De Dialectica van Johannes Caesarius (ca. 1468 – 1550)

58 Hoofdstuk 4. De topica voor Caesarius
In het bovenstaande fragment wordt duidelijk dat het verschil tussen een
bewijzend en een dialectisch syllogisme niet een verschil in (logische) vorm
is, maar een verschil in de status van de premissen: zijn de premissen waar
en primair of zijn ze met een bewijzend syllogisme te herleiden tot premissen
die waar en primair zijn, dan is het een bewijzend syllogisme; zijn de
premissen dit niet, maar zijn het louter meningen, dat wil zeggen schijnen
ze toe aan allen, de meesten, de wijzen of daarvan weer allen, de meesten,
de beroemdsten of de meest geëerden, dan is er sprake van een dialectisch
syllogisme.
Om bovenstaand fragment te begrijpen, moet je iets weten van Aristoteles’
wetenschapsopvatting. Volgens Aristoteles heb je wetenschappelijke
kennis () als je weet waarom iets het geval is. In de wetenschap
streef je ernaar de diepste verklaringen te vinden. Je kunt dan niet verder
vragen naar een verklaring. Het zijn de uitgangspunten of de eerste principes
(). Elke wetenschap heeft haar eigen uitgangspunten. Ze zijn
waar en primair. Dit is de achtergrond van Aristoteles’ opmerking: “Waar
en primair zijn de dingen die hun geloofwaardigheid niet door anderen maar
door zichzelf hebben. Want bij de uitgangspunten van de wetenschap moet
je niet zoeken naar het waarom, maar elk van de uitgangspunten moet zelf
op zichzelf geloofwaardig zijn.”
Wanneer je de uitgangspunten hebt gevonden, kun je deze als premissen
nemen in een syllogisme en er conclusies uit afleiden. Deze zijn dan
noodzakelijk ook waar. Je kunt ook weer verder redeneren op grond van
die afgeleide conclusies. Zo kun je de verschijnselen in onze werkelijkheid
verklaren door te laten zien dat ze berusten op de uitgangspunten van de
wetenschap. Wanneer je zo redeneert of direct vanuit ware en primaire premissen
(de uitgangspunten) of vanuit premissen die afgeleid kunnen worden
uit uitgangspunten (ongeacht het aantal stappen dat daar voor nodig is), is
het een demonstratief of bewijzend syllogisme. 4
Maar het object van de Topica is niet het demonstratieve syllogisme, maar
juist het dialectische, waarin, zoals we al zagen, wordt geredeneerd vanuit
meningen. Maar wat is nu het nut van goed kunnen argumenteren vanuit
meningen, zoals men in de dialectiek blijkbaar doet? Aristoteles geeft zelf
een antwoord op deze vraag:
Het volgende, na het gezegde, zou zijn te zeggen met het oog
op hoeveel en welke dingen deze studie () nuttig is.
Die is nuttig met het oog op drie dingen: met het oog op oefening
(), met het oog op de gesprekken () en
met het oog op filosofische wetenschappen (
). Dat deze nuttig is met het oog op oefening,
4 Zie ook Aristoteles, Analytica posteriora 71b18-25.