De Dialectica van Johannes Caesarius (ca. 1468 – 1550)

3.2 Het voorwoord 33
ze haar eigen doel heeft, namelijk het vinden (inventio) en beoordelen
(iudicium) van redeneringen, zelf een deel van de filosofie is.
De werken die anderen, vóór hem, over dialectica hebben geschreven
acht hij om verschillende redenen niet geschikt voor het onderwijs.
Sommige zijn zo uitvoerig (operose) en langdradig (prolixe) dat ze bij
leerlingen en lezers een afkeer (fastidium) van het vak opwekken. Andere
zijn juist door hun bondigheid (brevitas) niet goed op het onderwijs
afgestemd, aangezien enerzijds de materie vrij complex is, anderzijds
het bevattingsvermogen van sommige leerlingen niet zo snel. Weer andere
boeken zijn zo warrig (confuse) en spitsvondig (argute) dat men
niet eens een poging doet om hieruit het vak dialectica te leren. En dan
zijn er nog boeken die barbaars (barbare, d.w.z. in scholastiek Latijn)
en zonder eruditie (inerudite, d.w.z. zonder gebruikmaking van klassieke
bronnen) geschreven zijn. Als iemand met een beetje opleiding in
de artes liberales deze gebruikt om er dialectica uit te leren, zal hij -ten
onrechte- het vak afwijzen en minachten in plaats van de schrijvers.
Bij gebrek aan een goed leerboek besloot Caesarius er zelf een samen
te stellen. Hij verzamelde uit hoog aangeschreven auteurs her en der
vandaan alleen de algemene leerstof (praecepta) en stelde op grond
hiervan tien tractaten samen. Het resultaat is dat zijn werk, naar
eigen zeggen, de hele reikwijdte van de dialectica beslaat en er niets
essentieels ontbreekt. Aan de hand van een passage bij Quintilianus
illustreert Caesarius dat het niet erg is dat hij in zijn werk niet alles
behandelt wat de dialectiek tot nu heeft opgeleverd.
Caesarius typeert zijn leerboek als ‘gematigd beknopt’ (brevitate
temperata). Het is afgestemd op de lezer. Een leergierige leerling kan
volgens Caesarius uit dit boek zonder afkeer en zonder grote moeite de
dialectica leren. Het boek is echter niet geschikt voor mensen met zo
verfijnde oren (auribus usque adeo delicatis) dat ze de elegantie van het
taalgebruik (elegantia dictionis) belangrijker vinden dan het onderwerp
dat wordt onderwezen.
Caesarius sluit het voorwoord af met enkele citaten van ‘zeer belangrijke’
schrijvers (Cicero, Aulus Gellius, Augustinus en Boëthius),
onder andere om te laten zien dat, in tegenstelling tot het onware en
onbezonnen oordeel van sommige mensen, andere studies dan de dialectica
niet mogen worden veracht. Hierin horen we de humanistische
kritiek op de centrale positie van het vak logica in het traditionele
universitaire curriculum.
Uit de typering die Caesarius in dit voorwoord geeft van zijn Dialectica,
krijgen we de volgende indruk:
• Het werk is samengesteld op grond van gerespecteerde auteurs
(hetgeen in Caesarius’ geval klassieke en humanistische, maar