De Dialectica van Johannes Caesarius (ca. 1468 – 1550)

96 Hoofdstuk 6. Commentaar op tractaat 9
de disciplines (de principiis disciplinarum), en (3) dit gebeurt op waarschijnlijke
wijze (probabiliter). Al deze elementen zijn al vanaf Aristoteles met de
traditie van de topica verbonden. 7 De interpretatie van de laatste eigenschap,
het element van ‘het waarschijnlijke’ (probabile), is door de eeuwen
heen echter verschoven. Voor Aristoteles was het enige verschil tussen een
demonstratief en een dialectisch syllogisme de status van de premissen: zijn
deze waar en primair of hiervan afgeleid dan is het syllogisme demonstratief;
zijn ze dit niet, maar zijn de premissen slechts , waar-schijnlijk, dan
is het een dialectisch syllogisme. Qua geldigheid is er geen verschil. Zoals
we in 4.2 zagen is er bij Boëthius onduidelijkheid of probabile (de Latijnse
vertaling van ) een eigenschap van de premissen of van de argumentatie
is. In de Middeleeuwen lijkt het in het algemeen te worden opgevat
als een eigenschap van de argumentatie. Dit lijkt ook bij Caesarius het geval.
Een aanwijzing hiervoor is dat hij het heeft over ‘op waarschijnlijke
wijze discussiëren’ (probabiliter disputare) en niet over ‘vanuit waarschijnlijke
premissen discussiëren’ (e probabilibus disputare). Bovendien maakt
Caesarius in tractaat 6 ‘Over het hypothetische syllogisme’ het scholastieke
onderscheid tussen formele gevolgtrekkingen (consequentia formalis) die op
grond van hun vorm goed zijn, en materiële gevolgtrekkingen (consequentia
materialis) die wel goed zijn, maar niet op grond hun formele kenmerken,
maar op grond van de betekenis van de termen. Tot de laatste soort rekent
hij de dialectische argumentaties (waar ‘dialectisch’, natuurlijk, is genomen
in de strikte betekenis). Fol. 78v-79r: “Ergo formalis consequentia est,
quoties datis quibuslibet terminis iuxta praescriptam aliquam argumentandi
formam, si antecedens verum est, et consequens esse verum, necesse est.
Cuiusmodi in primis sunt syllogisticae consequentiae omnes, et quae ex ipsarum
propositionum tum conversione, tum aequipollentia eliciuntur, et si
quae aliae his consimiles sunt. Materialis vero, quae tametsi bona quidem
est, tamen iuxta eandem similemque argumentandi formam firma ubique et
constans non est: quales fere sunt dialecticae argumentationes, et quae per
enthymemata et caeteras argumentationis species constituuntur, nempe terminorum
tantum gratia, videlicet qui materiae vicem praestant.” We mogen
dus wel aannemen dat Caesarius ook hier in tractaat 9 probabiliter bedoelt
als een kwalificatie van de argumentatie, niet van de premissen.
p. 75, r. 5, ars artium et scientia scientiarum. In deze zin kent Caesarius
een belangrijke positie toe aan de topica (“het deel van de dialectica
dat ons loci verschaft”). Hij meent hier namelijk dat het door dit deel van
de dialectica komt dat de dialectica (in brede zin) door sommigen ‘kunst der
kunsten’ (ars artium) of ‘wetenschap der wetenschappen’ (scientia scientiarum)
wordt genoemd. Met het toekennen van deze centrale positie aan de
topica past Caesarius perfect in de humanistische traditie (zie 2.2.2 en 4.4 en
7 Zie 4.1.