De Dialectica van Johannes Caesarius (ca. 1468 – 1550)

118 Hoofdstuk 6. Commentaar op tractaat 9
Sevilla (Etymologiae, 10.155) en Cicero (De republica 2.16) geven deze etymologie.
p. 81, r. 16, lapidem. Men kan echter niet zomaar een etymologie bedenken,
zoals mensen doen die ‘zich met bijna geen enkele taal bezighouden’
(nullius prope linguae satagunt). Zulke mensen beweren dat ‘steen’ (lapis)
haar naam heeft gekregen omdat het ‘de voet pijn doet’ (pedem laedat) en
‘rots’ (petra) omdat die ‘door voeten is afgesleten’ (pedibus trita). Het eerste
voorbeeld vinden we ook bij Petrus Hispanus en bij Johannes Buridanus. 28
Klima merkt op dat dit de populaire etymologie van ‘lapis’ (steen) in de
Middeleeuwen is. 29 We vinden deze al bij Isidorus van Sevilla (Etymologiae,
16.3.1). Maar omdat dit soort mensen bijna geen talenkennis hebben zien zij
niet dat deze woorden een Griekse oorsprong hebben, zoals Valla getuigt.
Ik heb niet kunnen achterhalen op welke passage bij Valla Caesarius hier
doelt. Caesarius noemt dit soort etymologieën, die vaak worden geopperd,
‘meer belachelijk dan slim’ (ridicule videlicet magis quam scite).
p. 81, r. 22, caelum. Ook keurt Caesarius etymologieën af die als interpretatie
of etymologie van het woord niet precies het ding dat geïnterpreteerd
moest worden teruggeven, dat wil zeggen een interpretatie die niet uitwisselbaar
is met het interpretandum. Als voorbeeld hiervan verwijst hij naar een
etymologie die Varro noemt waarbij caelum (‘hemel’) wordt afgeleid van het
woord caelatum (‘verhoogd’, van ‘caelare’, verhogen boven een oppervlakte,
zoals bij het aanbrengen van reliëf). Varro, De lingua latina, V.18: “Caelum,
schrijft Aelius, is zo genoemd omdat het ‘caelatum’ is” (Caelum dictum
scribit Aelius, quod est caelatum). Vervolgens noemt Varro nog andere mogelijke
herkomsten van het woord caelum. ‘Hemel’ is niet precies hetzelfde
als ‘wat verhoogd is’ (de termen zijn niet uitwisselbaar) en daarom vindt
Caesarius het geen goede etymologie.
p. 81, r. 23, Philippus. Caesarius wijst erop dat in sommige gevallen de
interpretatie van een naam niet toekomt aan alle dingen waaraan de naam
is toegekend, zoals in het geval van ‘Philippus’, wat letterlijk ‘paardenliefhebber’
(amator equorum) betekent. Dit maakt volgens Caesarius niet uit.
Zolang de interpretatie maar toekomt aan degene aan wie de naam als eerste
was toegekend (cui primum impositum est), is het een goede interpretatie
van de naam. In het geval van ‘Phillipus’ is de eerste aan wie deze naam
werd toegekend misschien wel de vader van Alexander de Grote.
p. 81, r. 27, duplicem nominis interpretationem. Volgens Caesarius
28
Hispanus, Tractatus [De Rijk], tractaat 5, p. 62; Buridanus, Summulae [Klima],
tractaat 6, p. 414.
29
Buridanus, Summulae [Klima], p. 414, n. 21.