De Dialectica van Johannes Caesarius (ca. 1468 – 1550)

6.2 Een commentaar op de afzonderlijke hoofdstukken 97
6.1). De benamingen ‘kunst der kunsten’ en ‘wetenschap der wetenschappen’
vinden we in de openingsregel van Petrus Hispanus’ Tractatus. De
kritische editie van De Rijk bevat deze zin niet. 8 De eerste zin in de nietkritische
uitgave van Bocheński, de meest verbreide in de Middeleeuwen,
luidt: “Dialectica est ars artium et scientia scientiarum ad omnium methodorum
principia viam habens.” 9
p. 75, r. 7, disputatoria ars. Caesarius zegt hier dat ‘discussieerkunst’
(disputatoria ars) een andere terechte naam voor dialectica (in brede zin) is
naast ‘kunst der kunsten’ en ‘wetenschap der wetenschappen’. Het Griekse
, waarvan ‘dialectiek’ is afgeleid, is namelijk, zo legt Caesarius
uit, in één betekenis van het woord in het Latijn te vertalen met disputo (‘ik
discussieer’).
p. 75, r. 12, Quam qui improbant. Het antecedent van ‘quam’ is ‘illius
gentis linguam’ (‘de taal van dat volk’, het Grieks). Caesarius grijpt, zoals
te verwachten valt van een leraar Grieks, de verwijzing naar het Griekse
aan om een pleidooi voor de kennis van het Grieks te houden.
Deze uitwijding gaat door tot r. 22: “Maar hierover genoeg en meer dan dat
voor dit moment.” Degenen die het belang van het Grieks niet inzien zijn
volgens Caesarius ofwel jaloers ofwel dom (vel invidia torqueri, vel stupore
gravari) en daarom hoeft men aan hun oordeel geen belang te hechten. Dit
pleidooi voor het Grieks past binnen de humanistische traditie. Zie 2.1 voor
enkele passages uit de correspondentie tussen Erasmus en Caesarius waar zij
het Grieks verheerlijken en 3.6 voor enkele plaatsen uit de Dialectica waar
we Caesarius’ interesse in de Griekse taal zien.
p. 75, r. 15, a Graeco sermone. Uit Caesarius’ woorden (Quintiliano
probatissimo et gravissimoque studiorum censore) spreekt diep respect voor
Quintilianus. Caesarius’ verwijzingen naar Quintilianus in r. 14 en 16 refereren
beide naar Institutio oratoria, 1.1.12: “Ik geef er de voorkeur aan
dat de jongen met het Grieks begint, aangezien hij het Latijn, dat door
meer mensen gesproken wordt, zelfs als we het niet zouden willen zal indrinken;
en tevens aangezien zijn opleiding ook moet beginnen met de Griekse
wetenschap, waaruit dan weer de onze zijn voortgevloeid.” 10 (A sermone
graeco puerum incipere malo, quia latinum, qui pluribus in usu est, vel nobis
nolentibus perhibet, simul quia disciplinis quoque graecis prius instituendus
8
Petrus Hispanus, Tractatus, uitgegeven en ingeleid door L. M. de Rijk, Assen: Van
Gorcum & Comp. B.V., 1972.
9
Petrus Hispanus, Summulae logicales, uitgegeven op basis van het handschrift Reg.
Lat. 1205 door I. M. Bocheński, Torino: Marietti, 1947, p. 1.
10
Vertaling van Piet Gerbrandy in Quintilianus, De opleiding tot redenaar, vertaald,
ingeleid en van aantekeningen voorzien door P. Gerbrandy, Groningen: Historische Uitgeverij,
2001, p. 35.