 

dat waarin de soorten van elkaar verschillen wanneer een geslacht wordt verdeeld 

in zijn soorten. Op deze manier delen de differentiae alle dingen die 

onder het geslacht vallen in in groepen. De differentiae in de topica hebben 

een vergelijkbare functie als indelingscriteria. Ze delen de hele groep van 

maximale proposities in in kleinere groepen. De differentiae van de maximale 

proposities zijn algemener en universeler dan de maximale proposities 

die eronder vallen en daardoor zijn er minder differentiae dan maximale 

proposities en kunnen ze fungeren als classificatiecriteria of labels van de 

maximale proposities. 

Twee voorbeelden: 

1. Maximale propositie: wat toekomt aan het geslacht komt toe aan de 

soort. 

Differentia: vanuit het geslacht. 

2. Maximale propositie: als dat wat meer schijnt aanwezig te zijn niet 

aanwezig is, zal ook niet dat wat minder schijnt aanwezig te zijn aanwezig 

zijn. 

Differentia: vanuit wat meer is. 

De differentia is wat Green-Pedersen het centrale woord van de eerste clausule 

van de samengestelde zin noemt. 22 Indirect duidt de differentia op 

de relatie tussen het centrale woord van de eerste clausule en het centrale 

woord van de tweede clausule. In onze voorbeelden de relatie geslacht-soort 

of meer-minder. Onder de differentia ‘vanuit het geslacht’ vallen de maximale 

proposities die betrekking hebben op de relatie geslacht-soort. Op deze 

manier zijn de maximale proposities gelabeld en kun je makkelijker in de 

enorme berg van maximale proposities een geschikte vinden. 

Eleonore Stump wijst er met klem op dat de functie van de differentiae 

meer is dan alleen een label. 23 Ze zijn het eigenlijke instrument bij 

22 Green-Pedersen, The Tradition of the Topics, p. 64. 

23 Zie Stumps interpretatie in Boëthius, De topicis differentiis [Stump], pp. 195-204.


het vinden van een argument. Maar over wát een differentia nu precies 

vindt is onenigheid. Ik volg Stump in haar opvatting dat de differentia het 

instrument is om de vereiste middenterm te vinden. 24 Een voorbeeld: 

(2) Premisse 1: Elke deugd is nuttig 

Premisse 2: Rechtvaardigheid is een deugd 

Conclusie: Dus is rechtvaardigheid nuttig 

Maximale propositie: wat toekomt aan het geslacht komt toe aan de 

soort 

Differentia: vanuit het geslacht. 

We willen concluderen dat ‘nuttig’ wordt geprediceerd van ‘rechtvaardigheid’. 

We zoeken dus iets dat deze predicatie rechtvaardigt, namelijk een 

middenterm 1) waarvan ‘nuttig’ wordt geprediceerd en 2) die zelf wordt geprediceerd 

van ‘rechtvaardigheid’. De differentia ‘vanuit het geslacht’ brengt 

ons op het spoor de middenterm te zoeken in het geslacht van rechtvaardigheid, 

namelijk deugd. Deugd blijkt te voldoen aan beide eisen. In deugd 

hebben we dus een geschikte middenterm gevonden: een term die rechtvaardigheid 

en nuttig verbindt. 

Nu de differentia het eigenlijke instrument van het vinden is, is de rol 

van de maximale propositie niet zozeer het vinden van een argument als wel 

het confirmeren of valideren van een (gevonden) argumentatie. Op het moment 

dat je met behulp van differentia de middenterm hebt gevonden, laat 

je met behulp van de maximale propositie zien dat de gewenste conclusie 

hieruit volgt. Vaak is deze validatie van een twijfelachtige status en zouden 

wij, onder welke analyse ook, het argument nooit als een (formeel) geldig 

argument beschouwen. Formele geldigheid is voor Boëthius dan ook niet het 

criterium in de dialectica. Het gaat om waar-schijnlijke argumenten, want 

het doel van de dialectica is overtuigen. Het is onduidelijk wat Boëthius 

precies met ‘waarschijnlijke argumenten’ (probabilia argumenta) bedoelt. Is 

‘waarschijnlijk’ hier, zoals bij Aristoteles, een aanduiding van de status van 

de premissen of van de argumentatievorm zelf? Met andere woorden: verschillen 

een demonstratief en een dialectisch syllogisme ook bij Boëthius 

alleen in de status van de premisse of is een dialectische argumentatie van 

een lagere graad van geldigheid dan een demonstratief syllogisme? 

De differentiae zijn ingedeeld in drie hoofdgroepen volgens de Themistiaans- 

Boëthiaanse lijst: differentiae zijn intrinsiek, extrinsiek of intermediair. Als 

het argument en de maximale propositie te maken hebben met de natuur van 

het subject of het predicaat in de dialectische vraag, dan zijn de maximale 

propositie en de differentia intrinsiek. Als het argument en de maximale propositie 

gaan over iets wat buiten de natuur van het subject of het predicaat 

24 Volgens Jan Pinborg gaat het om het vinden van een vereiste premisse, zie J. Pinborg, 

Logik und Semantik im Mittelalter: ein Überblick, Stuttgart: Frommann-Holzboog, 1972, 

pp. 21-26, pp. 69-70.

4.3 Middeleeuwen 67 

ligt zijn de maximale propositie en de differentia extrinsiek. Ze zijn intermediair 

als ze op één manier te maken hebben met de natuur van subject of 

predicaat en op een andere manier niet. Aangezien Johannes Caesarius deze 

indeling overneemt zullen we bij de bespreking van zijn tekst hier dieper op 

ingaan. 

Een belangrijke verschuiving die is opgetreden tussen Aristoteles en Boëthius 

is dat de context van het debat bij laatstgenoemde naar de achtergrond is 

geschoven. 25 Bij Boëthius (zoals ook al bij Cicero) is dialectica primair 

een discipline geworden om argumenten te vinden. Net als Aristoteles is 

Boëthius van mening dat dialectiek primair wordt gebruikt in een debat, 26 

maar Boëthius verbindt dialectiek niet zo strikt met het debat als Aristoteles 

dat doet. Bij Aristoteles is de context van het debat continue aanwezig, 

Boëthius noemt het (misschien omdat het er in de traditie bij hoort) maar 

heeft er weinig aandacht voor. De argumenten zelf zijn waar het hem om 

gaat. 

Een ander belangrijk verschil is dat Boëthius zijn loci niet meer indeelt 

op grond van het predicabile zoals Aristoteles deed, maar zijn eigen systeem 

van indeling heeft. Bij de behandeling van de afzonderlijke loci zegt hij wel 

tot welk van de vier predicabilia de vraag behoort, maar het predicabile heeft 

in zijn topica eigenlijk geen functie. Het is een rudimentair element van de 

traditie. 27 

Verder is de methode van het vinden van argumenten is bij Boëthius 

minder informeel en meer geordend dan bij Aristoteles. Aristoteles was nog 

zoekende en had zijn concepten nog niet allemaal even helder, bij Boëthius 

is het een volwassen wetenschap geworden. 

4.3 Middeleeuwen 

De middeleeuwse filosofen hebben op het gebied van de topica de werken 

van Aristoteles en Boëthius als uitgangspunt genomen. Deze autoriteiten 

hebben hierbij echter een verschillend lot gekend. 28 

Aristoteles’ Topica is kort voor 1150 ingevoerd in het lesprogramma op 

de middeleeuwse scholen en later universiteiten. In de tweede helft van de 

twaalfde eeuw wordt het werk algemeen gebruikt. Het eerste commentaar 

dat bewaard is gebleven stamt uit de jaren dertig van de dertiende eeuw. 29 

Het werk blijft gebruikt worden in het onderwijs tot aan het eind van de 

Middeleeuwen. De tekst van Aristoteles is toegankelijk voor de middeleeuwse 

commentatoren via een vertaling van Boëthius. 

25 Zie Stumps inleiding in Boëthius, De topicis differentiis [Stump], p. 23-24. 

26 Boëthius, De differentiis topicis [Migne], 1206C3-D4. 

27 Green-Pedersen, The Tradition of the Topics, p. 71. 

28 Zie hiervoor Green-Pedersen, The Tradition of the Topics, pp. 87-93 en 123-126. 

29 Green-Pedersen, The Tradition of the Topics, p. 87.


Boëthius’ werken worden in de Middeleeuwen eerder geïntroduceerd dan 

die van Aristoteles, zo ook de werken over topica. Waarschijnlijk werd De 

differentiis topicis al gelezen en becommentarieerd voor het midden van de 

elfde eeuw, al stammen de eerste commentaren die we over hebben uit rond 

1100. De twaalfde eeuw was de grote bloeiperiode. Vanaf de dertiende 

eeuw treedt er een afname op in het gebruik van De differentiis topicis. 

Deze afname is gelijktijdig met een toenemend gebruik van Petrus Hispanus’ 

Tractatus (uit 1230) in het onderwijs. Na 1300 worden er geen commentaren 

meer geschreven op De differentiis topicis, maar des te meer op de Tractatus. 

Petrus Hispanus’ werk wordt een standaard handboek voor logica in 

de Middeleeuwen. 30 Net als andere handboeken omvat het alle onderdelen 

van de logica. Zijn vijfde tractaat is een samenvatting van boek 2 van De 

differentiis topicis. Daardoor maakt het De differentiis topicis overbodig. 

Ook in andere handboeken over logica in de Middeleeuwen is het gedeelte 

over topica een samenvatting van de inhoud van boek 2 van De differentiis 

topicis. Vaak wordt er ook een aantal definities en onderscheidingen uit 

het eerste boek overgenomen. Boek 3 met de Ciceroniaanse lijst en boek 

4 over retorische loci worden bijna nooit gebruikt. Op deze manier wordt 

in de Middeleeuwen de Themistiaans-Boëthiaanse lijst uit boek 2 van De 

differentiis topicis de standaardlijst met loci. Boëthius’ werk is de basis 

voor deze handboeken en Aristoteles’ Topica wordt amper gebruikt. 

In de late Middeleeuwen neemt de interesse in de topica af. Veel handboeken 

uit de veertiende en vijftiende eeuw laten het gedeelte over topica 

weg. 

Aristoteles’ Topica wordt in de Middeleeuwen geïnterpreteerd met behulp 

van Boëthius’ De differentiis topicis. 31 Omdat Aristoteles nergens zegt wat 

een locus is, wordt dit gemis opgevuld met Boëthius’ definitie. Met name 

in de dertiende en de vijftiende eeuw zegt men dat Boëthius’ De differentiis 

topicis ons leert over de substantie of de natuur van de loci, terwijl Aristoteles 

ons het gebruik laat zien. Van Boëthius leren we dus wat een locus is 

terwijl Aristoteles laat zien hoe loci gebruikt kunnen worden in argumenten. 

Hierbij gaan de middeleeuwse commentatoren ervan uit dat Aristoteles 

hetzelfde begrip van een locus heeft gehad als Boëthius. Bovendien maken 

ze in Aristoteles’ Topica een onderscheid tussen secties die extrinsieke en 

secties die intrinsieke loci behandelen. Dit onderscheid is geen onderscheid 

van Aristoteles maar van Boëthius, dat wordt gedrukt op Aristoteles’ lijst 

met loci. 

Ik zal slechts heel sumier ingaan op de doctrines over de topica in de Mid- 

30 

Over het topica-gedeelte in logicahandboeken in de Middeleeuwen, zie Green-Pedersen, 

The Tradition of the Topics, pp. 127-129. 

31 

Zie Green-Pedersen, The Tradition of the Topics, pp. 107-112.

4.3 Middeleeuwen 69 

deleeuwen. Het is moeilijk er algemene tendensen uit te halen en een nauwgezette 

analyse valt buiten het bereik van deze studie. 

De eerste scholastieke behandelingen van de topica die we over hebben 

verbinden topica strikt met het hypothetisch syllogisme. 32 Garlandus Compotista, 

die in zijn dialectica met name geïnteresseerd is in het hypothetisch 

syllogisme, meent dat loci handig zijn in de studie van het hypothetische 

syllogisme. De loci zijn namelijk in zijn opvatting instrumenten om ware 

conditionele premissen, die worden gebruikt in syllogismen, te ontdekken en 

confirmeren. Deze koppeling van topica en hypothetisch syllogisme vinden 

we ook nog in werken uit het tweede en derde kwartaal van de twaalfde 

eeuw. 

Aan het eind van de twaalfde eeuw neemt de aandacht voor het hypothetisch 

syllogisme af en komt het categorisch syllogisme centraal te staan als de 

fundering van alle inferenties en de ultieme garantie voor geldigheid. 33 Ook 

de topica wordt sterk gekoppeld aan het categorisch syllogisme. Dit blijft 

in de dertiende eeuw, bijvoorbeeld bij Petrus Hispanus. Petrus handhaaft 

het Aristotelische onderscheid tussen dialectische en demonstratieve syllogismen. 

Dialectische syllogismen zijn topische argumenten. Volgens Petrus 

zijn topische argumenten theoretisch enthymemen, incomplete syllogismen 

die een premisse missen, en kunnen alle enthymemen worden gereduceerd 

tot syllogismen -dé garantie voor geldige inferenties- door de ontbrekende 

premisse te verschaffen. Zo kan bijvoorbeeld de enthymeme “Elk dier rent, 

dus elke mens rent” tot een compleet syllogisme worden gemaakt door de 

premisse “Elke mens is een dier” toe te voegen. Maar in de praktijk wordt 

de geldigheid van een topisch argument niet aangeduid en verzekerd door 

het te herleiden tot een syllogisme, maar door een differentia en maximale 

propositie. 34 Deze vreemde discrepantie tussen theorie en praktijk wijst erop 

dat de dertiende-eeuwse logici niet goed wisten hoe ze de topica moesten 

inpassen in de rest van hun logica. De topica was van oudsher een onderdeel 

van de logica, maar wat men met deze erfenis uit de oudheid aan moest was 

32 Zie E. Stump, ‘Topics: Their Development and Absorption into Consequences’, in: 

A. Kenny & J. Pinborg N. Kretzmann (red.), The Cambridge History of Later Medieval 

Philosophy, from the Discovery of Aristotle to the Desintegration of Scholasticism, 

Cambridge: Cambridge University Press, 1982, pp. 275-279. 

33 Zie Stump, ‘Topics’ pp. 279-287. 

34 Volgens sommige tijdgenoten van Petrus Hispanus zijn de loci wel primair instrumenten 

om enthymemen tot syllogismen te reduceren, zie Stump in Boëthius, De topicis 

differentiis [Stump], pp. 221-222. Stump wijst er met klem op dat dat bij Petrus Hispanus 

niet het geval is. Zie Stump in Boëthius, De topicis differentiis [Stump], pp. 221-236. 

Op p. 233 schrijft ze: “Peter himself, who spends soms time explaining how to reduce 

enthymemes to syllogisms, makes no attempt to do so for his examples and presents enthymemes 

and maximes without any mention of corresponding syllogisms. Peter’s main 

interest, then, is not in confirming enthymemes by reducing them to syllogisms (...). The 

reason Peter introduces his method for converting enthymemes to syllogisms and the way 

he means it to relate to confirmation by maxims are not clear. That valid enthymemes 

are only imperfect syllogisms was, of course, part of received doctrine.”


niet altijd duidelijk. 35 

In de veertiende eeuw neemt de status van het syllogisme af. 36 Syllogismen 

hebben niet meer de speciale rol van de ultieme garantie voor geldigheid. 

Ze worden een van de vele gevolgtrekkingen (consequentiae). 37 Ook 

de topica wordt geabsorbeerd in de theorie van de consequentiae. 38 

Aan het eind van de veertiende en begin van de vijftiende eeuw gebeurt 

er weinig interessants op het gebied van topica. 39 Er wordt met name veel 

teruggegrepen op werken uit de dertiende eeuw. 

Ik noem twee opvallende verschuivingen die bij scholastieke auteurs zijn opgetreden 

ten opzichte van Boëthius. Hierbij neem ik Petrus Hispanus als 

vertegenwoordiger van de scholastieke traditie. 40 Een groot verschil met 

Boëthius (en al helemaal met Aristoteles) is dat bij Petrus Hispanus de 

connectie met de disputatie volledig is verdwenen. 41 Hiermee hangt samen 

dat de vraag waarvoor argumenten moeten worden gezocht niet meer wordt 

genoemd en ook de techniek van vraag en antwoord niet meer wordt besproken. 

Bovendien verschuift de functie van de loci van het produceren van 

argumenten naar het confirmeren en valideren van een enthymeme. We zagen 

in 1.2 dat de topica bij Cicero en Boëthius behoorde tot het deel van de 

logica dat zich bezighoudt met het vinden van argumenten. Bij Petrus en 

zijn tijdgenoten is het verschoven naar het oordelen. Wanneer de topica in 

de veertiende eeuw wordt geabsorbeerd in de theorie van de consequentiae 

is deze ontwikkeling volledig doorgevoerd. 

4.4 Agricola 

Na sombere tijden voor de topica in de veertiende en het begin van de vijftiende 

eeuw is er een heropleving vanaf de tweede helft van de vijftiende 

eeuw: door humanisten als Valla en Agricola wordt het zoeken naar argumentaties 

tot het middelpunt van de logica verheven. 42 Het meest opmerkelijke 

boek op dit gebied is Agricola’s De inventione dialectica. 43 

De inventione dialectica is een boek dat leert ‘how to think about what to 

35 

Zie Stump, ‘Topics’, p. 283; Green-Pedersen, The Tradition of the Topics, pp. 220- 

221, 340-341. 

36 

Zie Stump, ‘Topics’, pp. 287-290. 

37 

Voor de theorie van de consequentiae zie 2.3.1 en 3.4. 

38 

Stump, ‘Topics’; O. Bird, ‘The Tradition of the Logical Topics: Aristotle to Ockham’, 

Journal of the History of Ideas 23 (1962), pp. 317-322. 

39 

Zie Stump, ‘Topics’, p. 299, Green-Pedersen, The Tradition of the Topics, p. 321-331. 

40 

Deze keuze is gerechtvaardigd, zie Stump in Boëthius, De topicis differentiis [Stump], 

pp. 215-216. 

41 

Stump in Boëthius, De topicis differentiis [Stump], pp. 235-236. 

42 Stump, ‘Topics’, pp. 299. 

43 Zie voor Agricola’s dialectiek ook 2.2.2.

4.4 Agricola 71 

say’. 44 . Het grondidee is dat de artes sermocinales (grammatica, dialectica 

en retorica) een eenheid vormen. Het werk behandelt dan ook niet alleen wat 

traditioneel gezien tot het gebied van de dialectica behoort (loci, definities, 

vragen en argumentatie), maar neemt bij Agricola ook taken over die volgens 

de traditie tot de retorica behoren, zoals het ordenen van een redevoering. 

Agricola is goed bekend met Aristoteles’ Topica, Boëthius’ De differentiis 

topicis en ook met de middeleeuwse scholastieke traditie van de topica. 

Zijn bezwaar tegen deze boeken is dat ze te beknopt in hun uitleg en te 

ingewikkeld zijn: 

Omdat ik niet bij de woorden van een bepaalde auteur wil zweren 

-hoewel ik ze alle redelijk, of liever, niet één overal goed vind-, 

volg ik mijn eigen plan, en niet een andere schrijver. Ik doe dit 

niet zozeer omdat ik hoop beter te doen wat al die zeer grote en 

geleerde mannen voor mij hebben gedaan -want hoe zou ik dat 

kunnen?-, maar om de voorschriften, zoals ik eerder al zei, wat 

eenvoudiger en uitgebreider te behandelen in de hoop dat ze, zo 

niet scherpzinnig besproken, althans duidelijk genoeg uitgelegd 

zullen blijken. Als ik dat bereik, zal mijn wens vervuld zijn. 45 

Agricola gaat dieper dan zijn voorgangers in op de aard en het nut van de 

loci: 

Nu is het zo, dat van niets wat twijfelachtig is de geloofwaardigheid 

op zichzelf kan bestaan en we dus zekerheid omtrent iedere 

zaak moeten baseren op andere zaken die meer bekend en vaststaand 

zijn. Daarbij zijn sommige mensen in staat om met hun 

scherpzinnig verstand een doeltreffend en slagvaardig argument, 

dat wil zeggen, om Cicero te citeren, ‘een aannemelijke vondst 

om te overreden’, te bedenken. Anderen daarentegen, minder 

scherpzinnig van intellect, zijn niet capabel de dingen aandachtig 

te beschouwen. Zij zijn of in het geheel niet of veel te traag 

in staat om te vinden wat men over iedere willekeurige zaak te 

berde kan brengen. Daarom lijken de bedenkers van de zogenaamde 

verblijfplaatsen van de argumenten, die ze loci genoemd 

hebben, iets uitermate nuttigs te hebben gepresteerd. Hun opzet 

was dat we, aan de hand van die loci, welke fungeren als een 

soort tekens, met ons verstand de dingen aftasten en tot het in- 

44 Mack, Renaissance Argument, p. 120 

45 Vertaling van Marc van der Poel in R. Agricola, Over dialectica en humanisme, uitgegeven, 

ingeleid en van aantekeningen voorzien door M. van der Poel, Baarn: Ambo, 1991 p. 

68. Voor de Latijnse tekst zie R. Agricola, De inventione dialectica, op basis van de uitgave 

van Alardus van Amsterdam (1539) kritisch uitgegeven, vertaald en becommentarieerd 

door L. Mundt, Tübingen: Max Niemeyer Verlag, 1992, p. 30.


zicht komen welk gegeven er in ieder ding zit dat aannemelijk is 

en past bij de doelstelling van ons betoog. 46 

De loci fungeren bij Agricola dus als tekens (signa) die ons helpen bij de 

inventarisatie van de gegevens van een object en zo ook helpen bij het vinden 

van argumenten. 

Agricola geeft nauwgezette instructies hoe een student zich moet trainen 

in het gebruik van loci. Ten eerste is het noodzakelijk om de lijst met loci en 

hun beschrijving zoals hij die geeft in boek 1 herhaaldelijk te lezen om gedetailleerde 

kennis van de loci te krijgen. Vervolgens moet hij zich trainen in 

topische beschrijving en dialectische lezing. Topische beschrijving houdt in 

dat de student een object neemt en dit voert langs alle loci. 47 Elke locus past 

hij toe op zijn object. Zo levert de locus geslacht toegepast op het object filosoof 

als resultaat man. De topische beschrijving die op deze manier wordt 

verkregen is een georganiseerde verkenning van de aard van het object. Ze 

verschaft mogelijke beginpunten voor argumenten. Dit gaat op de volgende 

manier: stel dat de vraag is of een filosoof een echtgenote moet hebben. Er 

wordt dan een topische beschrijving gemaakt van filosoof en een van echtgenote. 

Vervolgens worden de topische beschrijvingen van beiden vergeleken. 

Wanneer er elementen zijn die in beide beschrijvingen voorkomen kunnen 

deze fungeren als verbindende elementen in de argumentatie. 

Onder dialectische lezing verstaat Agricola het bestuderen van de argumentaties 

bij ‘de beste auteurs’. Soms zijn deze argumentaties expliciet, 

maar vaak moet de argumentatieve structuur worden gereconstrueerd. Vervolgens 

moet de topische relatie van het argument worden herkend. Hierdoor 

krijgt de student meer inzicht in de loci en het gebruik ervan. Agricola illustreert 

deze oefening met nauw uitgewerkte analyses van de argumentaties 

van klassieke auteurs. 48 De voorbeelden die hij bespreekt komen hoofdzakelijk 

van Cicero, Vergilius, Terentius en Lucanus. 

Na deze training in topische beschrijving en dialectische lezing is de student 

in staat om zelf argumenten te bedenken, niet alleen als oefening op de 

universiteit, maar in elke situatie van het leven. 

De lijst met loci die Agricola geeft wijkt sterk af van de traditionele Themistiaans- 

Boëthiaanse lijst. Het grootste verschil is dat Agricola de retorische en dialectische 

loci samen in één systeen plaatst. Maar niet alleen de lijst met 

loci, ook de wijze waarop Agricola de afzonderlijke loci bespreekt verschilt 

sterk van die van zijn voorgangers. Een opvallend verschil ten opzichte van 

46 

Vertaling van Marc van der Poel in Agricola, Over dialectica, pp. 57. Voor het Latijn 

zie Agricola, De inventione dialectica, p. 10. 

47 

Agricola beschrijft deze werkwijze inclusief voorbeelden uitgebreid in Agricola, De 

inventione dialectica, pp. 404-425. 

48 

Agricola, De inventione dialectica, pp. 386-403. Zie Mack, Renaissance Argument, 

pp. 239-243.

4.4 Agricola 73 

Boëthius en de scholastieke traditie is dat de maximale proposities geheel 

zijn verdwenen. 49 Een van de kritiekpunten van Agricola op de maximale 

propositie is dat ze overbodig zijn. Iemand die exacte kennis heeft van de 

aard van de loci, zal zich namelijk onmiddellijk de mogelijke inferenties vanuit 

elke locus realiseren. 50 Daarom besteedt Agricola ook veel aandacht aan 

het bespreken van de aard van elke locus. Een ander bezwaar van Agricola 

tegen maximale proposities is dat ze niet flexibel zijn. 51 De maximale proposities 

zijn zeer strikt geformuleerd en hierdoor beperkt qua toepassingsgebied. 

Hierdoor doen ze volgens Agricola geen recht aan het argumentatieve 

vermogen dat in de locus gelegen is. Alle mogelijke inferenties die in een 

locus gelegen zijn worden wel gevat wanneer men de aard van de desbetreffende 

locus goed kent. 

De belangrijkste verschillen tussen Agricola en zijn voorgangers: 

1. De dialectica heeft taken die traditioneel tot de retorica behoorde overgenomen. 

2. Een centrale plek in De inventione dialectica is ingeruimd voor het 

laten zien hoe de theorie van loci in een concrete situatie gebruikt kan 

worden. Hiervoor draagt Agricola eigen voorbeelden aan en bespreekt 

hij uitgebreid tekstpassages bij klassieke auteurs. 

3. Het idee van de topica die (via maximale proposities) automatisch 

argumenten genereert is veranderd in een flexibelere en dus breder 

toepasbare opvatting van de topica als een theorie die mogelijkheden 

aanreikt voor argumenten door erop te wijzen welke facetten er allemaal 

aan een object zitten. 

4. Agricola herstelt de verbinding tussen logica en natuurlijke taal. 52 Dit 

hangt samen met punt 2 en 3. Het is voor Agricola niet genoeg als 

de regels van de dialectiek toepasbaar zijn op een halfgeformaliseerde 

kunsttaal, maar het object van de dialectiek moet echte natuurlijke 

taal zijn. 

Johannes Matthaeus Phrissemius († 1532), docent aan de Keulse artesfaculteit, 

beschouwt deze ontwikkelingen als een verandering ten goede. Hij 

laat zijn tekstuitgave van Agricola’s De inventione dialectica voorafgaan 

door een brief aan de lezer waarin hij Agricola verdedigt tegen de beschuldiging 

dat deze slechts met veel omhaal van woorden uiteenzet wat Petrus 

Hispanus bondig en helder uitlegde. 53 Phrissemius wijst erop dat veel zaken 

49 Mack, Renaissance Argument, p. 142. 

50 Agricola, De inventione dialectica, p. 190. 

51 Agricola, De inventione dialectica, pp. 188-190. 


53 Zie Phrissemius’ voorwoord in R. Agricola, De inventione dialectica libri tres cum 

scholiis Ioannis Matthaei Phrissemii, Köln: F. Birchmann, 1528, a2r-a4v.


die voor een goed begrip noodzakelijk zijn, bij Petrus Hispanus ontbreken, 

zoals de uitgebreide tekstanalyses van klassieke auteurs die het werk van 

Agricola zo bruikbaar maken als handboek. Hij verwijt Petrus Hispanus 

dat deze op een theoretisch niveau blijft doordat hij spreekt in algemeenheden.

Hoofdstuk 5 

De tekst van tractaat 9: De locis dialecticis 

In tractatum nonum de locis dialecticis praefatio 

Superest pars illa dialecticae quae locos nobis subministrat e quibus argumenta 

veluti eruuntur, atque ea quidem potissimum, per quae de quavis re, 

immo vero et de principiis etiam disciplinarum probabiliter disputare contingit. 

Unde evenisse reor quod dialectica ipsa a quibusdam dicta est ars 5 

artium et scientia scientiarum, ac proinde digna iudicata quae primum locum 

inter artes atque scientias omnes obtineat. Tum et eodem iure disputatoria 

ars appelletur, id quod nomen ipsum apud Graecos plane indicat, quippe 

quod non aliunde deduci certum est quam a Graeco verbo , quod 

praeter alia, quae significat, disputo quoque apud nos significat, id quod 10 

facile iis pro comperto esse potest qui vel mediocriter illius gentis linguam 

callent. Quam qui improbant ac per hoc ut inutilem contemnunt, hi mihi 

videntur vel invidia torqueri vel stupore gravari adeo ut sint plane sine omni 

iudicio. An iidem nesciunt a Quintiliano probatissimo gravissimoque studiorum 

censore suasum esse ut a Graeco sermone pueri initium disciplinarum 15 

capessant? Nec iniuria quidem, quippe quod (ut idem autor est) a Graecis 

ad nos omnes bonae artes manarint. Sed hi, ut video, sicut nihil probant 

nisi quod ad suum faciat palatum, ita Gryllum suum ducem (ut est apud 

Plutarchum) sequentes per loca inculta prorsus steriliaque et pene deserta 

glandibus adhuc vesci malunt quam per amoenos atque feraces campos 20 

spatiantes optimas colligere fruges, unde probe pascantur. At de hoc satis 

superque ad praesens. 

Caeterum in hac parte de locis id praestitit quod nec ante nec post 

alius quispiam, Rodolphus Agricola e Frisia, quae Germaniae haud ignobilis 

provincia est, vir profecto non satis laudatus, etiam a laudatissimis viris 25 

Hermalao Barbaro et Erasmo Roterodamo, cuius proinde si etiam vestigia 

imitari velim, vix potero. Ita enim omnia et graviter et acute ab eo tradita 

sunt ut veluti maiestas quaedam in his elucere videatur. Tamen si quid 

obiter apud eundem invenero quod ad rem nostram faciat, faciet autem 

haud dubie plurimum, haud gravabor huic parti inserere, quantum quidem 30 

nostra haec institutio ferre possit.

76 Hoofdstuk 5. De tekst van tractaat 9: De locis dialecticis 

Caput 1: De utilitate dialecticae 

Quoniam igitur haec pars (ut dictum est) peculiari nomine dialectica appellatur, 

de utilitate eius pauca nobis ex Aristotele dicenda videntur, priusquam 

locos ipsos aggrediamur. Est autem utilis (ut ille ait) ad tria: ad exercita- 

5 tiones, ad colloquia et ad eas quae sunt secundum philosophiam disciplinas, 

quae eadem graece idem his verbis expressit: , 

. Ad exercitationes quidem sane utilis est, 

quia methodum hanc habentes facile de proposito quovis argumentari poterimus. 

Ad colloquia vero eo quod multorum recensentes opiniones, non 

10 ex his quae extranea sunt alicui disciplinae, sed ex propriis sermocinabimur 

ad eos, vel potius contra eos transmutantes, si quid ab his nobis perperam 

dictum esse videatur. Quod quidem tum maxime fieri consuevit cum inter 

confabulandum (ut fit plerunque, vel in congressu, vel in convictu) quicquam 

proponebatur discutiendum. Cuiusmodi profecto colloquia illa videri 

15 possunt quae apud Aul. Gellium in Noctibus Atticis et apud Macrobium 

in Saturnalibus passim leguntur. Ad eas porro quae sunt secundum philosophiam 

disciplinas utilis omnino est, quod, cum possimus ad utranque 

partem disputare, facile in singulis intuebimur quid verum vel falsum sit. 

Praeterea autem et ad prima eorum quae in unaquaque disciplina principia 

20 sunt utilis probatur. Nam ex propriis propositae alicuius disciplinae principiis 

dicere aut disputare de ipsis impossibile est, eo quod in unaquaque 

disciplina prima omnium principia sunt. Atqui id multo commodissime fieri 

potest ex probabilibus, qualia praesertim in hac arte traduntur, quae, cum 

sit inquisitiva, ad omnium methodorum principia viam habere dicitur. Sed 

25 nunc quid sit locus deinceps dicamus. 

Caput 2: De loco quid sit, tum et de argumento ipso 

Locus igitur est (ut ab Aristotele et Cicerone definitur) sedes argumenti, 

quae definitio (si tamen definitio dici meretur) ab eodem Cicerone a similitudine 

instituta esse monstratur. Ut igitur, inquit, earum rerum quae 

30 absconditae sunt demonstrato et notato loco facilis inventio est, sic cum 

pervestigare argumentum aliquod volumus locos nosse debemus, e quibus 

argumenta ipsa promuntur. Argumentum deinde ab ipso quoque definitur, 

ratio rei dubiae faciens fidem. Itaque locus est veluti publicum receptaculum 

et (ut Rodolphus Agricola ait) thesaurus quidam in quo faciendae fidei 

35 instrumenta reposita sunt. Haec nimirum sunt ipsa argumenta. Argumentum 

igitur, quod fidem rei dubiae facit, hoc est, rem dubiam probat, a loco 

aliquo educatur oportet.

Caput 3: De multiplici argumenti significatione, et quemadmodum 

ab argumentatione differat quod hic argumentum vocamus 

Argumenti sane multiplex significatio a Quintiliano traditur. Siquidem et fabulae 

ad actum scenarum compositae argumenta dicuntur. Rursus omnis ad 

scribendum destinata materia argumentum appellari potest. Et argumenta 5 

etiam dicuntur orationum velut themata, quemadmodum de Ciceronis orationibus 

Asconius Paedianus exponit: Argumentum, inquit, huius orationis 

tale est. Verum nullum horum tale argumentum est quale hic quaeritur ab 

arguendo dictum, quod videlicet rem arguat, hoc est, probet. Nam arguere 

veteres etiam ostendere dixerunt. Hinc illud Vergilii: 10 

Degeneres animos timor arguit. 

Hoc inquam tale argumentum ab argumentatione differt, quia argumentatio 

est verborum contextus certum aliquid ex iis quae antecedunt concludens, 

ut syllogismus et inductio. Argumentum vero, ipsius argumentationis ratio, 

quod et medium nonnunquam dicitur. Ac proinde ut in corpore anima et in 15 

anima rursus mens, ita in argumentatione argumentum. Igitur vis illa atque 

sententia et ratio quae oratione clauditur, cum aliquid probatur ambiguum, 

argumentum vocatur. Ipsa vero argumenti elocutio expressioque, argumentatio 

dicitur. Unde et a Boetio ita definitur: Argumentatio est argumenti 

per orationem explicatio. 20 

Caput 4: De quaestione quid sit, et quemadmodum ab enunciatione, 

propositione et conclusione differat 

Ergo cum argumentum sit ratio quae rei dubiae fidem faciat, quid hoc loco 

res dubia vocetur investigandum quoque est. Itaque sciendum quod res 

dubia haud aliud quippiam hic intelligi debet quam propositio dubitabilis, 25 

quae proinde quaestionis sibi nomen invenit atque sortita est. Quandoquidem 

quaestio dubitabilis propositio definiri solet. Quocirca quaestio non 

simpliciter propositio dicenda est, sed quae cum interrogationis nota proponitur, 

ut: nunquid anima immortalis est? Eadem tamen oratio, si simpliciter 

proferatur, nempe citra interrogationis notam, quatenus videlicet aliquid de 30 

aliquo enunciat, enunciatio dicitur; quatenus vero ipsa syllogismi alicuius 

pars sit, propositio appellatur. Insuper et conclusio esse potest, cum ex 

sumptis propositionibus collecta fuerit facto syllogismo, aut utcunque aliter 

probata, convenienti adhibito argumento. Est enim conclusio argumento vel 

argumentis probata propositio. Sed illud exemplo nunc ostendamus. Age 35 

igitur quaestio sit: num anima immortalis est? Id ita quispiam probaverit 

tali principio ex Platone desumpto: quicquid semper movetur immortale est; 

anima autem semper movetur; anima igitur immortalis est. Atque ita eadem 

oratio, quae prius in dubitationem adducta quaestio proinde erat, postea fac- 

77


ta est conclusio. Quae si in altero syllogismo pars sumpta fuerit propositio 

dicitur, et ante hoc enunciatio. Igitur quaestio, propositio, enunciatio et 

conclusio subiecto reque ipsa idem sunt, etsi ratione distinguantur. 

Caput 5: Quo pacto locus sedes argumenti intelligatur et de 

5 loci divisione 

Sed nunc etiam aperiamus oportet quo pacto intelligi plane possit quod 

dictum est: locus est sedes argumenti. Sane idipsum aperire non parvam 

huic parti lucem afferre videbitur. Itaque dicamus ex Boethio quod sedes 

argumenti partim maxima propositio intelligi debat, partim maximae pro- 

10 positionis differentia, in quae etiam, veluti membra quaedam, locus ipse 

dividitur, ut sit ipsius divisio huiusmodi: locorum alius est locus maxima, 

alius locus differentia maximae. 

Porro maxima propositio quae dicitur, aliquoties quidem intra ambitum 

argumenti continetur, hoc est, ipsi argumentationi inseritur, aliquoties vero 

15 extra posita, vim tamen argumenti supplet ac perficit. Age igitur exemplum 

subiiciamus eius argumenti, intra cuius ambitum maxima propositio continetur, 

sitque quaestio an sit regnum melius consulatu fiatque argumentatio 

hoc pacto: quod diuturnius bonum est melius eo est quod minus diutunium 

est; regnum autem diuturnius est quam consulatus; regnum igitur melius est 

20 quam consulatus. Huic nimirum argumentationi maxima propositio inserta 

est, quae quidem est: quod diuturnius bonum est melius eo est quod minus 

diuturnum est. Quae praeterea ita nota est ut extrinsecus probatione non 

egeat, quinimo ipsa aliis probatio esse potest. Et quia inde nascitur argumentum 

recte locus, id est sedes argumenti, vocatur. Rursus subiiciatur 

25 exemplum in quo extra posita maxima propositio nihilo minus vim affert 

argumento. Sit ergo alicui propositum ostendere quod invidus sapiens non 

est, a quo proinde huiusmodi nectatur syllogismus: qui invidus est alienis 

affligitur bonis; atqui sapiens bonis alienis non affligitur; sapiens igitur invidus 

non est. Hic quidem maxima propositio inclusa non est, sed extra posita 

30 vim tamen argumentationi ipsa subministrat. Est enim huic argumentationi 

fides ex ea propositione quae dicit: cuicunque definitio non convenit, nec 

ipsum definitum. Insuper et argumentum, quo fides rei dubiae facta est, a 

definitione deductum est. 

