De Dialectica van Johannes Caesarius (ca. 1468 – 1550)

2.3 Andere stromingen in de dialectiek tussen 1500 en 1650 25
Omdat volgens Ashworth de leerboeken uit deze periode een vermenging
zijn van deze vier stromingen, ga ik ook op deze laatste twee -niet
typisch humanistische- stromingen kort in. Daarna kunnen we bekijken
uit welke stromingen Caesarius in zijn Dialectica elementen overneemt
en daarmee zijn we in staat tot een typering van dit leerboek te komen.
2.3.1 Continuïteit van de Middeleeuwen
De teksten die in de vijftiende eeuw op universiteiten gebruikt worden
voor het vak logica zijn in te delen is drie groepen. 25 Ten eerste is er het
Organon van Aristoteles en de vele commentaren hierop. 26 Ten tweede
zijn er leerboeken in de strikte zin van het woord, met een behandeling
van de verschillende onderdelen van de logica. De derde groep wordt
gevormd door zelfstandige teksten die elk gewijd zijn aan een bepaald
aspect van de typisch middeleeuwse bijdrage aan de logica. Deze veelal
taalfilosofische verhandelingen gaan over kwesties die Aristoteles in zijn
Organon niet of bijna niet heeft besproken. De kwesties worden dan
ook zelden aan het Organon gerelateerd.
De derde groep kan weer worden onderverdeeld in drie subgroepen al
naar gelang het onderwerp dat wordt behandeld. 27 De eerste subgroep
bestaat uit de parva logicalia ofwel verhandelingen over de eigenschappen
van termen. De kern van de parva logicalia wordt gevormd door
tractaten over suppositie, relatieve termen, ampliatie, appellatie, restrictie
en distributie. Deze kern wordt aangevuld met tractaten over
syncategorematische termen (termen zoals ‘alle’, ‘sommige’ en ‘niet’ die
de logische structuur van een propositie bepalen), exponibilia (woorden
als ‘behalve’ en ‘alleen’ die ervoor zorgen dat de op het eerste gezicht enkelvoudige
propositie moet worden geanalyseerd als een samengestelde
propositie) en over het bewijs van termen (de probatio terminorum, over
de manier waarop waarheidscondities van proposities beïnvloed worden
door de aanwezigheid van exponibilia, modale termen als ‘noodzakelijk’
en ‘mogelijk’ en epistemische termen als ‘weet’ en ‘gelooft’). De tweede
subgroep wordt gevormd door de ‘drie tractaten van de modernen’
zoals de Keulse thomisten deze noemden. Dit zijn verhandelingen over
consequentiae (gevolgtrekkingen van elke soort, dus niet alleen syllogismen,
maar ook wat we nu propositielogica noemen), obligaties (de
regels die gevolgd moeten worden in de verschillende vormen van dis-
25 Ashworth, ‘Changes in Logic Textbooks’, p. 78.
26 Voor een opsomming van de logische werken die samen het Organon vormen, zie 3.4.
27 In deze volg ik Ashworth, ‘Changes in Logic Textbooks’, pp. 78, 79. Een iets andere
indeling is te vinden in E. J. Ashworth, ‘Traditional Logic’, in: Cambridge History of
Renaissance Philosophy, Cambridge & New York: Cambridge University Press, 1988, pp.
147-149.