De Dialectica van Johannes Caesarius (ca. 1468 – 1550)

2.2 Humanisme en dialectiek 23
de topica, is volgens Agricola ten onrechte verwaarloosd. De inventio
is in de praktijk, bijvoorbeeld bij het opstellen van een redevoering of
een brief, het belangrijkste gedeelte -en het gedeelte waarbij de meeste
creativiteit komt kijken- en gaat aan het iudicium vooraf. Dus moet
ook, zo meent Agricola, het onderwijs in de logica beginnen met de
topica. Het eerste en langste boek van zijn leerboek De inventione
dialectica wijdt Agricola dan ook aan de topica. 16
Het vinden van argumenten werd van oudsher zowel in de retorica
als in de dialectica bestudeerd. Agricola geeft het alleen een plaats
binnen de dialectica, maar in zijn leerboek over dialectica verwerkt hij
ideeën van Romeinse redenaars, met name van Cicero. Ook het gebruik
van niet-rationele overtuigingsmiddelen, het movere en delectare, en de
dispositio, het ordenen van een betoog, beide traditionele onderdelen
van de retorica, horen volgens Agricola thuis in de dialectiek. 17 Deze
bespreekt hij in boek 3 van zijn De inventione dialectica.
In boek 2 behandelt Agricola traditioneel tot de dialectica behorende
onderwerpen, maar ook hier verschilt zijn bespreking hemelsbreed
van die van zijn scholastieke voorgangers. Bij de bespreking van de
vier vormen van argumentatie wordt het syllogisme slechts heel summier
besproken. 18 Blijkbaar achtte Agricola meer onderwijs in formele
geldigheid niet nodig of zelfs niet gewenst in een universitaire opleiding.
In 3.4 zullen we echter zien dat veel humanistische docenten in de dialectica
menen dat Agricola’s De inventione te weinig formeel materiaal
bevat en de lacunes weer aanvullen met Aristotelische syllogistiek.
Kenmerkend voor de retorische dialectica, waarvan de ideeën via
het werk van Agricola over grote delen van Europa verspreid zijn geraakt,
is de nadruk op drie onderwerpen: op de topica, op strategieën
van waarschijnlijke argumentaties en op dispositie. 19 Verder zien we
vanzelfsprekend -immers eigen aan het humanisme in het algemeen en
niet zozeer een typisch kenmerk van de retorische dialectiek die door
humanisten is ontwikkeld- een teruggrijpen naar antieke bronnen gekoppeld
aan een (geveinsd) negeren van scholastieke werken, en het
gebruik van literaire voorbeelden ter illustratie.
16
Voor Agricola’s topica, zie 4.4.
17
Voor Agricola’s behandeling van deze thema’s zie Mack, Renaissance Argument, pp.
203-226.
18
Ashworth, Language and Logic, p. 11.
19
E. J. Ashworth, ‘Changes in Logic Textbooks from 1500 to 1650, the New Aristotelianism’,
in: Ch. Lohr & W. Sparn E. Kessler (red.), Aristotelismus und Renaissance,
Wiesbaden: Otto Harrossowitz, 1988, p. 76.