Sciendum autem quod argumenti nomine tum hic tum alibi nunc quidem 

35 maxima propositio, imo et tota ipsius argumentationis probatio, intelligitur, 

nunc ipsa argumentatio quae maxima propositione confirmari solet, id quod 

his quoque verbis Quintilianus aperte indicat libro quinto, ubi de argumentis 

disputat: Hoc enim nomine, inquit, complectimur omnia quae Graeci enthymemate, 

epichiremata et apodixeis vocant. Interim vero et terminus qui 

40 medius constituitur, quoties aliis duobus adiunctis argumentatio contexitur, 

ac per hoc vim tenet probationis, argumentum appellatur.

Caput 6: Quid sit locus maxima et quid locus differentia maximae 

Ex his igitur quae dicta sunt manifestum evadit quod locus quidem maxima 

est universalis et principalis et indemonstrabilis atque ita per se nota propositio. 

Cuiusmodi est maxima illa supra posita: cuicunque definitio non 5 

convenit, nec ipsum definitum, et id genus aliae. Ideo autem universales et 

maximae propositiones dicuntur, quoniam ipsae sunt quae caeteras continent 

propositiones, quippe per quas consequens et rata conclusio fit. Locus 

vero differentia maximae est quo maxima a maxima differt, ut si dicam a 

definitione aut a definito aut ab alio quovis huius generis communi termino. 10 

Siquidem per hunc iam maxima propositio in qua ipse ponitur, ab ea differt 

maxima in qua idem terminus vel non ponitur omnino vel, si ponitur, non 

tamen quia argumentum praestet ad fidem rei dubiae faciendam. Quare ab 

illa iam aliquoties repetita maxima haec differt maxima: cuicunque non convenit 

definitum, nec ipsa definitio, propterea quod tametsi idem terminus 15 

in utraque ponitur, ab eodem tamen in utraque non sumitur argumentum. 

Unde illarum duarum maximarum altera a definitione, altera a definito, ut 

nomen, ita differentiam accipit. Atque idipsum quidem est quod Boetius 

his prope verbis innuere visus est: Differentiae, inquit, maximarum propositionum 

idcirco dictae sunt, quod cum plurimae sint propositiones quae 20 

maximae vocantur, per has illae veluti differe inter se dinoscuntur, ut cum 

ex quibus terminis maximae propositiones constituantur, per ipsas nomine 

expresso indicantur. Itaque non in eo quod maximae sunt inter se differunt, 

sed in eo quod hic a definitione, ille a definito et hic rursus a genere aut 

a toto locus dictus sit. Praeterea, si maximae propositiones loci argumen- 25 

torum sunt, et differentias maximarum locos esse necesse est. At de his 

quidem hactenus. Nunc propositum prosequamur, hoc est, rem ipsam quam 

quaerimus aggrediamur. 

Caput 7: Quo pacto loci differentiarum maximarum dividantur 

Restat igitur ut, posthabita locorum maximarum divisione, eos deinde sub- 30 

dividamus locos qui maximarum differentiae dicti sunt, idque ob eam in 

primis commoditatem quod hi illis pauciores sint, quippe quae eos contineant 

ut universaliores. Unde et per hos facilior transitus fiet, attestante 

id ipsum Aristotele in Topicis libro secundo. Accedit quod ex horum divisione 

rem quam quaerimus citius assequi poterimus. Sit autem divisio 35 

huiusmodi: locorum qui maximarum differentiae dicti sunt alii ab his ducuntur 

terminis, hoc est nomen accipiunt, qui in quaestione positi sunt, alii 

extrinsecus sumuntur, alii inter hos medii sunt. Sed illud nunc animadver- 

79


tendum hic est, quod cum dicitur ‘ab his terminis, qui in quaestione positi 

sunt’, id cum primis intelligendum est ab altero illorum. Nam cum duo 

sint in unaqualibet proposita quaestione termini, subiectus unus et praedicatus 

alter, ab horum altero locus differentia maximae nomen accipit. Ut 

5 sit proposita quaestio: Est ne concha animal? In hac duo sunt termini, 

animal et concha. Dubitatur autem utrum animal de concha praedicetur. 

Tertius proinde restat inveniendus, qui illos duos connectat atque id quod 

propositum est ita esse confirmet, unde et medium appellatur et ratio et 

argumentum. Hic iam tertius terminus ab altero illorum nomen accipiet, 

10 utpote quod ad eum sit aut ut definitio aut ut definitum aut ut genus aut 

ut totum aut ut causa aut quomodocunque aliter. Ut sit exempli causa tertius 

iste terminus animalis definitio, quae est substantia animata sensibilis. 

Tunc sic argumentor: concha est substantia animata sensibilis; igitur concha 

est animal. Quod nimirum iam antea dubitari poterat, cuius dubitationis 

15 scrupulus hinc pendere videtur, quod conchae nec vident, nec ullum alium 

sensum habeant quam cibi et perculi, hoc est gustus et tactus, autoribus 

Aristotele et Plinio. Ergo qui tertius accessit terminus, a definitione alterius 

a duobus velut e loco aliquo eductus, hunc scrupulum sustulit factusque est 

illius argumentationis probatio et argumentum. Cuius deinde maxima su- 

20 perveniens propositio (quae quidem est: de quocunque praedicatur definitio, 

et definitum) omnem tollit dubitationem ambiguitatemque, si forte interim 

dubitabatur adhuc quaenam sit ipsius definitionis ad definitum habitudo. 

Caput 8: De tribus locis qui a substantia dicuntur 

Terminorum porro qui in quaestione ponuntur alii substantiam rei indicant, 

25 alii ipsam consequuntur substantiam. Substantiam rei indicant sive a substantia 

termini dicti sunt, quicunque in definitione vel sola consistunt. Definitio 

quippe est quae substantiam rei monstrat indicatque. Sed id iam 

exemplo patefaciamus. Age igitur quaeratur an arbor sit animal, fiatque 

huiusmodi argumentatio: animal est substantia animata sensibilis; arbor au- 

30 tem substantia animata sensibilis non est; non est igitur arbor animal. Locus 

quidem differentia maximae: a definitione. Locus vero maxima: cuicunque 

definitio non convenit, nec definitum. 

Praeterea autem et quoties a descriptione argumentum ducitur locus a 

substantia dici potest. Nam ut definitio substantiam rei monstrat per ge- 

35 nus et differentias, ita descriptio eiusdem intelligentiam claudit quibusdam 

accidentibus unam proprietatem quae rei conveniat efficientibus vel substantialibus 

differentiis praeter conveniens genus aggregatis. Quod quidem tum 

maxime contingit cum prima genera describuntur. Huius tale sit exemplum: 

albedo nullis subiacet accidentibus; ergo albedo substantia non est. Etenim 

40 substantia est quae omnibus subiacet accidentibus. Locus quidem differentia 

maximae: a descriptione. Locus vero maxima: cuicunque non convenit

descriptio, nec descriptum. 

Praeter hos duos a substantia locos tertius est, qui a nominis interpretatione 

dicitur, quam Mar. Cicero notationem, Aristoteles symbolum vocat, 

illis haud multum absimilis. Siquidem interpretatio nominis eius rei quae 

nomine ipso significatur quaedam quasi designatio est. Ab hac argumentum 5 

ducitur si quaeratur utrum philosophiae studendum sit. Ad quod probandum 

talis instituitur syllogismus: philosophia amor sapientiae est; atqui sapientiae 

esse studendum nemo dubitat; philosophiae igitur studendum est. 

Locus quidem differentia maximae: ab interpretatione. Locus vero maxima: 

cui nominis interpretatio convenit, et ipsum nomen cui interpretatio 10 

facta est. Sane hoc loco recte uti possunt ii qui linguarum imperiti non 

sunt. Siquidem interpretari nihil aliud est quam linguam unam per aliam 

exponere. Fit tamen et in eadem nonnunquam lingua, ut locuples dicitur, 

qui locis abundat, hoc est praediis et possesionibus. Cavendum autem ne 

temere quicquam interpretemur, quemadmodum ii solent qui nullius pro- 15 

pe linguae satagunt. Quo fit ut iidem dictum lapidem esse interpretentur 

quod pedem laedat, et petram quod pedibus quasi trita sit, cum utrunque 

graecam originem habeat, id quod Laur. Valla quoque attestatur. Insuper 

et alia pleraque ad eundem interpretantur modum, ridicule videlicet magis 

quam scite. Neque vero nominis interpretatio ob id dicenda non est, si ad 20 

vivum (quod dicitur) non reddiderit id quod interpretandum proponitur, ut 

caelum, quod (ut Varro interpretatur) quasi caelatum dictum est. Nec item 

refert si non rei cui attribuitur omni ex parte conveniat, ut Philippus, quod 

nomen interpretatur amator equorum. Quid si non omnibus conveniat qui 

hoc nomine vocentur? Dummodo tamen illi conveniebat cui primum inpo- 25 

situm est, patri fortassis Alexandri Magni. Ex quo frustra mihi laborare 

videntur hi qui duplicem nominis interpretationem inducunt. Unam quidem 

quae cum interpretato convertatur, alteram vero quae convertibilis non sit. 

At nunc illud potius scire debemus quod per dictos locos varie argumentari 

possumus, nunc subiiciendo, nunc praedicando eundem terminum, 30 

atque ipsum etiam de aliquo nunc construendo, nunc destruendo. Tum et 

converso ordine totidem modis: verbi gratia a definito, a descripto, ab interpretato 

nomine. Simulque et maximas ipsas toties variare, id quod studiosus 

huius artis facile ex seipso intelliget, alioqui inutilis prorsus qui huic studio 

addicatur. 35 

Sed iam ad reliquos huius divisionis locos transeundum esset, nisi illud 

succurreret prius admonendum quod ut a definitione ad definitum, a descriptione 

ad descriptum et a nominis interpretatione ad interpretatum firma est 

et perpetua consequendi ratio, ita et a proprio ad id cuius est proprium, et 

contra, ut si quid risibile est, idem homo est. Hinc et equus mansuescere 40 

posse probatur, cum animal sit disciplinae capax, iuxta illud Horatii: 

Fingit equum tenera docilem cervice magister 

ire viam quam monstrat eques. 

81


Locus quidem differentia maximae: a proprio. Locus vero maxima: si cui 

proprium alicuius rei convenit, et id cuius est proprium. 

Caput 9: De his locis qui terminorum substantiam consequuntur 

His ita praemonitis eos iam aggrediamur locos qui terminorum substantiam 

5 consequuntur. Horum sane multifaria divisio est. Siquidem plura sunt quae 

singularibus substantiis adhaerescunt. Ex his igitur alii a toto dicuntur, alii 

a partibus, alii a causis, alii ab effectibus, sive ut Cicero ait, ab effectis, 

nonnulli a generatione et a corruptione, et alii item ab usibus, quidam etiam 

a communiter accidentibus. 

10 Sed ex his omnibus primus exponendus venit qui a toto dictus est. Quod 

ut commodius fiat, quot modis ipsum totum dicatur subiicere oportet. Dicitur 

autem totum duobus modis. Aut enim ut genus, quod et totum universale 

dicitur, aut ut id quod ex partibus integratur. A toto igitur quod 

et genus est, argumentum ducitur, ut si quaeratur an iustitia sit bona, et 

15 fiatque syllogismus hoc modo: omnis virtus est bona; iustitia autem virtus 

est; iustitia igitur bona est. Locus quidem differentia maximae: a toto, hoc 

est, a genere. Locus vero maxima: quae generi adsunt, et speciei. Rursus sit 

quaestio an humanae res providentia regantur. Dicimus ergo sic: mundus 

providentia regitur; humanae autem res mundi partes sunt; humanae igitur 

20 res providentia reguntur. Locus quidem differentia maximae: a toto, id est, 

ab integro quod partibus constat. Locus vero maxima: quod toti convenit, 

et partibus. 

Porro ut a toto, tum hoc, tum illo argumenta ducuntur, ita et contra 

ab utriusque partibus duci possunt. Itaque a partibus totius quod genus est 

25 argumentum ducitur, ut si quaeratur an virtus sit mentis bene compositae 

habitus, et fiat syllogismus hoc pacto: iustitia, fortitudo, temperantia atque 

prudentia habitus sunt mentis bene compositae; et haec quattuor uni virtuti 

velut generi subiiciuntur; virtus igitur mentis bene compositae habitus est. 

Locus quidem differentia maximae: a partibus totius sive generis. Locus 

30 vero maxima: quod singulis inest partibus, id toti inesse necesse est. A 

partibus autem quae integri partes dicuntur argumentum ducitur, ut sit 

haec quaestio: est ne rhetorica utilis? Dicimus hoc modo: inventio utilis est 

et dispositio et elocutio et item memoria et pronunciatio; et haec quinque 

rhetoricae partes sunt, ut ex quibus ipsa integratur; rhetorica igitur utilis 

35 est. Tum vero et per destructionem argumentatio procedit, ut si quaerat 

quispiam num hic, quem servum esse constiterit, liber sit. Hunc si quis non 

esse liberum monstrare velit hic dicet: si neque censu, neque vindicta, neque 

testamento liber factus est, liber non est; at nulla earum parte liber factus 

est; non est igitur liber. Locus quidem differentia maximae: a partibus, sive 

40 (ut Ciceroni placet) a partium enumeratione. Locus vero maxima: si omnes 

partes a re qualibet abiunctae fuerint, et totum necessario abiungetur.

Caput 10: De aliis quibusdam modis totius 

Sunt praeterea ab his duobus modis alii modi totius. Namque et totum dicitur 

in quantitate et totum in modo et totum in tempore et totum in loco. 

Quorum tamen duos posteriores sub toto in quantitate comprehendere plane 

licet. Horum vero partes sunt, quae sub ipsis particulariter sumuntur. To- 5 

tum ergo in quantitate est cum universaliter quicquam dicitur, ut est omne 

animal, cuius partes sunt homo, leo, bos et aliud quodvis animal. Totum 

in modo dicitur cum simpliciter aliquid proponitur, ut homo aut ambulat. 

Pars vero in modo est quoties idem cum adiectione aliqua proponitur, ut 

homo literatus aut ambulat pedetentim. Totum in tempore est, ut cum di- 10 

cimus semper, cuius partes sunt nunc, hodie, aliquando. Totum in loco, ut 

cum dicimus ubique, cuius partes sunt hic, alicubi, Romae. 

At horum omnium nunc exempla subiiciantur. Igitur a toto ad partem 

secundum quantitatem exemplum sit: si in omnibus est verus vates Apollo, 

et in hoc verus esse perhibetur, quod dixit: Aio te Aeacida Romanos vincere 15 

posse. A toto autem ad partem secundum tempus, ut: si deus semper est, 

et nunc est. Rursus a toto ad partem secundum locum, ut: si ubique deus 

est, et hic est. Caeterum in his haudquaquam id consequens est, si a parte 

ad totum argumentum ducitur, nisi per negationem sive destructionem, ut: 

Non est hic, ergo nec ubique est. At vero, a parte secundum modum utique 20 

recte argumentatio procedit, licet non contra, ut: si quoquo modo movetur 

deus, et simpliciter movetur. Et si quis pedetentim ambulat, et simpliciter 

ambulat. Talibus fere exemplis tum hic tum alibi per hunc tractatum, si 

cui id magis libeat, uti omnino potest, ut a toto universali sive a genere ad 

species sive partes, per destructionem quidem, ut: si non est animal quod 25 

eminus videtur, ergo nec homo est, nec equus. Per constructionem vero, ut: 

homo est aut equus; ergo animal. Sic et a toto quod partibus integratur ad 

ipsas partes, per constructionem quidem, ut: domus est; ergo tectum est, et 

parietes, et fundamentum. Per destructionem vero, ut: si non est paries aut 

tectum aut fundamentum, neque domus est. 30 

Caput 11: De locis qui a causis dicuntur 

A causis loci dicuntur, vel ab efficiente, vel a materiali, vel a formali, vel 

a finali. Tot enim modis causa dicitur. Et efficiens quidem causa est quae 

principium motus praestat ut aliquid fiat. Materia quae formas rerum subiecta 

suscipit. Forma autem quae cuiuslibet rei species est et ratio. Finis 35 

vero cuius gratia aliquid fit. Effectus porro qui ad has sequitur. 

Ab efficienti igitur causa argumentum ducitur, ut si quis iustitiam naturalem 

esse ostendere voluerit et dicat hoc modo: congregatio hominum 

83


naturalis est, homo quippe naturaliter civile animal est; iustitiam vero hominum 

fecit congregatio; Iustitia igitur naturalis est. Locus quidem differentia 

maximae: a causa efficiente. Locus vero maxima: quorum efficiens 

causa naturalis est, ipsa quoque naturalia sunt. A materiali vero, ut si quis 

5 Mauros non habere arma contendat idcirco quod ferrum eis desit. Vel hoc 

modo: ferrum non est; igitur gladius non est. Locus quidem differentia maximae: 

a causa materiali. Locus vero maxima: si non est causa materialis, 

neque ipsa quae ex ea conficiuntur, esse possunt. A formali autem, ut si quis 

probet Daedalum non potuisse volare quoniam nullas naturali forma pennas 

10 habuisset. Locus quidem differentia maximae: a causa formali. Locus vero 

maxima: tantum ununquodque potest quantum forma eius naturalis permittit. 

A fine sive a causa finali argumentum ducitur, ut sit propositum an 

iustitia bona sit, fiatque hoc modo argumentum: si beatum esse bonum est, 

et iustitia bona est. Hic est enim iustitiae finis ut si quis secundum iusti- 

15 tiam vivat ad beatitudinem perducatur. Locus quidem differentia maximae: 

a fine sive a causa finali. Locus vero maxima: cuius finis bonus est, ipsum 

quoque bonum est. 

Caput 12: De locis qui ab effectibus dicuntur et item a generatione 

et a corruptione 

20 Ab effectibus quoque harum argumenta ducuntur. Verum ad hoc ipsum 

scire oportet duplicem esse cuiuslibet effectus causam: necessariam, ut sine 

qua effectus esse non potest, et sufficientem, quae certe huiusmodi est ut 

si adsit impossibile sit effectum non esse. Itaque ab effectu ad causam necessariam 

ita argumentari possumus per constructionem: gladius est; ergo 

25 ferrum est. Et domus est; ergo intritum est, et lapides, aut ligna. Locus 

quidem differentia maximae: ab effectu ad causam necessariam. Locus vero 

maxima: posito effectu ponitur et eius necessaria causa. Rursus ab effectu 

ad causam sufficientem per destructionem potius quam per constructionem, 

quando construendo argumentationem non semper evenit quod inferre volu- 

30 mus. Unde non recte sequitur: hic interiit; ergo iugulatus est. Siquidem id 

evenire posset alio quovis casu aut lethali morbo correpto alicui. Destruendo 

tamen ratum est quod infertur, ut: non interiit; ergo iugulatus non est. 

Item: lumen solis non est; ergo eius lux non est. 

Praeterea scire debemus quod ex ipsis causis latior patet argumentandi 

35 campus autore Hegio. Itaque ab efficiente quidem causa arguere possumus 

statuam commendabilem esse quia Phidias eam fecerit, aut Polycletus, aut 

Praxiteles. Hinc illud Ovidii: 

Materiam superabat opus. 

A materia vero res preciosas aut viles esse, quippe quod tela Serica pre- 

40 ciosior sit lanea, et lanea item linea. Et iuxta Horatii sententiam:

Vilius argentum est auro. 

Hinc etiam scientia de anima honorabilior ab Aristotele dicta est caetera 

quavis de natura parte. A forma autem res extare, et item dignas et minus 

dignas esse: ut hominem, quod rationale animal sit, digniorem quolibet 

animali. A fine res bonas sive utiles, ut exempli causa liberales artes, quia 5 

bonos et utiles habeant fines. 

Caeterum qui ab effectibus dictus est locus, hunc Boetius eundem esse 

dicit cum loco a generationibus. Sed nos eos seiunximus, quod generatio 

videlicet non sit, quae ad causas ipsas sequatur, cuiusmodi tamen effectus 

definitur, sed quae potius via quaedam sit ad effectus producendos, que- 10 

madmodum corruptio ad eorum desitionem. Atqui horum speculatio aliud 

postulat locum. 

A generatione igitur argumentum ducitur hoc modo: assuefactio ad virtutem 

bona est; igitur virtus bona est. Locus quidem differentia maximae: 

a generatione. Locus vero maxima: cuius generatio bona est, ipsum quoque 15 

bonum est. A corruptione vero ut: desuefactio a vitio bona est; igitur vitium 

malum est. Locus quidem differentia maximae: a corruptione. Locus 

vero maxima: cuius corruptio bona est, ipsum, quod corrupitur sive quod 

corruptum est, malum est. Sane sciendum quod, quoties ab hoc loco argumentamur, 

praedicatum consequentis contrarium seu oppositum esse debet 20 

praedicato antecedentis. Quod tamen non ita evenit in loco a generatione, 

ob eam fortassis causam quia per hanc aliquid acquiratur, per illam autem 

deperdatur acquisitum. Etenim ut generatio rei productio est ita corruptio 

eiusdem abolitio. 

Caput 13: De locis qui ab usibus et communiter accidentibus 25 

dicuntur 

Usum definiunt rei cuiusque operationem at minus proprie. Quandoquidem 

multarum rerum usus aliquis esse probatur quarum tamen nulla est operatio, 

ut librorum usus quidem est aliquis, nulla autem operatio, et agri item, et 

gladii. Itaque rectius definitur cuiusque rei functio. In quibusdam tamen 30 

coincidunt usus et operatio, ut visio oculi usus eius est, et functio et operatio 

pariter. Sed et illud hic cavendum moneo ne abusum per usum usurpemus, 

ut hi faciunt qui ita argumentantur: interficere hominem malum est; igitur 

gladius malus est, quando certe in hoc non usus gladii est, sed abusus. 

Quippe ad propulsandam potius iniuriam, non ad inferendam gladius factus 35 

est. Unde illud divi Pauli ad Romanos cap. 13: Non frustra gladium gestat 

is qui in republica potestate fungitur. Dei enim minister est: vindex ad iram 

ei, qui malum agit. Ab usibus igitur sive ab usu argumentum ducitur si ita 

argumentetur quispiam: equitare bonum est; igitur equus bonus est. Locus 

85


quidem differentia maximae: ab usibus sive ab usu. Locus vero maxima: 

cuius usus bonus est, ipsum quoque bonum est. 

Communiter accidentia, ut hoc loco accipiuntur, sunt quae sese comitantur, 

idque vel semper vel plurimum. Ab his igitur argumenta ducuntur 

5 quoties ea sumuntur accidentia quae relinquere subiectum vel non possunt 

vel non solent, ut si quis hoc modo dicat: sapientem non paenitet. Paenitentia 

enim malum factum sequitur. Quod quia in sapientem non cadit, ne 

paenitentia quidem. Locus quidem differentia maximae: a communiter accidentibus. 

Locus vero maxima: cui non inest aliquid, ei nec illud quod illius 

10 est consequens inesse potest. Rursus et hoc modo secundum affirmationem: 

pluit; ergo vapores in sublime levati sunt. 

Unde nec illud iam praetereundum est quod aliquoties quae naturaliter 

priora sunt in propositione tamen sunt consequentia, ut: peperit; igitur cum 

viro concubuit. Quocirca non recte ita proponitur: inimicitiae sunt; igitur 

15 bellum est. Sed e contrario potius: bellum est; igitur inimicitiae sunt. Nam 

ut ludum plerunque comitatur certamen et ira, ita ex ira inimicitiae saepe 

oriuntur, et ex his funebre bellum, id quod ab Horatio elagantissime adnotatum 

est tertia ad Mecoenatem epistula: 

Ludus enim genuit trepidum certamen et iram 

20 ira truces inimicitias et funebre bellum. 

Aliquoties vero, quae naturaliter antecedunt, ea et in propositione priora 

sunt, ut: arrogans est; ergo odiosus est. Ex arrogantia enim quisque fit 

odiosus. Tale est et illud quod Anselmus inter medii ordinis theologos (nisi 

iudicio fallor) collocandus, in libro De casu diaboli annotavit his verbis: 

25 aliud est, inquit, rem aliquam causam esse alterius rei, aliud positionem rei 

causam esse ut aliud sequatur. Nam cum incendium non fit causa ignis, 

sed ignis e diverso incendii, positio tamen incendii causa est ut ignem esse 

sequatur. 

Caput 14: De locis, qui extrinsecus sumuntur, qui et quot sint 

30 Expositis locis qui ab ipsis terminis in quaestione positis sumuntur, restant 

dehinc exponendi qui licet extrinsecus sumpti argumenta tamen quaestionibus 

suppediant. Hi vero sunt: a rei iudicio sive ab autoritate, a similibus, a 

paribus, a proportione, a maiore, a minore, ab oppositis, a repugnantibus, 

a transumptione et a transmutata proportione. 

35 Caput 15: De loco ab autoritate sive a rei iudicio 

Locus qui rei iudicium tenet sive ab autoritate dicitur huiusmodi est, ut si 

dicamus id esse quod vel omnes iudicant, vel plures, et hi vel sapientes, vel

in unaquaque artium penitus eruditi. Huius exemplum est praeter firmamentum 

esse planetarum orbes septem, quoniam id ita astrologi doctissimi 

et in astrologia sapientes penitusque eruditi iudicarint. Locus quidem differentia 

maximae: ab autoritate sive a rei iudicio. Locus vero maxima: quod 

omnibus, vel pluribus, vel sapientibus hominibus videtur, ei contradicere 5 

non oportet. Huic et illa astipulatur maxima: unicuique in sua arte perito 

credendum est. 

Sane hic locus etsi per alias quoque complures disciplinas usum suum 

praestat, in duabus tamen id praecipue spectatur observaturque. Una quidem 

quae veluti caeterarum artium fundamentum quoddam est ac per hoc 10 

omnium infima, quippe literas docens, unde et nomen habet, a graecis grammatica 

dicta. Altera vero quae quoniam circa divinos versatur sermones 

theologiae nomen ab illis accepit, hinc etiam disciplinarum omnium suprema 

existit et tanquam aliarum regina haberi debet. Verum ut illius autoritas 

in primis apud poetas est atque historicos caeterosque idoneos atque pro- 15 

batos scriptores, ita huius autoritas ex novo et veteri testamento petenda 

est. 

Porro cum duplex sit autoritas, humana atque divina, scire debemus 

quod humana plerunque vacillat, divina semper firma manet. Humanae 

igitur contravenire interdum licet, divinae nunquam. Illa saepe rationibus 20 

fulcitur, haec rationibus nullis indiget, sibi sufficientissima. Ergo cum in humanis 

disciplinis aliquis instituendus est, is (ut Aurelii Augustini et verbis 

et sententia utar) duplici via ducitur, autoritate et ratione. Et tempore quidem 

autoritas, natura vero ratio prior est. Itaque quanvis imperitis adhuc 

autoritates videatur esse accommodatior (oportet enim, ut Aristoteles ait, 25 

addiscentem credere), ratio tamen apertior est eruditis. Autoritas igitur imperitis 

adhuc ianuam quodammodo aperit doctrinarum et discentem ducit. 

Ratio autem eundem iam eruditum pressis vestigiis haerere facit et omnia 

intromissa luce commonstrat. 

Caput 16: De locis a similibus et a paribus 30 

Similia sunt quibus eadem qualitas inesse perspicitur. Unde et similitudo 

definitur rerum differentium eadem qualitas. Atqui simile, ut hic accipi videtur, 

sunt qui ita definiant: Simile est quod eandem cum altero suae veritatis 

probabilitatem habet. A similibus ergo sive a simili hoc pacto argumentum 

ducitur, ut si dubitetur an homini proprium sit bipedem esse, id ita proba- 35 

mus: similiter inest equo quadrupedem esse ut homini bipedem; at non est 

equo quadrupedem esse proprium; igitur nec homini esse bipedem. Locus 

quidem differentia maximae: a similibus. Locus vero maxima: de similibus 

idem est iudicium. Sane hoc loco usus est divus Paulus: Si Christus, inquit, 

mortuus resurrexit, et nos mortui resurgemus. 40 

Unde errare convincuntur qui hunc locum uno pede claudicare dicunt, 

87


quod (ut aiunt) fallat plerunque adducta similitudo. Verum id quoties accidit, 

non iam a similitudine sed potius a dissimilitudine erroris sui causam 

habet. Quapropter Quintilianus huic praecipue loco iudicium adhibendum 

monet: Solent enim, inquit, nos fallere plerunque similitudinum species, 

5 ideoque adhibendum est his iudicium. 

Huic loco haud dissimilis est locus qui a paribus dicitur. Sunt autem 

paria quae eiusdem sunt quantitatis, et paritas ipsa quantitatis veluti similitudo 

quaedam est. Ab hoc argumentum fit si ita proponatur: si cui in 

animo est Demosthenem laudare, cur non et Tullium laudabit, cum alter 

10 alteri par sit? Nempe quantus in eadem persuadendi arte unus, tantus et 

alter. Locus quidem differentia maximae: a paribus. Locus vero maxima: 

parium idem est iudicium. 

Caput 17: De loco a proportione 

Confinis porro duobus illis quodammodo est qui a proportione locus dicitur. 

15 Nam ut similitudine res rei comparatur secundum qualitatem et paritate 

secundum quantitatem, ita proportione habitudo comparatur habitudini. 

Est enim proportio quaedam habitudinis comparatio. A proportione igitur 

argumentum ducitur ut si quaeratur an sorte eligendi sint in civitatibus 

magistratus. Dicimus minime, quia nec regendis navibus sorte preficitur 

20 gubernator. Locus quidem differentia maximae: a proportione. Locus vero 

maxima: quod in unaquaque re evenit, id in eius proportionali evenire probabile 

est. Hoc loco Aristoteles usus est in Ethicis libro primo, cum ait: ut 

oculus in capite, ita mens in anima. Sane hic locus accommodari in primis 

iudicibus potest necnon et negociatoribus. Siquidem ut operatio ad opera- 

25 tionem, ita merces ad mercedem; et ut meritum ad meritum, ita praemium 

ad praemium; et rursus, ut delictum ad delictum, ita poena ad poenam. 

Haec enim omnia proportionabilia sunt. 

Caput 18: De locis a maiore et a minore 

Maius quod hic dicitur et item minus hoc pacto definiri possunt: maius est 

30 quod suae veritatis maiorem habet probabilitatem, e diverso minus quod 

minorem. A maiore autem argumentum ducitur si ita dicas: non potest rex 

arcem aut urbem expugnare; ergo nec miles. Item si non licuit Herodi habere 

uxorem viri alieni, igitur neque fratris. Locus quidem differentia maximae: 

a maiore. Locus vero maxima: si id quod magis videtur inesse non inest, 

35 nec id quod minus videbitur inesse inerit. A minore vero converso modo 

ut: si quilibet vel gregarius miles potest expugnare autem arcem aut urbem, 

et imperator. Item: si Scipioni privato licuit Caium Gracchum mediocriter 

reipublicae statum labefactantem interficere, quanto magis consulibus licuit

persequi ac demum ultimo afficere supplicio Catilinam terras caede atque 

incendio vastantem? Item: si ferae diligunt partus suos, quanam in liberos 

nostros uti diligentia debemus? Locus quidem differentia maximae: a minore. 

Locus vero maxima: si quod minus videtur inesse inest, et id quod magis 

videbitur inesse inerit. Hos locos Cicero et Quintilianus vocant a compara- 5 

tione maiorum et minorum. A comparatione quidem maiorum ut: si quis 

sacriligium aut peculatum committit, et furtum committit. A comparatione 

vero minorum (qui tamen oratoribus magis quam philosophis usui est) ut: 

qui facile ac palam mentitur, idem et peierabit. 

Caput 19: De loco a transumptione 10 

Caeterum qui a transumptione locus dicitur non is est quem vulgus dialecticorum 

esse putat atque definit: quoties nomen magis notum transumitur 

pro nomine minus noto. In qua tamen opinione et Boetium esse deprehendo, 

virum alioqui de arte dialectica non solum, sed de omnibus bonis studiis 

optime meritum. Sed ut cum bona eius venia dixerim, quandoque bonus 15 

dormitat Homerus, imo ut idem poeta ait, 

Saepe opere in longo fas est obrepere somnum. 

Itaque acutius atque subtilius hoc animadvertens Alexander Hegius, nostra 

fere aetate apud Daventriam, nobile profecto et praeclarum Germaniae 

oppidum, haud incelebris gymnasiarcha, vir alioqui inter priscos philoso- 20 

phos connumerandus, et post hunc Iacobus Faber Stapulensis cum primis 

observandus quondam praeceptor meus, cum Parrhisiis philosophiae studiis 

operam navarem, et ante hos Buridanus, homo certe ingenio felicior quam 

institutione, longe aliter hunc locum exponunt atque exemplis insuper declarant. 

Unde et ab his transumptio definitur esse quoties nomen metapho- 25 

rics, hoc est translatitie sumptum, per proprium explicatur. Ab hoc autem 

argumentum ducitur verbi causa, si dicamus: dialectica utilis est ad omnem 

methodum; igitur ad omnem scientiam utilis est. Locus quidem differentia 

maximae: a nominis transumptione. Locus vero maxima: quicquid alicui 

convenit sub nomine metaphorics sumpto, eidem conveniet et sub nomi- 30 

ne proprie sumpto. Sane hoc loco non philosophi modo utuntur interdum 

caeterique scriptores, sed et sacrae literae eo plena sunt ac scatent propemodum, 

ut: si leo rugiens fugiendus est, et diabolus fugiendus est. Item: si 

Christus leo est, et rex est. 

Caput 20: De locis ab oppositis et a repugnantibus 35 

Ab oppositis vero argumenta ducuntur quoties inter se aliqua opponi dicuntur. 

Opponuntur autem modis quatuor. Aut enim contrarie, ut album 

89


nigrum; aut privative, ut iustum iniustum; aut relative, ut dominus servus; 

aut contradictorie, ut videre, non videre. At de his quidem in tractatu de 

praedicamentis satis (ut arbitror) dictum est. Itaque a contrariis argumentum 

ducitur hoc modo: si bona est sanitas, aegritudo mala est. Vel: si 

5 est aliquod animal sanum, idem aegrum non est. A privativis vero ut: si 

iniustitia fugiendus est, sequenda est iustitia. Vel: si quid videns est, idem 

profecto non est caecum. A relativis autem ut: quisquis pater est alicuius, 

eius filius non est. Porro a contradictoriis ut: si quis est videns, idem iam 

non est non videns. Locus quidem differentia maximae: ab oppositis. Locus 

10 vero maxima: in contrariis, privativis, relativis et contradictoriis opposita 

sibi convenire non possunt. In relativis insuper alterum sine altero esse non 

potest. 

Praeter haec autem sunt et repugnantia, quae a nonnullis disparata dicuntur. 

Repugnantia quidem quod, licet nulla oppositione inter se adversa 

15 sint, a se tamen adeo diversa sunt ut alterum de altero nequaquam praedicari 

possit. Disparata vero quod veluti dispares res significent. Ab his igitur 

argumentum ducitur ut si ita dicamus: homo est; igitur lapis non est. Item: 

si quid homo est, id neque bos est, neque equus, neque aliorum quicquam 

quod ab homine diversum est. Locus quidem differentia maximae: a repu- 

20 gnantibus sive a disparatis. Locus vero maxima: quae sibi repugnant, haec 

neutiquam convenire possunt. 

Caput 21: De loco a transmutata proportione 

Adiicitur a quibusdam praeter praedictos locos qui extrinsecus sumuntur, 

locus a transmutata proportione dictus. Is autem huiusmodi est ut si ita 

25 dicamus: sicut octo ad quatuor, ita sex ad tria, quippe quod utrobique dupla 

sit proportio. Ergo sicut octo ad sex, ita quatuor ad tria, quae numerorum 

ad se invicem habitudo proportionem utrobique constituit sesquitertiam. 

Octo enim sex superant binario, quae tertia pars est senarii. Itidem et 

quatuor tria unitate. Hinc et transmutata proportio dicitur quod ab una in 

30 aliam quasi transitus fiat. Caeterum talem argumentationem hac maxima 

corroborant: si ut primum ad secundum, tertium se habet ad quartum, ita 

ut primum ad tertium, secundum se habet ad quartum. 

Caput 22: De locis mediis 

Medii dehinc loci sequuntur, quibus ex positis finem protinus huic tractatui 

35 imponemus. Sed cur ita dicantur dicendum prius. Medii quidem loci dici 

videntur quoniam in his argumenta neque extrinsecus omnino petuntur, 

neque ab ipsa terminorum substantia, sed ab ipsorum terminorum (ut exempli 

causa) vel casibus, vel coniugatis, levi quadam mutatione deflectuntur.

Similiter et qui a divisione locus dictus est medius inter utrosque collatur, 

quoniam ex eo nunc ab ipsis in quaestione positis terminis, nunc extrinsecus 

argumenta sumuntur. Sunt igitur loci medii tres: a casibus, a coniugatis, a 

divisione. 

Et casus quidem est cum principale aliquod nomen in adverbium deflec- 5 

titur, ut a iustitia iuste et iustus, iusta, iustum. Sed haec omnia a Cicerone 

coniugata dicuntur, quod quasi ab uno iugo deducantur, quae et idem ita 

definit: Coniugata dicuntur quae sunt ex verbis generis eiusdem. Eiusdem 

generis verba sunt quae orta ab uno varie commutantur, ut sapiens, sapienter, 

sapientia. A casibus igitur argumentum ducitur ut si quaeratur de 10 

quopiam sit ne prudens, et arguatur esse talis hoc modo: prudenter agit; 

ergo prudens est. A coniugatis vero si hoc pacto: iustitia bona est; ergo 

qui iustus est, bonus est. Locus quidem differentia maximae: a coniugatis. 

Locus vero maxima: si unum coniugatorum cuipiam convenit, et reliquum. 

Caput 23: De loco a divisione 15 

Restat locus a divisione, qui, ut Boetio placet, hoc modo tractatur: Omnis 

enim, inquit, divisio vel negatione fit, vel partitione. Negatione quidem ut si 

quis ita pronunciet: omne animal aut habet pedes aut non habet. Partitione 

vero ut si quis ita dicat: omne animal aut sanum est aut aegrum. Et quoties 

vox dividitur in sua significata. Fiunt igitur argumenta a divisione, tum per 20 

negationem, tum per partitionem. 

Verum qui divisionibus utuntur hi aut directa ratiocinatione contendunt 

aut ad aliquod impossibile inconveniensque ducunt atque ita id quod reliquerant 

rursus assumunt. Sit igitur in quaestione propositum an ulla origo 

temporis fuerit. Quod qui negare volet, is directa ratiocinatione id demon- 25 

strabit hoc modo: tempus aut originem habet aut non habet. Sed quia 

mundus aeternus est (id enim paulisper disciplinae gratia concedatur) tempus 

quoque aeternum, quippe quod mundus sine tempore esse non potuerit. 

