De Dialectica van Johannes Caesarius (ca. 1468 – 1550)

22 Hoofdstuk 2. Humanisme en Dialectiek
curriculum. De houding van de vroege humanisten ten opzichte van
logica kenmerkt zich met name door desinteresse. Ze denken nog niet
na over andere invulling van het vak, een invulling die meer zouden
passen in de studia humanitatis.
2.2.2 Retorische dialectiek
De eerste humanist die zijn kritiek op het scholastieke vak logica omzet
in een alternatieve invulling van het vak is Lorenzo Valla (1407-1457). 12
In zijn Elegantiae wijst hij erop dat vele problemen die de logica zich
gedurende de Middeleeuwen heeft toegeëigend geen logische problemen
zijn, maar in de taalkunde opgelost moeten worden. Zijn andere grote
kritiekpunt op de logica (verwoord in zijn Dialecticae disputationes)
betreft de slechte aansluiting van het vak op de alledaagse praktijk.
Valla zag dat formele geldigheid, het speerpunt van de logica op de
universiteit, in argumentaties in het dagelijkse leven slechts zeer zelden
een rol speelde. In de praktijk draaide het om overtuigen en daarbij
waren waarschijnlijke argumenten vaak nuttiger dan, formeel geldige,
syllogismen. Deze overweging brachten Valla ertoe binnen de logica een
grote plaats in te ruimen voor de topica, een traditioneel onderdeel van
de logica sinds Aristoteles, maar in de late Middeleeuwen verwaarloosd
(zie 4.3). De topica leert namelijk hoe je in elke situatie waarschijnlijke
argumentaties kunt opzetten om je discussiepartner te overtuigen.
Ook andere argumentatiestrategieën als het dilemma en de sorites, die
door Griekse en Romeinse logici al besproken waren en waarvan de
inferentiële status dubieus was, maar die wel zeer geschikt waren om
een publiek te overtuigen, moesten een plaats in het logicaprogramma
krijgen. 13 Op deze manier verschoof Valla de aandacht van de onbruikbare
syllogistiek naar argumentatievormen die de student in zijn latere
leven van pas zouden komen. Vanwege de nadruk die Valla legt op
het overtuigen wordt hij wel de initiator van het retorisch humanisme
genoemd. 14 De man die deze stroming echter werkelijk tot bloei bracht
is Rudolf Agricola. 15
Net als Cicero verdeelt Rudolf Agricola (1444-1485) in zijn De inventione
dialectica de logica in twee delen: de inventio, of te wel het
vinden van argumenten, en het iudicium, het beoordelen of de gevonden
argumenten goed zijn. Het vinden van argumenten, het object van
12 Jardine, ‘Humanistic Logic’, pp. 178-181; Ashworth, Language and Logic, p. 9.
13 P. Mack, Renaissance Argument, Valla and Agricola in de Traditions of Rhetoric and
Dialectic, Leiden, New York & Köln: E. J. Brill, 1993, pp. 84-88.
14 E. Meuthen, ‘Köln und die humanistische Dialectik’, Geschichte in Köln, gegründet
als studentische Zeitschrift am historischen Seminar 23 (1988), p. 107.
15 Meuthen, ‘Köln’, p. 108.