De Dialectica van Johannes Caesarius (ca. 1468 – 1550)

3.3 Barbaarse sofisten 35
(antieke) auteurs, maar verzonnen zijn omdat ze goed in hun (taalfilosofische)
theorie passen. Caesarius beschuldigt ze ervan dit te doen in
het onderstaande voorbeeld:
(1) Elk dier is niet een substantie (Omne animal substantia non est)
Elke mens is een dier (Omnis autem homo est animal)
Geen enkele mens is een substantie (Igitur nullus homo substantia
est)
Volgens scholastieke logici is deze redenering niet geldig omdat ‘substantie’
in de maior niet universeel genomen is, want dan had de ontkenning
vóór ‘substantie’ moeten staan. Volgens Caesarius hebben
‘de sofisten’ de regel dat de plaats van de negatie invloed heeft op de
betekenis van de propositie ‘naar eigen goeddunken ingevoerd, tegen
de gewoonte in van de schrijvers en van hen die goed hebben leren
spreken.’ 26 ‘Gewoonte’ (consuetudo) is een belangrijk begrip bij humanisten:
het taalgebruik zoals dat daadwerkelijk in antieke teksten is
geattesteerd is de maatstaf voor goed Latijn en de sofisten verminken
de taal door het primaat te leggen bij de taalfilosofische theorie. 27
Een andere interessante passage is fol. 80r-v. Hier vraagt Caesarius
zich af waarom ‘die goede man’ (bonus vir ille, Petrus Hispanus) geen
tractaat heeft geschreven over demonstratie zoals hij ook op de andere
onderdelen van de Aristotelische logica een inleiding heeft gemaakt.
Enige kennis van demonstratie is namelijk vereist voor de wiskunde en
daarom werden jongens vroeger ook in demonstratie getraind. Caesarius
verzucht: “Werd dat vandaag de dag ook nog maar nageleefd en
liet men die ijdele woordzifterijen maar voor wat het was.” 28 Caesarius
heeft wel een vermoeden waarom Petrus Hispanus niet over demonstratie
heeft geschreven: Petrus dacht dat dit deel van de dialectica zich
niet leende voor die sofistische spitsvondigheden en inhoudsloze beuzelarijen
waarmee alle scholen zich in zijn tijd mee bezig hielden. 29 Caesarius
vindt het een schande dat terwijl deze flinterdunne beuzelarijen
als de heersende opinie werden gedoceerd, de beste schrijvers van de
26 Caesarius, Dialectica, 128r: “Verum id ita sophistae pro arbitrio statuerunt, contra
autorum et eorum qui recte loqui didicerunt consuetudinem.”
27 Ook bij Valla speelt dit begrip een grote rol, zie bijvoorbeeld Mack, Renaissance
Argument, pp. 94-95.
28 Caesarius, Dialectica, 80r: “Quod utinam hodieque observaretur omissis frivolis ca-
villationibus.”
29 Caesarius, Dialectica, 80v: “Sed ego iam causam ipsam vel subolfacere videor, quod
videlicet haec pars dialectica visa sit illi haudquamquam idonea ad sophisticas captiunculas
et steriles illas nugas, quibus per id temporis quo vir ille claruit, scholae omnes atque
literarii ludi non tam vacabant sedulo, quam strepebant acriter.”