Quod vero aeternum est origine omnino caret. Tempus igitur originem non 

habet. At si per impossibile idem ostendi desideretur, dicetur hoc pacto: 30 

tempus aut originem habet aut non habet. Sed si tempus habet originem, 

non fuit semper. Tempus autem habet originem, fuit igitur quando non fuit 

tempus. Atqui fuisse temporis est significatio. Fuit igitur tempus quando 

non fuit tempus, quod fieri prorsus impossibile est. Non est igitur ullum 

principium temporis. Quo fit ut ad alteram divisionis partem tandem redea- 35 

tur et dicatur tempus origine carere. Locus quidem differentia maximae: a 

divisione. Locus vero maxima: condividentium uno sublato, alterum manet, 

et posito altero, tollitur reliquum. 

At vero qui per partitionem divisionibus utuntur hi id duobus modis 

tentant. Nam quae dividuntur aut simul esse possunt aut non possunt. 40 

Simul esse possunt cum vocem in significationes dividimus. Non possunt 

91


vero quae negationis modo dividuntur, ut: aut sanus est aut aeger. Itaque 

si quaeratur an canis substantia sit, tum quispiam per divisionem id ita 

monstraverit: latrabile animal substantia est, belua marina substantia est, 

sidus item caeleste substantia est; haec autem tria canis nomen significat; est 

5 igitur canis substantia. Per modum vero negationis a divisione argumentum 

ducitur hoc modo: aut sanus est, aut aeger; sed sanus non est, igitur aeger. 

Vel sic: aeger non est; igitur sanus. Vel ita: sanus est; igitur aeger non est. 

Vel hoc modo: aeger est; igitur sanus non est. 

Caput 24: Quemadmodum dialectica probatio a demonstratione 

10 differat 

Expeditis locorum differentiis illud postremo veluti coronidem adiicere operaeprecium 

est quo videlicet pacto dialectica probatio a demonstratione differat. 

Differt autem primo, quod demonstratio omnis ex propriis concinnatur, 

dialectica vero probatio ex communibus. Deinde quod demonstratio ex 

15 solis necessariis commeat, dialectica vero probatio interdum ex necessariis, 

interdum ex probabilibus. Tertio quod demonstratio duabus tantum utitur 

speciebus argumentationis, nempe syllogismo et inductione, dialectica vero 

probatio omnibus fere, utpote nunc syllogismo, nunc enthymemate, nunc 

exemplo. Quo fit, ut non sit proprium dialecticae opinionem aggignere cum 

20 formidine de opposito, ut nonnulli falso persuadent, sed dialecticam potius 

fidem, quae, cum ex necessariis fit colligiturque, non minus certa est quam 

quae per demonstrationem paritur, hoc tamen a scientia differens, quod 

scientia ex propriis aggignitur, illa vero ex communibus et nulli scientiae peculiariter 

addictis. Caeterum opinionem facere infirmiori ipsius dialecticae 

25 parti competit, qua proinde oratores frequentius, philosophi rarius utuntur. 

Quod quidem et divus Severinus Boetius ita esse comprobat atque his contestatur 

verbis: Sed ea quidem argumenta, inquit, quae ex definitione, vel 

genere, vel differentia, vel causis, vel divisione ducuntur, demonstrativis maxime 

syllogismis vires atque ordinem subministrant. Reliqua vero dialecticis 

30 et veri similibus.

Hoofdstuk 6 

Commentaar op tractaat 9 

6.1 Algemene opmerkingen 

Na de uiteenzetting van de hoofdlijnen van de topica-traditie vanaf Aristoteles 

tot Agricola in hoofdstuk 4, zullen we in dit gedeelte de plaats van 

Caesarius in deze traditie onderzoeken. Via een precieze lezing van Caesarius’ 

tekst en een vergelijking met de wijze waarop zijn voorgangers dit 

onderwerp behandelde kunnen we een idee krijgen van zijn plaats in deze 

traditie en van de bronnen die hij heeft gebruikt. 

Zonder het tractaat te lezen valt er al direct iets op: met zijn 18 folia 

(tegenover een gemiddelde tractaatlengte van 12,6 folia) is tractaat 9 het 

langste tractaat van Caesarius’ werk. Wanneer men hierbij bedenkt dat 

men in de Middeleeuwen vaak niet wist wat met aan moest met de topica en 

het onderwerp slechts behandelde omdat het traditioneel gezien een gedeelte 

van de logica vormde of het, met name in de veertiende en vijftiende eeuw, 

zelfs wegliet uit handboeken over logica, is er een groot verschil tussen de 

plaats die de topica bij Caesarius inneemt en de positie van de topica bij de 

scholastici. 1 De uitgebreide behandeling van de topica past echter zeer goed 

binnen de humanistische traditie waarin, zoals we in 2.2.2 over de retorische 

dialectiek en 4.4 over de topica bij Agricola al zagen, bij auteurs als Agricola, 

een centrale plaats binnen de logica wordt toegewezen aan de leer van het 

vinden van argumenten. Omdat het bij de aard van een leerboek past om op 

een evenwichtige wijze de aandacht te verdelen over de te behandelen stof is 

Caesarius’ vrijheid beperkt. Hij kan niet zo uitgebreid ingaan op de topica 

als Agricola die een monografie over dit onderwerp schrijft en de rest van de 

logica slechts behandelt voorzover deze ten dienste staat van de dialectische 

vinding. Maar juist omdat het werk als leerboek bedoeld is, valt het ten 

zeerste op dat precies de topica, in de late Middeleeuwen verwaarloosd, het 

langste tractaat beslaat. Ook als we het tractaat inhoudelijk bestuderen zullen 

we zien dat Caesarius binnen de logica een belangrijke plaats toebedeelt 

aan het vinden van argumenten. 

1 In 3.4 waar ik de opzet van Caesarius’ werk bespreek, heb ik al kort gewezen op de 

bijzondere aandacht van Caesarius voor de topica.

94 Hoofdstuk 6. Commentaar op tractaat 9 

De behandeling van de afzonderlijke loci beslaat hoofdstuk 8 tot en met 

23. De andere hoofdstukken (1 tot en met 7 en 24) zijn van meer algemene 

aard. Hierin komen onder andere aan de orde: het belang en het nut van de 

dialectica in strikte zin (voorwoord en hoofdstuk 1); de definitie van locus en 

van argument (hoofdstuk 2); de verschillende betekenissen van argument en 

het verschil tussen argument en argumentatie (hoofdstuk 3); de definitie van 

vraag (quaestio) en het verschil tussen vraag, bewering (enunciatio), propositie 

en conclusie (hoofdstuk 4); de definitie van locus als vindplaats van een 

argument (sedes argumenti), de verdeling van loci in maximale proposities 

en in differentiae van maximale proposities en de verdeling van maximale 

proposities in proposities die onderdeel uitmaken van de argumentatie 

zelf en proposities die van buiten kracht verschaffen aan een argumentatie 

(hoofdstuk 5); de vraag wat een locus als maximale propositie is en 

wat als differentia van een maximale propositie (hoofdstuk 6); de verdeling 

van differentiae van maximale proposities in intrinsieke, extrinsieke en intermediaire 

differentiae (hoofdstuk 7) en het verschil tussen een dialectische 

aantoning (dialectica probatio) en een bewijs (demonstratio) (hoofdstuk 24). 

In 4.3 zagen we dat in middeleeuwse handboeken over logica het topicagedeelte 

vaak gebaseerd is op boek 2 van De differentiis topicis van Boëthius. 

Ook Caesarius neemt de Themistiaans-Boëthiaanse lijst met loci als uitgangspunt 

en raamwerk voor zijn eigen tractaat. Uit het overzicht dat als 

Bijlage B in deze studie is opgenomen, waarin de loci van Caesarius tegenover 

de loci van Boëthius uit boek 2 van De differentiis topicis worden 

geplaatst, blijkt dat Caesarius hierbij Boëthius’ bewoordingen vaak letterlijk 

overneemt. 

Op een aantal kleine verschillen na, waar ik op in zal gaan bij de bespreking 

van de afzondelijke hoofdstukken, is Caesarius’ lijst letterlijk overgenomen 

uit Boëthius’ De differentiis topicis (in het commentaar in hoofdstuk 

3 steeds afgekort tot DDT) boek 2. Caesarius blijft hier dichter bij de tekst 

van Boëthius dan een scholasticus als Petrus Hispanus doet. De laatstgenoemde 

neemt wel globaal de indeling van Boëthius over, maar niet diens 

woordkeuze. 2 De overeenkomsten tussen Caesarius en Boëthius zijn zo groot 

dat we wel mogen aannemen dat Caesarius Boëthius’ De topicis differentiis 

zelf heeft gelezen en niet via een ander handboek kennis heeft genomen van 

de inhoud. 

Op Caesarius’ lijst met loci vinden we geen invloed van Agricola’s De 

inventione dialectica. 3 De opmerking van Erich Meuthen dat Caesarius het 

door Agricola ontwikkelde systeem verder uitbreidt met nieuwe onderverdelingen 

is dan ook absoluut onzin. 4 Als Caesarius’ lijst uitgebreider is 

2 Zie voor een vergelijking van de lijst met loci van Petrus Hispanus met de lijst van 

Boëthius, Green-Pedersen, The Tradition of the Topics, pp. 46-54. 

3 Zie Mack, Renaissance Argument, pp. 146-147, voor een overzicht van Agricola’s loci. 

4 Meuthen, ‘Köln’, p. 114.

6.2 Een commentaar op de afzonderlijke hoofdstukken 95 

dan die van Agricola, dan komt dat doordat Caesarius niet Agricola’s maar 

Boëthius’ lijst -die door Agricola is gesimplificeerd- als uitgangspunt neemt. 

De differentiae, die Agricola had afgekeurd en weggelaten omdat ze niet 

flexibel waren, zijn bij Caesarius weer terug. Of er wel invloed is bij de 

behandeling van de afzonderlijke loci zullen we in 6.2 zien. 

6.2 Een commentaar op de afzonderlijke hoofdstukken 

Voorwoord 

p. 75, r. 2, pars illa dialecticae. Caesarius kondigt aan in dit tractaat 

‘dat deel van de dialectica te behandelen dat ons loci verschaft waaruit argumenten 

als het ware worden opgedoken en juist die argumenten via welke 

we over welke zaak ook maar, ja zelfs ook over de principes van de disciplines 

met waarschijnlijkheid (probabiliter) kunnen discussiëren.’ Caesarius 

onderscheidt in zijn werk twee betekenissen van het woord ‘dialectica’. In 

de eerste betekenis omvat dialectica het hele gebied van de logica en zijn 

deze woorden zo goed als synoniem; de tweede betekenis volgt Aristoteles’ 

onderscheiding tussen demonstratie en dialectiek (of preciezer tussen een 

demonstratief en een dialectisch syllogisme) uit de Topica, waarbij een demonstratief 

syllogisme vertrekt vanuit premissen die waar en primair (of 

hiervan afgeleid) zijn en een dialectisch syllogisme vanuit waarschijnlijke 

premissen (). 5 Dialectica werd hiermee dat deel van de logica zoals 

dat beschreven was in Aristoteles’ Topica en na de verdeling van Cicero 

van de logica in een ars iudicandi en een ars invendiendi werd de dialectica 

het gedeelte van de logica dat zich bezighoudt met het vinden van argumenten. 

6 Caesarius gebruikt zowel voor het geheel van de logica als voor 

het gedeelte over vinding de naam ‘dialectica’. Wanneer hij de term in de 

strikte betekenis gebruikt voegt hij over het algemeen peculiari nomine (‘in 

bijzondere betekenis’) toe (zie het commentaar op hoofdstuk 1). Hier, in r. 

2, is ‘dialectica’ gebruikt in brede zin; ‘dat deel van de dialectica dat ons loci 

verschaft’ is de dialectica in smalle betekenis, maar wordt in deze passage 

door Caesarius niet als zodanig aangeduid. 

Caesarius noemt de volgende eigenschappen als behorend bij de dialectica 

in smalle zin: je vindt er argumenten mee waarmee je kunt discussiëren 

(1) over elke willekeurige zaak (de quavis re), (2) zelfs over de principes van 

5 

Zie 4.1 

6 

Een handig artikel waarin de ontwikkeling van de termen logica en dialectica door de 

Middeleeuwen heen beschreven staat is P. Michaud-Quantin, ‘L’emploi des termes logica et 

dialectica au Moyen-Âge’, in: Arts libéraux et philosophie au Moyen Age, Institut d’Études 

Médiévales, 1969, pp. 855-862. Hierin lezen we dat onder andere Roger Bacon in zijn 

Summa dialecticae een soortgelijk onderscheid maakt.


de disciplines (de principiis disciplinarum), en (3) dit gebeurt op waarschijnlijke 

wijze (probabiliter). Al deze elementen zijn al vanaf Aristoteles met de 

traditie van de topica verbonden. 7 De interpretatie van de laatste eigenschap, 

het element van ‘het waarschijnlijke’ (probabile), is door de eeuwen 

heen echter verschoven. Voor Aristoteles was het enige verschil tussen een 

demonstratief en een dialectisch syllogisme de status van de premissen: zijn 

deze waar en primair of hiervan afgeleid dan is het syllogisme demonstratief; 

zijn ze dit niet, maar zijn de premissen slechts , waar-schijnlijk, dan 

is het een dialectisch syllogisme. Qua geldigheid is er geen verschil. Zoals 

we in 4.2 zagen is er bij Boëthius onduidelijkheid of probabile (de Latijnse 

vertaling van ) een eigenschap van de premissen of van de argumentatie 

is. In de Middeleeuwen lijkt het in het algemeen te worden opgevat 

als een eigenschap van de argumentatie. Dit lijkt ook bij Caesarius het geval. 

Een aanwijzing hiervoor is dat hij het heeft over ‘op waarschijnlijke 

wijze discussiëren’ (probabiliter disputare) en niet over ‘vanuit waarschijnlijke 

premissen discussiëren’ (e probabilibus disputare). Bovendien maakt 

Caesarius in tractaat 6 ‘Over het hypothetische syllogisme’ het scholastieke 

onderscheid tussen formele gevolgtrekkingen (consequentia formalis) die op 

grond van hun vorm goed zijn, en materiële gevolgtrekkingen (consequentia 

materialis) die wel goed zijn, maar niet op grond hun formele kenmerken, 

maar op grond van de betekenis van de termen. Tot de laatste soort rekent 

hij de dialectische argumentaties (waar ‘dialectisch’, natuurlijk, is genomen 

in de strikte betekenis). Fol. 78v-79r: “Ergo formalis consequentia est, 

quoties datis quibuslibet terminis iuxta praescriptam aliquam argumentandi 

formam, si antecedens verum est, et consequens esse verum, necesse est. 

Cuiusmodi in primis sunt syllogisticae consequentiae omnes, et quae ex ipsarum 

propositionum tum conversione, tum aequipollentia eliciuntur, et si 

quae aliae his consimiles sunt. Materialis vero, quae tametsi bona quidem 

est, tamen iuxta eandem similemque argumentandi formam firma ubique et 

constans non est: quales fere sunt dialecticae argumentationes, et quae per 

enthymemata et caeteras argumentationis species constituuntur, nempe terminorum 

tantum gratia, videlicet qui materiae vicem praestant.” We mogen 

dus wel aannemen dat Caesarius ook hier in tractaat 9 probabiliter bedoelt 

als een kwalificatie van de argumentatie, niet van de premissen. 

p. 75, r. 5, ars artium et scientia scientiarum. In deze zin kent Caesarius 

een belangrijke positie toe aan de topica (“het deel van de dialectica 

dat ons loci verschaft”). Hij meent hier namelijk dat het door dit deel van 

de dialectica komt dat de dialectica (in brede zin) door sommigen ‘kunst der 

kunsten’ (ars artium) of ‘wetenschap der wetenschappen’ (scientia scientiarum) 

wordt genoemd. Met het toekennen van deze centrale positie aan de 

topica past Caesarius perfect in de humanistische traditie (zie 2.2.2 en 4.4 en 

7 Zie 4.1.


6.1). De benamingen ‘kunst der kunsten’ en ‘wetenschap der wetenschappen’ 

vinden we in de openingsregel van Petrus Hispanus’ Tractatus. De 

kritische editie van De Rijk bevat deze zin niet. 8 De eerste zin in de nietkritische 

uitgave van Bocheński, de meest verbreide in de Middeleeuwen, 

luidt: “Dialectica est ars artium et scientia scientiarum ad omnium methodorum 

principia viam habens.” 9 

p. 75, r. 7, disputatoria ars. Caesarius zegt hier dat ‘discussieerkunst’ 

(disputatoria ars) een andere terechte naam voor dialectica (in brede zin) is 

naast ‘kunst der kunsten’ en ‘wetenschap der wetenschappen’. Het Griekse 

, waarvan ‘dialectiek’ is afgeleid, is namelijk, zo legt Caesarius 

uit, in één betekenis van het woord in het Latijn te vertalen met disputo (‘ik 

discussieer’). 

p. 75, r. 12, Quam qui improbant. Het antecedent van ‘quam’ is ‘illius 

gentis linguam’ (‘de taal van dat volk’, het Grieks). Caesarius grijpt, zoals 

te verwachten valt van een leraar Grieks, de verwijzing naar het Griekse 

aan om een pleidooi voor de kennis van het Grieks te houden. 

Deze uitwijding gaat door tot r. 22: “Maar hierover genoeg en meer dan dat 

voor dit moment.” Degenen die het belang van het Grieks niet inzien zijn 

volgens Caesarius ofwel jaloers ofwel dom (vel invidia torqueri, vel stupore 

gravari) en daarom hoeft men aan hun oordeel geen belang te hechten. Dit 

pleidooi voor het Grieks past binnen de humanistische traditie. Zie 2.1 voor 

enkele passages uit de correspondentie tussen Erasmus en Caesarius waar zij 

het Grieks verheerlijken en 3.6 voor enkele plaatsen uit de Dialectica waar 

we Caesarius’ interesse in de Griekse taal zien. 

p. 75, r. 15, a Graeco sermone. Uit Caesarius’ woorden (Quintiliano 

probatissimo et gravissimoque studiorum censore) spreekt diep respect voor 

Quintilianus. Caesarius’ verwijzingen naar Quintilianus in r. 14 en 16 refereren 

beide naar Institutio oratoria, 1.1.12: “Ik geef er de voorkeur aan 

dat de jongen met het Grieks begint, aangezien hij het Latijn, dat door 

meer mensen gesproken wordt, zelfs als we het niet zouden willen zal indrinken; 

en tevens aangezien zijn opleiding ook moet beginnen met de Griekse 

wetenschap, waaruit dan weer de onze zijn voortgevloeid.” 10 (A sermone 

graeco puerum incipere malo, quia latinum, qui pluribus in usu est, vel nobis 

nolentibus perhibet, simul quia disciplinis quoque graecis prius instituendus 

8 

Petrus Hispanus, Tractatus, uitgegeven en ingeleid door L. M. de Rijk, Assen: Van 

Gorcum & Comp. B.V., 1972. 

9 

Petrus Hispanus, Summulae logicales, uitgegeven op basis van het handschrift Reg. 

Lat. 1205 door I. M. Bocheński, Torino: Marietti, 1947, p. 1. 

10 

Vertaling van Piet Gerbrandy in Quintilianus, De opleiding tot redenaar, vertaald, 

ingeleid en van aantekeningen voorzien door P. Gerbrandy, Groningen: Historische Uitgeverij, 

2001, p. 35.


est, unde et nostrae fluxerunt). 

p. 75, r. 18, Gryllum. Caesarius vergelijkt de mensen die het belang van 

het Grieks niet inzien met mensen die liever hun leider Gryllus volgden in 

barre omstandigheden dan hem te verlaten en te leven in voorspoed. Het is 

duidelijk dat de overeenkomst is dat beide groepen het eigene verkiezen boven 

het vreemde al is het vreemde beter. Waarschijnlijk verwijst Caesarius 

hier naar Plutarchus’ conversatie tussen Odysseus, Kirke en Gryllus in Bruta 

animalia ratione uti (Moralia, 985D-992E). In deze conversatie verzoekt 

Odysseus Kirke om enkele Grieken die ze in zwijnen heeft veranderd, terug 

in mensen te veranderen. Gryllus, één van de zwijnen, geeft in de conversatie 

aan helemaal niet terug veranderd te willen worden. Erasmus noemt in zijn 

Adagia (Prolegomena 13) het spreekwoord ‘dommer dan Gryllus’ (Gryllo 

stultior). In een noot hierbij wordt het verwezen naar dezelfde passage bij 

Plutarchus. 11 

p. 75, r. 24, Rodolphus Agricola. Caesarius zegt hier dat Agricola de 

grootste prestatie op het gebied van de topica in de hele geschiedenis heeft 

geleverd. Hiermee beschouwt hij Agricola’s bijdrage aan de topica groter dan 

die van bijvoorbeeld Aristoteles of Boëthius. Voor een korte uiteenzetting 

van Agricola’s topica zie 4.4. 

Rudolf Agricola (1444-1485) werd geboren in Baflo, een dorp in de Groningse 

Ommelanden. 12 Zijn naam is een latinisering van huisman of huusman, 

boer. Agricola studeert in Erfurt en Leuven. Hij krijgt hier een academische 

vorming in de middeleeuwse traditie, maar moet gedurende deze 

periode ook al in contact gekomen zijn met het humanisme. Tijdens zijn 

verblijf in Italië van ongeveer 1469 tot 1479 (eerst in Pavia en later in Ferrara) 

raakt Agricola vertrouwd met de studia humanitatis, het humanistisch 

leerprogramma. Hij leert aldaar Latijn volgens de humanistische methode, 

waarbij theoretische taalkennis wordt gecombineerd met intensieve lezing 

van de beste klassieke auteurs. Later leert hij ook Grieks. In 1479 keert 

Agricola terug naar Groningen en treedt als secretaris en ambassadeur in 

dienst van het stadsbestuur. Dienstreizen geven hem de gelegenheid zijn 

contacten met humanistische geestverwanten te onderhouden. De laatste 

twee jaar van zijn leven brengt Agricola door in Heidelberg, dat in korte 

tijd was uitgegroeid tot een humanistisch centrum dat zich kon meten met 

belangrijke centra in Italië. De inventione dialectica is Agricola’ hoofdwerk. 

Volgens Caesarius verdient Agricola meer waardering dan hij tot nu toe 

heeft gekregen. Ook Hermolaus Barbarus (1454-1493) en Erasmus van Rotterdam 

(?1466/7-1536) prezen Agricola, zo deelt Caesarius mee om zijn ei- 

11 

Erasmus, Opera omnia Desiderii Erasmi Roterodami, Amsterdam: North-Holland Publishing 

Company, 1969–, II.1, p. 80. 

12 

Zie voor een korte levensbeschrijving Van der Poels inleiding in Agricola, Over dialectica, 

pp. 12-15; Mack, Renaissance Argument, pp. 117-129.


gen bewondering voor Agricola te ondersteunen met de opvatting van twee 

humanistische autoriteiten. Hermolaus Barbarus heeft een grafschrift voor 

Agricola geschreven: 

“De jaloerse schikgodinnen hebben met deze steen Rudolf Agricola ingesloten, 

de hoop van Friesland en de trots van de zon. Germanië heeft 

namelijk door deze man, toen hij leefde, zoveel roem verworven als Italië, 

als Griekenland bezit.” 13 Waarschijnlijk doelt Caesarius op dit grafschrift. 

Erasmus mag wel de grootste humanist van zijn tijd genoemd worden. 

Het is mogelijk dat Agricola Erasmus’ held was. 14 Ze zouden elkaar kennen 

via Alexander Hegius die een vriend van Agricola en een van de eerste 

leraren van Erasmus was. Erasmus is geenszins terughoudend in het prijzen 

van Agricola. Op welke passage Caesarius doelt wanneer hij schrijft 

dat Erasmus Agricola prees, weten we niet; er zijn er verscheidene. In een 

brief uit 1489 aan Cornelius Gerardus noemt hij Agricola “een man die niet 

alleen uitstekend is opgeleid in alle vrije kunsten, maar ook zeer kundig is 

in de welsprekendheid en de dichtkunst. Bovendien kende hij niet minder 

goed Grieks dan Latijn.” (Rodolphus Agricola, vir cum omnium liberalium 

artium egregie eruditus, tum oratoriae atque poeticae peritissimus. Denique 

et Graecam linguam non minus quam Latinam calluit). 15 In Adagium 339, 

waarin Erasmus het Griekse spreekwoord ‘Wat hebben een hond en een bad 

gemeenschappelijk?’ bespreekt, vindt Erasmus een aanleiding om Agricola 

uitgebreid te prijzen aangezien hij dit spreekwoord van Agricola heeft geleerd: 

“Ik verwijs naar dit spreekwoord met des te meer plezier omdat het 

mijn herinnering aan en verlangen naar Rudolf Agricola uit Friesland opfrist 

en hernieuwt, de man met de grootste publieke eer van heel Germanië en 

Italië: van Duitsland omdat deze hem heeft voortgebracht, van Italië omdat 

die hem heeft onderricht in de beste letteren. Want deze kant van de Alpen 

heeft nooit iets voortgebracht wat volmaakter was in alle literaire gaven dan 

hij. Laat dit gezegd zijn zonder jaloezie. Er was geen enkele eervolle discipline 

waarin deze man niet de strijd kon aangaan met de grootste meesters. 

Onder de Grieken was hij de beste Griek van ieder, onder de Latijnen de 

beste Latijn.” (Hoc equidem adagium eo libentius refero, quod mihi refricat 

renovatque memoriam pariter ac desiderium Rodophi Agricolae Frisii, quem 

ego virum totius tum Germaniae tum Italiae publico summoque honore nomino: 

illius quae genuerit, huius quae literis optimis instituerit. Nihil enim 

unquam hoc cisalpinus orbis produxit omnibus literariis dotibus absolutius, 

13 “Invida clauserunt hoc marmore fata Rodolphum/ Agricolam, Frisii spemque decusque 

soli,/ Scilicet hoc vivo meruit Germania laudis/ Quidquid habet Latinum, Graecia quicquid 

habet.” Dit epitaaf wordt geciteerd in Erasmus, Adagia 339. Zie Erasmus, Opera 

omnia, deel II.1, p. 440. Zie ook H. E. J. M. van der Velden, Rodolphus Agricola (Roelof 

Huusman): een Nederlandsch humanist der vijftiende eeuw, Leiden: Sijthoff, 1911, pp. 

254-256. 


15 Erasmus, Opus Epistularum, deel I, pp. 105-106.


absit invidia dicto. Nulla erat honesta disciplina, in qua vir ille non poterat 

cum summis artificibus contendere, inter Graecos graecissimus, inter 

Latinos latinissimus). 16 Deze loftuiting loopt nog enkele pagina’s door. In 

een brief uit 1514 aan de drukker Schürer, een brief die als voorwoord voor 

De copia gaat fungeren, noemt hij Agricola een ‘werkelijk goddelijke man’ 

(hominis vere divini). 17 Erasmus schrijft in zijn Ciceronianus dat Agricola 

met zijn geschriften Isocrates en Quintilianus overtreft en Cicero evenaart. 18 

Caesarius heeft zoveel bewondering voor Agricola dat hij niet eens in 

diens voetsporen zou willen treden, al zou hij het kunnen (cuius proinde si 

etiam vestigia imitari velim, vix potero). 

p. 75, r. 28, maiestas. Caesarius meent dat al het werk van Agricola 

‘gewichtig’ (graviter) en ‘scherpzinnig’ (acute) is en dat er zich ook op het 

gebied van de topica een ‘verhevenheid’ (maiestas) lijkt te openbaren. 

p. 75, r. 30, inserere. Hoewel Caesarius zich er dus van bewust is dat hij 

niet kan tippen aan de grote Agricola vervolgt hij: “Toch als ik aan passant 

iets bij hem zal vinden wat relevant is voor ons onderwerp, wat ongetwijfeld 

zeer vaak zal gebeuren, zal ik me er niet van weerhouden het toe te voegen 

in dit gedeelte, voorzover althans dit leerboek van mij het verdraagt.” Deze 

passage wekt de verwachting op dat Caesarius hier en daar ideeën van 

Agricola zal overnemen bij de bespreking van de loci. We zullen in het vervolg 

van het commentaar zien dat dit slechts heel summier gebeurt, eigenlijk 

slechts één keer, in hoofdstuk 2. Misschien vinden we de reden hiervoor al 

binnen deze passage. Caesarius schrijft namelijk ‘voorzover althans dit leerboek 

van mij het verdraagt’ (quantum quidem nostra haec institutio ferre 

possit). Het zou ook kunnen dat Caesarius hier met ‘institutio’ ‘opzet’ of 

‘plan’ bedoelt. Caesarius schrijft een handboek voor logica en moet dus een 

inleiding geven in alle onderdelen van de logica zodat de studenten na het 

doorwerken van het boek een basiskennis van alle facetten van de logica bezitten. 

Hierdoor is hij beperkt in zijn vrijheid: hij kan slechts kort ingaan op 

elk onderwerp en hij moet ideologisch neutraal blijven. De relatief nieuwe 

en tamelijk controversiële (en bovendien zeer uitgebreide) behandeling van 

Agricola blijkt als Caesarius gaandeweg vordert met zijn tractaat simpelweg 

niet in zijn behandeling ingepast te kunnen worden. Hierdoor komt er weinig 

van zijn voornemen terecht. 

Hoofdstuk 1: Over het nut van de dialectica 

16 Erasmus, Opera omnia, deel II.1, pp. 438. 

17 Erasmus, Opus Epistularum, deel II, p. 32. 

18 Erasmus, Opera omnia, deel I.2, pp. 682-683.


p. 76, r. 3, de utilitate. Caesarius bespreekt in dit hoofdstuk het nut 

van de topica, door hem aangeduid als ‘dialectica in de bijzondere betekenis’ 

of ‘dialectica in smalle zin’ (peculiari nomine dialectica). Het overgrote 

deel van het hoofdstuk bestaat uit een letterlijke vertaling van Aristoteles, 

Topica, 101a25-101b4, waar Aristoteles vertelt op welke drie gebieden de 

dialectica (in smalle zin) een toepassing heeft. Een vertaling en bespreking 

van de passage is te vinden in 4.1. 

p. 76, r. 9, colloquia. De enige onderbreking van dit citaat van Aristoteles 

vormen de regels 12 tot en met 16. Hier legt Caesarius iets uitgebreider 

dan Aristoteles uit wat we ons moeten voorstellen bij het tweede toepassingsgebied, 

het colloquium. Wat hij hier schrijft doet denken aan het Symposium 

van Plato: tijdens een maaltijd stelt iemand een onderwerp voor om over 

te discussiëren. Caesarius maakt zelf geen verwijzing naar het Symposium, 

maar refereert wel naar de Noctes Atticae van Aulus Gellius (ca. 123-165) en 

de Saturnaliën van Macrobius (4e of 5e eeuw na Chr.). In het laatste werk 

vormt een symposium het raamwerk waarbinnen allerhande onderwerpen uit 

de wetenschap aan de orde komen. Het eerste werk worden in essay-vorm 

wetenswaardigheden over alle takken van wetenschap besproken. 

Hoofdstuk 2: Over wat een locus is en over argument zelf 

p. 76, r. 27, Locus. Caesarius definieert locus hier als de vindplaats 

van een argument (sedes argumenti). Hij zegt dat we deze definitie kunnen 

vinden bij Aristoteles en Cicero. Zoals we echter in 4.1 zagen geeft Aristoteles 

nergens een definitie van een locus. Hij gebruikt het woord 

(locus, plaats) zonder zelfs maar kort uit te leggen wat hij ermee bedoelt. 

De verwijzing naar Cicero klopt wel. Cicero geeft deze definitie van locus in 

Topica ii, 8: “Itaque licet definire locum esse argumenti sedem.” Cicero’s 

definitie wordt overgenomen door Boëthius in De differentiis topicis (in het 

vervolg afgekort tot DDT) (1174D9, zie ook 1185A4-5, 1185C6-8). 

p. 76, r. 28, si tamen definitio dici meretur. Caesarius drukt met dit 

tussenzinnetje zijn twijfels uit of deze definitie wel een definitie genoemd 

mag worden. Om deze opmerking te begrijpen moeten we tractaat 8 ‘Over 

definitie en verdeling’ erbij betrekken. Hier beschrijft Caesarius de verschillende 

soorten definities. Hij schrijft op fol. 93r-v dat alleen een definitie 

die uit geslacht en soortelijk verschil (differentia) bestaat, zoals wanneer 

mens wordt gedefinieerd als redelijk dier, in werkelijke zin definitie wordt 

genoemd. Het is duidelijk dat de definitie van locus als vindplaats van een 

argument niet aan deze eis voldoet en dus volgens Caesarius eigenlijk geen 

definitie genoemd mag worden.


p. 76, r. 28, a similitudine. Caesarius legt uit dat deze definitie van 

locus als ‘vindplaats van een argument’ door Cicero is ingesteld op grond 

van een gelijkenis met echte ruimtelijke loci, plaatsen: zoals het wanneer je 

iets zoekt makkelijk is om het te vinden wanneer de plaats waar je het moet 

zoeken al is aangegeven, zo gaat het vinden van een argument ook makkelijk 

wanneer je de plaats waar je dat argument kunt vinden al kent. Deze 

vergelijking tussen normale -ruimtelijke- plaatsen en de loci van argumenten 

neemt Caesarius letterlijk over van Cicero, Topica ii, 7: “Ut igitur earum 

rerum quae absconditae sunt demonstrato et notato loco facilis inventio est, 

sic, cum pervestigare argumentum aliquod volumus, locos nosse debemus; 

sic enim appellatae ab Aristotele sunt eae quasi sedes, e quibus argumenta 

promuntur.” 

p. 76, r. 32, Argumentum. Caesarius definieert argument als ‘een reden 

die een onzekere zaak geloofwaardig maakt’ (ratio rei dubiae faciens fidem). 

Hij neemt deze definitie, zoals hij zelf ook zegt, over uit Cicero’s Topica, 

ii, 8: “Itaque licet definire (. . . ) argumentum autem rationem quae rei dubiae 

faciat fidem.” Boëthius heeft deze definitie overgenomen in zijn DDT 

(1174D1-2 en vaker). 

p. 76, r. 34, thesaurus. Caesarius neemt hier van Agricola de beeldspraak 

over van een locus als vat (receptaculum) of schatkamer (thesaurus) 

van argumenten. De argumenten, de instrumenten waarmee je een zaak geloofwaardig 

kunt maken, zijn opgeslagen in de loci als in een schatkamer. 

Agricola, De inventione dialectica: “Deze gemeenschappelijke punten bevatten 

alle argumenten in zich, daar ze ook alles bevatten wat over ieder 

ding gezegd kan worden. Daarom heeft men ze loci, vindplaatsen, genoemd, 

omdat in hen, als in een vat of een schatkamer, zich alle instrumenten om 

te overreden bevinden.” 19 (Haec igitur communia, quia perinde ut quicquid 

dici ulla de re potest, ita argumenta omnia intra se continent, idcirco locos 

vocaverunt, quod in eis velut receptu et thesauro quodam, omnia faciendae 

fidei instrumenta sint reposita.) 20 

p. 76, r. 36, a loco aliquo. Samenvattend zegt Caesarius dat de argumenten, 

de instrumenten waarmee men een onzekere zaak geloofwaardig maakt, 

dus te voorschijn moeten worden gehaald (educatur) uit een of andere locus. 

Hoofdstuk 3: Over de veelvoudige betekenis van argument en 

hoe dat wat wij hier argument noemen verschilt van argumentatie 

19 Vertaling van Van der Poel in Agricola, Over dialectica, p. 62. 

20 Agricola, De inventione dialectica, p. 20.


p. 77, r. 3, Quintiliano. Caesarius citeert Quintilianus die als inleiding 

op zijn behandeling van ‘argument’ als onderdeel van de bewijsvoering eerst 

enkele andere betekenissen van ‘argument’ noemt. R. 3 Siquidem t/m r. 8 

tale est is, zij het iets aangepast, overgenomen van Quintilianus, Institutio 

oratoria, V.10.9: “Ook het woord ‘argumentum’ heeft echter meer dan één 

betekenis. Want ook plots voor toneelvoorstellingen worden ‘argumenta’ 

genoemd, en wanneer Pedianus de inhoud van een redevoering van Cicero 

uiteenzet, zegt hij: ‘Het argumentum is als volgt’. En Cicero schrijft zelf aan 

Brutus: ‘bang dat we daaruit iets zouden overbrengen naar onze Cato, ofschoon 

het argumentum anders was.’ Hieruit blijkt dat alle stof tot schrijven 

zo genoemd kan worden.” 21 (Sed argumentum quoque plura significat. Nam 

et fabulae ad actum scaenarum compositae argumenta dicuntur, et orationum 

Ciceronis velut thema exponit Pedianus: ‘argumentum tale est’, et ipse 

Cicero ad Brutum ita scribit: ‘veritus fortasse ne nos in Catonem nostrum 

transferremus illim aliquid, etsi argumentum simile non erat’. Quo apparet 

omnem ad scribendum destinatam materiam ita appellari.) 

p. 77, r. 8, ab arguendo dictum. Maar, zegt Caesarius, tussen al deze 

betekenissen van ‘argument’ die Quintilianus in dit citaat geeft, zit niet die 

betekenis die hij hier zoekt. Hij zal ‘argument’ gebruiken in de betekenis 

waarin het woord is afgeleid van het werkwoord ‘arguo’, wat in de letterlijke 

betekenis ‘in het licht stellen’ betekent. Een argument is namelijk, in de hier 

gezochte betekenis, dat wat een zaak helder in het licht stelt, dat wil zeggen 

aantoont (quod videlicet rem arguat, hoc est, probet). 

p. 77, r. 10, illud Vergilii. Dat ook de klassieke auteurs arguere (argumenteren) 

gebruikten in de betekenis van ostendere (aantonen) illustreert 

Caesarius met een citaat uit Vergilius. Vergilius, Aeneis, IV, 13: “Vrees 

duidt op lage geboorte” (Degeneres animos timor arguit). 

p. 77, r. 12, argumentum ab argumentatione differt. Caesarius legt in 

het laatste gedeelte van dit hoofdstuk het verschil uit tussen argument in de 

betekenis zoals hij net hiervoor heeft gegeven en argumentatie. Caesarius 

omschrijft argument als ‘de reden van een argumentatie’ (ipsius argumentationis 

ratio), ‘het middel’ of ‘de middenterm’ (medium), en ‘de kracht, inhoud 

en reden die zit opgesloten in een oratio 22 wanneer iets twijfelachtigs wordt 

21 Vertaling van Gerbrandy in Quintilianus, De opleiding tot redenaar, p. 248. 

22 Oratio is een moeilijk vertaalbaar begrip. Oratio is de vertaling van het Griekse 

´ dat door Aristoteles wordt gedefinieerd als een betekenisvolle uiting waarvan de 

delen los ook betekenis hebben, niet als beweringen maar als woorden (zie Aristoteles, 

De Interpretatione, 16b26-28). Een oratio is dus bij Aristoteles een zekere linguïstische 

eenheid die zo klein kan zijn als een paar woorden en zo groot als een samengestelde 

zin. In het Nederlands bestaat daar geen equivalent voor. Zie ook Boëthius, De topicis


bewezen’ (vis illa atque sententia et ratio quae oratione clauditur, cum aliquid 

probatur ambiguum). Zijn omschrijvingen van argumentatie zijn: ‘een 

verbinding van woorden die iets als zeker concludeert uit de antecedenten, 

zoals een syllogisme en een inductie’ (verborum contextus, certum aliquid ex 

iis quae antecedunt concludens, ut syllogismus et inductio), ‘de verwoording 

en uitdrukking van een argument’ (argumenti elocutio expressioque) en ‘de 

uitleg van een argument door middel van een oratio’ (argumenti per orationem 

explicatio). Het is duidelijk dat een argumentatie, in tegenstelling tot 

een argument, iets taligs is. Ter verduidelijking van wat Caesarius bedoelt 

geef ik een voorbeeld: 

(1) Alle mensen zijn dieren 

Alle dieren zijn sterfelijk 

Dus alle mensen zijn sterfelijk 

Het gehele syllogisme (de twee premissen en de conclusie) vormen de argumentatie. 

