De Dialectica van Johannes Caesarius (ca. 1468 – 1550)

3.4 De opzet van de Dialectica 37
deel van de logica dat tegenwoordig ‘propositielogica’ wordt genoemd,
zijn niet door Aristoteles besproken. Boëthius is op dit gebied de autoriteit.
Ook de onderwerpen definitie en verdeling (tractaat 8) zijn niet
direct aan het Organon gerelateerd maar worden in de Middeleeuwen
vrij vaak behandeld in de summulae. 35
Ik kan het niet eens zijn met de opmerking van Jardine dat bij
Caesarius de behandeling van syllogistiek is ingeperkt en die van praedicabilia
en categorieën is geminimaliseerd. 36 Er worden respectievelijk
21 + 17, 11 en 27 capita aan gewijd. De plaats die Caesarius aan deze
onderwerpen toebedeelt binnen het werk verschilt verhoudingsgewijs
niet erg van de plaats ervan bij Petrus Hispanus.
Bezien we welke van de typisch middeleeuwse onderwerpen die we
in 2.3.1 op een rijtje hebben gezet, terugkomen in Caesarius’ leerboek,
dan is de opbrengst van onze zoekactie gering. Alleen de leer van de
consequentiae, gevolgtrekkingen, krijgt een plaats, en dan nog in verkorte
vorm, geïntegreerd in het tractaat over het hypothetisch syllogisme.
Dat van alle middeleeuwse kwesties juist dit onderwerp aandacht
krijgt in een humanistisch leerboek is niet verwonderlijk. In de theorie
van consequentiae is het syllogisme één van de vele argumentatievormen.
Naast argumentatievormen die op grond van hun vorm goed zijn,
zijn er ook argumentaties die op grond van de betekenis van hun termen
goed zijn. Deze bredere visie op argumentatie sluit uitstekend aan bij
de bij de kritische overweging van retorische dialectici dat de eenzijdige
nadruk op formele geldigheid binnen het vak logica niet in afgestemd
op de praktijk, waar formele geldigheid slechts één van de vele redenen
is waarom een argumentatie doeltreffend kan zijn (zie 2.2.2). Maar al
was dit onderwerp naadloos in te passen in een humanistische dialectiek,
alle andere typische middeleeuwse onderwerpen heeft Caesarius
uit zijn boek geweerd. In het vermijden van deze ‘ijdele woordzifterijen’
en ‘inhoudsloze spitsvondigheden’ was Caesarius zelfs rigoureuzer
dan menig tijdgenoot die enige aandacht voor de parva logicalia nog
wel nuttig achtte in de opleiding (zie 2.4).
posities.
35 De oorsprong van deze onderwerpen moet waarschijnlijk gezocht worden in de Platoonse
traditie, waar de ‘dialectische methode’ bestond uit definitie, verdeling, demonstratie en
analyse. De Griekse en Latijnse commentatoren op Aristoteles mengden deze dialectische
methode van Plato met theorieën uit de logische werken van Aristoteles en probeerden
deze te verenigen. Ook elementen uit de Stoa en uit het Neo-Platonisme werden hierbij
betrokken. Zie N. W. Gilbert, Renaissance Concepts of Method, New York & London:
Columbia University Press, 1963, pp. 3-7 en 24-31.
36 L. Jardine, ‘Humanism and the Teaching of Logic’, in: A. Kenny & J. Pinborg
N. Kretzmann (red.), The Cambridge History of Later Medieval Philosophy, from the
Discovery of Aristotle to the Desintegration of Scholasticism, Cambridge & New York:
Cambridge University Press, 1982, pp. 801-802.