De Dialectica van Johannes Caesarius (ca. 1468 – 1550)

Hoofdstuk 2
Humanisme en Dialectiek
In dit hoofdstuk zal ik als het ware de coördinaten van de logica in
de zestiende eeuw uitzetten, zodat we in hoofdstuk 3 de plaats van
Caesarius’ Dialectica binnen dit coördinatenstelsel kunnen bepalen en
een typering van het werk kunnen geven. Eerst schets ik in grove lijnen
enkele grondideeën van het humanisme (2.1). De nieuwe gedachten die
humanisten hadden over onderwijs betroffen ook de dialectiek. In 2.2
bekijken we welke invulling humanistische voorgangers van Caesarius
hebben gegeven aan het vak dialectiek. Hierbij komen de retorische
(2.2.2) en de filologisch-Aristotelische (2.2.3) dialectiek aan bod. In 2.3
worden twee andere, niet humanistische stromingen in de logica tussen
1500 en 1650 besproken. We zullen in 2.4 zien dat volgens Ashworth in
logicaleerboeken uit deze tijd een vermenging van deze vier stromingen
optreedt.
2.1 Humanisme
Het humanisme, ontstaan in de veertiende eeuw in de laatmiddeleeuwse
Midden- en Noord-Italiaanse stadstaten maar al vrij snel verspreid over
grote delen van Europa, is een beweging die het scholastieke Latijn, dat
op dat moment in de geleerde wereld wordt gebruikt, de rug toekeert
en streeft naar een herinvoering naar het klassieke Latijn, zoals dat
in de derde eeuw voor Christus tot en met de zesde eeuw na Christus
is geschreven. Het scholastieke Latijn waartegen de humanisten
zich afzetten was een nieuw-geconstrueerde technische vaktaal, ontwikkeld
door theologisch en logisch geschoolden om discussies van hoog
abstractieniveau te voeren. 1 De humanisten keurden de middeleeuwse
onderwijspraktijk met de eenzijdige nadruk op abstracte disputaties
en de bijbehorende kunsttaal af. Hun belangrijkste bezwaar was dat
1 M. van der Poel, ‘De verjonging van het Latijn door de Renaissance-humanisten’, in:
N. van der Sijs (red.), Taaltrots, purisme in een veertigtal talen, Amsterdam & Antwerpen:
Contact, 1999, p. 173.