De reden van het feit dat alle mensen sterfelijk zijn is dat alle 

mensen dieren zijn en alle dieren sterfelijk zijn. ‘Dieren’ fungeert hier dus 

als de reden (ratio) of kracht (vis) van het feit dat alle mensen sterfelijk 

zijn en is dus het argument. De verwoording, uitdrukking of uitleg van dit 

argument in een oratio is de argumentatie. 

De bewoording die Caesarius gebruikt om het verschil tussen argumentatie 

en argument uit te leggen neemt hij over uit Boëthius boek 1. DDT 1174D2- 

9: “Non vero idem est argumentum et argumentatio: nam vis sententiae 

ratioque ea quae clauditur oratione cum aliquid probatur ambiguum, argumentum 

vocatur; ipsa vero argumenti elocutio, argumentatio dicitur. Quo 

fit ut argumentum quidem virtus, et mens argumentationis sit atque sententia; 

argumentatio vero, argumenti per orationem explicatio.” 

Hoofdstuk 4: Over vraag (quaestio), wat het is en hoe het verschilt 

van bewering (enunciatio), propositie en conclusie 

p. 77, r. 24, res dubia. In Caesarius’ definitie van ‘argument’ komt 

‘onzekere zaak’ (res dubia) voor. Een res dubia is volgens Caesarius niets 

anders dan een propositie die betwijfeld kan worden (propositio dubitabilis) 

en dat is weer precies de definitie van ‘vraag’ (quaestio). 

p. 77, r. 27, quaestio. In het vervolg van het hoofdstuk bespreek Caesarius 

het verschil tussen vraag, bewering (enunciatio), propositie en conclusie. 

Een vraag is niet zonder meer een propositie, maar heeft als restrictie dat 

differentiis, p. 99, n. 16.


die is gesteld met een vraagteken (nota interrogationis). Wanneer dezelfde 

oratio (wat we hier wel met ‘zin’ mogen vertalen) zonder meer, d.w.z. 

zonder vraagteken, wordt gesteld is het: 

• een bewering, voorzover de zin iets beweert over iets (quatenus aliquid 

de aliquo enunciat). 

• een propositie, voorzover de zin deel uitmaakt van een of ander syllogisme 

(quatenus ipsa syllogismi alicuius pars sit). Caesarius neemt 

hier ‘propositie’ in de betekenis van ‘premisse’. Petrus Hispanus en 

Johannes Buridanus nemen ‘propositie’ in dezelfde betekenis wanneer 

ze het verschil tussen vraag, bewering, propositie en conclusie uitleggen. 

23 Johannes Buridanus wijst erop dat ‘propositio’ soms ook in 

bredere zin wordt genomen en dan gedefinieerd is als ‘een zin die iets 

waars of onwaars betekent’ (oratio verum falsumve significans). Deze 

definitie komt uit De Interpretatione 17a2-3. In Tractaat 3 ‘Over de 

propositie’ (fol. 36r) hanteert Caesarius zelf ook deze definitie. 

• een conclusie, voorzover de zin is afgeleid uit de premissen, nadat het 

syllogisme is gemaakt, of op een andere wijze is aangetoond door de 

toepassing van een argument (cum ex sumptis propositionibus collecta 

fuerit facto syllogismo, aut utrunque aliter probata, convenienti adhibito 

argumento). 

Het onderscheid tussen vraag, bewering, propositie en conclusie vinden we 

ook bij Boëthius (DDT 1174C5-D1). Hij geeft andere definities dan Caesarius. 

Voor ‘propositio’ hanteert hij de standaarddefinitie als ‘oratio verum 

falsumve significans’. 

p. 77, r. 35, exemplo. Vervolgens laat Caesarius met een voorbeeld zien 

dat dezelfde zin (oratio) nu eens als vraag, dan weer als conclusie of als 

premisse of als bewering kan worden gebruikt. De argumentatie die hij hier 

opstelt om aan te tonen dat de ziel onsterfelijk is baseert hij volgens eigen 

zeggen op een Platoons principe. In Macrobius, Commentarii in Somnium 

Scipionis, 2.13.10 ‘over de drie wijzen van redeneren waarmee de Platonici 

aantonen dat de ziel onsterfelijk is’ vinden we precies dezelfde argumentatie: 

“Anima semper movetur, quod autem semper movetur immortale est, igitur 

anima immortalis est.” 

p. 78, r. 3, subiecto reque ipsa idem. Hij sluit dit hoofdstuk af met 

de conclusie dat vraag, propositie, bewering en conclusie in werkelijkheid 

allemaal hetzelfde ding zijn (subiecto reque ipsa idem) en dat de verschillen 

23 Johannes Buridanus, Summulae de dialectica, een geannoteerde vertaling met filosofische 

introductie van G. Klima, New Haven & London: Yale University Press, 2001, 

tractaat 6, p. 393; Hispanus, Tractatus, tractaat 5.


tussen deze een verschil is in ratio, waarvan de betekenis hier neigt in de 

richting van ‘gebruik’ of ‘functie’. Dezelfde opvatting vinden we bij Petrus 

Hispanus: “Sciendum autem quod propositio et quaestio et conclusio idem 

sunt secundum substantiam, differunt tamen secundum rationes.” 24 

Hoofdstuk 5: Op welke manier locus wordt opgevat als ‘vindplaats 

van het argument’ en over de verdeling van locus 

p. 78, r. 7, Locus est sedes argumenti. Caesarius zal in dit hoofdstuk 

ingaan op de vraag hoe de omschrijving van locus als ‘vindplaats van een 

argument’ (sedes argumenti) moet worden opgevat. 

p. 78, r. 9, partim maxima propositio intelligi debat partim maximae 

propositionis differentia. In het antwoord op deze vraag volgt Caesarius 

Boëthius (ex Boethio) die zegt dat een locus gedeeltelijk moet worden begrepen 

als een maximale propositie (maxima propositio), gedeeltelijk als de 

differentia van een maximale propositie (maximae propositionis differentia). 

DDT 1185A4-8: “Locus namque est (ut M. Tullio placet) sedes argumenti. 

Cujus diffinitionis quae sit vis, paucis absolvam. Argumenti enim sedes 

partim propositio maxima intelligi potest, partim maximae propositionis 

differentia.” Wat een maximale propositie is en wat de differentia van een 

maximale propositie legt Caesarius pas uit in hoofdstuk 6. 

p. 78, r. 13, maxima propositio. Meteen na deze verdeling in maximale 

proposities en hun differentiae, en dus vóór uitgelegd te hebben wat deze 

zijn, verdeelt Caesarius de maximale proposities onder in maximale proposities 

die zelf als premisse deel uitmaken van de argumentatie (intra ambitum 

argumenti continetur, hoc est, ipsi argumentationi inseritur) en maximale 

proposities die niet als premisse onderdeel zijn van de argumentatie, maar 

van buiten af kracht verschaffen aan de argumentatie (extra posita, vim tamen 

argumenti supplet ac perficit). In dezelfde bewoording vinden we dit 

onderscheid bij Boëthius (DDT 1185B5-8: “Sed hujusmodi propositio aliquoties 

quidem intra ambitum argumenti continetur, aliquoties vero extra 

posita argumenti vires supplet ac perficit.”) 

Caesarius geeft voorbeelden om uit te leggen wat het verschil is. Als 

voorbeeld van een maximale propositie die als premisse onderdeel uitmaakt 

van de argumentatie geeft hij: 

(2) 1) Wat langduriger goed is is beter dan dat wat minder langdurig is 

2) Koningschap is langduriger dan consulschap 

3) Dus koningschap is beter dan consulschap 

24 Hispanus, Tractatus[De Rijk], tractaat 5, p. 58.


De maximale propositie “wat langduriger goed is is beter dan dat wat minder 

langdurig is” maakt hier als premisse onderdeel uit van de argumentatie. 

Voorbeeld van argumentatie waarin de maximale propositie geen premisse 

is, maar van buitenaf kracht verschaft voor de argumentatie: 

(3) 1) Wie jaloers is wordt gekweld door de goede dingen van anderen 

2) Een wijze wordt niet gekweld door de goede dingen van anderen 

3) Dus een wijze is niet jaloers 

4) Maximale propositie: waaraan de definitie niet toekomt, daaraan 

komt ook het gedefinieerde niet toe 

In het laatste voorbeeld maakt de maximale propositie niet als premisse deel 

uit van de argumentatie, maar verschaft kracht voor of rechtvaardigt de overgang 

van de premissen naar de conclusie. Alle maximale proposities kunnen 

zowel als premisse als extern worden gebruikt. Het is dus geen wezenlijk 

verschil tussen soorten maximale proposities, maar veeleer tussen manieren 

waarop maximale proposities kunnen worden gebruikt in een argumentatie. 

Het is waar dat deze argumentatie wanneer die wordt opgevat als een 

syllogisme (in de strikte zin van het woord) helemaal geen rechtvaardiging 

of ondersteuning van een maximale propositie nodig heeft: 

(4) Alle A’s zijn B 

Alle C’s zijn niet B 

Dus alle C’s zijn niet A 

Dit is een geldig syllogisme en de maximale propositie is dus overbodig voor 

de geldigheid. Maar om te overtuigen, waar het omdraait in de dialectica (in 

smalle zin), heeft deze zeker wel een functie. Zie 4.2 waar dezelfde kwestie 

wordt besproken bij de behandeling van Boëthius’ topica. 

Caesarius neemt deze voorbeelden over van Boëthius. Met het overnemen 

van de voorbeelden erft Caesarius ook de vragen die Boëthius’ tekst 

oproept, zoals hier over de overbodigheid van maximale proposities in sommige 

argumentaties. Caesarius toont zich nergens bewust van deze kwesties 

en voelt ze blijkbaar niet als een probleem. Het heeft daarom weinig zin om 

problemen die Caesarius heeft geërfd van Boëthius uitgebreid te bespreken. 

Boëthius over het onderscheid in gebruik van maximale proposities, DDT 

1185B8-D1: “Exemplum quidem est ejus argumenti, quod maximam propositionem 

tenet hujusmodi. Sit enim quaestio an melius sit regnum consulatu, 

ita igitur dicemus: Regnum diuturnius est quam consulatus, cum utrumque 

sit bonum; at vero quod diuturnius est bonum eo quod est parvi temporis 

melius est; regnum igitur melius est quam consulatus. Huic igitur argumentationi 

maxima propositio, id est locus insertus est, illa scilicet, diuturniora 

bona sunt melioris meriti quam ea quae parvi sunt temporis. Hoc enim 

ita notum est, ut extrinsecus probatione non egeat, et ipsum aliis possit


esse probatio. Atqui ideo haec propositio totam continet probationem, et 

cum inde nascitur argumentum, recte locus, id est argumenti sedes vocatur. 

Ut vero extra posita propositio maxima vires afferat argumento, tale sit 

exemplum. Sit propositum demonstrare quoniam invidus sapiens non est. 

Invidus est qui alienis affligitur bonis; sapiens autem bonis non affligitur 

alienis; invidus igitur sapiens non est. In hac igitur argumentatione propositio 

quidem maxima non videtur inclusa, sed argumentationi vires ipsa 

maxima subministrat. Est enim huic syllogismo fides ex ea propositione per 

quam cognoscimus, quorum diversa est diffinitio, ipsa quoque diversa esse. 

Est autem in diffinitione invidi, alienis bonis tabascere, quod quoniam non 

venit in sapientem, idcirco sapiens ab invido sejungitur.” 

p. 78, r. 22, Quae praeterea. Zoals eerder gezegd heeft Caesarius tot nog 

toe niet uitgelegd wat een maximale propositie is. Hij zal dit pas doen in 

hoofdstuk 6. Daarom is het raar dat Caesarius hier schrijft dat de genoemde 

maximale propositie ‘zo bekend is dat ze geen bewijs van buitenaf nodig 

heeft, jazelfs een bewijs kan zijn voor andere [proposities]’ waarbij hij er van 

uit gaat dat zijn lezers al weten wat een maximale propositie is. De oplossing 

voor deze vreemd geplaatste opmerking is eenvoudig: de opmerking 

is onderdeel van een grotere passage die Caesarius overneemt uit Boëthius 

(zie boven) en deze heeft op dit punt in zijn werk wel al uitgelegd wat een 

maximale propositie is. 

p. 78, r. 34, argumenti. Ook p. 78, r. 34 t/m p. 78, r. 41 is een vreemde 

passage voor wie de intertekstualiteit in dit hoofdstuk niet opmerkt. 

In hoofdstuk 2 heeft Caesarius namelijk net gezegd in welke betekenis van 

het woord hij ‘argument’ gebruikt en waarin ‘argument’ in deze betekenis 

verschilt van ‘argumentatie’. En nu vertelt hij hier, in hoofdstuk 5, dat ‘argument’ 

hier en elders in verschillende betekenissen gebruikt wordt. De ene 

keer betekent het maximale propositie (dus in voorbeeld (2) onderdeel 1, in 

voorbeeld (3) 4), de andere keer het hele bewijs van de argumentatie zelf 

(tota ipsius argumentationis probatio, waarschijnlijk bedoelt hij hiermee alle 

onderdelen, in (2) 1 t/m 3, in (3) 1 t/m 4), dan weer de argumentatie zelf 

(ipsa argumentatio quae maxima propositione confirmari solet, in (2) en (3) 

1 t/m 3). Tot slot, als vierde betekenis van het woord ‘argument’, noemt 

Caesarius de betekenis die hij zelf in hoofdstuk 2 heeft gegeven. Daar zei hij 

dat hij zelf ‘argument’ zou gebruiken in de betekenis van ‘de middenterm 

(terminus medius) van een argumentatie’. Dat Caesarius hier niet vast kan 

houden aan de definitie van ‘argument’ zoals hij die in hoofdstuk 2 heeft 

gegeven en moet uitleggen in welke betekenissen het woord ‘argument’ kan 

worden gebruikt, komt doordat hij in dit hoofdstuk grote delen woordelijk 

overneemt van Boëthius die ‘argument’ gebruikt in een andere betekenis dan 

Caesarius.


p. 78, r. 37, Quintilianus. Caesarius citeert Quintilianus om aan te 

geven dat ‘argument’ verschillende betekenissen heeft. Quintilianus, Institutio 

oratoria, V.10.1: “En nu de argumenten. Dit woord behelst alles 

wat de Grieken ‘enthumêmata’, ‘epicheirêmata’ en ‘apodeixeis’ noemen.” 25 

(Nunc de argumentis: hoc enim nomine complectimur omnia, quae Graeci 

enthumêmata, epicheirèmata, apodeixeis vocant.) Quintilianus bedoelt 

in dit citaat echter niet dat ‘argument’ verschillende betekenissen heeft (en 

dus ambigu is), maar dat de betekenis van ‘argument’ zo algemeen is dat er 

verschillende vormen van bewijsvoering onder vallen. 

Hoofdstuk 6: Wat een locus is als maximale propositie en wat 

als differentia van een maximale propositie 

p. 79, r. 3, maxima. De definitie van maximale propositie als ‘een universele, 

principiële, onbewijsbare en op zichzelf gekende propositie’ neemt 

Caesarius over van Boëthius: DDT 1185D6-8: “Est igitur uno quidem modo 

locus (ut dictum est) maxima et universalis, et principalis, et indemonstrabilis, 

atque per se nota propositio.” Zie ook DDT 1185A8-B5. Vaak, zoals 

ook hier, noemt kort Caesarius ‘maxima propositio’ af tot ‘maxima’. Dit 

was in de Middeleeuwen ook gebruikelijk, bijvoorbeeld bij Petrus Hispanus. 

p. 79, r. 7, caeteras continent propositiones. Ook de reden waarom 

ze maximale of universele proposities worden genoemd, namelijk omdat ze 

andere proposities bevatten, neemt Caesarius letterlijk over van Boëthius: 

DDT 1185D11-1186A1: “Ideo et universales et maximae propositiones loci 

sunt dictae, quoniam ipsae sunt quae continent caeteras propositiones, 

et per eas fit consequens et rata conclusio.” Caesarius legt dit verder niet 

uit, maar hij bedoelt dat een maximale propositie als “waaraan de definitie 

niet toekomt, daaraan komt het gedefinieerde ook niet toe” een generalisatie 

is die proposities bevat als “waaraan ‘rationeel dier’ niet toekomt, daaraan 

komt ‘mens’ ook niet toe” en “waaraan ‘man die wordt gekweld door de 

goede dingen van anderen’ niet toekomt, daaraan komt ‘jaloerse man’ ook 

niet toe”. 

p. 79, r. 9, differentia. De andere soort van loci, naast de maximale propositie, 

namelijk de differentia van de maximale propositie, definieert Caesarius 

als ‘datgene waarin de ene maximale propositie van de andere verschilt’ 

(quo maxima a maxima differt). Hij geeft als voorbeelden van differentiae 

‘vanuit definitie’ en ‘vanuit het gedefinieerde’. Zoals Green-Pedersen ook al 

opmerkte over Boëthius is de differentia altijd het centrale woord van de 

25 Vertaling van Gerbrandy in Quintilianus, De opleiding tot redenaar, p. 247.


eerste clausule van de samengestelde zin. 26 Wanneer twee maximale proposities 

hetzelfde woord als het centrale woord van de eerste clausule hebben, 

behoren ze dus tot dezelfde differentia. Op deze manier moeten we ook 

deze opmerking van Caesarius begrijpen: “Aangezien door deze [term] een 

maximale propositie waarin deze wordt geplaatst verschilt van een maximale 

propositie waarin dezelfde term of überhaupt niet wordt geplaatst of, als die 

wordt geplaatst, toch geen argument verschaft om een onzekere zaak geloofwaardig 

mee te maken.” (Siquidem per hunc iam maxima propositio, in qua 

ipse ponitur, ab ea differt maxima, in qua idem terminus, vel non ponitur 

omnino, vel si ponitur, non tamen quia argumentum praestet ad fidem rei 

dubiae faciendam). Als voorbeeld zegt Caesarius dat de maximale propositie 

“Waaraan het gedefinieerde niet toekomt, daaraan komt de definitie ook 

niet toe” in differentia verschilt van de maximale propositie “Waaraan de 

definitie niet toekomt, daaraan komt het gedefinieerde ook niet toe” omdat 

in beide dan wel dezelfde term ‘definitie’ voorkomt, maar alleen in het tweede 

geval vanuit deze term een argument gehaald wordt. De differentia van 

de eerste maximale propositie is ‘vanuit het gedefinieerde’ (a definito), van 

de tweede ‘vanuit de definitie’ (a definitione). 

p. 79, r. 18, Boetius. Volgens Caesarius zegt Boëthius dat de differentiae 

van de maximale proposities zo zijn genoemd omdat het door deze is dat de 

zeer vele maximale proposities onderling kunnen worden onderscheiden en 

een naam krijgen naar de termen waaruit ze zijn samengesteld. Een letterlijk 

citaat is dit niet; Caesarius zegt zelf ook al dat hij ‘ongeveer dezelfde woorden’ 

(his prope verbis) als Boëthius gebruikt. Waarschijnlijk doelt Caesarius 

op DDT 1186A10-13: “Aangezien er zeer veel proposities zijn die maximale 

proposities worden genoemd, en deze onderling verschillend zijn, noemen 

we ook al die differentiae waarmee ze zich onderling onderscheiden ‘loci’.” 

(Cum enim sint plurimae propositiones quae maximae vocantur, haeque sint 

inter se dissimiles, quibuscunque differentiis inter se discrepant, eas omnes 

locos vocamus.”) De differentiae fungeren dus als een soort labels om de 

zeer grote groep van maximale proposities in te delen. 

Voor een uitgebreide bespreking van Boëthius’ opvatting van maximale 

proposities en hun differentiae zie 4.2. Het is ondertussen wel duidelijk dat 

Caesarius zeer veel uit Boëthius heeft overgenomen en het is wel heel waarschijnlijk 

dat hij hem zelf heeft gelezen. Omdat dit tractaat voor een zeer 

groot gedeelte bestaat uit citaten, vooral uit Boëthius, is het moeilijk om 

iets te zeggen over Caesarius’ eigen opvatting van de topica. Caesarius wekt 

niet de indruk de dialectische vraagstukken echt zelf te overdenken. 

p. 79, r. 25, Praeterea. “Bovendien, als de maximale proposities de loci 

26 Green-Pedersen, The Tradition of the Topics, p. 64. Zie ook mijn bespreking van de 

topica bij Boëthius hierboven in 4.2.


van argumenten zijn, dan is het noodzakelijk dat ook de differentiae van 

de maximale proposities loci zijn.” Ook deze zin neemt Caesarius over van 

Boëthius (DDT 1186A13-B1: “Nam si ipsae propositiones maximae argumentorum 

loci sunt, et differentias earum argumentorum locos esse necesse 

est.”) Een passage uit het andere werk over topica van Boëthius, In Ciceronis 

Topicam, suggereert dat Boëthius hier bedoelt dat zoals de maximale 

proposities loci zijn voor de andere proposities omdat ze deze bevatten, zo 

ook de differentiae de loci zijn voor de maximale proposities. 27 De differentiae 

zijn immers ook universeler dan de maximale proposities en bevatten 

deze. We zouden dus kunnen zeggen dat de differentiae direct loci voor de 

maximale proposities zijn (door de differentia kom je een maximale propositie 

op het spoor) en slechts indirect loci voor de gewone proposities (want 

door de maximale proposities vind je weer een geschikte propositie voor je 

argumentatie). Dat ook Caesarius bedoelt dat de differentiae direct de loci 

zijn van de maximale proposities kunnen we opmaken uit hoofdstuk 7, p. 79, 

r. 32, waar hij schrijft dat de differentiae de maximale proposities bevatten 

omdat ze universeler dan deze zijn. 

Hoofdstuk 7: Hoe de loci van de differentiae van de maximale proposities 

worden verdeeld 

In de titel van dit tractaat is differentiae een genitivus explicativus; ‘de loci 

van de differentiae’ betekent dus niets anders dan ‘de loci als differentiae’, 

de benaming die Caesarius meestal gebruikt. 

p. 79, r. 30, subdividamus. Caesarius zegt de indeling van de loci als 

maximale proposities nog even uit te stellen en eerst de loci als differentiae 

onder te verdelen. Hij zal later niet meer expliciet op de indeling van 

de maximale proposities terugkomen. Hij begint met de indeling van de 

differentiae omdat dat makkelijker is (ob eam commoditatem) aangezien er 

minder differentiae van de maximale proposities dan maximale proposities 

zelf zijn. Caesarius legt uit dat er minder differentiae dan maximale proposities 

zijn omdat de differentiae universeler zijn dan de maximale proposities 

en deze bevatten (contineant). 

p. 79, r. 34, Aristotele. Volgens Caesarius is ook Aristoteles van mening 

dat deze volgorde het gemakkelijkst is. Aristoteles heeft geen differentiae en 

we zullen bij hem dus geen passage aantreffen waarin staat dat we moeten 

beginnen met het indelen van de differentiae. We vinden wel een passage 

waarin Aristoteles aanraadt om, bij het onderzoeken of een predicaat aan alle, 

sommige of geen enkele toekomt, soort voor soort te werk te gaan en niet 

27 Boëthius, In Ciceronis Topicam 1052B8-D14 in Boëthius, Opera omnia [Migne].


alle individuen apart af te gaan. Aristoteles vervolgt dat het onderzoek dan 

doeltreffender en in minder stappen gaat (Aristoteles, Topica, 109b14-15). 

Nadat de groep in soorten is verdeeld moeten de soorten weer worden onderverdeeld 

in subsoorten en moeten de subsoorten weer worden onderzocht. 

Het is hoogst waarschijnlijk deze passage, waarop Caesarius hier doelt. De 

passage verwoordt, hoewel in een andere context, inderdaad hetzelfde idee. 

p. 79, r. 35, citius. Caesarius voegt nog toe dat deze werkwijze niet 

alleen gemakkelijker is, maar ook sneller en doeltreffender. 

p. 79, r. 35, divisio. Caesarius neemt de indeling van de differentiae 

in de drie subgroepen letterlijk over van Boëthius: DDT 1186D6-10: “Het 

is noodzakelijk dat alle loci, dat wil zeggen differentiae van de maximale 

proposities, of worden gehaald uit de termen die in de vraag geplaatst zijn, 

namelijk het predicaat en het subject, of van buiten worden genomen, of 

zich in het midden bevinden tussen deze [vorige twee]”. (Omnes igitur loci, 

id est maximarum differentiae propositionum, aut ab his ducantur necesse 

est terminis qui in quaestione sunt positi, praedicato scilicet atque subjecto, 

aut extrinsecus assumantur, aut horum medii qui inter utrosque versantur.) 

De eerste groep noemen we intrinsieke, de tweede extrinsieke en de derde 

intermediaire loci. Hij bespreekt de intrinsieke loci in hoofdstuk 8 tot en 

met 13, de extrinsieke in 14 tot en met 21 en de intermediaire in 22 en 23. 

In de rest van het hoofdstuk legt Caesarius aan de hand van een voorbeeld 

uitgebreid uit wat hij bedoelt met ‘worden gehaald uit die termen, 

dat wil zeggen krijgen hun naam uit die termen, die in de vraag geplaatst 

zijn’ (ab his ducuntur terminis, hoc est, nomen accipiunt, qui in quaestione 

positi sunt). 

p. 80, r. 2, ab altero illorum. Caesarius benadrukt eerst dat hij als hij 

spreekt over ‘uit die termen die in de vraag geplaatst zijn’ bedoelt ‘uit één 

van beide van deze termen’ (ab altero illorum). In een vraag, zo legt hij 

uit, zijn er namelijk twee termen, het subject en het predicaat, en naar één 

van deze wordt de differentia genoemd. Caesarius behandelt als voorbeeld 

de vraag of een mossel een dier is. Hierin zijn er twee termen: ‘mossel’ 

en ‘dier’. ‘Mossel’ is het subject en ‘dier’ is het predicaat en de vraag 

is of ‘dier’ mag worden geprediceerd over ‘mossel’. Dus moet een derde 

term worden gevonden die deze twee termen verbindt (connectat) en die 

bevestigt dat een mossel inderdaad een dier is. Deze derde term wordt 

vanwege deze functie ook wel ‘middenterm’ of ‘middel’ (medium), reden 

(ratio) of argument genoemd. Deze term verhoudt zich tot één van beide 

andere termen als definitie of als gedefinieerde of als geslacht, geheel, oorzaak 

of op een andere manier. Caesarius neemt als derde term ‘bezielde substantie 

die in staat is waar te nemen’ (substantia animata sensibilis). Deze term 

verhoudt zich namelijk tot het predicaat ‘dier’ als zijn definitie. Nu hebben


we de argumentatie: 

(5) Een mossel is een bezielde substantie die in staat is waar te nemen 

Dus een mossel is een dier 

De premisse dat een dier een ‘bezielde substantie die in staat is waar te 

nemen’ is wordt niet gegeven. 

De locus als differentia is dus gehaald uit of ontleed aan één van de termen 

die in de vraag al genoemd waren: in dit geval het subject ‘dier’. De 

locus wordt genoemd ‘vanuit de definitie’ omdat de derde term zich tot het 

subject verhoudt als definitie tot gedefinieerde. 

p. 80, r. 15, scrupulus. Dat een mossel een dier is kon voordat de 

argumentatie was opgesteld betwijfeld worden (dubitari poterat). De moeilijkheid 

was namelijk dat mosselen geen ander zintuig hadden dan voor eten 

en gevaar, dat wil zeggen de zintuigen smaak en tast, en men niet wist of 

het dan wel een dier was. Voor deze opvatting over mosselen verwijst Caesarius 

naar Aristoteles en Plinius. Bij Aristoteles heb ik geen passage van 

deze strekking kunnen vinden. De opmerking van Caesarius vinden we wel 

terug in Plinius maior, Naturalis historia, IX, 90.2: “Het ontbreekt mosselen 

aan zicht en aan elk ander zintuig dan voor voedsel en voor gevaar” 

(Carent conchae visu omnique sensu alio quam cibi et periculi). Nu heeft 

volgens Caesarius de derde term (‘bezielde substantie die in staat is waar te 

nemen’) deze moeilijkheid opgelost en de twijfel weggenomen: een mossel 

is een ‘bezielde substantie die in staat is waar te nemen’ (blijkbaar is het 

hebben van twee zintuigen genoeg deze kwalificatie te krijgen) en dus een 

mossel is een dier. Deze derde term is het bewijs (probatio) en het argument 

van de argumentatie. 

p. 80, r. 19, maxima superveniens propositio. Vervolgens neemt de 

maximale propositie, die luidt “waarover de definitie niet wordt geprediceerd, 

daarover wordt het gedefinieerde ook niet geprediceerd”, de laatste 

twijfel weg voor het geval iemand mocht twijfelen wat de verhouding is van 

de definitie tot het gedefinieerde. Het lijkt erop dat de maximale propositie 

hier door Caesarius niet als premisse van de argumentatie is gebruikt, 

maar van buiten af de argumentatie kracht verleent (zie het onderscheid in 

hoofdstuk 5). 

We zien hier dat bij het zoeken naar argumenten de belangrijkste rol 

is weggelegd voor de differentiae. Pas wanneer een geschikte derde term is 

gevonden met behulp van de differentiae is er een functie voor de maximale 

proposities. Hun rol is niet zo zeer het vinden van een argument als wel het 

confirmeren van de argumentatie. We zagen dit ook al bij Boëthius (4.2).


Hoofdstuk 8: Over de drie loci die ‘vanuit substantie’ worden 

genoemd 

p. 80, r. 24, substantiam. De groep van intrinsieke loci (die loci die zijn 

afgeleid uit de termen die in de vraag geplaatst zijn) wordt hier weer verder 

onderverdeeld. Deze onderverdeling neemt Caesarius over van Boëthius, 

DDT 1186D11-14: “Van de loci die worden gehaald uit de termen waarover 

twijfel bestaat in de vraag, zijn er twee soorten: de een wordt gehaald 

uit de substantie, de ander uit de dingen die volgen op hun substantie” 

(Eorum vero locorum qui ab his ducuntur terminis de quibus in quaestione 

dubitatur, duplex est modus: unus quidem ab eorum substantia, alter vero ab 

his quae substantiam eorum consequuntur). Caesarius is slordig geweest bij 

het overnemen van deze passage. Hij zegt dat sommige termen in de vraag 

de substantie aanduiden en andere de dingen die volgen op de substantie, 

terwijl Boëthius zegt dat sommige loci die worden ontleend aan de termen in 

de vraag (dus juist de middenterm en niet een van de termen van de vraag) 

de substantie van die term aanduiden en andere de dingen die volgen op de 

substantie. 

Dus de middenterm duidt soms de substantie zelf van subject of predicaat 

aan en soms duidt het dingen aan die volgen op de substantie van 

deze. Een idee van wat er wordt bedoeld met deze twee groepen kan het 

best worden verkregen door te bekijken welke differentiae vallen onder welke 

groep (zie Bijlage B). De tweede groep is een restgroep: alles wat niet de 

substantie van subject of predicaat aanduidt, maar zich wel op een of andere 

manier verhoudt tot deze termen, bijvoorbeeld omdat ze er de oorzaak of 

het geslacht van zijn, valt onder deze categorie. 

p. 80, r. 26, in definitione. Caesarius zegt hier dat de eerste groep, de 

termen die de substantie aanduiden, alleen bestaat uit definities. Later in 

dit hoofdstuk zal hij hierop terugkomen en naast de differentia ‘vanuit de 

definitie’ de differentiae ‘vanuit de omschrijving’ (a descriptione) en ‘vanuit 

de interpretatie van de naam’ (ab interpretatione nominis) bespreken 

als loci die de substantie aanduiden. Dit heeft Caesarius overgenomen van 

Boëthius, die ook aanvankelijk zegt dat alleen de loci ‘vanuit definitie’ loci 

‘vanuit substantie’ zijn: DDT 1187A1-3: “Hi vero qui a substantia sunt, in 

sola diffinitione consistunt. Diffinitio enim substantiam monstrat, et substantiae 

integra demonstratio diffinitio est.” 

p. 80, r. 28, exemplo. Vervolgens geeft Caesarius een voorbeeld van een 

argumentatie ‘vanuit de definitie’. Dit is hetzelfde voorbeeld als Boëthius 

op deze plek gebruikt (DDT 1187A6-B9). De vraag is of een boom een dier 

is. De argumentatie is als volgt:


(6) Een dier is een ‘bezielde substantie die in staat is waar te nemen’ 

Een boom is niet een ‘bezielde substantie die in staat is waar te 

nemen’ 

Dus een boom is geen dier 

Maximale propositie: waaraan de definitie niet toekomt, daaraan 

komt ook het gedefinieerde niet toe 

Differentia: vanuit de definitie 

Bij dit voorbeeld is het enige verschil tussen Boëthius en Caesarius de maximale 

propositie. Die van Boëthius luidt namelijk: “dat waaraan de definitie 

van geslacht niet toekomt, is geen soort van dat [geslacht] waarvan dat de 

definitie is” (cui generis diffinitio non convenit, id ejus cujus ea diffinitio 

est, species non est). 

p. 80, r. 33, a descriptione. Hier zegt Caesarius dat een locus toch ook 

wel ‘vanuit substantie’ mag worden genoemd wanneer het argument wordt 

gehaald uit of ontleed aan een omschrijving (descriptio). Het onderscheid 

tussen definitie en omschrijving neemt Caesarius letterlijk over van Boëthius: 

DDT 1187B15-C5: “Een definitie verschilt van een omschrijving omdat een 

definitie het geslacht en de soortelijke verschillen geeft, terwijl een omschrijving 

het begrip van het subject insluit doordat of bepaalde accidenten één 

eigenschap produceren of substantiële differentiae worden verzameld naast 

het betreffende geslacht” (Differt autem diffinitio a descriptione, quod diffinitio 

genus ac differentias sumit, descriptio subjecti intelligentiam claudit, 

quibusdam vel accidentibus efficientibus unam proprietatem, vel substantialibus 

differentiis praeter conveniens genus aggregatis). 

p. 80, r. 38, prima genera. Deze opmerking van Caesarius, dat omschrijvingen 

hun toepassing vooral vinden bij de eerste geslachten, vinden 

we niet bij Boëthius. De eerste of hoogste geslachten (in de boom van Porphyrius) 

vallen zelf niet als soorten onder een hoger geslacht aangezien ze 

zelf de hoogste zijn. Een definitie bestaat uit het geslacht waaronder het te 

definiëren ding valt en het soortelijke verschil waarin het te definiëren ding 

verschilt van andere dingen die onder hetzelfde geslacht vallen. Omdat het 

onmogelijk is om het geslacht te geven van het hoogste geslacht is het ook 

onmogelijk er een definitie van te geven. Bij de eerste geslachten moeten we 

dus onze toevlucht nemen tot omschrijvingen. 

p. 80, r. 38, exemplum. Het voorbeeld neemt Caesarius weer over van 

Boëthius (DDT 1187C12-D9). De vraag is of witheid een substantie is. De 

argumentatie is:


(7) Witheid ligt ten grondslag aan geen enkel accident 

Substantie is wat ten grondslag ligt aan alle accidenten 

Dus witheid is geen substantie 

Maximale propositie: waaraan de omschrijving niet toekomt, daaraan 

komt ook het omschrevene niet toe 

Differentia: vanuit de omschrijving 

Het is duidelijk dat de maximale propositie hier weer van buiten kracht 

verschaft aan de argumentatie en niet als een premisse onderdeel uitmaakt 

van de argumentatie. 

Het enige verschil tussen dit voorbeeld bij Boëthius en bij Caesarius is 

weer de maximale propositie. Boëthius geeft geen aparte maximale propositie 

voor omschrijvingen, maar zegt dat deze maximale propositie hetzelfde is 

als voor definities (waarmee hij waarschijnlijk bedoelt dat we in de maximale 

propositie voor definitie ‘definitie’ moeten vervangen door ‘omschrijving’ 

en ’gedefinieerde’ door ‘omschrevene’). 

p. 81, r. 2, a nominis interpretatione. Hier voegt Caesarius nog een 

derde locus ‘vanuit substantie’ toe: ‘vanuit de interpretatie van een naam’. 

Deze lijkt volgens Caesarius veel op de andere twee (illis haud multum absimilis). 

Zoals uit de voorbeelden blijkt wordt met ‘interpretatie’ ‘etymologie’ 

bedoeld. We zouden ‘interpretatio nominis’ kunnen vertalen met ’etymologische 

uitleg van een woord’. 

p. 81, r. 6, notationem. Volgens Caesarius gebruikt Cicero voor ‘interpretatio 

nominis’ de naam ‘notatio’, en Aristoteles de naam ‘symbolum’. 

Het eerste is waar en vinden we in Cicero, Topica, viii, 35; het tweede is 

echter niet waar. Caesarius is hier op het verkeerde been gezet door het citaat 

uit Cicero’s Topica. Cicero, Topica, viii, 35: “Vele argumenten worden 

afgeleid vanuit de notatio. Dit is het geval wanneer een argument wordt ontwikkeld 

vanuit de zeggingskracht van een naam, en dit noemen de Grieken 

, dat woord voor woord vertaald veriloquium is. Maar om de 

nieuwheid van een niet erg geschikt woord te vermijden, noemen wij deze 

soort notatio, omdat de woorden de tekens (notae) van de dingen zijn. Dus 

Aristoteles noemt dit, wat in het Latijn nota is, . (Multa etiam ex 

notatione sumuntur. Ea est autem, cum ex vi nominis argumentum elicitur; 

quam Graeci appellant, id est verbum ex verbo veriloquium; 

nos autem novitationem verbi non satis apti fugientes genus hoc notationem 

appellamus, quia sunt verba rerum notae. Itaque hoc quidem Aristoteles 

appellat, quod Latine est nota.) Cicero spreekt hier inderdaad 

over Aristoteles die de naam ‘symbolum’ gebruikt, maar hij zegt niet dat 

Aristoteles gebruikt voor ‘notatio’, maar voor ‘nota’ (‘teken’). Wat 

Cicero is juist. Inderdaad schrijft Aristoteles in De interpretatione, 16a3-


4, dat gesproken klanken tekens () zijn van de aandoeningen in de 

geest en dat de geschreven dingen weer tekens zijn van de gesproken klanken. 

