De Dialectica van Johannes Caesarius (ca. 1468 – 1550)

154 Hoofdstuk 6. Commentaar op tractaat 9
bij Caesarius gesplitst in ‘vanuit de gelijke’ en ‘vanuit de even grote’ en ook
de locus ‘vanuit vanuit het ontstaan of te wel vanuit de effecten’ in tweeën
gesplitst). De lijst met loci die Caesarius geeft is dus weinig controversieel.
Ook toen we de behandeling van de afzonderlijke loci bekeken in 6.2
zagen we dat Caesarius voor het overgrote deel Boëthius volgt. De voorbeelden,
de woordkeuze en vaak zelfs hele passages (zoals bijna heel hoofdstuk
23) worden overgenomen uit boek 2 van De differentiis topicis. Boek
3 van De differentiis topicis, de werken van Aristoteles en andere klassieke
auteurs (Quintilianus en Cicero), scholastici (Johannes Buridanus) en
humanisten (Alexander Hegius, Jacobus Faber Stapulensis en Rudolf Agricola)
dienen als aanvulling. Soms krijg je al lezend het idee dat Caesarius
zich bij het samenstellen van zijn handboek vooral laat leiden door praktische
overwegingen en de filosofische vraagstukken niet werkelijk overdenkt.
In deel 1 van deze studie hebben we gezien dat Caesarius’ Dialectica vrij
traditioneel van opzet is. In het tweede deel zagen we dat Caesarius ook
bij de behandeling van de topica weinig vernieuwende ideeën heeft. Deze
bevindingen combinerend mogen we de verwachting uitspreken dat ook de
andere tractaten van het werk inhoudelijk weinig vernieuwend zullen zijn.
Per slot van rekening was de topica een gebied binnen de logica dat al had
bewezen dat het zich uitstekend leende voor een humanistische benadering
(denk aan Agricola) en als we dan zien dat Caesarius over de topica een
vrij scholastiek tractaat schrijft kunnen we dat al helemaal over de andere
(formelere) onderwerpen verwachten.
We mogen echter op grond van onze bevindingen over dit tractaat niet direct
de conclusie trekken dat we hier te maken hebben met een weinig origineel
denker. We moeten namelijk niet vergeten dat we hier te maken hebben
met een handboek. Het genre van het handboek legt strikte beperkingen op
en vraagt om een bondige en traditionele uiteenzetting van het onderwerp.
Creativiteit en controversie worden niet op prijs gesteld. We mogen daarom
niet op grond van dit handboek conclusies trekken over Caesarius als filosoof.
Ook de conclusie dat dit tractaat weinig of niets verschilt van de behandeling
van de topica in middeleeuwse handboeken zou niet gerechtvaardigd zijn. Ik
noem een vijftal punten van verschil. Verschillende van deze aspecten zijn
we al tegengekomen in deel 1 van deze studie.
Ten eerste wijs ik op de cruciale rol die Caesarius binnen de logica toebedeelt
aan de topica (zie 3.4, 6.1 en het commentaar op het voorwoord). Dit
is vooral opvallend wanneer deze wordt vergeleken met laat-middeleeuwse
handboeken waar men vaak niet goed raad wist met dit gedeelte van de
logica.
Ten tweede verschilt dit tractaat in één oogopslag van scholastieke behandelingen
van hetzelfde onderwerp door de vele citaten van klassieke auteurs.