De Dialectica van Johannes Caesarius (ca. 1468 – 1550)

50 Hoofdstuk 3. Caesarius’ Dialectica
leek als retoricahandboek dan als dialecticahandboek. Bovendien was het als
leerboek voor dialectiek te eenzijdig: de inventio werd uitgebreid behandeld,
maar voor formele geldigheid was nauwelijks aandacht. Hierdoor was het
niet geschikt als voorbereiding op het lezen van het Organon en kon het niet
de rol vervullen die scholastieke handboeken hadden vervuld. Het Epitome
van Latomus, een uittreksel van De inventione dialectica dat het werk van
Agricola meer geschikt zou maken voor het onderwijs, verscheen pas voor het
eerst in 1530 en bestond dus nog niet in de tijd dat Caesarius zijn Dialectica
schreef. 69
Naast de De inventione dialectica was er nog Trapezuntius’ Isagoge dialectica.
70 Dit werkje was al in de jaren dertig van de vijftiende eeuw in
Italië samengesteld. Het werd echter pas in 1508, door de editie van Faber
Stapulensis, ten noorden van de Alpen bekend. Oorspronkelijk had Trapezuntius
het werk bedoeld als de dialectica-component in de opleiding tot
redenaar. Het bevatte zoveel logica als een redenaar moest kennen. In het
noorden werd het boek werd het boek echter gezien als een alternatief voor
de scholastieke handboeken. Maar zoals Agricola door zijn eenzijdigheid
niet geschikt was om Petrus Hispanus te vervangen, zo was Trapezuntius
door de te grote versimpeling geen volwaardige vervanging. Dit is de stand
van zaken op het moment dat Caesarius zijn Dialectica uitbrengt. 71 Het is
Caesarius die, inspringend op de behoeften van de universiteiten, het eerste
humanistische dialecticahandboek maakt dat een volwaardig alternatief is
voor scholastieke leerboeken en dat in staat is Petrus Hispanus uit de Duitse
scholen te verdrijven. 72
Caesarius’ Dialectica was, in tegenstelling tot De inventione dialectica,
gemakkelijk in te passen in het universitaire curriculum. De rol van het
werk was duidelijk: het nam de plaats in die scholastieke logicahandboeken
voorheen hadden gehad en diende, zoals we al zagen, als een inleidende
cursus dialectiek, een voorbereiding op het lezen van Aristoteles’ Organon.
Het liet zich gemakkelijk inpassen doordat de opzet traditioneel was: al
het materiaal van het Organon komt in de traditionele volgorde aan bod. 73
In overeenstemming met de humanistische afkeer van woordzifterijen had
Caesarius de middeleeuwse taalfilosofische onderwerpen weggelaten en onder
invloed van de retorische dialectiek had hij de topica wat meer aandacht
dat De inventione dialectica zoveel verschillende rollen te vervullen kreeg geeft aan dat de
rol van het werk van te voren niet vaststond en er echt gezocht moest worden naar een
plaatsje binnen het curriculum.
69 Mack, Renaissance Argument, pp. 286-289.
70 Caesarius verwijst in zijn boek drie keer naar Trapezuntius, zie 3.5.
71 Philippus Melanchton had op dat moment zijn eerste schoolboek voor dialectica nog
niet uitgebracht. Dit zou later in het jaar pas verschijnen. Zie Mack, Renaissance Argument,
pp. 323-325 en Mack, Rudolph Agricola, p. 312. Bovendien was Melanchtons eerste
dialecticaboek zeer beknopt en dus geen directe concurrent voor Caesarius’ Dialectica.
72 Seifert, Logik, p. 21.
73 Zie 3.4.