Caesarius heeft Cicero hier onnauwkeurig gelezen en de zaken door elkaar 

gehaald. 

p. 81, r. 6, philosophiae. Ook bij deze locus geven Caesarius en Boëthius 

hetzelfde voorbeeld (Boëthius, DDT 1187D11-14). Ze behandelen de vraag 

of filosofie nagestreefd moet worden. 

(8) Filosofie is de liefde voor wijsheid 

Niemand twijfelt dat wijsheid nagestreefd moet worden 

Dus moet filosofie nagestreefd worden 

Maximale propositie: waaraan de interpretatie van de naam toekomt, 

daaraan komt ook de naam zelf toe, waarvan de interpretatie is gegeven 

Differentia: vanuit de interpretatie 

Ook bij dit voorbeeld geeft Boëthius geen aparte maximale propositie. 

Met dit ene voorbeeld is voor Boëthius deze locus voldoende besproken. 

Caesarius bespreekt uitgebreid nog een aantal andere voorbeelden. Dit is 

opvallend, zeker wanneer men bedenkt dat Caesarius een handboek schreef 

en dat in handboeken het topicagedeelte juist vaak een samenvatting is van 

Boëthius’ tweede boek. Dat Caesarius deze locus uitgebreider bespreekt dan 

Boëthius en het nodig vindt om nog een aantal voorbeelden toe te voegen, 

moet wel wijzen op een bijzondere interesse van Caesarius in etymologieën. 

In deze interesse in etymologieën en in taal in het algemeen treedt hij als 

humanist naar voren. Zijn achtergrond als docent Grieks versterkt deze interesse 

nog eens. 

p. 81, r. 12, interpretari. Vooral mensen met talenkennis (qui linguarum 

imperiti non sunt) (en dus Caesarius zelf) kunnen deze locus goed gebruiken. 

Het Latijnse ‘interpretari’ betekent naast ‘interpreteren’ ook ‘vertalen’. 

Daarom kan Caesarius zeggen dat interpretari niets anders is dan ‘de ene 

taal uitleggen (exponere) door middel van een andere taal’. 

p. 81, r. 13, in eadem nonnunquam lingua. Maar interpretari hoeft 

niet per se door middel van een andere taal te gebeuren. Een woord kan 

ook in dezelfde taal uitgelegd worden. Caesarius geeft hier als voorbeeld 

dat locuples (rijk) komt van ‘een overvloed aan plaatsen (loci) hebben’. Dezelfde 

etymologie vinden we in Aulus Gellius, Noctes Atticae, 10.5.2: “Hij 

[Publius Nigidius] zegt tevens dat iemand locuples (rijk) genoemd wordt 

uit een samengestelde term, omdat hij pleraque loca, dat wil zeggen ‘veel 

bezittingen’ heeft” (Item ‘locupletem’ dictum ait ex compositis vocibus, qui 

‘pleraque loca’, hoc est qui multas possessiones teneret). Ook Isidorus van


Sevilla (Etymologiae, 10.155) en Cicero (De republica 2.16) geven deze etymologie. 

p. 81, r. 16, lapidem. Men kan echter niet zomaar een etymologie bedenken, 

zoals mensen doen die ‘zich met bijna geen enkele taal bezighouden’ 

(nullius prope linguae satagunt). Zulke mensen beweren dat ‘steen’ (lapis) 

haar naam heeft gekregen omdat het ‘de voet pijn doet’ (pedem laedat) en 

‘rots’ (petra) omdat die ‘door voeten is afgesleten’ (pedibus trita). Het eerste 

voorbeeld vinden we ook bij Petrus Hispanus en bij Johannes Buridanus. 28 

Klima merkt op dat dit de populaire etymologie van ‘lapis’ (steen) in de 

Middeleeuwen is. 29 We vinden deze al bij Isidorus van Sevilla (Etymologiae, 

16.3.1). Maar omdat dit soort mensen bijna geen talenkennis hebben zien zij 

niet dat deze woorden een Griekse oorsprong hebben, zoals Valla getuigt. 

Ik heb niet kunnen achterhalen op welke passage bij Valla Caesarius hier 

doelt. Caesarius noemt dit soort etymologieën, die vaak worden geopperd, 

‘meer belachelijk dan slim’ (ridicule videlicet magis quam scite). 

p. 81, r. 22, caelum. Ook keurt Caesarius etymologieën af die als interpretatie 

of etymologie van het woord niet precies het ding dat geïnterpreteerd 

moest worden teruggeven, dat wil zeggen een interpretatie die niet uitwisselbaar 

is met het interpretandum. Als voorbeeld hiervan verwijst hij naar een 

etymologie die Varro noemt waarbij caelum (‘hemel’) wordt afgeleid van het 

woord caelatum (‘verhoogd’, van ‘caelare’, verhogen boven een oppervlakte, 

zoals bij het aanbrengen van reliëf). Varro, De lingua latina, V.18: “Caelum, 

schrijft Aelius, is zo genoemd omdat het ‘caelatum’ is” (Caelum dictum 

scribit Aelius, quod est caelatum). Vervolgens noemt Varro nog andere mogelijke 

herkomsten van het woord caelum. ‘Hemel’ is niet precies hetzelfde 

als ‘wat verhoogd is’ (de termen zijn niet uitwisselbaar) en daarom vindt 

Caesarius het geen goede etymologie. 

p. 81, r. 23, Philippus. Caesarius wijst erop dat in sommige gevallen de 

interpretatie van een naam niet toekomt aan alle dingen waaraan de naam 

is toegekend, zoals in het geval van ‘Philippus’, wat letterlijk ‘paardenliefhebber’ 

(amator equorum) betekent. Dit maakt volgens Caesarius niet uit. 

Zolang de interpretatie maar toekomt aan degene aan wie de naam als eerste 

was toegekend (cui primum impositum est), is het een goede interpretatie 

van de naam. In het geval van ‘Phillipus’ is de eerste aan wie deze naam 

werd toegekend misschien wel de vader van Alexander de Grote. 

p. 81, r. 27, duplicem nominis interpretationem. Volgens Caesarius 

28 

Hispanus, Tractatus [De Rijk], tractaat 5, p. 62; Buridanus, Summulae [Klima], 

tractaat 6, p. 414. 

29 

Buridanus, Summulae [Klima], p. 414, n. 21.


is de invoering van een dubbele interpretatie, zoals sommige mensen doen, 

overbodig. Hij richt zich hier waarschijnlijk tegen Petrus Hispanus en Johannes 

Buridanus die inderdaad zeggen dat er twee soorten interpretatie zijn. 

Petrus Hispanus: “Er zijn twee soorten interpretatie. De ene is die niet 

uitwisselbaar is, zoals ‘laedens pedem’ de interpretatie is van wat ik ‘lapis’ 

noem. De ander is uitwisselbaar, zoals ‘amator sapientiae’ de interpretatie 

is van wat ik ‘philosophus’ noem. En op deze laatste manier wordt ‘interpretatie’ 

hier genomen.” (Interpretatio est duplex. Quedam enim est que non 

convertitur, ut ‘ledens pedem’ est interpretatio huius quod dico ‘lapis’. Alia 

autem est que convertitur, ut ‘amator sapientie’ est interpretatio huius quod 

dico ‘philosophus’. Et hoc modo sumitur hic ‘interpretatio’). 30 Buridanus 

legt deze passage uit: de interpretatie van ‘lapis’ als ‘laedens pedem’ speelde 

alleen een rol bij de impositio, toen een naam voor het ding ‘steen’ moest 

worden bedacht. Toen is er gekozen voor het woord ‘lapis’ omdat een steen 

soms de voet pijn doet. ‘lapis’ en ‘pedem laedens’ zijn echter geen uitwisselbare 

termen. Dat is wel het geval bij de tweede soort van interpretatie, 

die van ‘philosophus’ als ‘amator sapientiae’. 31 

Caesarius vindt deze indeling in soorten overbodig. Het interpretandum 

en de interpretatio hoeven niet uitwisselbaar (convertibilis) te zijn, zolang 

de interpretatie maar toekomt aan wat als eerste die naam kreeg. Caesarius 

spreekt zichzelf hier tegen: de etymologie van ‘caelum’ als ‘caelatum’ keurde 

hij juist af omdat deze twee termen niet uitwisselbaar zijn. 

p. 81, r. 29, varie. Caesarius beschrijft hier op welke manieren we 

kunnen variëren in argumentaties met deze loci. Hij noemt drie manieren: 

1. Eenzelfde term kan als subject of als predicaat worden gebruikt zoals 

in ‘een mossel is een bezielde substantie die in staat is waar te nemen’ 

(waarin ‘bezielde substantie die in staat is waar te nemen’ wordt geprediceerd 

van ‘mossel’) versus ‘een bezielde substantie die in staat is 

waar te nemen is een mossel’ (waarin ‘mossel’ wordt geprediceerd van 

‘bezielde substantie die in staat is waar te nemen’). 

2. Een argumentatie kan constructief of destructief zijn. Zo is de argumentatie 

met de conclusie dat filosofie nagestreefd moet worden (eerder 

in dit hoofdstuk) een constructieve argumentatie omdat in de conclusie 

het predicaat wordt bevestigd van het subject. Een andere argumentatie 

uit dit hoofdstuk, de argumentatie voor de conclusie dat witheid 

geen substantie is, is juist destructief omdat in de conclusie het predicaat 

wordt ontkend van het subject. Boëthius spreekt nergens over 

dit onderscheid. In de Middeleeuwen maakt men dit onderscheid wel 

vaak, in navolging van Aristoteles. 

30 Hispanus, Tractatus [De Rijk], p. 62. 

31 Buridanus, Summulae [Klima], pp. 414-415.


3. Tot slot kan een argumentatie redeneren vanuit de definitie naar het 

gedefinieerde, maar ook andersom. 

Voor elk van deze variaties is er een aparte maximale propositie. De bovengenoemde 

wijzen van variatie geven de volgende verschillen in maximale 

propositie: 

1. Waaraan de definitie toekomt, daaraan komt ook het gedefinieerde toe 

vs. 

Wat aan de definitie toekomt, dat komt ook aan het gedefinieerde toe 


vs. 

Waaraan de definitie niet toekomt, daaraan komt ook het gedefinieerde 

niet toe 


vs. 

Waaraan het gedefinieerde toekomt, daaraan komt ook de definitie toe 

Merk op dat alleen het laatste onderscheid gepaard gaat met een onderscheid 

in differentia (‘vanuit de definitie’ vs. ‘vanuit het gedefinieerde’). Bij 

de andere variaties is de differentia steeds hetzelfde (‘vanuit de definitie’) 

en verschilt alleen de maximale propositie. Nu begrijpen we ook de opmerking 

in het begin van hoofdstuk 7 dat een differentia universeler is dan een 

maximale propositie en verschillende maximale proposities bevat. 

p. 81, r. 34, ex seipso intelliget. Caesarius meent dat zijn opmerking 

dat met al deze variaties een verschil in maximale propositie correspondeert 

eigenlijk overbodig is, omdat goede leerlingen dat uit zichzelf ook al hadden 

begrepen. Hadden ze dat niet uit zichzelf al begrepen, dan is het volgens 

Caesarius nutteloos (inutilis) dat ze zich aan deze studie wijden. 

p. 81, r. 36, transeundum. Caesarius zou nu overgaan op de bespreking 

van de andere soort intrinsieke loci (die waarvan de termen volgen 

op de substantie (consequuntur substantiam)), ware het niet dat hij eerst 

wil wijzen op een overeenkomst die de differentia ‘vanuit de kenmerkende 

eigenschap’ (a proprio) heeft met de in dit hoofdstuk besproken differentiae. 

p. 81, r. 38, firma est et perpetua ratio consequendi. De verhouding van 

de definitie tot het gedefinieerde, van de omschrijving tot het omschrevene 

en van de interpretatie tot het geïnterpreteerde is volgens Caesarius dezelfde 

als die van de kenmerkende eigenschap tot dat waarvan het de kenmerkende 

eigenschap is (a proprio ad id cuius est proprium). Waarschijnlijk bedoelt


Caesarius hier dat zoals definitie en gedefinieerde uitwisselbaar zijn, zo ook 

kenmerkende eigenschap en dat waarvan het de kenmerkende eigenschap is 

uitwisselbaar zijn. Zoals ‘rationeel dier’ wordt geprediceerd van alle mensen 

en van niets anders dan van mensen, zo wordt ook een kenmerkende eigenschap 

als ‘in staat zijn te lachen’ geprediceerd van alle mensen en van niets 

anders dan van mensen. Dus als iets in staat is te lachen, dan is het een 

mens, en andersom. 

Waarschijnlijk voegt Caesarius ‘kenmerkende eigenschap’ toe in dit hoofdstuk 

omdat de hierboven beschreven manieren van variëren die toegestaan 

waren (d.w.z. geldige argumentaties opleverden) bij definitie, omschrijving 

en interpretatie, ook opgaan voor redeneringen met als differentia ‘kenmerkende 

eigenschap’. Dit komt doordat de kenmerkende eigenschap en dat 

waarvan het de kenmerkende eigenschap is uitwisselbaar zijn. Wanneer er 

geen uitwisselbaarheid is tussen de relata leveren deze variaties onwaarheden. 

Stel bijvoorbeeld dat ijzer een noodzakelijke oorzaak is voor wapens. 

We mogen dan zeggen ‘als er geen ijzer is zijn er geen wapens’. De tweede 

manier van variatie ik hierboven gaf levert echter een onwaarheid: ‘Als er 

ijzer is zijn er wapens’. 

Het is onduidelijk of Caesarius ‘vanuit de kenmerkende eigenschap’ ook 

rekent tot de loci ‘vanuit de substantie’. De titel van het hoofdstuk is een 

argument tegen: hij spreekt over drie loci ‘vanuit de substantie’. Aan de 

andere kant krijgt deze locus ook geen plaats binnen de andere groepen. Dit 

is weer een argument voor. Het argument tegen zou kunnen worden opgeheven 

met de hypothese dat Caesarius pas gaandeweg besloot dat deze locus 

ook nog bij deze groep hoorde. Het kan zijn dat hij het werk van Johannes 

Buridanus heeft nageslagen waar hij deze locus tegenkwam. Johannes Buridanus 

bespreekt deze locus bij de loci die ook al zijn het geen definities, 

omschrijvingen of interpretaties, wel moeten worden gerekend tot de loci 

‘vanuit de substantie’ omdat ze herleid kunnen worden tot loci ‘vanuit de 

definitie’ etc. 32 

p. 81, r. 40, equus. Het voorbeeld dat Caesarius hier aandraagt is 

onduidelijk. Omdat het een voorbeeld is van een redenering ‘vanuit de kenmerkende 

eigenschap’ (a proprio) moet Caesarius hier wel bedoelen dat ‘een 

dier dat in staat is tot discipline’ een kenmerkende eigenschap is van paard. 

Dat dit inderdaad een kenmerkende eigenschap van paard is illustreert hij 

met een citaat van Horatius. Horatius, Epistulae, I, 2, 64-65: “De trainer 

beteugelt het paard met zachte nek dat in staat is te leren, om te gaan in 

de richting die de ruiter hem aangeeft” (Fingit equum tenera docilem cervice 

magister/ ire viam qua monstret eques). Caesarius geeft de volgende 

argumentatie: 

32 Buridanus, Summulae[Klima], pp. 415-417.


(9) Een paard is een dier dat in staat is tot discipline (zie Horatius) 

Dus een paard kan getemd worden 

Het probleem is dat de maximale propositie die Caesarius vervolgens geeft 

niet klopt met de argumentatie. De maximale propositie luidt: als de kenmerkende 

eigenschap van iets aan iets toekomt, komt ook dat waarvan het 

de kenmerkende eigenschap is daaraan toe (si cui proprium alicuius rei convenit, 

et id cuius est proprium). Op grond van deze maximale propositie 

zouden we de volgende argumentatie verwachten: 

(10) Iets is een dier dat in staat is tot discipline 

Dus iets is een paard 

Maar dit lijkt niet de conclusie waar Caesarius op uit is. Hij zegt namelijk: 

“Van hieruit kan worden bewezen dat een paard tam kan worden” (Hinc et 

equus mansuescere posse probatur). 

Hoofdstuk 9: Over deze loci die volgen op de substantie van 

de termen 

p. 82, r. 4, terminorum substantiam consequuntur. Na in hoofdstuk 8 

de loci ‘vanuit de substantie’ te hebben besproken, behandelt Caesarius in 

hoofdstuk 9 tot en met 13 de loci die wel worden gehaald uit de termen 

die in de vraag genoemd zijn, maar die niet de substantie van die termen 

aanduiden, maar dingen die op deze substantie volgen. Uit de voorbeelden 

blijkt dat Caesarius hiermee zo ongeveer alles bedoelt wat er nog van een 

ding kan worden gezegd op het moment dat men de substantie van het ding 

kent. 

p. 82, r. 5, multifaria divisio. Omdat op zeer veel manieren dingen kunnen 

‘kleven aan’ (adhaerescunt) een substantie, er is een grote variëteit van 

deze soort loci. Deze passage neemt Caesarius letterlijk over uit Boëthius: 

DDT 1188A7-B10: “Nu moeten we deze [loci] bespreken die volgen op de 

substantie van de termen. Er is een grote variëteit van deze want er zijn 

meerdere dingen die kleven aan elke substantie” (Nunc de his dicendum est 

qui terminorum substantiam consequuntur. Horum multifaria est diversio, 

plura sunt enim quae substantiis singulis adhaerescunt). 

p. 82, r. 6, Ex his igitur alii. Caesarius somt de differentiae van de loci 

van deze soort op: ‘vanuit het geheel’ (a toto), ‘vanuit de delen’ (a partibus), 

‘vanuit de oorzaken’ (a causis), ‘vanuit de effecten’ (ab effectibus of 

ab effectis), ‘vanuit het ontstaan’ (a generatione), ‘vanuit het vergaan’ (a


corruptione), ‘vanuit het nut’ (ab usibus), ‘vanuit de gewoonlijke accidenten’ 

(a communiter accidentibus). In de volgende hoofdstukken zal hij deze loci 

in deze volgorde behandelen. 

p. 82, r. 7, Cicero. Cicero spreekt over de locus ‘ab effectis’ in Topica 

iii, 11; iv, 23 en xviii, 67. 

p. 82, r. 10, a toto. In dit hoofdstuk zal Caesarius al een begin maken 

met de behandeling van de loci ‘vanuit het geheel’ en ‘vanuit de delen’. De 

behandeling van de locus ‘vanuit het geheel’ wordt volgens Caesarius vergemakkelijkt 

wanneer we kijken op hoeveel manieren ‘geheel’ (totum) wordt 

gezegd. Hier spreekt Caesarius over twee manieren (duobus modis), maar in 

hoofdstuk 10 zal hij er nog vier aan toe voegen. ‘Geheel’ wordt gezegd als 

geslacht (ut genus) of als dat wat als integraal geheel bestaat uit zijn delen 

(ut id quod ex partibus integratur). Boëthius geeft dezelfde twee manieren 

waarop ‘geheel’ wordt gezegd: DDT 1188B7-9: “Totum duobus modis dici 

solet, aut ut genus, aut ut id quod integrum ex pluribus partibus constat.” 

Wat het verschil tussen deze twee soorten van geheel is wordt duidelijk uit 

de voorbeelden die Caesarius geeft. 

p. 82, r. 14, an iustitia sit bona. Als voorbeeld van een argumentatie 

‘vanuit het geheel als geslacht’ geeft Caesarius de volgende argumentatie bij 

de vraag of rechtvaardigheid goed is: 

(11) Elke deugd is goed 

Rechtvaardigheid is een deugd 

Dus rechtvaardigheid is goed 

Maximale propositie: wat toekomt aan het geslacht komt ook toe 

aan de soort (quae generi adsunt, et speciei) 

Differentia: vanuit het geheel, d.w.z. vanuit het geslacht (a toto, 

hoc est a genere) 

Boëthius geeft hier als voorbeeld of rechtvaardigheid nuttig (utilis) is (DDT 

1188B9-C2). 

p. 82, r. 18, an humanae res providentia regantur. Caesarius’ voorbeeld 

van een argumentatie ‘vanuit een integraal geheel’ (bij de vraag of de 

menselijke aangelegenheden (humanae res) worden bestuurd door de voorzienigheid):


(12) De wereld wordt bestuurd door voorzienigheid 

De menselijke aangelegenheden zijn een deel van de wereld 

Dus de menselijke aangelegenheden worden bestuurd door voorzienigheid 

Maximale propositie: wat toekomt aan het geheel komt ook toe aan 

de delen (quod toti convenit, et partibus) 

Differentia: vanuit het geheel, d.w.z. vanuit het integrale geheel 

dat bestaat uit de delen (a toto, hoc est ab integro quod partibus 

constat) 

Boëthius geeft hier hetzelfde voorbeeld (DDT 1188C3-9). 

p. 82, r. 24, ab utriusque partibus. Als ‘geheel’ op twee manieren wordt 

gezegd, wordt ook ‘delen’ op twee manieren gezegd, en correspondeert ook 

met elk van deze manieren een locus, namelijk ‘vanuit de delen van het geheel 

oftewel geslacht’ (a partibus totius sive generis) en ‘vanuit de delen van 

het integrale geheel’ (integri partes). 

p. 82, r. 25, an virtus sit mentis bene compositae habitus. Caesarius’ 

voorbeeld van een argumentatie ‘vanuit de delen van het geheel oftewel geslacht’ 

(bij de vraag of deugd de houding is van een goed ingestelde geest): 

(13) Rechtvaardigheid, dapperheid, gematigdheid en bezonnenheid zijn 

houdingen van een goed ingestelde geest 

Rechtvaardigheid, dapperheid, gematigdheid en bezonnenheid vallen 

onder deugd als onder een geslacht 

Dus deugd is de houding van een goed ingestelde geest 

Maximale propositie: wat aanwezig is bij elk deel apart, dat is noodzakelijk 

aanwezig bij het geheel (quod singulis inest partibus, id toti 

inesse necesse est) 

Differentia: ‘vanuit de delen van het geheel of geslacht’ (a partibus 

totius sive generis) 

Boëthius geeft hier hetzelfde voorbeeld (DDT 1188C13-D11). 

p. 82, r. 32, est ne rhetorica utilis? Caesarius’ voorbeeld van een 

argumentatie ‘vanuit de delen van het integrale geheel’ (bij de vraag of 

retorica nuttig is): 

(14) Vinding, dispositie, elocutie en herinnering zijn nuttig 

Vinding, dispositie, elocutie en herinnering zijn de delen van retorica 

Dus retorica is nuttig


Maximale propositie en differentia worden niet expliciet gegeven. Boëthius 

behandelt hier als voorbeeld de vraag of geneeskunst nuttig is (DDT 1188D11- 

1189A4). 

p. 82, r. 36, num hic, quem servum esse constiterit, liber sit. Tot slot 

geeft Caesarius een voorbeeld van een destructieve argumentatie ‘vanuit de 

delen’. De vorige waren alle constructief. De vraag is of een bepaalde man 

een vrij man is. 

(15) De man is niet vrijgelaten door toevoeging aan de census, noch door 

aanraking met de vrijlatingsstaf, noch door een testament 

Dus de man is niet vrij 

Maximale propositie: als alle delen gescheiden zijn van een ding, is 

noodzakelijk ook het geheel ervan gescheiden (si omnes partes a re 

qualibet abiunctae fuerint, et totum necessario abiungetur) 

Differentia: vanuit de delen, of te wel, vanuit de opsomming van de 

delen (a partibus, sive a partium enumeratione) 

Boëthius geeft dit voorbeeld in constructieve vorm (DDT 1189A4-9). 

Het verschil tussen een geheel als geslacht en een geheel als ‘integraal 

geheel wat uit zijn delen bestaat’ wordt door Caesarius niet expliciet uitgelegd, 

maar uit de voorbeelden kunnen we het verschil afleiden. Een deel 

van een geheel als geslacht, d.w.z. een soort, krijgt wel op zichzelf al de 

naam van het geheel (zo is een mens een dier), terwijl dat bij delen van een 

integraal geheel niet kan (vinding is nog geen retorica; een dak is nog geen 

huis). Bij de laatste zijn alle delen nodig voordat er sprake is van het geheel 

(dat wil zeggen alle delen zijn noodzakelijke voorwaarden voor het geheel), 

bij de eerste is één deel genoeg (dat wil zeggen één deel is al een voldoende 

voorwaarde voor het geheel). Bij het laatste voorbeeld dat Caesarius noemt 

geeft hij niet aan met welk soort deel we hier te maken hebben. Het is echter 

duidelijk dat in dit voorbeeld één deel al genoeg is voor het geheel: een slaaf 

hoeft maar op één van deze manieren te zijn vrijgelaten om vrij te zijn. We 

hebben hier dus te maken hebben met een argumentatie ‘vanuit de delen 

van een geheel als geslacht’. In dit voorbeeld is het geslacht ‘vrij zijn’ en de 

soorten ‘vrij zijn door toevoeging aan de census’, ‘vrij zijn door aanraking 

met de vrijlatingsstaf’ en ‘vrij zijn door een testament’. Een argumentatie 

van dezelfde vorm als in het laatste voorbeeld, maar met de andere soort 

van deel en geheel, zou ook geldig zijn. Beschouw bijvoorbeeld: 

(16) Er is geen dak, geen muur, geen fundament 

Dus er is geen huis 

Deze redenering is geldig, maar sterker dan noodzakelijk. Als er alleen geen 

dak was was er ook geen huis geweest. Dit is niet het geval bij de redene-


ring met de slaaf: als deze alleen niet door een testament was vrijgelaten, 

betekende dat nog niet dat hij dus niet vrij was. 

p. 82, r. 40, ut Ciceroni placet. Het voorbeeld met de slaaf komt 

van Cicero. Zoals Caesarius hier zegt noemt Cicero dit soort argumentatie 

een ‘opsomming van de delen’ (partium enumeratio). Cicero, Topica ii, 10: 

“(. . . ) soms is er een opsomming van de delen, die op de volgende manier 

wordt behandeld: als iemand noch door door toevoeging aan de census, 

noch door aanraking met de vrijlatingsstaf, noch door een testament vrij is 

gemaakt, is hij niet vrij. En geen van deze dingen is het geval, dus hij is 

niet vrij” ((. . . ) tum partium enumeratio, quae tractatur hoc modo: si neque 

censu nec vindicta nec testamento liber factus est, non est liber; neque ulla 

est earum rerum; non est igitur liber). 

Hoofdstuk 10: Over enkele andere wijzen van ‘geheel’ 

In dit hoofdstuk zal Caesarius bespreken op welke vier andere manieren 

‘geheel’ wordt gezegd (vergelijk Aristoteles’ behandeling van verschillende 

noties van ‘geheel’, Metaphysica 1023b26-36) en hoe men vanuit deze soorten 

van geheel kan argumenteren. In onderstaande tabel staan de voorbeelden 

die Caesarius in dit hoofdstuk geeft bijeen. Aan het eind van het hoofdstuk 

geeft Caesarius nog enkele voorbeelden van argumentaties ‘vanuit geheel als 

geslacht’ en ‘vanuit integraal geheel’ (de twee wijzen van geheel die al in het 

vorige hoofdstuk zijn behandeld). Deze zijn ook aan de tabel toegevoegd. 

soort 

geheel 

omschrijving voorbeeld 

van geheel 

kwantiteit wanneer iets 

universeel 

wordt gezegd 

bijbehorende 

delen van 

het geheel 

elk dier mens, leeuw, 

rund 

voorbeeld 

van argumentatie 

vanuit geheel 

naar 

deel 

Als Apollo in 

alle dingen een 

ziener is die de 

waarheid verkondigt, 

is hij 

dat ook in dit 

geval 

voorbeeld 

van argumentatie 

vanuit deel 

naar geheel 

Als Apollo 

in dit geval 

niet een ziener 

is die 

de waarheid 

verkondigt, is 

hij dat niet in 

alle gevallen


wijze wanneer iets 

zonder meer 

(simpliciter) 

wordt gezegd 

tijd (zonder omschrijving) 

plaats (zonder omschrijving) 

mens 

wandelt 

geletterde man 

wandelt stapvoets 

altijd nu, vandaag, 

ooit 

overal hier, ergens, in 

Rome 

Als God zich 

niet zonder 

meer beweegt, 

beweegt hij 

zich ook niet 

op een of 

andere manier 

Als iemand 

niet zonder 

meer wandelt, 

wandelt hij ook 

niet stapvoets 

Als God altijd 

is, is hij ook nu 

Als God overal 

is, is hij ook 

hier 

geslacht dier mens, paard Als het geen 

dier is wat in 

de verte opdoemt, 

is het 

ook geen mens 

en ook geen 

paard 

integraal 

geheel 

huis dak, muren, 

fundament 

Er is een huis, 

dus er is een 

dak en er zijn 

muren en er is 

een fundament 

Tabel 6.1: De loci vanuit het geheel en de delen. 

Als God zich 

op een of 

andere manier 

beweegt, beweegt 

hij zich 

ook zonder 

meer 

Als iemand 

stapvoets 

wandelt, wandelt 

hij ook 

zonder meer. 

Als God niet 

nu is, is hij 

ook niet altijd 

Hij is niet hier, 

dus hij is ook 

niet overal 

Het is een 

mens, of het is 

een paard, dus 

het is een dier 

Er is geen 

muur, of er 

is geen dak, 

of er is geen 

fundament, 

dus er is geen 

huis 

Caesarius geeft zelf niet van alle mogelijkheden een voorbeeld. De schuingedrukte 

voorbeelden heb ik zelf aangevuld. 

Caesarius geeft geen complete argumentaties. De volledige argumentaties 

zouden allemaal hypothetische syllogismen zijn met als redeneerschema 

modus ponens of modus tollens, maar Caesarius geeft hier in de meeste 

gevallen alleen de conditionele premissen van deze argumentaties. Alleen 

als voorbeeld van een argumentatie vanuit de delen naar het geheel bij geheel 

qua wijze geeft hij een volledige argumentatie (overigens niet geheel


in bovenstaand schema overgenomen) en een enkele keer geeft hij juist de 

hele argumentatie behalve de conditionele premisse. Caesarius maakt geen 

onderscheid tussen si(als)-proposities (waarin het antecedens niet is aangenomen) 

en ergo(dus)-inferenties (waarin het antecedens wel is aangenomen). 

Bij Bird lezen we dat men deze twee dingen ook in de veertiende eeuw door 

elkaar haalde. 33 

De maximale proposities, die Caesarius hier niet expliciet geeft, dienen 

steeds om de waarheid van de conditionele premisse te ondersteunen. 34 

De argumentaties van geheel qua wijze verschillen van de andere drie 

nieuwe manieren van geheel op één opvallend punt. Bij de argumentaties 

vanuit het geheel naar de delen zien we bij geheel qua wijze een destructief 

voorbeeld terwijl alle andere manieren van geheel een constructieve argumentatie 

geven. De situatie bij argumentaties vanuit de delen naar het 

geheel is precies omgekeerd: hier zien we bij geheel qua wijze een constructieve 

argumentatie en bij de andere manieren van geheel een destructieve. 

Hierin komt geheel qua wijze overeen met geheel als geslacht, en de andere 

drie manieren (qua kwantiteit, tijd en plaats) komen in argumentatiestructuur 

overeen met integraal geheel. Bij geheel qua wijze is het namelijk, net 

als bij geheel qua geslacht, zo dat één deel al voldoende voorwaarde is voor 

het geheel (als iemand stapvoets loopt, loopt hij namelijk zonder meer). Bij 

de andere drie wijzen is het zo dat alle delen noodzakelijke voorwaarden 

zijn voor het geheel (pas als God elk afzonderlijk deel van de tijd is, mogen 

we concluderen dat hij altijd is). Zie ook het commentaar op het vorige 

hoofdstuk. 

Merk het verschil op tussen geheel qua kwantiteit als geheel als geslacht. 

Pas als we elk dier afzonderlijk zien zeggen we naar waarheid dat we elk dier 

(omne animal) zien, maar als we alleen een koe zien, zeggen we wel al naar 

waarheid dat we een dier zien. 

Boëthius geeft dezelfde wijzen van geheel naast geheel als geslacht en 

integraal geheel als Caesarius (Boëthius, DDT 1189A13-15). Boëthius geeft 

ook dezelfde argumentaties als voorbeelden hierbij (Boëthius, DDT 1189A15- 

C2). De enige verschillen zijn dat Boëthius de vraag behandelt of de ziel zich 

beweegt waar Caesarius de vraag stelt of God zich beweegt en dat Boëthius 

geen voorbeeld geeft van een argumentatie vanuit het deel naar het geheel 

op het gebied van plaats. Bovendien zegt Boëthius nergens of het gaat om 

een constructief of destructief argument. 

33 

O. Bird, ‘The Formalizing of the Topics in Medieval Logic’, Notre Dame Journal of 

Formal Logic 1 (1960), p. 148. 

34 

Zie Stumps commentaar op deze passage bij in Boëthius, De topicis differentiis 

[Stump], p. 121.


Hoofdstuk 11: Over de loci die ‘vanuit de oorzaken’ worden genoemd 

In dit hoofdstuk behandelt Caesarius de vier Aristotelische oorzaken en geeft 

hij voorbeelden van argumentaties vanuit deze oorzaken. 

p. 83, r. 32, A causis. Hier geeft Caesarius de vier Aristotelische oorzaken: 

werkoorzaak, materiële oorzaak, formele oorzaak en doeloorzaak. 

Caesarius gebruikt dezelfde woorden om deze oorzaken te omschrijven als 

Boëthius, zie Boëthius, DDT 1189C3-7: “Er zijn meerdere oorzaken: ze 

verschaffen en bewerkstelligen het principe van beweging, of ze nemen als 

onderliggende de vormen van de soorten op, of vanwege die gebeurt er iets, 

of ze zijn de vorm van iets” (Sunt plures causae quae vel principium motus 

praestant atque efficiunt, vel specierum formas subjectae suscipiunt, vel 

propter eas aliquid fit, vel quae cujuslibet forma est). Ook de voorbeelden 

en de maximale proposities die Caesarius in het vervolg noemt neemt hij 

over van Boëthius (DDT 1189C7-1190A3). 

p. 83, r. 37, Ab efficienti igitur causa. Als voorbeeld van een argumentatie 

vanuit de werkoorzaak geeft Caesarius: 

(17) Het samenleven van mensen is natuurlijk 

Het samenleven van mensen bewerkstelligt rechtvaardigheid 

Dus rechtvaardigheid is natuurlijk 

Maximale propositie: de dingen waarvan de werkoorzaak natuurlijk 

is, zijn zelf ook natuurlijk 

Differentia: vanuit de werkoorzaak 

Caesarius ondersteunt de eerste premisse nog met de propositie “de mens 

is van nature een gezelschapsdier”. Deze maakt echter geen deel uit van 

de argumentatie zelf. Hier is de functie van de maximale propositie het 

rechtvaardigen van de overgang van de premissen naar de conclusie. Dit 

in tegenstelling tot de argumentaties vanuit het geheel, waar de maximale 

proposities de conditionele premissen ondersteunden. 

p. 84, r. 4, A materiali. Caesarius’ voorbeeld van een argumentatie 

vanuit de materiële oorzaak: 

(18) De Moren hebben geen ijzer 

Dus de Moren hebben geen zwaard 

Maximale propositie: als de materiële oorzaak er niet is, kunnen 

ook de dingen die uit die materiële oorzaak zijn samengesteld er 

niet zijn


Differentia: vanuit de materiële oorzaak 

p. 84, r. 8, A formali. Caesarius’ voorbeeld van een argumentatie vanuit de 

formele oorzaak: 

(19) Daedalus had in zijn natuurlijke vorm geen vleugels 

Dus Daedalus kon niet vliegen 

Maximale propositie: elk ding kan slechts zoveel als zijn natuurlijk 

vorm toelaat 

Differentia: vanuit de formele oorzaak 

Bij de argumentaties van de materiële oorzaak en vanuit de formele oorzaak 

die Caesarius hier geeft is de functie van de maximale proposities ook, zoals 

bij de argumentatie vanuit de werkoorzaak, het rechtvaardigen van de overgang 

van de premissen naar de conclusie. Het verschil tussen deze twee en 

de argumentatie vanuit de werkoorzaak is echter dat er in de argumentatie 

vanuit de werkoorzaak een premisse is die expliciet aangeeft dat we hier te 

maken hebben met een relatie van werkoorzaak tot effect (fecit van dezelfde 

stam als efficiens in efficiens causa, werkoorzaak), terwijl in de argumentatie 

vanuit de materiële oorzaak wordt verzwegen dat ijzer en zwaard in de 

relatie staan van materiële oorzaak tot effect en in de argumentatie vanuit 

de formele oorzaak dat ‘in de natuurlijke vorm vleugels hebben’ de formele 

oorzaak is van vliegen. Maar waarschijnlijk moeten we geen principiële reden 

(van Boëthius, van wie deze argumentaties per slot van rekening komen) 

van het verschil tussen deze argumentaties zoeken, maar vonden Boëthius 

en Caesarius het overbodig de volledige argumentatie te geven. 

p. 84, r. 12, A fine. Caesarius’ voorbeeld van een argumentatie vanuit 

de doeloorzaak: 

(20) Als het goed is gelukkig te zijn, is ook rechtvaardigheid goed 

Het doel van rechtvaardigheid is, dat als iemand volgens de rechtvaardigheid 

leeft, hij naar geluk wordt gevoerd 

Dus rechtvaardigheid is goed 

Maximale propositie: waarvan het doel goed is, dat is zelf ook goed 

Differentia: vanuit het doel of vanuit de doeloorzaak 

In deze argumentatie wordt wel aangegeven dat geluk het doel van rechtvaardigheid 

is, maar ontbreekt de premisse die aangeeft dat het antecedens 

van de conditionele premisse waar is (die zou moeten luiden dat geluk goed 

is). De maximale propositie dient hier, in tegenstelling tot de argumentaties 

vanuit de andere soorten oorzaken, om de conditionele premisse te rechtvaardigen.


Hoofdstuk 12: Over de loci die ‘vanuit de effecten’ worden genoemd, 

en tevens ‘vanuit het ontstaan’ en ‘vanuit het vergaan’ 

In dit hoofdstuk neemt Caesarius weinig over uit Boëthius. 

p. 84, r. 21, duplicem. Naast de indeling van oorzaken in werkoorzaak, 

materiële oorzaak, formele oorzaak en doeloorzaak, die Caesarius in het vorige 

hoofdstuk heeft behandeld, geeft Caesarius hier een andere indeling van 

soorten oorzaken: noodzakelijke oorzaken (causa necessaria) zijn oorzaken 

zonder welke het effect niet kan bestaan (sine qua effectus esse non potest); 

voldoende oorzaken (causa sufficiens) zijn zodanige oorzaken dat als die 

oorzaak er is, het onmogelijk is dat het effect er niet is (si adsit, impossibile 

sit effectum non esse). Caesarius heeft dit onderscheid zelf nog niet eerder 

in dit tractaat behandeld, maar ik heb wel in het commentaar op hoofdstuk 

10 gesproken over het onderscheid tussen voldoende en noodzakelijke voorwaarden. 

Boëthius spreekt nergens over dit onderscheid. Caesarius geeft 

voorbeelden van argumentaties ‘vanuit het effect naar de noodzakelijke oorzaak’ 

en ‘vanuit het effect naar een voldoende oorzaak’. 

p. 84, r. 23, ab effectu ad causam necessariam. Caesarius’ voorbeeld 

van een argumentatie vanuit het effect naar een noodzakelijke oorzaak: 

(21) Er is een zwaard 

Dus er is ijzer 

Maximale propositie: wanneer het effect wordt gesteld, wordt ook 

de noodzakelijke oorzaak ervan gesteld 

Differentia: vanuit het effect naar de noodzakelijke oorzaak 

Dit is een constructieve argumentatie. 

p. 84, r. 27, ab effectu ad causam sufficientem. Caesarius wijst erop dat 

we dezelfde argumentatiestructuur niet kunnen gebruiken wanneer we vanuit 

het effect naar de voldoende oorzaak willen argumenteren. De volgende 

argumentatie geldt namelijk niet: 

(22) Hij is gestorven 

Dus hij is vermoord 

Iemand kan namelijk ook op een andere manier dan door moord om het leven 

komen. We moeten bij argumentaties vanuit het effect naar een voldoende 

oorzaak blijkbaar geen constructieve, maar een destructieve argumentatie 

gebruiken:


(23) Hij is niet gestorven 

Dus hij is niet vermoord 

p. 84, r. 33, lumen solis. Hier geeft Caesarius nog een ander voorbeeld. 

(24) De zon als lichtbron (lumen solis) is er niet 

Dus het uitgestraalde licht van de zon (lux eius) is er niet 

Het is onduidelijk van welke soort argumentatie dit een voorbeeld is. Het 

lijkt erop dat Caesarius deze argumentatie bedoelt als een voorbeeld van 

een argumentatie vanuit het effect naar de voldoende oorzaak, maar zoals 

ik het voorbeeld weergeef is het een argumentatie vanuit de noodzakelijke 

voorwaarde naar het effect. Misschien draait Caesarius het standaardonderscheid 

tussen de woorden ‘lumen’ en ‘lux’ precies om of misschien heeft hij 

in een moment van onoplettendheid deze argumentatie toegevoegd. 

p. 84, r. 34, latior. Tot nu toe hebben we steeds voorbeelden gezien 

waarbij het predicaat ‘zijn’ of ‘bestaan’ wordt gezegd of ontkend van het 

effect en de (noodzakelijke of voldoende) oorzaak (als het effect is, is ook 

de noodzakelijke oorzaak; als het effect niet is, is ook de voldoende oorzaak 

niet). Nu wordt het veld van argumenteren (campus argumentandi) 

uitgebreid met andere predicaten die worden gezegd of ontkend van effect 

en oorzaak. We krijgen nu argumentaties van de vorm: als de oorzaak de 

eigenschap x heeft, heeft ook het effect de eigenschap x. Caesarius stapt 

hier -waarschijnlijk onbewust- van argumenten ‘vanuit het effect’ weer over 

op argumenten ‘vanuit de oorzaak’. 

p. 84, r. 35, autore Hegio. Caesarius verwijst naar Alexander Hegius 

voor de uitbreiding van het veld van argumentaties ‘vanuit het effect’ met 

argumentaties met andere predicaten dan ‘zijn’. Alexander Hegius (?1439- 

1498) stond van 1483 tot aan zijn dood aan het hoofd van de Latijnse school 

in Deventer. 35 Onder zijn rectoraat maakt deze school een periode van grote 

bloei door en leverde beroemde leerlingen op zoals de al genoemde Erasmus 

en Jacobus Faber Stapulensis. Caesarius was op zijn beurt weer een leerling 

van Jacobus Faber Stapulensis (zie 1.1). Stapulensis liet in 1503 de Carmina 

(gedichten) van Hegius drukken. 36 Ik heb de Dialogi van Hegius nagezocht 

op deze passage over de locus ‘vanuit het effect’, maar ik heb geen enkele 

opmerking over welke locus ook maar kunnen vinden. Misschien circuleerde 

er in Caesarius’ tijd een los tractaat van Hegius over topica. 37 

35 

Zie voor Hegius 1.1, 1.3 en mijn commentaar op hoofdstuk 19 van Caesarius. 

36 

J. C. Bedaux, Hegius poeta, proefschrift, Rijksuniversiteit Leiden, Deventer: Saland 

de Lange, 1998, pp. 40-44. 

37 

A. Hegius, Alexandri Hegii artium magistri Gymnasiarch et quondam Dauentriensis


p. 84, r. 36, statuam. Caesarius geeft voor elk van de vier Aristotelische 

oorzaken een voorbeeld van een argumentatie volgens het principe: als 

de oorzaak de eigenschap x heeft, heeft ook het effect de eigenschap x. Zo 

is in Caesarius’ voorbeelden bij een werkoorzaak het product van de maker 

aanbevelenswaardig als de maker aanbevelenswaardig is (een standbeeld van 

Phidias); bij een materiële oorzaak het ding duur als het materiaal duur is 

(zijden lappen) of het ding eervol als de stof of inhoud eervol is (wetenschap 

over de ziel); bij een formele oorzaak het ding waardig of minder waardig al 

naar gelang de vorm waardig of minder waardig is (een mens als rationeel 

dier); en bij een doeloorzaak het ding goed of nuttig als het doel goed of 

nuttig is (de vrije kunsten). 

p. 84, r. 37, illud Ovidii. Ovidius, Metamorphoses, II.5: ”De arbeid 

overtrof het materiaal” (Materiam superabat opus). 

p. 84, r. 40, iuxta Horatii sententiam. Horatius, Epistulae, I.1.52: “Zilver 

is goedkoper dan goud” (Vilius argentum est auro). 

p. 85, r. 2, ab Aristotele. Aristoteles, De anima, 402a1-5: “In de mening 

dat kennis behoort tot de dingen die mooi en waardevol zijn, en de ene vorm 

van kennis meer dan de andere of door haar precisie of doordat die gaat over 

betere en bewonderenswaardige onderwerpen, is het natuurlijk dat wij het 

onderzoek van de ziel om beide redenen bij de meest vooraanstaande dingen 

rekenen” ( 

 

). 

p. 85, r. 7, ab effectibus. Caesarius keert weer terug naar de loci ‘vanuit 

de effecten’. Hij zegt dat volgens Boëthius de locus ‘vanuit het effect’ en de 

locus ‘vanuit het ontstaan’ (a generatione) dezelfde zijn. We lezen inderdaad 

in DDT 1190A10-12 dat loci ‘vanuit het ontstaan’ ook wel ‘vanuit de 

effecten’ kunnen worden genoemd (“Est autem primum quidem exemplum 

a generationibus, quod idem ab effectibus vocari potest”). Caesarius zegt 

slechts heel sporadisch dat hij het niet eens is met een opvatting, maar hier 

zegt hij toch dat hij deze gelijkstelling van Boëthius niet accepteert. Een 

effect is namelijk, volgens de definitie, wat volgt op de oorzaken (quae ad 

causas ipsas sequatur), terwijl ontstaan veeleer een of andere weg is om effecten 

te produceren (via quaedam ad effectus producendos). En zo omschrijft 

Caesarius ‘vergaan’ (corruptio) ook als een weg om effecten te beëindigen. 

p. 85, r. 13, A generatione. Caesarius geeft een voorbeeld van een 

philosophi presbyteri vtriusque lingue docti Dialogi, Deventer: Pafraet, 1503.


argumentatie ‘vanuit het ontstaan’ en een van ‘vanuit het vergaan’: 

(25) Gewennig aan de deugd is goed 

Dus deugd is goed 

Maximale propositie: waarvan het ontstaan goed is, dat is zelf ook 

goed 

Differentia: vanuit het ontstaan 

(26) Ontwenning van zonde is goed 

Dus zonde is slecht 

Maximale propositie: dat wat vergaat of vergaan is en waarvan het 

vergaan goed is, dat is zelf slecht 

Differentia: vanuit het vergaan 

Caesarius wijst er nog op dat je dus bij vergaan in het consequens een predicaat 

ziet dat tegenovergesteld is aan het predicaat in het antecendens, 

terwijl dat niet het geval is bij ontstaan. 

Hoofdstuk 13: Over de loci die ‘vanuit het nut’ en ‘vanuit de 

gewoonlijke accidenten’ worden genoemd 

p. 85, r. 27, Usum definiunt. Caesarius gaat hier in op de vraag wat nut 

of gebruik (usus) is. Hij is het niet eens met de definitie van nut die sommigen 

geven als de werking (operatio) van een ding. Want sommige dingen, 

zo zegt hij, zoals boeken, akkers en zwaarden, hebben wel nut, maar geen 

werking. Daarom stelt hij als definitie voor ‘nut’ de functie (functio) van 

een ding voor. Bij dingen die een werking hebben, zoals een oog, vallen nut, 

werking en functie samen. 

p. 85, r. 32, abusum. Caesarius waarschuwt ervoor dat we niet nut 

of gebruik (usus) en misbruik (abusus) door elkaar moeten halen. In de 

volgende argumentatie wordt nut/gebruik en misbruik verward: 

(27) Het is slecht een mens te doden 

Dus een zwaard is slecht 

Het nut van een zwaard is namelijk niet om onrecht te veroorzaken, maar om 

onrecht af te weren. Dat dit het nut van een zwaard is wordt geïllustreerd 

aan de hand van een citaat uit de brief van Paulus aan de Romeinen, 13,4: 

“Want de overheid staat in dienst van God, voor uw welzijn. Doet u echter 

het kwade, dan moet u vrezen; zij draagt het zwaard niet voor niets. Zij 

staat in dienst van God om aan de boosdoener zijn verdiende straf te geven”


(Willibrord-vertaling) (Dei enim ministra est tibi in bonum. Si autem malum 

feceris, time; non enim sine causa gladium portat; Dei enim ministra 

est, vindex in iram ei, qui malum agit). 

p. 85, r. 38, Ab usibus. Het voorbeeld dat Caesarius hier geeft van 

een argumentatie ‘vanuit het nut’ komt uit Boëthius (DDT 1190A9-10). 

Boëthius geeft de argumentatie twee kanten op: “Et si bonum equitare est, 

bonus est equus, et si bonus est equus, bonum est equitare.” 

p. 86, r. 3, Communiter accidentia. Caesarius definieert gewoonlijke 

accidenten als accidenten die een ding ofwel altijd ofwel vaak vergezellen. 

Boëthius definieert ze als accidenten die het subject niet kunnen verlaten 

of gewoonlijk niet verlaten (DDT 1190B4-5: “accidentia, quae relinquere 

subjectum vel non possunt vel non solent”). Deze omschrijving treffen we 

ook aan bij Caesarius, naast de andere. 

p. 86, r. 6, sapientem non paenitet. Het voorbeeld dat Caesarius hier 

geeft neemt hij over van Boëthius. 

p. 86, r. 11, pluit. Caesarius geeft nog een voorbeeld: het heeft geregend 

dus de waterdampen in de lucht zijn afgenomen. Het afnemen van de waterdampen 

in de lucht is een gewoonlijk accident van regenen. Dit voorbeeld 

vinden we niet bij Boëthius. 

p. 86, r. 13, consequentia. Caesarius sluit vervolgens het hoofdstuk af 

met een uitwijding over het verschil tussen van nature (naturaliter) eerder 

of later zijn (antecedere of sequere) en eerder of later zijn in een propositie 

of argumentatie (het antecedens of consequens zijn). Waarschijnlijk is 

deze discussie opgewekt door het voorkomen van het woord ‘consequens’ 

(gevolg) in de maximale propositie voor argumentaties vanuit de gewoonlijke 

accidenten (waaraan iets niet toekomt, daaraan kan ook niet het gevolg 

(consequens) daarvan toekomen). 

Caesarius geeft als voorbeeld om dit verschil duidelijk te maken: 

(28) Ze is zwanger, dus ze is met een man naar bed gegaan (peperit, 

igitur cum viro concubuit). 

In de natuur is het naar bed gaan de oorzaak van het zwanger zijn en dus 

is het van nature eerder; in de propositie is het naar bed gaan echter het 

gevolg (consequens). 

Eigenlijk is er in (28) niet sprake van één propositie, maar van twee 

proposities. Zoals we al opmerkten in het commentaar op hoofdstuk 10 

maakt Caesarius niet altijd een onderscheid tussen si- en ergo-zinnen (of 

hier igitur-zinnen), in dit geval tussen (28) en (29):


(29) Als ze zwanger is, is ze met een man naar bed gegaan. 

Als (29) wordt de zin ook gegeven in boek 3 van Boëthius’ DDT (1198B15- 

D14), waaraan Caesarius dit voorbeeld waarschijnlijk ontleend heeft. Daar 

wordt het verschil tussen van nature en in een propositie eerder zijn besproken 

bij de Ciceroniaanse loci ‘vanuit het antecedens’ en ‘vanuit het consequens’, 

loci die Caesarius niet heeft. 

Caesarius lijkt ‘antecedens’ en ‘consequens’ zowel te gebruiken voor de 

twee delen van een conditionele premisse als voor de twee premissen en de 

conclusie van een syllogisme. 

p. 86, r. 14, inimicitiae. Caesarius geeft nog enkele andere voorbeelden 

om het verschil tussen van nature eerder zijn en in een argumentatie of propositie 

eerder zijn duidelijk te maken. In de redenering “er is oorlog, dus er 

zijn vijandelijkheden” is “er zijn vijandelijkheden” het gevolg, hoewel in de 

wereld juist de oorlog het gevolg is van de vijandelijkheden. 

p. 86, r. 17, ab Horatio. Deze twee versregels van Horatius gebruikt Caesarius 

om te illustreren dat een spel vaak gepaard gaat met woede, woede 

vaak vijandelijkheden veroorzaakt en vijandelijkheden weer leiden tot oorlog. 

Horatius, Epistulae, I.xix, 48-49: “Want een spel brengt angstwekkende 

strijd en woede voort; woede grimmige vijandelijkheden en bloedige oorlog.” 

p. 86, r. 22, arrogans. Soms komen de natuurlijke en argumentatieve 

volgorde wel met elkaar overeen. Het voorbeeld dat Caesarius hierbij geeft 

komt ook uit Boëthius, boek 3 (DDT 1198D2-4). 

p. 86, r. 23, Anselmus. Caesarius citeert een passage uit Anselmus’ De 

casu diaboli, waar deze hetzelfde onderscheid uitlegt. De casu diaboli, III: 

“Aliud est namque rem esse causam alterius rei, aliud positionem rei esse 

causam ut sequatur aliud. Cum enim incendium non sit causa ignis, sed 

ignis incendii: positio tamen incendii semper causa est ut sequatur ignem 

esse. Si enim est incendium, necesse est ignem esse.” 38 

Hoofdstuk 14: Over de loci die van buiten worden genomen, welke 

en hoeveel het er zijn 

In dit hoofdstuk kondigt Caesarius aan vanaf nu de extrinsieke loci (extrinsecus 

sumpti) te behandelen. Deze zijn ‘vanuit het oordeel van een ding’ 

(a rei iudicio) of ‘vanuit de autoriteit’ (ab autoritate), ‘vanuit gelijke’ (a 

similibus), ‘vanuit even grote’ (a paribus), ‘vanuit de analogie’ (a proportio- 

38 Anselmus van Canterbury, Freiheitsschriften, vertaald en ingeleid door H. Verweyen, 

Freiburg: Herder, 1994, p. 136-139.


ne), ‘vanuit het grotere’ (a maiore), ‘vanuit het kleinere’ (a minore), ‘vanuit 

tegengestelde’ (ab oppositis), ‘vanuit tegenstrijdige’ (a repugnantibus), ‘vanuit 

de overdracht’ (a transumptione) en ‘vanuit de doorgevoerde analogie’ 

(a transmutata proportione). Het rijtje van Boëthius luidt: ex rei judicio, 

ex similibus, a majore, a minore, vel a proportione, ex oppositis en ex transumptione 

(DDT 1190B15-C3). In hoofdstuk 15 tot en met 21 zal Caesarius 

deze één voor één bespreken. 

Hoofdstuk 15: Over de locus ‘vanuit de autoriteit’ of ’vanuit 

het oordeel van een ding’ 

Caesarius bespreekt deze locus veel uitgebreider dan Boëthius. 

p. 86, r. 36, iudicium. Caesarius legt hier uit wanneer er sprake is van 

een locus ‘vanuit de autoriteit’. Deze uitleg neemt hij over van Boëthius, 

DDT 1190C3-6: “Et ille quidem locus qui rei judicium tenet, est hujusmodi: 

ut si dicamus id esse quod vel omnes judicant vel plures. Et hi vel sapientes, 

vel secundum unamquamque artium penitus eruditi.” Merk op dat hier ongeveer 

dezelfde groepen mensen worden genoemd als die Aristoteles in het 

begin van de Topica noemt wanneer hij uitlegt dat dingen zijn die 

toeschijnen aan allen of aan de meesten of aan de wijzen, en van de wijzen 

aan allen of de meesten of de meest beroemden en geëerden. Na het bespreken 

van één voorbeeld is voor Boëthius deze locus afdoende behandeld. 

Caesarius bespreekt ook een voorbeeld uit de astrologie en gaat vervolgens 

uitgebreid in op de vraag voor welke disciplines in het bijzonder loci ‘vanuit 

de autoriteit’ nuttig zijn. 

p. 87, r. 9, in duabus. Hoewel deze locus voor verscheidene disciplines 

nuttig is wordt die toch vooral gebruikt in twee: in de grammatica en 

de theologie. De grammatica is het fundament van de andere kundes en 

is dus de laagste; de theologie is juist de hoogste van alle wetenschappen 

en als het ware de koningin, omdat die gaat over goddelijke teksten (divinos 

sermones). Van beide woorden, ‘grammatica’ en ‘theologie’, wordt een 

etymologie gegeven. Autoriteiten op het gebied van grammatica zijn vooral 

dichters en geschiedschrijvers, maar ook wel andere geschikte en goedgekeurde 

schrijvers. Op het gebied van de theologie vormen het Nieuwe en Oude 

Testament de autoriteit. 

p. 87, r. 18, duplex sit autoritas. Er zijn dus twee soorten autoriteit: 

een goddelijke die met name op het gebied van de theologie wordt gebruikt, 

en een menselijke waarop vooral bij grammatica (maar ook wel in andere 

menselijke aangelegenheden) een beroep wordt gedaan. Omdat de menselijke 

vaak wankelt en de goddelijke altijd vaststaat, kunnen we soms tegen de


menselijke autoriteit ingaan maar is dit bij de goddelijke autoriteit onmogelijk. 

p. 87, r. 20, rationibus. De menselijke autoriteit wordt vaak onderbouwd 

met redenen, maar de goddelijke heeft geen redenen nodig: de goddelijke 

autoriteit heeft volkomen genoeg aan zichzelf (sibi sufficientissima). 

p. 87, r. 23, duplici via. In de menselijke disciplines, waar je dus niet 

alleen een beroep doet op een autoriteit maar ook op redenen, moet iemand 

onderwezen worden langs een tweevoudige weg: die van de autoriteit en die 

van de rede (ratio). Voor dit idee van een dubbele weg verwijst Caesarius 

naar Augustinus, die inderdaad in De ordine, II, 9 schrijft: “Ad discendum 

item necessario dupliciter ducimur, auctoritate atque ratione. Tempore auctoritas, 

re autem ratio prior est. Itaque quamquam bonorum auctoritas imperitae 

multitudini videatur esse salubrior, ratio vero aptior eruditis, tamen, 

quia nullus hominum nisi ex imperito peritus fit, nullus autem imperitus novit, 

qualem se debeat praebere docentibus et quali vita esse docilis possit, 

evenit, ut omnibus bona magna et occulta discere cupientibus non aperiat 

nisi auctoritas ianuam.” We zien hier bij Augustinus ook al het idee dat 

qua tijd de weg van de autoriteit vooraf gaat aan de weg van de ratio, van 

nature echter de weg van de ratio. Caesarius legt uit dat voor beginnelingen 

in een discipline de autoriteit de meer geschikte weg om te volgen is, maar 

uiteindelijk, voor de meer ervarenen, de ratio meer inzicht biedt. Dus de 

autoriteit opent de deur naar de wetenschap voor onervaren leerlingen en 

vervolgens laat de ratio, die de zaak ook doet begrijpen, de kennis beklijven. 

p. 87, r. 25, Aristoteles. Aristoteles, De sophisticis elenchis, 165b3. 

Hoofdstuk 16: Over de loci ‘vanuit de gelijke’ en ‘vanuit de 

even grote’ 

p. 87, r. 31, Similia. Caesarius definieert gelijkheid (similitudo) als 

dezelfde kwaliteit van verschillende dingen (rerum differentium eadem qualitas). 

‘Het gelijke’ wordt door sommigen gedefinieerd als ‘wat dezelfde 

waarschijnlijkheid van waarheid heeft als het andere’. 

p. 87, r. 35, an homini proprium sit bipedem esse. Caesarius behandelt 

hier hetzelfde voorbeeld als Boëthius (DDT 1190C12-D4). De maximale proposities 

verschillen wel. Boëthius heeft een maximale propositie die meer op 

dit voorbeeld is toegespitst (DDT 1190D2-3: “Si quod similiter inest, non 

est proprium, nec id de quo quaeritur esse proprium potest”); Caesarius’ 

maximale propositie is heel algemeen (de similibus idem est iudicium).


p. 87, r. 39, divus Paulus. Ook de locus ‘vanuit gelijke’ wordt door Caesarius 

uitgebreider besproken dan Boëthius had gedaan. Zo voegt Caesarius 

hier nog een voorbeeld van een argumentatie ‘vanuit gelijke’ uit de bijbel 

toe, namelijk uit de eerste brief van Paulus aan de Korinthiërs, hoofdstuk 15. 

p. 87, r. 41, claudicare. Vervolgens neemt Caesarius het bezwaar weg 

van mensen die deze locus als gammel afkeuren en daarbij als reden aanvoeren 

dat de gelijkenis die erbij gesleept wordt vaak zou bedriegen. Caesarius 

verdedigt deze locus door erop te wijzen dat de oorzaak van de fout dan 

niet ligt in de gelijkheid, maar juist in de ongelijkheid (dissimilitudo). Met 

andere woorden: met de locus zelf is niets mis en wanneer er sprake is van 

gelijkheid is inderdaad het oordeel hetzelfde, maar wanneer er geen sprake 

is van gelijkheid gaat de argumentatie mank omdat deze locus helemaal niet 

toegepast had mogen worden. 

p. 88, r. 3, Quintilianus. Ook Quintilianus zag al dat we deze locus 

weloverwogen moeten gebruiken. Quintilianus: V.11.26: “Toch zijn overeenkomsten 

vaak bedriegelijk, en daarom moet men ze niet lichtvaardig 

aanwenden” (Solent tamen fallere similitudinum species, ideoque adhibendum 

est eis iudicium). 39 

p. 88, r. 6, a paribus. Volgens Caesarius is de locus ‘vanuit de even 

grote’ (a paribus) sterk verwant aan de locus ‘vanuit de gelijke’ (a similibus). 

Volgens Caesarius is even-groot-zijn (paritas) als het ware (veluti) een 

of andere (quaedam) gelijkheid (similitudo) van kwantiteit. Caesarius zegt 

dus niet dat paritas een vorm van similitudo is, maar dat wat similitudo 

is op het gebied van kwaliteit, paritas is op het gebied van kwantiteit. Bij 

Boëthius is paritas echter wel een vorm van similitudo (in brede zin), namelijk 

similitudo op het gebied van kwantiteit. Daarnaast is er ook similitudo 

is smalle zin, wat een vorm van similitudo in brede zin is, maar dan alleen 

op het gebied van kwaliteit, zoals paritas op het gebied van kwantiteit is. 

Beide noties van similitudo treffen we in Boëthius, DDT 1190D4-7: “Hic 

vero in gemina dividitur, haec enim similitudo aut in qualitate consistit, 

aut in quantitate; sed in quantitate paritas, id est aequalitas nuncupatur, in 

qualitate similitudo.” Omdat bij Boëthius similitudo zowel voor gelijkheid 

op het gebied van kwaliteit als op het gebied van kwantiteit gebruikt wordt, 

vangt hij met de differentia ‘a similibus’ (vanuit de gelijke) beide soorten; 

Caesarius daarentegen heeft voor beide groepen een aparte differentia en 

maximale propositie. 

Hoewel Caesarius gewoonlijk boek 2 van Boëthius’ DDT volgt, neemt hij 

hier bij de locus ‘vanuit de even grote’ de woordkeuze en het voorbeeld over 

39 Vertaling van Piet Gerbrandy in Quintilianus, De opleiding tot redenaar, p. 272.


uit boek 3 van Boëthius’ DDT (1199C6-11), waar, zoals we al eerder hebben 

gezien, de Ciceroniaanse lijst met loci wordt gegeven. 

Hoofdstuk 17: Over de locus ‘vanuit de analogie’ 

p. 88, r. 14, Confinis. De locus ‘vanuit de analogie’ (a proportione) 

is volgens Caesarius verwant met de vorige twee loci, ‘vanuit de gelijke’ en 

‘vanuit de even grote’: “Want, zoals bij gelijkheid een ding met een ding 

wordt vergeleken op kwaliteit, en bij even-groot-zijn op kwantiteit, zo wordt 

bij een analogie een verhouding (habitudo) vergeleken met een verhouding. 

Een analogie is dus een vergelijking van verhouding.” Dus bij gelijke en even 

grote komt een ding overeen met een ander ding in een bepaald opzicht; bij 

analogie komt de verhouding tussen twee dingen overeen met de verhouding 

tussen twee andere dingen. 

p. 88, r. 18, an sorte eligendi sint in civitatibus magistratus. Dit voorbeeld 

neemt Caesarius over uit Boëthius (DDT 1191A15-4). De vraag is 

of bestuurders van de samenleving door het lot moeten worden uitgekozen. 

Het antwoord hierop is ontkennend; als argumentatie hiervoor wordt 

aangevoerd dat ook stuurmannen van een schip niet door het lot worden 

aangesteld. De analogie dat een stuurman zich verhoudt tot zijn schip als 

een bestuurder tot de samenleving laat Caesarius impliciet. De maximale 

propositie luidt dat voor elke zaak geldt dat wat daar gebeurt, waarschijnlijk 

ook in het analoge [geval] daaraan gebeurt. Een opvallend verschil is dat 

Boëthius in deze maximale propositie spreekt van ’noodzakelijk’ in plaats 

van ‘waarschijnlijk’ (DDT 1191B9-10: “quod in unaquaque re evenit, id in 

ejus proportionali evenire necesse est”). 

Hoewel Boëthius na dit voorbeeld verder gaat met de volgende locus, 

bespreekt Caesarius nog enkele andere gevallen van analogie. 

p. 88, r. 22, Aristoteles. Waarschijnlijk doelt Caesarius hier op Ethica 

Nicomacheia, I.13, 1102a18-22, waar Aristoteles de vergelijking maakt dat 

zoals iemand die een oogziekte wil behandelen iets moet weten van het lichaam, 

zo een staatsman, die van zijn burgers goede mensen moet maken, 

niet alleen in voortreffelijkheid onderlegd moet zijn, maar in de hele ziel. En 

omdat van de ziel (anima) de geest (mens) het deel is waar de voortreffelijkheid 

ligt die specifiek eigen is aan mensen, zoals Aristoteles verderop in de 

tekst zegt, heeft Caesarius, die de tekst misschien niet voor zich had liggen 

en uit zijn geheugen moest putten, deze passage bij Aristoteles weergegeven 

als: “Zoals het oog in het hoofd is, zo is de geest in de ziel”. 

p. 88, r. 24, iudicibus. Deze locus is bijzonder geschikt in de rechtspraak 

en handel, zegt Caesarius. Want in de rechtspraak geldt: zoals een misdrijf


zich verhoudt tot een ander misdrijf, zo verhoudt ook de straf voor het eerste 

misdrijf zich tot de straf voor het tweede misdrijf (ut delictum ad delictum, 

ita poena ad poenam). En in de handel: zoals arbeid zich verhoudt tot arbeid, 

zo verhoudt ook het loon voor de eerste arbeid zich tot het loon voor 

de tweede (ut operatio ad operationem, ita merces ad mercedem); en: zoals 

een verdienste zich verhoudt tot een andere verdienste, zo verhoudt ook de 

beloning voor de eerste verdienste zich tot de beloning voor de tweede (ut 

meritum ad meritum, ita praemium ad praemium). 

Hoofdstuk 18: ‘Vanuit het grotere’ en ‘vanuit het kleinere’ 

p. 88, r. 29, Maius. Caesarius legt eerst uit wat hij bedoelt met ‘groter’ 

en met ‘kleiner’. Groter is wat een grotere waarschijnlijkheid heeft en kleiner 

is wat een kleinere waarschijnlijkheid heeft. Boëthius legt niet uit in welke 

betekenis hij de termen ‘groter’ en ‘kleiner’ opvat. 

p. 88, r. 31, rex. Caesarius’ voorbeelden van argumentatie ‘vanuit het 

grotere’: 

(30) Een koning kan de burcht of stad niet innemen 

Dus kan een soldaat de burcht of stad helemaal niet innemen 

(31) Het is niet toegestaan aan Herodes de vrouw van een vreemde man 

te bezitten 

Dus is het aan Herodes helemaal niet toegestaan om de vrouw van 

zijn broer te bezitten 

Bij beide is de differentia ‘vanuit het grotere’ en de maximale propositie ‘als 

dat wat meer het geval lijkt te zijn niet zo is, zal ook dat wat minder het 

geval lijkt te zijn, niet zo zijn.’ 

In het eerste voorbeeld is het dus waarschijnlijker dat een koning de stad 

in kan nemen dan dat een soldaat dat kan; in het tweede voorbeeld is het 

waarschijnlijker dat Herodes de vrouw van een vreemde man mag bezitten 

dan de vrouw van zijn broer. Dit laatste voorbeeld komt uit het Evangelie 

(volgens Mattheus 14.4; volgens Marcus 6.18). 

p. 88, r. 36, gregarius miles. Caesarius’ voorbeelden van argumentatie 

‘vanuit het kleinere’: 

(32) Een gewoon soldaat kan de burcht of stad innemen 

Dus kan een keizer de burcht of stad helemaal innemen


(33) Scipio mocht als privé-burger Gaius Gracchus, die de toestand van 

de republiek licht aan het wankelen bracht, doden 

Dus mogen de consuls Catilina, die de aarde met moord en brand 

verwoest, helemaal vervolgen en de doodstraf geven 

(34) Wilde beesten houden van hun kroost 

Dan moeten wij helemaal onze kinderen met liefde bejegenen. 

Caesarius geeft deze drie argumentaties in de vorm van een conditionele 

propositie; ik heb ze herschreven tot argumentaties. Bij alle drie is de differentia 

‘vanuit het kleinere’ en de maximale propositie ‘als dat wat minder 

het geval lijkt te zijn zo is, zal ook dat wat meer het geval lijkt te zijn, 

niet zo zijn’. De maximale propositie ondersteunt de conditionele premisse. 

Caesarius heeft dezelfde maximale proposities als Boëthius in boek 2, maar 

van de voorbeelden komt er slechts één, het voorbeeld over Catilina, uit de 

DDT, en wel uit boek 3 (1199B14-C4). 

p. 89, r. 5, Cicero et Quintilianus. Volgens Caesarius is de naam die 

Cicero en Quintilianus voor de locus ‘vanuit het grotere’ gebruiken ‘vanuit 

vergelijking met het grotere’ (a comparatione maiorum) en voor ‘vanuit het 

kleinere’ ‘vanuit vergelijking met het kleinere’ (a comparatione minorum). 

Cicero bespreekt deze loci inderdaad in zijn Topica (iv, 23 en xviii, 68-71). 

Quintialianus noemt deze loci nergens letterlijk ‘vanuit vergelijking met het 

grotere’ en ‘vanuit vergelijking met het kleinere’, maar zegt wel in Institutio 

oratoria 5.10.87: “‘Bijstellend’ of ‘vergelijkend’ worden die argumenten 

genoemd, die het kleinere uit het grotere, het grotere uit het kleinere, of 

het gelijke uit het gelijke bewijzen” (Adposita vel comparativa dicuntur quae 

minora ex maioribus, maiora ex minoribus, paria ex paribus probant). 40 

We zien in de voorbeelden die Caesarius hier geeft dat hij (waarschijnlijk onbewust) 

overstapt op een andere notie van ‘groter’ en ‘kleiner’ dan hij eerder 

hanteerde. Caesarius’ voorbeeld ‘vanuit de vergelijking met het grotere’: 

(35) Als iemand heiligschennis pleegt en staatsgeld verduistert, zal hij 

ook diefstal plegen 

Caesarius draagt dit aan als voorbeeld ‘vanuit vergelijking met het grotere’, 

maar het eerste (heiligschennis plegen en staatsgeld verduisteren), wat dus 

het grotere is, is in dit geval niet waarschijnlijker dan het tweede (diefstal 

plegen). Bovendien zou deze argumentatie ook niet geldig zijn als we ‘groter’ 

40 Vertaling van P. Gerbrandy in Quintilianus, De opleiding tot redenaar, p. 261.


opvatten als ‘waarschijnlijker’: de redenering ‘als het waarschijnlijkere dan 

het minder waarschijnlijkere’ klopt niet. Waarschijnlijk moeten we ‘groter’ 

hier opvatten als ‘moreel erger’ (als iemand iets moreel ergers doet, doet hij 

waarschijnlijk ook iets wat moreel minder erg is). 

In het voorbeeld dat Caesarius geeft voor een argumentatie ‘vanuit vergelijking 

met het kleinere’ zouden we ‘kleiner’ wel kunnen opvatten als ‘minder 

waarschijnlijk’ (het is minder waarschijnlijk dat iemand openlijk liegt dan 

dat hij meineed pleegt), maar of die interpretatie hier ook bedoeld is kunnen 

we niet met zekerheid zeggen. 

Caesarius neemt deze voorbeelden over uit Quintialianus (Institutio oratoria 

5.10.87). Het is slordig van Caesarius dat hij er niet op wijst en 

misschien wel niet beseft dat Quintilianus een andere, niet verenigbare notie 

van ‘groter’ en ‘kleiner’ hanteert. 

Hoofdstuk 19: Over de locus vanuit de overdracht 

p. 89, r. 11, a transumptione. Caesarius begint de behandeling van 

deze locus met de opmerking dat hij deze locus niet zo opvat als de meeste 

dialectici doen. Zij menen dat er sprake is van de locus ‘vanuit de overdracht’ 

(a transumptione) wanneer een bekendere naam wordt ingevoerd 

(transumitur) voor een minder bekende naam. Ook Boëthius rekent hij tot 

die mensen (DDT 1192A15-B1: “Fit vero haec transumptio et in nomine 

quoties ab obscuro vocabulo ad notius argumentatio transfertur”). Het is 

niet vaak dat Caesarius een opvatting bekritiseert. 

p. 89, r. 13, Boetium. Boëthius mag dan wel op dit ene punt ongelijk 

hebben, maar ‘voor het overige (alioqui) heeft hij zich niet alleen in de 

dialectica, maar in alle goede studies bijzonder verdienstelijk gemaakt’, zo 

prijst Caesarius de man uit wiens werk hij niet alleen de structuur maar 

vaak hele passages letterlijk overneemt. Maar Caesarius vergeeft Boëthius 

deze fout, want, zoals hij met een citaat van Horatius illustreert, in een lang 

werk mag de slaap best binnensluipen. Horatius, Ars poetica, 358-360: “Et 

idem indignor quandoque bonus dormitat Homerus; uerum operi longo fas 

est obrepere somnum.” 

p. 89, r. 18, acutius atque subtilius. Caesarius geeft de voorkeur aan 

de definitie die Alexander Hegius, Jacobus Faber Stapulensis en Johannes 

Buridanus van deze locus geven. 

Alexander Hegius zijn we al eerder in dit tractaat tegengekomen (zie 

het commentaar op hoofdstuk 12). Caesarius schrijft hier over Hegius dat 

deze ongeveer ten tijde van Caesarius’ jonge jaren te Deventer verbleef, een 

stad die Caesarius omschrijft als ‘alleszins aanzienlijk en beroemd’, en daar 

een vermaard hoofd van het gymnasium was. Hegius was van 1483 tot


1498 hoofd van de Latijnse school van Deventer. Verder schrijft Caesarius 

dat Hegius voor het overige (alioqui) tot de oude filosofen moet worden 

gerekend. Met ‘de oude filosofen’ worden de scholastici bedoeld. Het is 

onduidelijk wat Caesarius hier bedoelt met ‘voor het overige’. Bedoelt hij 

dat Hegius in zijn opvatting over deze locus dan wel scherpzinnig en subtiel 

(acutius atque subtilius) was maar over het algemeen een traditioneel filosoof 

was, of bedoelt hij dat Hegius, ook al was hij hoofd van de Latijnse school, 

een levendig centrum van humanistiek, met zijn filosofische geschriften toch 

in een scholastieke traditie stond? Het oordeel van Caesarius dat Hegius 

tot de scholastieke filosofen moet worden gerekend wordt bevestigd door het 

oordeel dat Bedaux velt over Hegius’ filosofische geschriften: “De eigenlijke 

dialogen dragen nog een sterk middeleeuws stempel. Pas in de Farrago en 

de Invectiva, waar Hegius zich als vernieuwer van het grammatica-onderwijs 

manifesteert, treedt hij als humanist naar voren.” 41 Bedaux merkt verder 

een verschil op tussen de waardering voor Hegius als pedagoog en als auteur: 

“Beziet men het oordeel dat in de loop der tijden over Alexander Hegius is 

geveld, dan ontdekt men een tegenstelling tussen de waardering van Hegius 

als pedagoog en schoolrector en Hegius als auteur. (...) Over Hegius als 

rector en docent luidt het oordeel steeds zeer gunstig. (...) Het oordeel over 

Hegius als auteur is veel minder gunstig. In recente publicaties is gewezen 

op het verre van volmaakte Latijn, waarin hij zijn gedichten en dialogen 

schreef.” 42 Ik heb in de Dialogi van Hegius geen behandeling van de locus 

‘a transumptione’ kunnen vinden. 43 

Jacobus Faber Stapulensis wordt door Caesarius omschreven als een man 

die veel waardering verdient. Stapulensis was Caesarius’ leraar in de filosofie 

in Parijs, zoals Caesarius in deze passage zegt. 

Als laatste in het rijtje van mensen die deze locus op de goede manier 

opvatten noemt Caesarius Johannes Buridanus (ca. 1295-1360). We zijn 

Buridanus al een paar keer tegengekomen in ons commentaar op dit tractaat, 

maar dit is de eerste en de enige keer in het hele werk dat Caesarius zijn 

naam noemt. Johannes Buridanus geldt als een van de belangrijkste filosofen 

van de Parijse universiteit in de veertiende eeuw. Buridanus schreef rond 

1330-1340 een uitgebreid commentaar op Petrus Hispanus Tractatus, dat 

bekend werd onder de naam Summulae. Dit handboek voor de logica werd 

bijna net zo populair als dat van Petrus Hispanus. Caesarius zegt hier over 

Buridanus dat deze zijn succes meer aan zijn talent dan aan goed onderwijs 

te danken had. 

Buridanus schrijft in zijn commentaar dat er volgens Petrus Hispanus 

twee soorten overdracht (transumptio) zijn: de ene treedt op wanneer een 

naam of expressie die een primaire en eigenlijke betekenis heeft in overdrach- 

41 Bedaux, Hegius Poeta, p. 43. 

42 Bedaux, Hegius Poeta, pp. 63-64. 

43 Zie ook het commentaar op hoofdstuk 12.


telijke zin wordt genomen (transumitur) zodat die iets anders gaat betekenen 

op grond van een bepaalde gelijkenis (prima est quod cum aliquod nomen vel 

oratio habens primam et propriam significationem transumitur ad significandum 

aluid propter aliquam similitudinem) 44 ; de andere soort van overdracht 

is de soort die we al hebben gezien, waarbij een beter bekende naam wordt 

genomen voor een minder bekende. Buridanus gaat in tegen de opvatting 

van Hispanus dat alleen de tweede thuishoort in de dialectiek. Omdat volgens 

Buridanus retorica en poëtica onderdelen zijn van de dialectica en deze 

metaforische manier van spreken vooral in gedichten voorkomt, hoort deze 

soort van overdracht ook thuis in de dialectica. 45 

Petrus Hispanus keurt dus alleen de tweede soort van overdracht goed 

voor argumentaties, Buridanus accepteert beide, en Caesarius alleen de eerste. 

p. 89, r. 25, metaphorics Volgens de goede notie van ‘overdracht’ 

(transumptio) is er sprake van overdracht wanneer een naam die metaforische 

is genomen wordt uitgelegd door de eigenlijke [naam]. Uit de voorbeelden 

die Caesarius geeft blijkt dat hij bedoelt dat wanneer een naam metaforisch 

wordt gebruikt, deze vervangen mag worden door een andere naam die in 

zijn letterlijke of eigenlijke betekenis hetzelfde betekent als de eerste naam 

in zijn metaforische betekenis. De betekenis en waarheid worden behouden, 

maar de expressie verandert. 

De voorbeelden die Caesarius geeft: 

(36) Dialectica is nuttig voor elke discipline (methodus) 

Dus dialectica is nuttig voor elke wetenschap (scientia) 

Hier is ‘discipline’ in overdrachtelijke zin gebruikt en mag het dus vervangen 

worden door een woord dat in zijn letterlijke betekenis hetzelfde betekent als 

‘discipline’ in haar overdrachtelijke betekenis en zo’n woord is ‘wetenschap’. 

(37) Men moet vluchten voor een brullende leeuw 

Dus men moet vluchten voor de duivel 

(38) Christus is een leeuw 

Dus Christus is een koning 

’Brullende leeuw’ en ‘leeuw’ zijn hier overdrachtelijk gebruikt en betekenen 

44 Johannes Buridanus, Compendium totius logicae cum Ioannis Dorp expositione, onveranderde 

herdruk van Venezia, 1499, Frankfurt: Minerva, 1965, r1. 

45 Klima beweert dat het onder invloed van de Stoa en de Arabische logica is dat Buridanus 

retorica en poëtica ziet als onderdelen van de logica; zie Klima’s commentaar in 

noot 111 op p. 479 van Buridanus, Summulae [Klima].


hier respectievelijk ‘duivel’ en ‘koning’ en mogen hier dus door deze woorden 

vervangen worden. De laatste twee voorbeelden geeft Caesarius om te laten 

zien dat niet alleen filosofen en andere schrijvers deze locus gebruiken, maar 

ook heilige teksten er vol van staan. 

Hoofdstuk 20: Over de loci ‘vanuit de tegengestelde’ en ’vanuit 

de tegenstrijdige’ 

p. 89, r. 36, Ab oppositis. Caesarius geeft hier van elk van de vier vormen 

van tegenstelling (contrair, privatief, relatief en contradictoir) een voorbeeld. 

Hij verwijst voor een uitgebreide behandeling van de verschillende vormen 

van tegenstelling naar tractaat 2 over de predicamenten (hoofdstuk 22 en 

23, zie Bijlage A). Vervolgens geeft hij voor elke vorm van tegenstelling een 

voorbeeld van een argumentatie die vanuit deze tegenstelling gemaakt kan 

worden. De maximale propositie luidt dat bij contraire, privatieve, relatieve 

en contradictoire dingen, de tegengestelden niet samengaan. Daarnaast is er 

nog een maximale propositie die alleen voor relatieve tegenstellingen geldt, 

namelijk dat bij relatieve dingen het een niet kan bestaan zonder het ander. 

Boëthius bespreekt in boek 2 de verschillende vormen van tegenstelling 

ook apart, maar de voorbeelden en de maximale proposities die hij daar 

geeft zijn heel anders dan die van Caesarius (DDT 1191B11-1192A2). Caesarius 

volgt in de behandeling van deze locus veel sterker boek 3 van de DDT. 

DDT 1197D10-1198A10: “Contraria vero quae Cicero appellat, quatuor modis 

dividuntur: aut enim adversa sunt, ut album, nigrum; aut privantia, ut 

justitia, injustitia; aut relativa, ut dominus, servus; aut negativa, ut vivere, 

non vivere. Ab his omnibus ita argumenta ducuntur. Ab adversis: si 

bona est sanitas, mala est aegritudo; a privantibus: si injustitiam fugimus, 

justitiam sequamur; a relativis: quisquis pater esse vult habeat filium; a negantibus: 

non me accusas fecisse quod me non fecisse defendis. Quaestiones 

de accidentibus. Maxima propositio: In adversis, privantibus et negantibus 

contraria sibi convenire non posse, in relativis autem absque se relativa esse 

non posse. Locus a contrariis, quae melius opposita vocarentur.” Cicero 

gebruikt andere benamingen voor de verschillende vormen van tegenstelling 

van Aristoteles dan de Latijnse vertalingen die in de loop der eeuwen standaard 

zijn geworden. We zien dat Caesarius deze passage voor een groot 

deel volgt, maar de benamingen die hij daar aantreft vervangt door de standaardbenamingen. 

p. 90, r. 13, repugnantia. Caesarius definieert tegenstrijdige dingen als 

dingen die hoewel ze door geen enkele tegenstelling onderling tegengesteld 

zijn, toch zo verschillend zijn van elkaar dat de een absoluut niet over de 

ander geprediceerd kan worden. Deze locus komt niet voor in de Themistiaanse 

lijst van Boëthius (boek 2); in boek 3 met de Ciceroniaanse lijst


wordt deze wel besproken, DDT 1198D14-1199A6: “Repugnantia vero sunt 

contrariorum consequentia, ut vigilare, dormire, contraria sunt, stertere dormientibus 

adjunctum est. Stertere igitur ac vigilare repugnantia sunt, ab 

his ita fit argumentum: Tune eum dicas vigilare, qui stertat? Quaestio de 

accidente, argumentum a repugnantibus. Maxima propositio: Repugnantia 

sibi convenire non posse.” De definitie van tegengestelde dingen en het 

voorbeeld wijken af van die van Caesarius, maar de maximale propositie is 

hetzelfde. 

Caesarius zegt dat tegenstrijdige (repugnantia) door sommigen ook wel 

‘verwijderde’ (disparata) worden genoemd. Deze benaming vinden we onder 

andere bij Buridanus. 46 Nadat hij de loci die Petrus Hispanus geeft één 

voor één heeft becommentarieerd, bespreekt hij nog enkele loci die Hispanus 

niet heeft besproken maar andere auteurs wel. Daaronder valt ook de locus 

‘vanuit de verwijderde’ (a disparatis). 

We hebben gezien dat Caesarius in dit hoofdstuk meer boek 3 van Boëthius’ 

DDT volgt dan boek 2. 

Hoofdstuk 21: Over de locus ‘vanuit de doorgevoerde analogie’ 

p. 90, r. 24, a transmutata proportione. In hoofdstuk 16 zagen we dat 

bij gelijkheid een ding met een ding wordt vergeleken, en in hoofdstuk 17 dat 

bij een analogie een verhouding tussen dingen met een verhouding tussen 

andere dingen wordt vergeleken (dus een vergelijking van verhoudingen). In 

dit hoofdstuk gaat Caesarius nog een stap verder en vergelijkt hij analogieën, 

dat wil zeggen: hij vergelijkt verhoudingen van verhoudingen (de verhouding 

tussen de ene verhouding en de andere). Bij een analogie staan zoals we 

zagen twee dingen in dezelfde verhouding tot elkaar als twee andere dingen. 

In het algemeen zouden we een analogie kunnen formuleren als a:b = c:d. 

Een doorgevoerde analogie (transmutata proportio) gaat een stap verder en 

zegt als: a:b = c:d dan a:c = b:d. Caesarius illustreert dit met een voorbeeld 

uit de rekenkunde: als 8 staat tot 4 is als 6 staat tot 3, dan is 8 staat tot 6 

als 4 staat tot 3. 

Deze locus komt niet voor bij Boëthius, noch in de Themistiaanse noch 

in de Ciceroniaanse lijst. Caesarius zegt dat door sommigen (a quibusdam) 

deze locus wordt toegevoegd. Buridanus noemt deze locus in zijn commentaar 

op Petrus Hispanus. 47 Buridanus geeft ook hetzelfde voorbeeld met 

getallen. 

46 Buridanus, Summulae, pp. 482-483. 

47 Buridanus, Summulae[Klima], p. 477.


Hoofdstuk 22: Over de intermediaire loci 

p. 90, r. 34, Medii. Tot slot behandelt Caesarius de groep van intermediaire 

loci. Tot deze groep behoren de loci ‘vanuit de casus’ (a casu), ‘vanuit 

de afgeleide’ (a coniugatis) en ‘vanuit de verdeling’ (a divisione). Deze groep 

van intermediaire loci is heterogeen: de reden waarom ze intermediair zijn 

verschilt. De loci ‘vanuit de casus’ en ‘vanuit de afgeleide’ zijn intermediair 

omdat ze tussen intrinsieke en extrinsieke loci in zitten: de argumenten 

worden niet geheel van buiten gehaald, maar ook niet uit de substantie zelf 

(Caesarius vergeet hier te noemen dat ze ook niet zijn gehaald uit de dingen 

die volgen op de substantie, de tweede subgroep van intrinsieke loci), maar 

‘ze worden met een lichte verandering verbogen (deflectuntur) uit de casus 

of afgeleide van de termen zelf.’ De locus ‘vanuit verdeling’ is daarentegen 

intermediair omdat deze de ene keer intrinsiek en de andere keer extrinsiek 

is, zoals we in het volgende hoofdstuk zullen zien. De reden die Caesarius 

hier geeft waarom de loci ‘vanuit de casus’ en ‘vanuit de afgeleide’ intermediair 

zijn neemt hij over van Boëthius, DDT 1192C5-12: “Medii vero 

loci appellantur, quoniam si de justitia quaeritur, et a casu vel a conjugatis 

ducuntur, neque ab ipsa substantia proprie neque conjuncte, neque ab iis 

quae sunt extrinsecus posita videntur trahi, sed ex ipsorum casibus, id est 

quadam ex ipsis levi mutatione deductis. Jure igitur hi loci medii inter eos 

qui ab ipsis et eos qui sunt extrinsecus collocantur.” Boëthius noemt de 

tweede subgroep van intermediaire loci, in tegenstelling tot Caesarius, wel, 

namelijk met het woord ‘conjuncte’. 

p. 91, r. 5, casus. Caesarius zegt dat er van een casus sprake is wanneer 

een hoofdnaamwoord wordt verbogen in een bijwoord en dat er van afgeleide 

(conjugata) sprake is wanneer verschillende woorden op verschillende 

manier van hetzelfde woord zijn afgeleid. Zie Boëthius, DDT 1192B10-14: 

“Casus est alicujus nominis principalis inflexio in adverbium, ut a justitia 

inflectitur juste.(. . . ) Conjugata vero dicuntur quae ab eodem diverso modo 

deducta fluxerunt, ut a justitia justum, justus.” 

p. 91, r. 6, a Cicerone. Volgens deze definities en voorbeelden zou casus 

een speciaal geval van coniugata zijn, maar zo lijkt het toch niet bedoeld. 

Caesarius zegt namelijk vervolgens dat Cicero de verzamelgroep (van casus 

en coniugata) coniugata noemt. Hieruit mogen we opmaken dat Caesarius 

dit zelf in elk geval oorspronkelijk niet bedoelde. Cicero definieert coniugata 

als ‘woorden die zijn afgeleid uit woorden van dezelfde stam (genus)’, 

Topica, iii, 12: “Conjugata dicuntur quae sunt ex verbis generis eiusdem. 

Eiusdem autem generis verba sunt quae orta ab uno varie commutantur, ut 

sapiens sapienter sapientia.”


p. 91, r. 13, differentia. Het is onduidelijk of Caesarius deze differentia 

en maximale propositie bedoelt voor beide loci (en hij hier coniugata dus 

net als Cicero als de verzamelnaam gebruikt) of dat hij alleen een differentia 

en maximale propositie geeft voor de coniugata (in smalle zin). 

Hoofdstuk 23: Over de locus ‘vanuit verdeling’ 

In de behandeling van deze locus volgt Caesarius Boëthius zeer nauw. 

p. 91, r. 16, a divisione. Eerst verdeelt Caesarius verdeling (divisio) in 

verdeling door negatie (divisio a negatione) en verdeling door deling (divisio 

a partitione). Als voorbeeld van een verdeling door negatie geeft Caesarius: 

elk dier heeft voeten of heeft geen voeten. Verdeling door deling splitst hij 

later in dit hoofdstuk weer op in verdeling waarbij de delen tegelijk waar 

kunnen zijn en verdeling waarbij dit niet kan. Caesarius legt uit dat het bij 

de eerste subsoort gaat om het verdelen van een woord (vox) in zijn verschillende 

betekenissen (significationes); als voorbeeld van de tweede subsoort 

geeft hij: hij is of gezond of ziek. Verdeling door negatie en verdeling door 

deling waarbij de delen niet tegelijk waar kunnen zijn lijken sterk op elkaar. 

Caesarius noemt de tweede dan ook divisio per modum negationis (p. 92, r. 

5). Ze hebben dan ook dezelfde maximale proposities (al zegt Caesarius dat 

niet expliciet). Het verschil is echter dat er bij de eerste een contradictoire 

tegenstelling is en bij de tweede een contraire (zie hoofdstuk 20). Caesarius 

wijst erop dat men verdelingen op twee manieren kan gebruiken in een argumentatie: 

of met een directe redenering (directa ratiocinatio) of met een 

reductio ad absurdum (ad aliquod impossibile inconveniensque ducunt). 

Tot nu toe heeft Caesarius Boëthius’ behandeling van deze locus letterlijk 

overgenomen (DDT 1192C12-1193A1: “Restat locus a divisione qui 

tractatur hoc modo: Omnis divisio vel negatione fit, vel partitione. Negatione 

fit ut si quis ita pronunciet: omne animal aut habet pedes aut non 

habet. Partitione vero velut si quis dividat: omnis homo aut est sanus, aut 

aeger.(. . . ) Fiunt autem argumentationes per divisionem, tum ea segregatione 

quae per negationem fit, tum ea quae per partitionem. Sed qui his 

divisionibus utuntur, aut directa ratiocinatione contendunt, aut in aliquod 

impossibile atque inconvenies ducunt, atque ita id quod reliquerant, rursus 

assumunt”). 

p. 91, r. 24, an ulla origo temporis fuerit. Ook de twee voorbeelden die 

Caesarius hier geeft van argumentatie ‘vanuit verdeling door negatie’, één 

via een directe redenering en één via reductio ad absurdum, neemt hij over 

van Boëthius. (DDT 1193A4-13: “Sit in quaestione propositum an ulla sit 

origo temporis. Quod qui negare volet, id nimirum ratiocinatione firmabit 

nullo modo esse ortum, idque directa ratiocinatione monstrabit hoc modo:


Tempus aut originem habet, aut non. Sed quoniam mundus aeternus est 

(id enim paulisper argumenti gratia concedatur), mundus vero sine tempore 

esse non potuit, tempus quoque aeternum est. Sed quod aeternum est caret 

origine, tempus igitur originem non habet.” En DDT 1193A13-B9: “At si 

per impossibilitatem idem desideretur ostendi, dicetur hoc modo: Tempus 

aut originem habet, aut non. Sed si tempus habet originem, non fuit semper. 

Tempus autem habet originem, fuit igitur quando non fuit tempus. Sed 

fuisse temporis est significatio, fuit igitur tempus quando non fuit tempus, 

quod fieri non potest. Non est igitur ullum principium temporis. Posito 

namque ut ab ullo principium coeperit, inconveniens quoddam atque impossibile 

contingit, fuisse tempus quando non fuerit tempus. Reditur itaque 

ad alteram partem, quod origine careat”). 

Met een directe redenering: 

(39) Tijd heeft een begin of heeft geen begin 

De wereld is eeuwig 

De wereld kan niet bestaan zonder tijd 

Dus tijd is eeuwig 

Wat eeuwig is heeft geen begin 

Dus tijd heeft geen begin 

Met een reductio ad absurdum: 

(40) Tijd heeft een begin of heeft geen begin 

Stel dat tijd een begin heeft 

Dus er was ooit toen er geen tijd was 

‘Was’ is een indicatie van tijd 

Dus er was tijd toen er geen tijd was, hetgeen onmogelijk is 

Dus tijd heeft geen begin 

In beide argumentaties is de eerste premisse, die uitdrukt dat tijd of een 

begin heeft of niet, overbodig. Deze premisse heeft geen enkele functie voor 

het bereiken van de conclusie. Maar dit is wel het enige punt in de hele 

argumentatie waar de verdeling door negatie wordt genoemd. Beide argumentaties 

blijken dus helemaal niet af te hangen van verdeling! Zie Stumps 

commentaar op deze voorbeelden bij Boëthius. 48 

p. 91, r. 37, Locus vero maxima. Boëthius geeft geen maximale propositie 

voor argumenten ‘vanuit verdeling’, Caesarius wel. Hij gebruikt als 

maximale propositie een citaat van Boëthius, DDT 1193B12-13: “Itaque 

sublato uno alterum manet, posito altero reliquum tollitur.” 

48 Zie Stump in Boëthius, De topicis differentiis [Stump], p. 125.


p. 91, r. 39, per partitionem. Ook bij de bespreking van verdeling door 

deling put Caesarius gretig uit Boëthius’ DDT. De onderscheidingen en de 

voorbeelden zijn uit Boëthius overgenomen. Boëthius bespreekt deze locus 

wel uitgebreider. 

p. 92, r. 2, an canis substantia sit. Als voorbeeld van een argumentatie 

vanuit verdeling door deling waarbij de delen tegelijk waar kunnen zijn geeft 

Caesarius: 

(41) Een blaffend beest is een substantie, een zeedier is een substantie 

en een hemelse ster in een substantie 

Dit zijn de drie dingen die de naam ‘hond’ betekent 

Dus een hond is een substantie 

Caesarius geeft hier geen maximale propositie. 

Hoofdstuk 24: Hoe een dialectische aantoning verschilt van 

een bewijs 

In dit hoofdstuk zet Caesarius de verschillen tussen een dialectische aantoning 

(dialectica probatio) en een bewijs (demonstratio) op een rijtje. 

• Bij een bewijs zijn de premissen van waaruit een argumentatie wordt 

opgesteld eigen aan het onderwerp in kwestie; bij een dialectische aantoning 

gaat het om algemene premissen. 

• Bij een bewijs zijn de premissen altijd noodzakelijk; bij een dialectische 

aantoning zijn ze soms noodzakelijk, soms waarschijnlijk. 

• Een bewijs zit vast aan de argumentatievormen syllogisme en inductie; 

bij een dialectische aantoning komen bijna alle vormen voor. Caesarius 

noemt syllogisme, enthymeme en voorbeeld. 

. 

Boëthius legt de nadruk op het tweede verschil, zie DDT 1181C10- 

1182C6, met name DDT 1181D2-1182A6: “Quorum quidem dialecticus atque 

orator in communi argumentorum natura versatur. Uterque enim sive 

necessaria, sive minime, probabilia tamen argumenta sequitur. His igitur illae 

duae species argumenti famulantur, quae sunt probabile ac necessarium, 

probabile ac non necessarium. Philosophus vero ac demonstrator de sola 

tantum veritate pertractat, atque sint probabilia sive non sint, nihil refert, 

dummodo sint necessaria. Hic quoque his duabus speciebus utitur argumenti, 

quae sunt probabile ac necessarium, necessarium ac non probabile.”


Merk op dat we het criterium dat bij Arisoteles beslissend was, namelijk 

of de premissen enerzijds waar en primair zijn of van primaire premissen afgeleid, 

of anderzijds zijn, slechts in aangepaste vorm hier in dit lijstje 

terugvinden: ‘waar en primair of hiervan afgeleid’ is door de eeuwen heen 

veranderd in ‘noodzakelijk’. 

p. 92, r. 19, cum formidine de opposito. Caesarius zegt dat sommigen 

ten onrechte beweren dat het eigen is aan de dialectica om een mening voort 

te brengen met angst voor het tegenovergestelde. Hij bedoelt met de frase 

‘met angst voor het tegenovergestelde’ ‘met de angst dat het tegenovergestelde 

waar is’. Deze frase komt in de Middeleeuwen vaak voor in de definitie 

van mening (opinio). Van der Poel schrijft hierover: “Although the precise 

definition of opinio seems to vary in different authors and ages, it was generally 

considered to be an intellectual position which its proponent argued 

as being possible, based on dialectical argumentation or even supported by 

auctor(itat)es alone, but with the admission or ‘fear’ that such a position 

could be erroneous. In the scolastic system, it must be distinguished from 

scientia, which pertains, through inductive or demonstrative argumentation, 

to universal truths.” 49 Thomas van Aquino definieert opinio als volgt: 

“Opinio enim significat actum intellectus, qui fertur in unam partem contradictionis 

cum formidine alterius.” 50 

p. 92, r. 21, non minus certa. Als een dialectische aantoning is afgeleid 

uit noodzakelijke premissen is het dialectische geloof (dialectica fides) dat 

door deze aantoning wordt opgewekt net zo zeker als bij een bewijs. Maar 

een dialectische aantoning verschilt dan nog steeds van een bewijs omdat 

een bewijs vertrekt vanuit premissen die voor die wetenschap specifiek zijn 

en een dialectische aantoning vanuit algemene premissen. 

p. 92, r. 26, divus Severinus Boetius. Boëthius, DDT 1195A13-1195B2: 

“Sed ea quidem quae ex diffinitione, vel genere, vel differentia, vel causis 

argumenta ducuntur, demonstrativis maxime syllogismis vires atque ordinem 

subministrant, reliqua veri similibus ac dialecticis.” Boëthius zegt dat 

argumenten die gehaald worden uit de definitie, het geslacht, de differentia 

of de oorzaken kracht verschaffen voor demonstratieve syllogismen, en de argumenten 

die uit andere loci worden gehaald voor dialectische syllogismen. 

Stump over deze passage: “His point seems to be that, of the Differentiae, 

definition and the others mentioned can provide non only some sort of in- 

49 M. van der Poel, Cornelius Agrippa, the Humanist Theologian and his Declamations, 

Leiden, New York & Köln: E. J. Brill, 1997, p. 179. 

50 Zie L. Schütz, Thomas-Lexicon. Sammlung, Übersetzung und Erklärung der in 

sämtlichen Werken der h. Thomas von Aquin vorkommenden Kunstausdrücke und wissenschaftliche 

Aussprüche, New York: Frederick Ungar Publishing Company, 1957, pp. 

546-547.

6.3 Conclusie 153 

termediate between the two terms of a question but also middle terms for 

demonstrative syllogisms.” 51 Een locus zoals definitie is dus niet alleen nuttig 

bij het opstellen van een dialectisch syllogisme, maar kan ook gebruikt 

worden bij een demonstratief syllogisme. 

We zagen al in het commentaar op hoofdstuk 5 dat de volgende argumentatie 

(‘vanuit de definitie’) ook geldig zou zijn zonder ondersteuning van 

de maximale propositie: 

(42) Wie jaloers is wordt gekweld door de goede dingen van anderen 

Een wijze wordt niet gekweld door de goede dingen van anderen 

Dus een wijze is niet jaloers 

Het is namelijk een puur, d.w.z. op grond van de vorm geldig, syllogisme 

van de vorm: 

(43) Alle A zijn B 

Alle C zijn niet B 

Dus alle C zijn niet A 

Wat Boëthius in bovenstaand citaat bedoelt is dat, wanneer men als middenterm 

een definitie of een van de andere genoemde differentiae neemt, 

men net zo als in dit voorbeeld niet alleen een geldig dialectisch syllogisme, 

maar ook een geldig demonstratief syllogisme krijgt. 

6.3 Conclusie 

Na deze gedetailleerde bestudering van Caesarius’ tractaat ‘Over de dialectische 

loci’ mogen we de conclusie trekken dat we hier te maken hebben met 

een vrij traditionele en weinig originele behandeling van de topica. 

We zagen immers in 6.1, waar we Caesarius’ lijst met loci vergeleken 

met die van boek 2 van Boëthius’ De differentiis topicis, dat Caesarius deze 

lijst van Boëthius als uitgangspunt voor zijn tractaat over de topica genomen 

heeft, zoals ook in de Middeleeuwen gebruikelijk was (zie 4.3). Er is 

slechts een klein aantal afwijkingen en we zagen in het commentaar op de 

hoofdstukken waarin deze loci besproken werden, dat deze nieuwe loci of zijn 

toegevoegd onder invloed van het veelgebruikte handboek van de scholasticus 

Johannes Buridans (zoals bij de loci ‘vanuit de kenmerkende eigenschap’, 

‘vanuit de doorgevoerde analogie’ en ‘vanuit de tegenstrijdige of verwijderde’) 

of onder invloed van boek 3 van Boëthius’ De differentiis topicis (zoals 

bij de locus ‘vanuit de tegenstrijdige of verwijderde’) of zijn ontstaan door 

splitsing van een locus van Boëthius (zo werd de locus ‘vanuit de gelijke’ 

51 Stumps commentaar in Boëthius, De topicis differentiis [Stump], p. 199.


bij Caesarius gesplitst in ‘vanuit de gelijke’ en ‘vanuit de even grote’ en ook 

de locus ‘vanuit vanuit het ontstaan of te wel vanuit de effecten’ in tweeën 

gesplitst). De lijst met loci die Caesarius geeft is dus weinig controversieel. 

Ook toen we de behandeling van de afzonderlijke loci bekeken in 6.2 

zagen we dat Caesarius voor het overgrote deel Boëthius volgt. De voorbeelden, 

de woordkeuze en vaak zelfs hele passages (zoals bijna heel hoofdstuk 

23) worden overgenomen uit boek 2 van De differentiis topicis. Boek 

3 van De differentiis topicis, de werken van Aristoteles en andere klassieke 

auteurs (Quintilianus en Cicero), scholastici (Johannes Buridanus) en 

humanisten (Alexander Hegius, Jacobus Faber Stapulensis en Rudolf Agricola) 

dienen als aanvulling. Soms krijg je al lezend het idee dat Caesarius 

zich bij het samenstellen van zijn handboek vooral laat leiden door praktische 

overwegingen en de filosofische vraagstukken niet werkelijk overdenkt. 

In deel 1 van deze studie hebben we gezien dat Caesarius’ Dialectica vrij 

traditioneel van opzet is. In het tweede deel zagen we dat Caesarius ook 

bij de behandeling van de topica weinig vernieuwende ideeën heeft. Deze 

bevindingen combinerend mogen we de verwachting uitspreken dat ook de 

andere tractaten van het werk inhoudelijk weinig vernieuwend zullen zijn. 

Per slot van rekening was de topica een gebied binnen de logica dat al had 

bewezen dat het zich uitstekend leende voor een humanistische benadering 

(denk aan Agricola) en als we dan zien dat Caesarius over de topica een 

vrij scholastiek tractaat schrijft kunnen we dat al helemaal over de andere 

(formelere) onderwerpen verwachten. 

We mogen echter op grond van onze bevindingen over dit tractaat niet direct 

de conclusie trekken dat we hier te maken hebben met een weinig origineel 

denker. We moeten namelijk niet vergeten dat we hier te maken hebben 

met een handboek. Het genre van het handboek legt strikte beperkingen op 

en vraagt om een bondige en traditionele uiteenzetting van het onderwerp. 

Creativiteit en controversie worden niet op prijs gesteld. We mogen daarom 

niet op grond van dit handboek conclusies trekken over Caesarius als filosoof. 

Ook de conclusie dat dit tractaat weinig of niets verschilt van de behandeling 

van de topica in middeleeuwse handboeken zou niet gerechtvaardigd zijn. Ik 

noem een vijftal punten van verschil. Verschillende van deze aspecten zijn 

we al tegengekomen in deel 1 van deze studie. 

Ten eerste wijs ik op de cruciale rol die Caesarius binnen de logica toebedeelt 

aan de topica (zie 3.4, 6.1 en het commentaar op het voorwoord). Dit 

is vooral opvallend wanneer deze wordt vergeleken met laat-middeleeuwse 

handboeken waar men vaak niet goed raad wist met dit gedeelte van de 

logica. 

Ten tweede verschilt dit tractaat in één oogopslag van scholastieke behandelingen 

van hetzelfde onderwerp door de vele citaten van klassieke auteurs.

6.3 Conclusie 155 

Te pas en te onpas wordt verwezen naar klassieke auteurs. Misschien geleid 

door het humanistische idee dat een tekst niet alleen de rede maar ook het 

gevoel moet aanspreken put Caesarius rijkelijk uit de werken van Quintilianus, 

Cicero, Vergilius, Horatius, Ovidius, Augustinus en Plinius. We zagen 

dit al in 3.5. Typisch humanistisch is ook dat Quintilianus en Cicero worden 

aangehaald als autoriteiten op het gebied van de topica en van de dialectica 

in het algemeen (zie ook 2.2.2). 

Ten derde zagen we dat Caesarius in zijn voorwoord de intentie uitspreekt 

om, waar mogelijk, ideeën van de humanist Agricola in zijn uiteenzetting 

te verwerken. Hoewel Caesarius in de praktijk grotendeels Boëthius 

volgt, zegt hij hier dat het Agricola is die in de geschiedenis op het gebied 

van de topica de grootste prestatie heeft geleverd. Wanneer we vervolgens 

gaan zoeken naar invloed van Agricola’s De inventione dialectica op Caesarius’ 

tractaat is het resultaat teleurstellend. Slechts één keer, in hoofdstuk 

2, wordt expliciet naar Agricola verwezen en er is ook weinig te merken van 

beïnvloeding op de achtergrond. Toch denk ik dat Caesarius Agricola’s De 

inventione dialectica daadwerkelijk heeft gelezen, bewonderde en serieus het 

plan had om ideeën uit dit werk te verwerken in zijn handboek. Het voornemen 

bleek echter gaandeweg niet uitvoerbaar. We hebben in 4.4 gezien dat 

Agricola de loci op een compleet andere wijze bespreekt dan in de Middeleeuwen 

gebruikelijk was. Hij analyseert uitgebreid tekstpassages van klassieke 

auteurs en laat de differentiae weg uit zijn topica omdat deze niet flexibel 

genoeg zouden zijn voor argumentaties in het alledaagse leven. Een dergelijke 

compleet andere benadering van de topica valt, zo blijkt gaandeweg, niet 

in te passen in het rigide raamwerk van de Themistiaans-Boëthiaanse lijst 

met loci die Caesarius heeft genomen als uitgangspunt voor zijn tractaat en 

waar hij aan vast zit omdat hij een inleidend leerboek schrijft. Caesarius’ 

negende tractaat is hiermee een mooi voorbeeld van het geschipper tussen 

vernieuwing en traditie in humanistische dialecticahandboeken waar ik in 

3.4 op wees. Ook al verschilt de inhoud van het tractaat niet zo veel van die 

van scholastieke handboeken, door mensen als Agricola, maar ook Alexander 

Hegius en Jacobus Faber Stapulensis te noemen plaatst Caesarius zichzelf 

bij de humanisten. 

Ten vierde zien we dat een aantal loci bij Caesarius opvallend uitgebreider 

wordt besproken dan bij Boëthius. Bij de locus ‘vanuit de interpretatie 

van de naam’ kunnen we dit verklaren door een interesse in taal en etymologie 

die aan humanisten eigen is. Deze interesse verklaart tevens een 

ander verschil met middeleeuwse handboeken: de aandacht voor het Grieks 

(zie ook 3.6). Caesarius benadrukt het belang van kennis van het Grieks 

(voorwoord) en citeert soms ook in het Grieks (hoofdstuk 1). 

Ten vijfde is er bij Caesarius weer aandacht voor de context waarvoor de 

loci bedoeld zijn: het debat of de discussie. Het eigene aan de topica, het 

vinden van argumenten om je gesprekspartner te overtuigen, was in de Middeleeuwen 

naar de achtergrond verschoven. Vaak werd de vraag waarvoor


argumenten moesten worden gevonden niet eens genoemd (zie 4.3). Caesarius 

noemt de discussievraag altijd. Bij hem dienen de loci weer voor het 

vinden van argumenten, zoals ze oorspronkelijk door Aristoteles en Boëthius 

bedoeld waren, en niet voor het controleren van de geldigheid van argumenten, 

zoals ze in de Middeleeuwen vaak werden gebruikt. 

Uit dit overzicht met de belangrijkste verschillen tussen Caesarius’ behandeling 

van de topica en een scholastieke benadering blijkt dat we de 

verschillen niet moeten zoeken op doctrinair vlak, maar veeleer in kleine 

aspecten. Het is vooral de wijze waarop de topica wordt gepresenteerd die 

verschilt. Een samenvatting van deze tekst zou sterk lijken op een samenvatting 

van een scholastieke behandeling van hetzelfde onderwerp, omdat 

dan dat wat deze tekst typisch tot een tekst in de humanistische traditie 

maakt, de presentatie, eruit is gefilterd. Al met al hebben we hier te maken 

met een scholastieke logica die in een humanistisch jasje is gestoken.

Bijlage A 

Tractaten en capita van Caesarius’ 

Dialectica 

Epistula nuncupatoria 2r 

Praefatio operis 4r 

Quid sit philosophia 7r 

Autores qui in hoc opusculo citantur 8v 

Tractatus I: De praedicabilibus 9r 

Praefatio 9r 

Caput I: Praedicabile quid sit 9v 

Caput II: De eo quod differens et quod idem dicitur, 

tum quot modis utrunque dicatur 

10r 

Caput III: De genere, quid sit et quomodo dividatur 10v 

Caput IV: De specie, quid sit et quomodo dividatur 11v 

Caput V: De individuo, quid sit et quot modis accipiatur 

12r 

Caput VI: De triplici differentia 12v 

Caput VII: De ea quae specifica differentia dicitur, 

quid sit 

13v 

Caput VIII: De proprio, quot modis dicatur, tum et 

quot modis dicatur commune 

14r 

Caput IX: De accidente, quid sit et quomodo dividatur 

14v 

Caput X: Quomodo accidentis definitio intelligenda 15r 

sit, cum solutione dubitationis 

Caput XI: De communitate praedicabilium inter se et 

differentia item eorum a se invicem 

Tractatus II: De praedicamentis 16v 

15v

158 Bijlage A 

Praefatio 16v 

Caput I: De aequivocis, univocis et denominativis 17r 

Caput II: De complexis et incomplexis divisio prima 17v 

Caput III: De iis quae vel praedicatur de aliquo vel 

in subiecto aliquo sunt divisio prima 

17v 

Caput IV: De novem modis quibus quippiam inesse 

alicui dicitur 

18r 

Caput V: De iis quae ordine quodam de subiecto ali- 18v 

quo praedicatur 

Caput VI: De nominibus sive vocibus quae vulgo primae 

et secundae tum intentionis tum impositionis 

sive nomina sive voces appellantur 

19r 

Caput VII: De generibus diversis et non subalternatim 

positis regula secunda 

19v 

Caput VIII: De praedicamentis generatim 20r 

Caput IX: De substantia, quid sit et quomodo divi- 20v 

datur 

Caput X: De sex substantiae proprietatibus 21r 

Caput XI: De quantitate 22r 

Caput XII: De tribus quantitatis proprietatibus 22v 

Caput XIII: De iis quae ad aliquid dicuntur 23r 

Caput XIV: De quinque eorum quae ad aliquid dicuntur 

proprietatibus 

23v 

Caput XV: De qualitate 24r 

Caput XVI: De communitatibus et proprietatibus ipsius 

qualitatis 

25v 

Caput XVII: De caeteris sex praedicamentis brevis annotatio 

26r 

Caput XVIII: De actione et passione et earum utriusque 

tam communitatibus quam proprietatibus 

26v 

Caput XIX: Qua ratione vocabula harum duarum ca- 26v 

tegoriarum discerni possint 

Caput XX: De situ sive positione et eius speciebus 27r 

Caput XXI: De ubi et quando et habere 27v 

Caput XXII: De oppositis 28r 

Caput XXIII: De oppositorum definitionibus et proprie- 28v 

tatibus 

Caput XXIV: De quinque modis prioris 29v 

Caput XXV: De tribus modis eorum quae sunt simul 30v 

Caput XXVI: De sex speciebus motus 31r 

Caput XXVII: De octo habendi modis 31v 

Tractatus III: De propositione 32r

Tractaten en capita van Caesarius’ Dialectica 159 

Praefatio 32r 

Caput I: Quid sit vox, tum etiam quid sonus 32r 

Caput II: De vocis divisione 32v 

Caput III: De nomine 33r 

Caput IV: De verbo 33v 

Caput V: Utrum nomen et verbum apud dialecticos 

solae partes orationis sint 

34r 

Caput VI: De oratione 34v 

Caput VII: De divisione orationis 35r 

Caput VIII: De divisione orationis perfectae 35v 

Caput IX: De propositione eiusque secundum substantiam 

divisione, tum quid subiectum et 

quid praedicatum 

36r 

Caput X: Utrum non nisi ex nomine et verbo perfecta 

consistat oratio, an ex solo etiam verbo 

consistere aliquando possit 

36v 

Caput XI: Utrum quoties ex nomine et verbo propositio 

constituitur, ipsum nomen non alterius 

quam recti casus esse possit 

37v 

Caput XII: De divisione propositionis secundum qualitatem 

38r 

Caput XIII: De divisione propositionis categoriae secundum 

quantitatem 

38r 

Caput XIV: De tribus signis quaesitivis quibus de 

unaquaque propositione quaerere contingat 

38v 

Caput XV: Quae propositiones suis terminis conveniant 

et quae non 

39r 

Caput XVI: De oppositione propositionum categoricarum 

et quid sit 

39v 

Caput XVII: De triplici propositionum materia 40v 

Caput XVIII: De legibus oppositarum inter se propositionum 

41r 

Caput XIX: Prima regula de lege et natura contrariarum 

41v 

Caput XX: Secunda regula de lege et natura subcontrariarum 

42r 

Caput XXI: Tertia regula de lege et natura contradictoriarum 

42v 

Caput XXII: Quarta regula 43r 

Caput XXIII: De propositionum aequipollentia 43r 

Caput XXIV: Prima regula de aequipollentia propositionum 

inter se contradictoriarum 

43v

160 Bijlage A 

Caput XXV: Utrum iuxta primam hanc regulam de aequipollentiis 

perpetuo id ita eveniat, quod 

illa praescribit, ut negatio praeposita signo 

sive universali sive particulari faciat contradictorias 

inter se propositiones aequipollere 

Caput XXVI: Secunda regula de aequipollentia propositionum 

inter se contrariarum 

Caput XXVII: Tertia regula de aequipollentia propositio- 

num subalternarum 

Caput XXVIII: Quarta regula 45v 

Caput XXIX: De propositionum conversione 45v 

Caput XXX: De conversione simplici 46r 

Caput XXXI: De conversione per accidens 46v 

Caput XXXII: De conversione per contrapositionem 47r 

Tractatus IV: De propositione hypothetica et modali 47v 

Praefatio 47v 

Caput I: De propositione hypothetica, quid sit et 

unde dicta sit 

48r 

Caput II: De tribus propositionis hypotheticae speciebus 

48v 

Caput III: De qualitate propositionum hypotheticarum 

48v 

Caput IV: De quatuor hypotheticarum propositionum 

differentiis 

49r 

Caput V: Brevis de hisce propositionibus admonitio 49v 

Caput VI: De veritate et falsitate conditionalis 49v 

Caput VII: De veritate et falsitate propositionis copulativae 

50v 

Caput VIII: De veritate et falsitate disiunctivae propositionis 

51r 

Caput IX: De propositione modali. Sed prius quid 51r 

Caput X: 

sit modus, a quo dicta videtur huiusmodi 

propositio 

Qui modi proprie modales efficiant 51v 

Caput XI: Quid sit propositio modalis et quomodo 

secundum quosdam dividatur 

52v 

Caput XII: Quae sit horum quatuor modorum ad signa 

tum universalia tum particularia proportio 

sive convenientia 

53r 

Caput XIII: De qualitate simul et quantitate modalium 

propositionum 

53v 

Caput XIV: De oppositione propositionum modalium 54r 

44r 

44v 

45r


Caput XV: De consequentiis sive aequipollentiis propositionum 

modalium 

54v 

Caput XVI: De conversione modalium 56r 

Caput XVII: Quot modis contingens dicatur 57r 

Tractatus V: De syllogismo categorico 58r 

Praefatio 58r 

Caput I: De propositione, materiali syllogismi principio 

58v 

Caput II: De terminis 59r 

Caput III: De syllogismorum principiis regulativis 59r 

Caput IV: De syllogismo, quid sit 59v 

Caput V: De multiplici syllogismorum differentia 60r 

Caput VI: Ex quibus et quot propositionibus syllogismus 

constet et de terminorum secundum 

positionem differentia, tum de triplici figurarum 

distinctione 

60v 

Caput VII: Quid sit figura et quot unaquaeque figura 

modos sub se contineat 

61r 

Caput VIII: Quid sit modus et de quibusdam regulis 61v 

Caput IX: De vocabulis quibusdam ad hanc rem inventis 

62r 

Caput X: De modis primae figurae 62v 

Caput XI: Sequuntur modi indirectim concludentes 63r 

Caput XII: De modis secundae figurae 64r 

Caput XIII: De modis tertiae figurae 64v 

Caput XIV: De quibusdam regulis specialibus, tum 

quid commune omnibus cuiuslibet figurae 

modis et quid cuique figurae proprium 

65v 

Caput XV: De tribus instrumentis quibus imperfecti 

syllogismi ad perfectos reducuntur brevis 

commemoratio 

66v 

Caput XVI: De transpositione praemissarum et quot 

modis fiat 

66v 

Caput XVII: De syllogismo ad impossibile ducente 67r 

Caput XVIII: Quod praeter praedictos modos alii omnes 

magna ex parte asyllogisti habeantur 

67v 

Caput XIX: De enthymemate 68v 

Caput XX: De inductione 69r 

Caput XXI: De exemplo 69v 

Tractatus VI: De syllogismo hypothetico 70r 

Praefatio 70r 

Caput I: De syllogismo hypothetico quid sit 70v

162 Bijlage A 

Caput II: Ex quibus constet syllogismus hypotheticus 

et quantum ei conferat syllogismus catergoricus 

Caput III: De partibus syllogismorum sive ex quot 

partibus syllogismi constent 

Caput IV: De modis ex hypotheticis propositionibus 72v 

Caput V: Primus modus 72v 

Caput VI: Secundus modus 73r 

Caput VII: De quadam argumentatione contra secundi 

modi regulam facta ex Themistio 

73v 

Caput VIII: Tertius modus 74r 

Caput IX: Quo pacto tertius hic modus a superiori- 75r 

bus duobus differat 

Caput X: Quartus modus 75v 

Caput XI: Quintus modus 75v 

Caput XII: Sextus modus 76r 

Caput XIII: Cur ex copulativis non fiant syllogismi 76v 

Caput XIV: Sequuntur tres regulae 77r 

Caput XV: De ratione consequentiae 78r 

Caput XVI: De consequentia, quid sit et eius divisione 78v 

Caput XVII: Sequuntur duae regulae cum instantia contra 

secundam, tum etiam quae sit bonae 

consequentiae proprietas 

79r 

Tractatus VII: De demonstratione 80r 

Praefatio 80r 

Caput I: De quadam alia dialecticae divisione, ut 

per quam tria potissima philosophiae instrumenta 

colligantur, quae sunt demonstratio, 

definitio et divisio 

81r 

Caput II: Quo pacto inter se duae dialecticae divisiones 

conveniant aut altera alteram contineat 

82v 

Caput III: De demonstratione quid sit, tum etiam 

quid sit scire 

83r 

Caput IV: Quod ad omne scibile opus sit praenoscere 

aliquid 

83r 

Caput V: Quod duae sint praenotiones, quod est et 

quid sit 

83v 

Caput VI: Quid sit propositio immediata et quod duplex 

sit demonstratio 

84r 

Caput VII: Quid sit dici de omni et quid item per se 85r 

Caput VIII: Quot sint modi eorum quae per se sunt 85v 

Caput IX: Quid sit universale sive universaliter dici 85v 

71r 

71v


Caput X: Quod demonstratio fit ex necessariis quodque 

sit perpetuorum, quid item definitio 

ad demonstrationem 

Caput XI: Quod tria sint quae ad demonstrationem 

omnem requirantur et quot modis horum 

unumquodque praenoscatur 

87r 

Caput XII: De principiis et eorum multiplici differentia 

87v 

Caput XIII: Quod per quatuor causarum genera demonstratio 

potissimum fiat 

89r 

Caput XIV: Quo pacto scientia ab opinione differat 89v 

Caput XV: Quod duplex sit ignorantia et quid sit solertia 

89v 

Caput XVI: De quatuor quaestionibus scibilibus 90r 

Tractatus VIII: De definitione et divisione 91r 

Praefatio 91r 

Caput I: De definitione, quid sit et quo pacto a nomine 

differat, tum item et a descriptione 

et quid sit descriptio 

91v 

Caput II: Quot duplex sit definitio 92v 

Caput III: De triplici dialecticae definitionis forma ex 

Cicerone, tum quemadmodum alia ab alia 

distet 

93r 

Caput IV: Quae et quot sint in summa definitionum 

sive differentiae sive species, tam philosophis 

quam oratoribus necnon et poetis 

communes 

93v 

Caput V: Ex quot constet et a quibus sumatur ea 

definitio quae substantialis dicitur 

95r 

Caput VI: De virtute definitionis, tum et de eius vitiis 95v 

Caput VII: De divisione 96r 

Caput VIII: De divisione, quid sit et quot modis dicatur 

96v 

Caput IX: De divisione generis in species 97r 

Caput X: Utrum in species an in differentias rectius 

genera dividantur 

97v 

Caput XI: De divisione totius in partes et quot modis 

totum dicatur et de partium inter se 

differentia 

98v 

Caput XII: De divisione vocis in significationes 99r 

Caput XIII: De divisione quae secundum accidens fit 99v 

Caput XIV: De quibusdam legibus ut recte divisio fiat 

observandis 

100r 

86v

164 Bijlage A 

Tractatus IX: De locis dialecticis 101r 

Praefatio 101r 

Caput I: De utilitate dialecticae 101v 

Caput II: De loco quid sit, tum et de argumento ipso 102v 

Caput III: De multiplici argumenti significatione, et 

quemadmodum ab argumentatione differat 

quod hic argumentum vocamus 

102v 

Caput IV: De quaestione, quid sit et quemadmodum 

ab enunciatione, propositione et conclusione 

differat 

103r 

Caput V: Quo pacto locus sedes argumenti intelligatur 

et de loci divisione 

104r 

Caput VI: Quid sit locus maxima et quid locus differentia 

maximae 

105r 

Caput VII: Quo pacto loci differentiarum maximarum 

dividantur 

105v 

Caput VIII: De tribus locis qui a substantia dicuntur 106v 

Caput IX: De his locis qui terminorum substantiam 

consequuntur 

108r 

Caput X: De aliis quibusdam modis totius 109r 

Caput XI: De locis qui a causis dicuntur 110r 

Caput XII: De locis qui ab effectibus dicuntur et item 

a generatione et a corruptione 

110v 

Caput XIII: De locis qui ab usibus et communiter accidentibus 

dicuntur 

111v 

Caput XIV: De locis qui extrinsecus sumuntur, qui et 

quot sint 

112v 

Caput XV: De loco ab autoritate sive a rei iudicio 113r 

Caput XVI: De locis a similibus et a paribus 113v 

Caput XVII: De loco a proportione 114r 

Caput XVIII: De locis a maiore et a minore 114v 

Caput XIX: De loco a transumptione 115r 

Caput XX: De locis ab oppositis et a repugnantibus 115v 

Caput XXI: De loco a transmutata proportione 116v 

Caput XXII: De locis mediis 116v 

Caput XXIII: De loco a divisione 117v 

Caput XXIV: Quemadmodum dialectica probatio a demonstratione 

differat 

118r 

Tractatus X: De elencho sophistico 119r 

Praefatio 119r 

Caput I: Qua ratione de sophisticis elenchis inscriptio 

huius tractatus 

120r


Caput II: De syllogismo sophistico, quid sit et quo 

pacto a dialectico differat 

120r 

Caput III: De quinque sophistarum finibus quas et 

metas vocant 

120v 

Caput IV: De locis sophisticis et eorum divisione 121r 

Caput V: Qua ratione ex his locis alii in dictione, alii 

extra dictionem existere dicantur 

122r 

Caput VI: De loco ex aequivocatione 122r 

Caput VII: De loco ex amphibologia 122v 

Caput VIII: De loco ex compositione et divisione 124r 

Caput IX: De sophismatis quae per locos a compositione 

et divisione fiunt 

124v 

Caput X: De loco per accentum 125r 

Caput XI: De loco a figura dictionis 126r 

Caput XII: De loco ab accidente 126v 

Caput XIII: Quo pacto a recentioribus hic locus tractetur 

127v 

Caput XIV: De loco ab eo quod est secundum quid ad 

id quod simpliciter est 

128r 

Caput XV: De loco ab ignorantia elenchi 128v 

Caput XVI: De loco a petitione principii 129v 

Caput XVII: De loco a consequenti 130r 

Caput XVIII: De loco ab eo quod est non causam ut causam 

ponere 

131r 

Caput XIX: De loco ab eo quod est plures interrogationes 

ut unam facere 

131v 

Caput XX: Quemadmodum ad ignorantiam elenchi 

omnes praedicti loci reduci possint et quod 

dupliciter elenchus accipiatur 

132v 

Caput XXI: Ex quibus causis sophisticae prodeant deceptiones 

133v 

Caput XXII: De recta solutione paralogismorum 134r 

Peroratio 135r

166 Bijlage A

Bijlage B 

Overzicht van de loci van Caesarius en 

Boëthius 

In onderstaande tabel zijn de loci die Caesarius in zijn Dialectica noemt en 

de loci die Boëthius in boek 2 van De differentiis topicis noemt naast elkaar 

geplaatst. Alleen de differentiae en maximale proposities die expliciet worden 

genoemd zijn in het overzicht opgenomen. 

D=differentia 

M=maximale propositie 

Intrinsiek 

vanuit substantie 

Caesarius Boëthius 

D: a definitione D: a diffinitione 

vanuit de definitie vanuit de definitie 

M: Cuicunque definitio non con- M: Cui generis diffinitio non convenit, 

nec definitum 

venit, id ejus cujus ea diffinitio 

est, species non est 

Waaraan de definitie niet toe- Dat waaraan de definitie van 

komt daarom komt het gedefi- geslacht niet toekomt, is geen 

nieerde niet toe 

soort van dat [geslacht] waarvan 

het de definitie is 

D: a descriptione D: a descriptione 

vanuit de omschrijving vanuit de omschrijving 

M: Cuicunque non convenit descriptio, 

nec descriptum 

Waaraan de omschrijving niet 

M: ontbreekt 

toekomt, daaraan komt ook 

het omschrevene niet toe 

D: ab interpretatione nominis D: ab interpretatione nominis

168 Bijlage B 

M: 

vanuit de interpretatie van de 

naam 

Cui nominis interpretatio convenit, 

et ipsum nomen cui interpretatio 

facta est 

Waaraan de interpretatie van 

de naam toekomt, daaraan 

komt ook de naam zelf toe, 

waarvan 

gemaakt 

de interpretatie is 

D: a proprio 

vanuit de kenmerkende eigenschap 

D: ontbreekt 

M: Si cui proprium alicuius rei 

convenit, et id cuius est pro- 

M: ontbreekt 

prium 

Als de kenmerkende eigenschap 

van iets aan iets toekomt, 

komt ook dat waarvan 

het de kenmerkende eigenschap 

is daaraan toe 

vanuit de interpretatie van de 

naam 

M: ontbreekt

Overzicht van de loci van Caesarius en Boëthius 169 

Intrinsiek 

welke volgen op de substantie van de termen 


D: a toto, a genere D: a toto, a genere 

vanuit het geheel, vanuit het vanuit het geheel, vanuit het 

geslacht 

geslacht 

M: Quae generi adsunt, et speciei M: Quae generi adsunt, speciei 

adsunt 

De dingen die toekomen aan De dingen die toekomen aan 

het geslacht komen ook toe het geslacht komen toe aan de 

aan de soort 

soort 

D: a toto (integro) quod partibus 

constat 

vanuit het integrale geheel dat 

uit delen bestaat 

M: Quod toti convenit, et partibus 

Wat toekomt aan het geheel 

komt ook toe aan de delen 

D: a toto (integro) 

D: a toto secundum quantitatem D: ontbreekt 

vanuit het geheel volgens 

kwantiteit 

M: ontbreekt M: ontbreekt 

D: a toto secundum tempus D: ontbreekt 

vanuit het geheel volgens tijd 


D: a toto secundum locum D: ontbreekt 

vanuit het geheel volgens 

plaats 


D: a toto secundum modo D: ontbreekt 

vanuit het geheel volgens wijze 


vanuit het integrale geheel 

M: Quod toti convenit, et congruit 

parti 

Wat toekomt aan het geheel 

past ook bij het deel 

D: a partibus totius sive generis D: a parte/a specie

170 Bijlage B 

vanuit de delen van het geheel 

of het geslacht 

M: Quod singulis inest partibus, 

id toti inesse necesse est 

Wat aanwezig is in elk afzonderlijk 

deel, dat is noodzakelijk 

ook aanwezig in het geheel 

M: Si omnes partes a re qualibet 

abiunctae fuerint, et totum 

necessario 

Als alle delen gescheiden zijn 

van een ding, is noodzakelijk 

ook het geheel ervan gescheiden 

vanuit 

soort 

het deel/vanuit de 

M: Quod singulis partibus inest, 

id toti necesse est inesse 

Wat aanwezig is in elk afzonderlijk 

deel, dat is noodzakelijk 

ook aanwezig in het geheel 

M: ontbreekt 

ontbreekt 

D: a partibus integri D: a partibus integri 

vanuit de delen van het inte- vanuit de delen van het integrale 

geheel 

grale geheel 


D: a partibus secundum modum D: ontbreekt 

vanuit de delen volgens wijze 


D: a causa efficiente D: a causa efficiente 

vanuit de werkoorzaak vanuit de werkoorzaak 

M: Quorum efficiens causa natu- M: Quorum efficientes causae 

ralis est, ipsa quoque natura- sunt naturales, ipsa sunt 

lia sunt 

naturalia 

De dingen waarvan de werk- De dingen waarvan de werkoorzaak 

natuurlijk is, zijn zelf oorzaken natuurlijk zijn, zijn 

ook natuurlijk 

zelf ook natuurlijk 

D: a causa materiali D: a materia 

vanuit de materiële oorzaak vanuit de materie 

M: Si non est causa materialis, M: Ubi materia deest, et quod ex 

neque ipsa quae ex ea conficiuntur 

esse possunt 

materia efficitur deest 

Als de materiële oorzaak er Waar de materie er niet is, is 

niet is, kunnen ook de dingen ook wat uit de materie is sa- 

die uit de materiële oorzaak 

zijn samengesteld er niet zijn 

mengesteld er niet 

D: a causa formali D: a forma 

vanuit de formele oorzaak vanuit de vorm


M: Tantum ununquodque potest 

quantum forma eius naturalis 

permittit 

Elk ding kan zoveel als zijn 

natuurlijke vorm toelaat 

M: Tantum quaeque posse, quantum 

forma naturalis permisit 

Elk ding kan zoveel als zijn 

natuurlijk vorm toeliet 

D: a fine sive a causa finali D: a fine 

vanuit het doel of vanuit de 

doeloorzaak 

vanuit het doel 

M: Cuius finis bonus est, ipsum M: Cuius finis bonus est, ipsum 

quoque bonum est 


Waarvan het doel goed is, dat Waarvan het doel goed is, dat 

is zelf ook goed 


D: ab effectu ad causam necessariam 

vanuit het effect naar de noodzakelijke 

oorzaak 

M: Posito effectu, ponitur et eius 

necessaria causa 

Wanneer het effect wordt gesteld, 

wordt ook de noodzakelijke 

oorzaak ervan gesteld 

D: ontbreekt 

M: ontbreekt 

D: ab effectu ad causam sufficientem 

vanuit het effect naar de voldoende 

oorzaak 

D: ontbreekt 


D: a generatione D: a generatione/ab effectibus 

vanuit het ontstaan vanuit het ontstaan/vanuit de 

effecten 

M: Cuius generatio bona est, ip- M: Cuius effectio bona est, ipsum 

sum quoque bonum 

Waarvan het ontstaan goed is, 

dat is zelf ook goed 

quoque bonum, et e converso 

Waarvan de productie goed is, 

dat is zelf ook goed, en omgekeerd 

D: a corruptione D: a corruptione 

vanuit het vergaan vanuit het vergaan 

M: Cuius corruptio bona est, M: Cuius corruptio mala est, ip- 

ipsum quod corrupitur sive sum quoque bonum est, et e 

quod corruptum est malum 

est 

converso

172 Bijlage B 

Dat wat vergaat of vergaan is 

en waarvan het vergaan goed 

is, dat is zelf slecht 

Dat waarvan het vergaan 

slecht is, dat is ook goed, en 

omgekeerd 

D: ab usibus sive ab usu D: ab usibus 

vanuit het nut vanuit het nut 

M: Cuius usus bonus est, ipsum M: Cuius usus bonus est, ipsum 



Waarvan het nut goed is, dat Waarvan het nut goed is, dat 



D: a communiter accidentibus D: a communiter accidentibus 

vanuit de gewoonlijke acciden- vanuit de gewoonlijke accidententen 

M: Cui non inest aliquid, ei nec il- M: Cui non inest aliquid, ei nec 

lud quod illius est consequens, illud quod eius est consequens 

inesse potest 

inesse potest 

Waaraan iets niet toekomt, Waaraan iets niet toekomt, 

daaraan kan ook niet het ge- daaraan kan ook niet het gevolg 

daarvan toekomen 

volg daarvan toekomen 

Extrinsiek 


D: ab autoritate sive a rei iudicio D: a rei iudicio 

vanuit de autoriteit of vanuit vanuit het oordeel van een 

het oordeel van een ding 

ding 

M: Quod omnibus vel pluribus M: Quod omnibus vel pluribus 

vel sapientibus hominibus vi- vel sapientibus hominibus videtur, 

ei contradicere non detur, ei contradicere non 

oportet 

oportet 

Wat aan alle of de meeste of Wat aan alle of de meeste of 

de wijze mannen schijnt, dat de wijze mannen schijnt, dat 

moet men niet tegenspreken moet men niet tegenspreken 

M: Unicuique in sua arte perito 

credendum est 

Men moet een expert in zijn 

kunde geloven 

D: a similibus D: a similibus 

vanuit de gelijke vanuit de gelijke 

M: De similibus idem est iudi- M: Si quod similiter inest non est 

cium 

proprium, nec id de quo quaeritur 

esse proprium potest


Over gelijke is het oordeel hetzelfde 

D: a paribus D: ontbreekt 

vanuit even grote 

M: Parium idem est iudicium M: ontbreekt 

Over even grote is het oordeel 

gelijk 

Als dat wat op soortgelijke 

wijze aanwezig is geen kenmerkende 

eigenschap is, kan 

ook niet dat waarover het gevraagd 

wordt een kenmerkende 

eigenschap zijn 

D: a proportione D: a proportione 

vanuit de analogie vanuit de analogie 

M: Quod in unaquaque re evenit, M: Quod in unaquaque re evenit, 

id in eius proportionali eveni- id in eius proportionali evenire 

probabile est 

re necesse est 

Voor elke zaak geldt dat wat Voor elke zaak geldt dat wat 

daar gebeurt, waarschijnlijk daar gebeurt, noodzakelijk ook 

ook in het analoge [geval] in het analoge [geval] daaraan 

daaraan gebeurt 

gebeurt 

D: a maiore D: ab eo quod magis est 

vanuit het grotere vanut dat wat meer is 

M: Si id quod magis videtur ines- M: Si id quod magis videtur inesse 

non inest, nec id quod mise non inest, nec id quod minus 

videbitur inesse inerit 

nus videtur inesse inerit 

Als dat wat meer het geval Als dat wat meer het geval 

lijkt te zijn niet zo is, zal ook lijkt te zijn niet zo is, zal ook 

niet dat wat minder het geval niet dat wat minder het geval 

lijkt te zijn zo zijn 

lijkt te zijn zo zijn 

D: a minore D: a minoribus 

vanuit het kleinere vanuit de kleinere 

M: Si quod minus videtur inesse M: Si id quod minus videtur ines- 

inest, et id quod magis videse inest, id quod magis videbitur 

inesse inerit 

bitur inesse inerit 

Als dat wat minder het geval Als dat wat minder het geval 

lijkt te zijn zo is, zal ook dat lijkt te zijn zo is, zal ook dat 

wat meer het geval lijkt te zijn wat meer het geval lijkt te zijn 

zo zijn 

zo zijn 

D: a nominis transumptione D: a transumptione 

vanuit de overdracht van de 

naam 

vanuit de overdracht

174 Bijlage B 

M: Quicquid alicui convenit sub 

nomine metaphorics sumpto, 

eidem conveniet et sub no- 

mine proprie sumpto 

Al wat toekomt aan iets onder 

een naam die metaforisch 

is genomen, zal ook toekomen 

aan hetzelfde onder een naam 

in eigenlijke zin genomen 

M: ontbreekt 

D: ab oppositis D: a contrariis 

vanuit de tegengestelden vanuit contraire 

M: In contrariis, privativus, rela- M: Contraria contrariis convetivus 

et contradictoriis opposita 

sibi convenire non posniuntsunt. 

In relativis insuper alterum 

sine altero esse non potest 

Bij contraire, privatieve, rela- Contraire (predicaten) komen 

tieve en contradictoire dingen 

kunnen tegengestelden niet sa- 

toe aan contraire (dingen) 

mengaan. Bovendien kan bij 

relatieve dingen de een niet 

zonder de ander bestaan 

D: ab oppositis secundum privationem 

et habitum 

vanuit tegengestelde volgens 

M: 

privatie en hebben 

Ubi privatio adesse potest, ibi 

habitus proprium non est 

Waar privatie aanwezig kan 

zijn, daar is het hebben geen 

kenmerkende eigenschap 

D: a relative oppositis 

vanuit relatieve tegengestelde 

M: Oppositorum ad se relatorum 

propria et ipsa ad se referuntur 

Eigenschappen van dingen die 

onderling gerelateerd zijn, zijn 

zelf ook onderling gerelateerd 

D: ab oppositis secundum affirmationem 

et negationem 

vanuit tegengestelde volgens 

bevestiging en ontkenning 

M: Oppositorum opposita propria 

esse opportere 

De kenmerkende eigenschappen 

van tegengestelden moeten 

tegengestelden zijn


D: a repugnantibus sive a disparatis 

vanuit de tegengestelde of vanuit 

de verwijderde 

M: Quae sibi repugnant, haec 

neutiquam convenire possunt 

Dingen die tegenstrijdig zijn 

kunnen geenzins samengaan 

D: ontbreekt 

M: ontbreekt 

D: a transmutata proportione 

vanuit de doorgevoerde analogie 

D: ontbreekt 

M: Si ut primum ad secundum 

tertium se habet ad quartum, 

ita ut primum ad tertium se- 

M: ontbreekt 

cundum se habet ad quartum 

Als zoals het eerste zich verhoudt 

tot het tweede het derde 

zich verhoudt tot het vierde, 

dan verhoudt het tweede zich 

tot het vierde als het eerste tot 

het derde

176 Bijlage B 

Intermediair 


D: a casibus D: a casibus 

vanuit de casus vanuit de casus 


D: a coniugatis D: a coniugatis 

vanuit de afgeleide vanuit de afgeleide 

M: Si unum coniugatorum cuipiam 

convenit, et reliquum 

Als één van de afgeleide aan 

iets toekomt, dan ook de andere 

M: ontbreekt 

D: a divisione D: a divisione 

vanuit de verdeling vanuit de verdeling 

M: Condividentium uno sublato, 

alterum manet, et posito altero, 

tollitur reliquum 

Als van dingen die worden 

verdeeld de een is weggenomen 

blijft ander, en als de ander is 

gesteld wordt de overige opgeheven 

M: ontbreekt

Bibliografie 

Agricola, R., De inventione dialectica libri tres cum scholiis Ioannis Matthaei 

Phrissemii, Köln: F. Birchmann, 1528, herdrukt Hildesheim: George 

Olms Verlag, 1976, met een voorwoord van W. Risse. 

—, Over dialectica en humanisme, uitgegeven, ingeleid en van aantekeningen 

voorzien door M. van der Poel, Baarn: Ambo, 1991. 

—, De inventione dialectica, op basis van de uitgave van Alardus van Amsterdam 

(1539) kritisch uitgegeven, vertaald en becommentarieerd 

door L. Mundt, Tübingen: Max Niemeyer Verlag, 1992. 

Alexander van Aphrodisias, In Aristotelis Topicorum libros octo commentaria, 

ed. M. Wallies, Berlin: Reimer, 1891. 

Allgemeine Deutsche Biographie, 56 banden, uitgegeven door de Historische 

Kommision bij de Königliche Akademie der Wissenschaften, Leipzig: 

Duncker & Humblot, 1875-1912. 

Anselmus van Canterbury, Freiheitsschriften, vertaald en ingeleid door H. 

Verweyen, Freiburg: Herder, 1994. 

Ashworth, E. J., Language and Logic in the Post-Medieval Period, Dordrecht: 

Reidel, 1974. 

—, ‘Changes in Logic Textbooks from 1500 to 1650, the New Aristotelianism’, 

in: E. Kessler, Ch. Lohr & W. Sparn (red.), Aristotelismus und 

Renaissance, Wiesbaden: Otto Harrossowitz, 1988, 75–87. 

—, ‘Traditional Logic’, in: Cambridge History of Renaissance Philosophy, 

Cambridge & New York: Cambridge University Press, 1988, 143–172. 

Bedaux, J. C., Hegius poeta, proefschrift, Rijksuniversiteit Leiden, Deventer: 

Saland de Lange, 1998.

178 Bibliografie 

Bietenholz, P. G. en Deutscher, T. B. (red.), The Contemporaries of Erasmus: 

a Biographical Register of the Renaissance and the Reformation, 

3 banden, Toronto: University of Toronto Press, 1985-1987. 

Bird, O., ‘The Formalizing of the Topics in Medieval Logic’, Notre Dame 

Journal of Formal Logic 1 (1960), 138–149. 

—, ‘The Tradition of the Logical Topics: Aristotle to Ockham’, Journal of 

the History of Ideas 23 (1962), 307–323. 

Boëthius, De topicis differentiis, vertaald, met noten en een studie over de 

tekst door E. Stump, Ithaca & London: Cornell University Press, 1978. 

—, Manlii Severini Boetii Opera omnia, Ed. J.-P. Migne, Turnhout: Brepols, 

s.a.. 

Bot, P. N. M., Humanisme en onderwijs in Nederland, Utrecht & Antwerpen: 

Spectrum, 1955. 

Briefe der Dunkelmänner, vertaald door W. Binder, herzien en van opmerkingen 

en een nawoord voorzien door P. Amelung, München: Winkel 

Verlag München, 1964. 

Caesarius, J., Dialectica Ioannis Caesarii, novissime iam ab ipso autore diligenter 

recognita et accessione locupletata capitibusque distincta, miro 

compendio omnia fere eius artis praecepta complectens, Paris: Simon 

Colinaeus, 1537. 

Erasmus, Opus epistularum Des. Erasmi Roterodami, 12 banden, uitgegeven 

door P. S. Allen, H. M. Allen & H. W. Garrod, Oxford: Clarendon 

Press, 1906-1958. 

—, Opera omnia Desiderii Erasmi Roterodami, Amsterdam: North-Holland 

Publishing Company, 1969–. 

Gilbert, N. W., Medieval Rhetoric and Poetic (to 1400), Interpreted from 

Representative Works, Peter Smith: Gloucester, 1959. 

—, Renaissance Concepts of Method, New York & London: Columbia University 

Press, 1963. 

Green-Pedersen, N. J., The Tradition of the Topics in the Middle Ages. 

The Commentaries on Aristotle’s and Boethius’ ‘Topics’, München & 

Wien: Philosophia Verlag, 1984. 

Hegius, A., Alexandri Hegii artium magistri Gymnasiarch et quondam 

Dauentriensis philosophi presbyteri vtriusque lingue docti Dialogi, Deventer: 

Pafraet, 1503.

Bibliografie 179 

Hutten, U. von, Epistulae obscurorum virorum cum inlustrantibus adversariisque 

scriptis, uitgegeven door E. Böcking, Leipzig: Teubner, 1864- 

1870. 

Index Aureliensis, Catalogus librorum sedecimo saeculo impressorum, Baden 

Baden: Koerner, 1962-. 

Irwin, T., Aristotle’s First Principles, Oxford: Clarendon Press, 1988. 

Jardine, L., ‘Humanism and the Teaching of Logic’, in: N. Kretzmann, 

A. Kenny & J. Pinborg (red.), The Cambridge History of Later Medieval 

Philosophy, from the Discovery of Aristotle to the Desintegration 

of Scholasticism, Cambridge & New York: Cambridge University 

Press, 1982, 797–807. 

—, ‘Humanistic Logic’, in: C. B. Schmitt, E. Kessler & Q. Skinner (red.), 

The Cambridge History of Renaissance Philosophy, Cambridge & New 

York: Cambridge University Press, 1988, 173–198. 

Johannes Buridanus, Compendium totius logicae cum Ioannis Dorp expositione, 

onveranderde herdruk van Venezia, 1499, Frankfurt: Minerva, 

1965. 

—, Summulae de dialectica, een geannoteerde vertaling met filosofische introductie 

van G. Klima, New Haven & London: Yale University Press, 

2001. 

Jung, M. H. en Walter, P., ‘Theologie im Zeitalter von Humanismus, Reformation 

und katholischer Erneuerung’, in: Jung, M. H. en Walter, P. 

(red.), Theologie des 16. Jahrhundert, Darmstadt: Wissenschaftliche 

Buchgesellschaft, 2002, 9–30. 

Krafft, K. en Krafft, W. (red.), Briefe und Dokumente aus der Zeit der 

Reformation im 16. Jahrhundert, Elberfeld: Lucas, 1875. 

Mack, P., Rudolph Agricola and Renaissance Dialectic, ongepubliceerd proefschrift, 

Warburg Institute, University of London, 1983. 

—, Renaissance Argument, Valla and Agricola in de Traditions of Rhetoric 

and Dialectic, Leiden, New York & Köln: E. J. Brill, 1993. 

Melanchton, Ph., Elementa rhetorices, Grundbegriffe der Rhetorik, uitgegeven, 

vertaald en becommentarieerd door V. Wels, Berlin: Weidler 

Buchverlag, 2001. 

Meuthen, E., ‘Köln und die humanistische Dialectik’, Geschichte in Köln, 

gegründet als studentische Zeitschrift am historischen Seminar 23 

(1988), 103–117.

180 Bibliografie 

Michaud-Quantin, P., ‘L’emploi des termes logica et dialectica au Moyen- 

Âge’, in: Arts libéraux et philosophie au Moyen Age, Institut d’ Études 

Médiévales, 1969, 855–862. 

Monfasani, J., George of Trebizond, a Biography and a Study of his Rhetoric 

and Logic, Leiden, New York & Köln: E.J. Brill, 1976. 

Neue Deutsche Biographie, uitgegeven door de Historische Kommision bij 

de Bayerische Akademie der Wissenschaften, Berlin: Duncker & Humblot, 

1953-. 

Nussbaum, M. C., The Fragility of Goodness. Luck and Ethics in Greek Tragedy 

and Philosophy, Cambridge: Cambridge University Press, 1986. 

Ong, W. J., Ramus, Methode, and the Decay of Dialogue, New York: Octagon 

Books, 1974. 

Owen, G. E. L., ‘Tithenai ta phainomena’, in: Moravcsik, J. M. E. (red.), 

Aristotle, a Collection of Critical Essays, New York: Garden City, 

1967, 167–190. 

Pater, W. A. de, ‘La fonction du lieu et de l’instrument dans les Topiques’, in: 

Owen, G. E. L. (red.), Aristotle on Dialectic. Proceedings of the Third 

Symposium Aristotelicum, Oxford: Clarendon Press, 1968, 164–188. 

Petrus Hispanus, Summulae logicales, uitgegeven op basis van het handschrift 

Reg. Lat. 1205 door I. M. Bocheński, Torino: Marietti, 1947. 

—, Tractatus, uitgegeven en ingeleid door L. M. de Rijk, Assen: Van Gorcum 

& Comp. B.V., 1972. 

—, Language in Dispute, vertaald door F. P. Dinneen, Amsterdam & Philadelphia: 

John Benjamins Publishing Company, 1990. 

Pinborg, J., Logik und Semantik im Mittelalter: ein Überblick, Stuttgart: 

Frommann-Holzboog, 1972. 

Poel, M. van der, ‘De verjonging van het Latijn door de Renaissancehumanisten’, 

in: Sijs, N. van der (red.), Taaltrots, purisme in een 

veertigtal talen, Amsterdam & Antwerpen: Contact, 1999, 173–180. 

Poel, M. van der, Cornelius Agrippa, the Humanist Theologian and his Declamations, 

Leiden, New York & Köln: E. J. Brill, 1997. 

Quintilianus, De opleiding tot redenaar, vertaald, ingeleid en van aantekeningen 

voorzien door P. Gerbrandy, Groningen: Historische Uitgeverij, 

2001.

Bibliografie 181 

Risse, W., Die Logik der Neuzeut, Stuttgart-Bad Cannstadt: Friedrich Frommann 

Verlag, 1964. 

—, Bibliographia logica, Hildesheim: Georg Olms Verlagsbuchhandlung, 

1965. 

Rupprich, H., ‘Johannes Reuchlin und seine Bedeutung im Europäischen 

Humanismus’, in: Krebs, M. (red.), Johannes Reuchlin 1455-1522, 

Pforzheim: Selbstverlag der Stadt Pforzheim, 1955, 10–34. 

Schütz, L., Thomas-Lexicon. Sammlung, Übersetzung und Erklärung der 

in sämtlichen Werken der h. Thomas von Aquin vorkommenden 

Kunstausdrücke und wissenschaftliche Aussprüche, New York: Frederick 

Ungar Publishing Company, 1957. 

Seifert, A., Logik zwischen Scholastik und Humanismus, München: Wilhelm 

Fink Verlag, 1978. 

Smith, R., ‘Aristotle on the Uses of Dialectic’, Synthese 96 (1993), 335–358. 

Stump, E., ‘Topics: Their Development and Absorption into Consequences’, 

in: N. Kretzmann, A. Kenny & J. Pinborg (red.), The Cambridge History 

of Later Medieval Philosophy, from the Discovery of Aristotle to 

the Desintegration of Scholasticism, Cambridge: Cambridge University 

Press, 1982, 273–299. 

Vasoli, C., Le dialettica e la retorica dellUmanesimo. Invenzione e metodo 

nella cultura del XV e XVI secolo, Milano: Feltrinelli Editore, 1968. 

Velden, H. E. J. M. van der, Rodolphus Agricola (Roelof Huusman): een 

Nederlandsch humanist der vijftiende eeuw, Leiden: Sijthoff, 1911. 

Yates, F. A., The Art of Memory, London: Routledge, 1969.

De Dialectica van Johannes Caesarius (ca. 1468 – 1550)

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?